________________
૧૭૪
અનુપ્રેક્ષા
બાહ્ય જગતનાં કાર્યો ઈન્દ્રિયો દ્વારા થતાં દેખાય છે, પણ ખરી રીતે તે બધી ક્રિયાઓ મગજમાં આવેલા મનનાં વિવિધ કેન્દ્રો દ્વારા જ થતી હોય છે.
ઈન્દ્રિયે તે તેના બાહ્ય કરણે છે. અહંકાર, બુદ્ધિ, ચિત્ત, મન વગેરે આંતર કરણે છે. એ આંતર કરણો દ્વારા જ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન આગમ આદિ પ્રમાણને બંધ થાય છે.
નિદ્રા, વન, સ્મૃતિ અને મિથ્યાજ્ઞાન પણ અંતઃકરણ દ્વારા જ થાય છે.
જાગૃત, સ્વપ્ન અને નિદ્રા ઉપરાંત એક થી અવસ્થા પણ છે, કે જેને તુરીય અવસ્થા કહેવાય છે.
તે અવસ્થામાં જ જીવને આમપ્રત્યક્ષ-આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે. મનને એ અવસ્થા માટે તૈયાર કરવાનું અમૂલ્ય સાધન એક માત્ર મંત્ર છે. - મંત્ર દ્વારા મન એકાગ્ર બને છે, શુદ્ધ બને છે અને અંતમુખ બને છે. એકાગ્ર, શુદ્ધ અને અંતમુખ બનેલ મનમાં વિવેક-વૈરાગ્ય જાગે છે. ત્યારબાદ શમ, દમ, તિતિક્ષા, ઉપરતિ, શ્રદ્ધા અને સમાધાન પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી અધ્યાત્મ માની યાત્રા આગળ વધે છે.
મંત્રનું પ્રધાન કાર્ય માનવીની રક્ષા કરવાનું છે. આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણેયની સામે મંત્ર રક્ષણ કરે છે.
મંત્રસાધના, માનવીના મનને નિરર્થક ચિન્તાઓથી છોડાવે છે, માનવીના શરીરને ચિન્તા અને વિષાદથી ઉત્પન્ન થતા અનેક
