________________
૨૧૦
અનુપ્રેક્ષા
અહં' વાચ્ય શ્રી અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર અને તેથી ફલિત થતું ત્રાણ–રક્ષણ એક જ આમામાં રહેલું છે.
આત્મા એ જ “સર્ણ, આત્મા એ જ “ત્રા” અને આત્મા એ જ “નમો નમસ્કાર રૂપ છે.
બીજા શબ્દોમાં આત્મા એ જ જ્ઞાન, આત્મા એ જ દર્શન અને આત્મા એ જ ચારિત્ર–એમ અભેદ રત્નત્રયી પણ નમસ્કારના પ્રથમ પદમાં રહેલી છે.
નમસકાર વડે વિશ્વનું પ્રભુત્વ, વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ પાંચ સમવાયનું છે. પાંચ સમવાય એટલે પાંચ કારણોનો સમુદાય.
પાંચ કારણેનાં નામ અનુક્રમે કાલ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષકાર.
ચિત્તને સમત્વભાવની તાલીમ પાંચ કારણવાદના તવજ્ઞાનથી મળે છે.
પાંચ કારણેને સમવાય માનવાથી દીનતા-અહંકારાદિ દેને વિલેપ થઈ જાય છે. એકલો દૈવવાદ માનવાથી દીનતા આવે છે. એક પુરુષકારવાદ માનવાથી અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે. એકલી નિયતિ, એક્લો કાળ કે એકલો સ્વભાવવાદ માનવાથી સ્વચ્છેદ પોષાય છે.
પાંચેય કારણે મળીને કાર્ય બને છે, એમ માનવાથી એકેક વાદથી પિડાતા સ્વછંદાદિ દેને નિગ્રહ થાય છે અને સારા-નરસા બનાવ વખતે ચિત્તનું સમત્વ ટકી રહે છે.
-
