Agam Sutra Satik 43 Uttaradhyayanani MoolSutra 4

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan

Page 603

२१२
उत्तराध्ययन-मूलसूत्रम्-२-३२/१३४५ वार्थं निगमयितुमाह-रूपानुरक्तस्य नरस्य एवम्' अनन्तरसूत्रकदम्बकोक्तप्रकारेण कुतः सुखं भवेत् ? कदाचित्किञ्चित्, सर्वदा दुःखमेवेति भावः, किमित्येवं?, यतः 'तत्र' रूपानुरागे 'उपभोगेऽपि' उपभोगावस्थायामपि 'क्लेशदुःखम्' अतृप्तलाभतालक्षणबाधाजनितमसातम् उपभोगमेव विशिष्टि-निवर्तयति' उत्पादयति यस्य-इत्युपभोगस्य कृते यदर्थं 'न' इति वाक्यालङ्कारे 'दुःखं' कृच्छ्रमात्मन इति गम्यते, उपोभगार्थं हि जन्तुः क्लिश्यति-तत्र सुखं स्यादिति यदा च तदाऽपि दुःखं तदा कुतोऽन्यदा सुखसम्भवः ? इति भावः।
इत्थं रागस्यानर्थहेतुतामभिधाय द्वेयस्यापि तामतिदेष्टमाह-'एवमेव' यथाऽनुरक्तस्थैव रूपे गतः प्रदोपं-द्वेपम् 'उपैति' प्राप्नोति इहैवेति शेष: 'दु:खौधपरम्पराः' उत्तरोत्तरदुःखसमूहरूपाः, तथा प्रदुष्ट-प्रकर्षेण द्विष्टं चित्तं यस्य तथाविधः, चस्य भिन्नक्रमत्वात् 'चिनोति वा' बन्धाति कर्म, तत् शुभमपि संभवत्यत आह-यत् ‘से' तस्य पुनर्भवति 'दुःखं दुःखहेतुः 'विपाके' अनुभवकाले इह परत्र चेति भावः, पुनर्ग्रहणमैहिकदु:खापेक्षम्, अशुभकर्मोपचयश्च हिंसाद्याश्रवाविनाभावीति तद्धेतुत्वमनेनाक्षिप्यते। ___ इत्थं रागद्वेपयोरुद्धरणार्हतां ख्यापयितुं तदनुद्धरणे दोषमभिधाय तदुद्धरणे गुणमाह-रूपे विरक्त उपलक्षणत्वादद्विष्टश्च 'मनुजः' मनुष्यः 'विशोकः' शोकरहितः संस्तनिबन्धनयो रागद्वेषयोरभावात् 'एतेन' अनन्तरमुपदशितेन 'दुक्खोहरपंपरेणं'ति दुःखानाम्-असातानामोधाः-सङ्घातास्तेषां परम्परा-सन्ततिर्दुःखौधपरम्परा तया 'नलिप्यते' नस्पृश्यते भवमध्येऽपि 'सन्' भवन्, संसारवय॑पीत्यर्थः ।। दृष्टान्तमाह-जलेनेव वाशब्दस्योपमार्थत्वात् 'पुष्करिणीपलास' पद्मिनीपत्रं जलमध्येऽपि सदिति शेषः ।
इत्थं चक्षुराश्रित्य त्रयोदश सूत्राणि व्याख्यातानि, एतदनुसारेणैव शेषेन्द्रियाणां मनसश्च स्वविषयप्रवृत्तौ रागद्वेषानुद्धरणदोपाभिधायकानि त्रयोदश सूत्राणि व्याख्येयानि, नवरं श्रोत्रस्ये'ति श्रोत्रेन्द्रियस्य शब्द्यत इति शब्दो-ध्वनिस्तं 'मनोझं' काकलीगीतादि अमनोज़' खरकर्कशादि, तथा 'हरिणमियब्व मुद्धे'त्ति, मृगः सर्वोऽपि पशुरुच्यते, यदुक्तम्-"मृगशीर्षु हस्तिजाती, मृगः पशुकुङ्गयोः" इति, हरिणस्तु कुरङ्ग एवेति तेन विशेष्यते, हरिणश्चासौ मृगश्च हरिणमृगः 'मुग्धः' अनभिज्ञः सन् ‘शब्दे' गौरिगीतात्मके ऽतृप्तः-तदाकृष्टचित्ततया तत्रातृप्तिमान् । ___'घ्राणस्य' इति घ्राणेन्द्रियस्य गन्ध्यते-घ्रायत इति गन्धस्तं 'मनोज्ञं सूरभिम् 'अमनोज्ञम्' असुरभि, तथौषधयो-नागदमन्यादिकास्तासां गन्धस्तत्र गृद्धो-गृद्धिमानौषधिगन्धगृद्धः सन् 'सप्पबिलाओ विव'त्ति इवशब्दस्य भिन्नक्रमत्वात्सर्प इव बिलानिष्क्रमन्, स ह्यत्यन्तप्रि(तत्प्रि)यतया तद्गन्धं सोढुमशक्नुवन् बिलान्निष्कामति ३ ।
"जिह्वयाः' जिह्वेन्द्रियस्य रस्यते-आस्वाद्यत इति रसस्तं 'मनोज्ञ' मधुरादि 'अमनोज्ञं' कटुकादि तथा बडिशं-प्रान्तन्यस्तामिषो लोहकीलकस्तेन विभिन्नकायो-विदारितशरीरो बडिशविभिनकायः 'मत्स्यः' मीनो यथाऽऽमिषस्य-मांसादेर्भोग:-अभ्यवहारस्तत्र गृद्ध आमिषभोगगद्धः ४ । काय इहस्पर्शनेन्द्रियं सर्वशरीरगतत्वख्यापनार्थं चास्यैवमुक्तं, तस्य स्पृश्यत इति स्पर्शस्तं 'मनोज्ञं' मृदुप्रभृति 'अमनोज्ञं' कर्कशादि शीतं-शीतस्पर्शवज्जलं - पानीयं तत्रावसन्न:-अवमग्न: शीतजलासन्नो ग्राहै:-जलचरविशेषैर्गृहीत:-क्रोडीकृतो ग्राह