________________
शीतोष्णीय-अध्य० ३ उ. २ वा । भावकेतनम् इच्छा, लोभः। अत्र भावकेतनापेक्षया केतनशब्दः प्रयुक्तः। उक्तं च भगवता-"जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो पवड्ढइ" इत्यादि। अपरं च-"न शयानो जयेन्निद्रां, न भुञ्जानो जयेत् क्षुधाम् ।
न कामयानः कामानां, लाभेनेह प्रशाम्यति " ॥१॥ (२) भाव-केतन। द्रव्य-केतन चालिनी अथवा समुद्र है, और इच्छा, लोभ, ये भाव-केतन हैं। यहां भाव-केतनकी अपेक्षाले 'केतन' शब्दका प्रयोग हुआ है । भगवानने यही बात कही है-" जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो पवड्ढइ।"
अर्थात्-जैसे जैसे लाभ होता है वैसे वैसे लोभ भी बढ़ता है। लाभसे लोभकी वृद्धि होती है। जो अनेक कार्यों में व्यग्रचित्त बना रहता है वह क्या भाव-केतनरूप अपनी इच्छाओंकी पूर्ति कर सकता है ? अर्थात् नहीं कर सकता ? कहा भी है--
"न शयानो जयेन्निद्रां, न भुञ्जानो जयेत्क्षुधाम् ।
"न कामयानः कामानां, लाभेनेह प्रशाम्यति ॥ १॥” इति। जिस प्रकार सोनेसे निद्रा नहीं जीती जा सकती है, और खानेसे भूख नहीं जीती जा सकती है, उसी प्रकार काम-इच्छाओं में फंसा हुवा मनुष्य इच्छाके अनुसार इष्ट वस्तुओंका लाभ होने पर भी उनसे शान्तिलाभ प्राप्त नहीं कर सकता है। फिर भी कहा है-- (१) द्रव्योतन, (२) मापतन. द्रव्योतन यासिनी मथप समुद्र छ, भने २छा અને લોભ, એ ભાવકેતન છે. આ ઠેકાણે ભાવકેતનની અપેક્ષાથી “કેતન” शनी प्रयोग थयेस छ. लगवाने से बात 3डी छ-" जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो पवइ ।”
અર્થાત્ જેમ જેમ લાભ થાય છે તેમ તેમ લેભ વધે છે. લાભથી લેભની વૃદ્ધિ થાય છે. જે અનેક કાર્યોમાં વ્યગ્રચિત્ત બની રહે છે. તે શું ભાવકેતનરૂપ પોતાની ઈચ્છાઓની પૂર્તિ કરી શકે છે? અર્થાત્ કરી શકતા નથી. કહ્યું પણ છે–
" न शयानो जयेन्निद्रां, न भुञ्जानो जयेत्क्षुधाम् ।
न कामयानः कामानां, लाभेनेह प्रशाम्यति"॥ १॥ इति। જેવી રીતે સુઈ રહેવાથી નિદ્રા જીતી શકાતી નથી અને ખાવાથી ભૂખ જીતી શકાતી નથી તે પ્રકારે કામઈચ્છાઓમાં ફસેલ પ્રાણી–મનુષ્ય ઈચ્છાનુસાર ઈટવસ્તુઓને લાભ થતાં છતાં પણ તેનાથી શાંતિલાભ પ્રાપ્ત કરી શકાતો નથી. વળી પણ કહ્યું છે—