Sutra Kritanga Sutra

Author(s): Purushottam Jain, Ravindra Jain
Publisher: Purshottam Jain, Ravindra Jain
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009433/1

Page #1

ਸੀ ਸੁਤਰ ਕਿਤਾਂਗ ਸ਼ਤਰ
(SHRI SUTTAR KRITANG SUTTAR) (ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ, ਟਿਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ)
ਰਿਕਾ : ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਜੈਨ ਜਯੋਤੀ ਉਪਤਨੀ,
ਸੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਅਨੁਵਾਦਕ :
ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ
ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ : 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ (ਪੰਜਾਬ)
ਵਿਮਲ ਕੋਲ ਡਿਪੂ, ਪੁਰਾਣਾ ਬਸ ਸਟੈਂਡ ਮਹਾਵੀਰ ਸਟਰੀਟ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ (ਸੰਗਰੂਰ)

Page #2

ਅਭਿਨੰਦਨ
ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸੀ ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਗੋਲਮੇਜ ਕਾਨਫਰੰਸ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ
ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਤੱਰਕ੍ਰਿਤਾਗ ਜੈਨ ਆਗਮ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਇਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲਮੇਜ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਤਨ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨੇ ਵੀ ਪਾਵਦਕ (ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮੱਤ) ਵਾਲੇ ਹਨ ਉਹ ਇਕ ਗੋਲਮੇਜ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਉਥੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਦਾ ਹੈ “ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ?' ਸਮਾਧਾਨ ਹੈ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੁੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ।” ਅੱਗ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਨਾਲ ਜੋ ਪੀੜ ਹੋਵੇਗੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜਿਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤਰ ਹੈ ਉਥੇ ਅੱਗ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਨਾਲ ਪੀੜ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ । ਅਹਿੰਸਾ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਖਾਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਕੇਂਦਰ ਹੈ । ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਟਿਕਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮ
“ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਉੱਲਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਕਰੋ ਇਹ ਇਕ ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਜੋ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਕਰਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਆਈ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਆ ਗਈ । “ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ" ਇਹ ਮੰਨਣ ਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਆਵੇਗੀ । ਪਰ ਕਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹਰ ਜੀਵਨ, ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਆਰਹਤ ਧਰਮ (ਜੈਨ ਧਰਮ) ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ, ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਛਿਪੇ ਆਤਮ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ । ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੋ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਇਕ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਹੁਣ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਢੂੰਡਦੇ ਜਾਵੋ, ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਆਪ ਇਕ ਨੂੰ ਸਮਝ ਜਾਵੋਗੇ । ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਦ ਸਭ ਨੂੰ ਢੂੰਡਗੇ ਤਾਂ ਇਕ ਖੁਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਕ ਅਤੇ ਸਭ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇਕ ਕਸੋਟੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ।
(ੳ)

Page #3

ਹੁਣ ਇਕ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਕਿ ਹੈ ? ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ, ਪਰਿਆਏ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੂੰਘੇ (ਆਤਮਾ) ਉਤਰਦੇ ੨ ਉਥੋਂ ਤਕ ਪੁਚ ਜਾਣਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਬਚਦਾ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਇਕ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ੨ ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਤੁਹਾਡੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਔਝਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ । ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮਹੱਤਵ
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਬੜੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕਨ ਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀਏ । ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਅੰਹਕਾਰ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ । ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ । ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਦਰਾਂ ਚੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਜਲਦ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ, ਗੋਤਰ ਜਾਤਿ ਦਾ ਅਹੰਕਾਰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਨਫਰਤ ਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਈਸ਼ਵਰ ਕਰਤਾ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
| ਜੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕੋਈ ਪੁਛੇ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਦਸੋ । ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਖਾਂਗਾ ਈਲਜੀ (ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ) ਈਕੋਲਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਹੀ ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
| ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਮੈਂ ਨਿਊਜਰਸੀ (ਯੂ ਐਸ ਏ) ਵਿਖੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਗਿਆ । ਉਥੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ 96 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ੨ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ! ਇਸ ਵਿਚ ਇਜਰਾਈਲ, ਮਰਾਕੋ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਯਹੂਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਧਰਮਰਾਜਨ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਧਰਮ ਰਾਜਨ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਡਾ: ਧਰਮ ਰਾਜਨ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਆਖਿਆ “ਅਚਰਿਆ ਜੀ ਆ ਗਏ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁਛੋ ।
( ਅ)

Page #4

ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਪੁਛਨ ਲਗੇ “ਸਾਹਿਬ, ! ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਕਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਕਿਵੇਂ ਚਲੇਗਾ ?'
| ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਮੰਚ ਤੇ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਰਾਜਤੰਤਰ ਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਰਹੀ ਹੈ ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਵਿਚ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁਲ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ (ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਿਅਮ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । | ਪਰ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਰਾਜਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੇਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਅੱਪਾ ਸੋ ਪਰਮਅੱਪਾ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਯੋਗ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਿਕਾ ਦਾ ਅਭਿਨੰਦਨ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਹੱਥ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਵਰਨਣਯੋਗ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ! ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਣ ਦੀ ਭਗੀਰਥ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ! | ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਸਥਾਵਾਨ ਹਾਂ, ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਸ਼ਾਵਾਨ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਚਾਰ, ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਇਸੇ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਰਹੇਗਾ । ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਸਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰ, ਪੁਰਾਤਤੱਵ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਸਾਧਵੀ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੁਸਤਕ 'ਅਨਮੋਲ ਵਚਨ’ ਆਪ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਕੁਝ ਅਨੁਵਾਦਕਾ ਬਾਰੇ
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ (ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ)
(ਏ)

Page #5

ਸ੍ਰੀ ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ [ਧੂਰੀ] ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਆਪ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਨ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਜੇਹੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਠੋਰ ਸਾਸ਼ਤਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਾਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਖੁੱਦ ਵੀ ਆਪਣਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਨੂੰ ਜੋ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇਗਾ । ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ, ਲੋਕ ਸਾਧਾਰਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਨੂੰ ਜਾਨਣਗੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾਨ ਗੱਲ ਹੈ।
,
ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਫੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਆਗਮ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।
ਇਕ ਬਹੁਤ ਬੜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਨੇ ਜੋ ਬੀੜਾ ਫੇਰ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ।
ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਧਾਈ
ਅਹਿੰਸਾ ਵਿਹਾਰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ
ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ (ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ)

Page #6

ਦੋ ਸ਼ਬਦ
ਡਾ. ਨਲਿਨੀ ਬਲਬੀਰ
ਫਰਾਂਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪੈਰਿਸ
{
ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ‘ਯਗਡੰਗ' ਸੂਤਰ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਅਨੇਕਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਅਨੌਖਾ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਕਈ ਦੂਸਰੋ ਅਨੇਤੀਰਥੀ (ਹੋਰ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ) ਮੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਨ ਜਿਆਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦ, ਵੇਦਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਯਤੀਵਾਦ ਦਾ ਵਰਨਣ ਤੇ ਖੰਡਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ “ਸੁਯਗੰੜਗ' ਹੈ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਪਰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਧ ਮਾਂਗਧੀ ‘ਸੁਯ’ ਦਾ ਭਾਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੁੱਚੀ ਭਾਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ।
ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ
ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ
ਵਿਚ
ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਆਦਿ ਵਰਿਤਾ ਦਾ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ
ਸੁਯਗਡੰਗ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਕਧ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਛੰਦਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਲੋਕਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵੈਤਾਲਿਆ, ਪੁਰਾਣੀ ਆਰਿਆ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸੂਖਮ ਪਰਿਖਨ, ਭਾਰਤੀ ਛੰਦ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਇਸ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ ਦੇ 16 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਮਤ ਮਾਤਤੰਤਰਾਂ ਦੇ ਖੰਡਨ ਤੋਂ ਛੁਟ ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆ ਦਾ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਛੇਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਸਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਅਧਿਐਨਾ ਵਿਚ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ (ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ) ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਜਮੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਚਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਨਰਕ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਦੁੱਖ ਹਨ ? ਚਰਿੱਤਰ ਹੀਣ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸੁਯੰਗਡੰਗ ਦੇ ਛੋਟੇ ਪਦਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ 7 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਇਹ ਭਾਗ ਜਿਆਦਾ ਗੱਦ
(ਹ)

Page #7

ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਸੰਕਧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ ਹੈ ।
| ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਘਟੋ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਲਿਖੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਅਚਾਰੀਆ ਭੱਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ, ਦੂਸਰੀ ਜਿਨਦਾਸ ਅਚਾਰੀਆ ਰਚਿੱਤ ਚੁਰਨੀ । ਇਹ ਦੋਹੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਨ । ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ ਨੇ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਟੀਕਾ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
ਯਰੀਡਿੰਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ ਲਗਭਗ ਇਕ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਬੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਡਾ. ਬਰਿੰਗ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰੁਤ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੂਗਡੰਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸ਼ੋਧ ਲੇਖ ਛਪੇ ਹਨ । ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਇਸ ਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤਿ ਰੁਚੀ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਆਗਮ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛੱਪ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਉਦਮ ਦੀ ਰਿਕਾ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਹਿਚਾਨ ਦੀ ਮੋਹਤਾਜ ਨਹੀਂ। ਆਪ ਖੁਦ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਆਪ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ 1972 ਤੋਂ 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕ ਸਮਿਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚੈਨ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਾਣੂ ਕਰਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਖੁਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਾਧਵੀ ਲੇਖਿਕਾ ਹਨ । ਆਪ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ਅਨਮੋਲ ਵਚਨ ਆਪ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਭੰਡਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਿਰਵਾਨ ਪਥਿਕ ਛਪਾਇਆ ਸੀ । ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਦੀ ਸਾਧਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਪ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦੇ ਹਨ ਆਪ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੈਨ ਲੇਖਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵੰਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਵੈਜੀਟੇਰੀਅਨ ਐਵਾਰਡ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਡਾ. ਵੀ ਭੱਟ, ਡਾ. ਕਲਾਸਬਰੁਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਡਾ. ਕੈਯਾ ਨੂੰ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । 1988 ਵਿਚ ਇਹ ਐਵਾਰਡ ਮੈਨੂੰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੈਂ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪ ਵੇਖਦੀ ਹਾਂ । ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪੰਜਾਬ ਹੈ ਸੋ

Page #8

ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਤਿ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਹੈ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਪ੍ਰੇਣਾ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵ ਬੰਦਨ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਮੈਂ ਜਲਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰਖਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕੁਝ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਾਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਤਿ ਥੋੜਾ ਹੈ। | ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਜਿਨਾਂ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਚੈਨ ਸੰਘ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸ਼ਾਵਕ (ਉਪਾਸਕ) ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਸੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾ ਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਭਰਾ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਯੋਗ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਸੁਯਗੰਡਗ ਸੂਤਰ ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ'' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ । ਹਰ ਪਾਠ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਛੋਟੀ ਜੇਹੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਹੈ । ਕਠਿਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਸ਼ੀਲਾਂਕਾ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਟੀਕਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਦੇ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਦੋਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸਫਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਕ੍ਰਿਕਾ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ।
ਹਥਲੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਭਾਈ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੋਵੇ , ਇਹ ਮੇਰੀ ਮੰਗਲ ਕਾਮਨਾ ਹੈ ।
DR. NALINI BALBIR France University, PARIS
-ਡਾ. ਨਲਿਨੀ ਬਲਵੀਰ ਪੈਰਿਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਫਰਾਂਸ
ਹਵਾਲੇ :
(1) H. Jacobi, Jaina Sutras. Part II. Oxford, 1895, Sacred Books of the Eest. Vol. 45.
(2) W. Schubring, Worte Mahaviras. Gottinged, 1926.
(3) W. B. Bollee, Studien zum Suyagada, Wiesbaden 1977, II. Wiesbaden 1988. K. R. Norman, Suyadamga Studies. Wiener Zeitschrift fur die Kunde Sudasiens 25 (1981), pp. 195-203, H. Tiken, Texutal Problems in a Early Canonical Jaina Text, Wiener Zeitschrift fạr die Kunde Sudasiens 30 (1986), pp. 5-25.

Page #9

ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੀ
ਭੂਮਿਕਾ
ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ
ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ
ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਮਣ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ, ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜ ਕਲ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹਨ 1) ਜੈਨ ਅਤੇ 2) ਬੁੱਧ । ਮਣ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ, ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਰਾ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਕਤੀ ਜੀਵ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਜੀਵ ਆਤਮਾ, ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਰੇ ਦਸਣਾ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਕਾਲ (ਯੁਗ) ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਯੁਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਆਰੇਦੇਰ ਵਿਚ ਹੋਣ (ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ) ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹਾਂ | ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਾਵਕ ਤੇ ਵਿਕਾ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਕਾਰਣ, ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਗੋਤਰ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਾਰਣ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਤੇ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭੂਤ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੋਏ ਸਨ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣਗੇ । ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਥੇ 24 ਤੀਰਥੰ ਕਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤਕ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਆਪਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਂ ਜੋ ਜੋ ਉਪਦੇਸ ਦਿਤਾ ! ਉਸ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਨਧੁਰਾ ਨੇ ਲੋਕ ਹਿੱਤ ਲਈ ਸਤਰ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਇਹ ਗਨਧੀਰਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ । ਆਚਾਰੰਗ ਆਦਿ 11 ਅੰਗ, 12 ਉਪਾਂਗ 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ ।
| ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਧਰਮ ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਸੀ ਹਾਂ । ਉਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਗਨੀਰ ਗੌਤਮ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ (ਯਾਦ ਕਰਨ) ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 993 ਸਾਲ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ

Page #10

ਕਾਇਮ ਰਹੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗਨਧੀਰ ਸੁਧਰਮਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਅਚਾਰਿਆ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਬਣੇ । ਆਪ ਦੇ ਚੇਲੇ ਅੰਤਮ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ, ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਹਨ । ਜੋ ਰਾਜਹਿ ਦੇ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਉਪਾਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਸੁਧਰਮਾਂ ਸਵਾਮੀ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ, ਇਹੋ ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਵਾਰਤਲਾਪ ਮਹਾਵੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਵੈਤਾਂ ਵਰ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰਥੰਕਰ ਜੋ ਕੁਝ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਤਰ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਨੂੰ ਜੈਨ ਆਂਗਮ ਵਿਚ ਗਣੀ ਪਿਟਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
| ਆਗਮਾ ਦੀ ਸ਼ਰੁਤ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਰਖਣ ਲਈ ਮਥੁਰਾ, ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਅਤੇ ਬਲੱਭੀ ਵਿਖੇ 5 ਸੰਗਤੀਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਬਲੱਭੀ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸਭਾ ਵਿਚ ਦੇਵਾਅਰਧਗਣੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੂਤ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਲਿਖ ਦਿਤਾ । ਸੋ ਇੱਨਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਕਾਰਣ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਫਰਕ ਆਉਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। 12-12 ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਅਕਾਲ, ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਨੇ 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਇਥੇ ਹੀ ਵੱਸ ਨਹੀਂ, ਆਗਮਾ ਦੇ ਉਸ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ ਸੂਤਰ ਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਨਵਾਂ ਹੈ । ਆਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ । ਬਾਰਹਵਾਂ ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਅੰਗ ਲੋਪ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ਦਿਗਵਰ ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਜੈਨ ਮਾਨਤ ਰਾਹੀਂ ਮਨੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ । ਪਰ ਦਿਗੰਵਰ
ਪਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਦੇ ਬਣਾਏ ਥਾਂ ਨੂੰ ਆਗਮਾ ਜਿਹਾ ਸਨਮਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਗਮ ਕਾਲ ਈਂ ਪੁਰਵ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਹੈ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ 1000 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਅਤੇ ਲੇਖਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ।
ਆਗਮਾ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਅਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼ਰੂਤ ਸਕੰਧ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਆਗਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਆਗਮਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11 ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਉਪਾਗ, ਮੂਲ, ਛੇਦ ਆਦਿ ਸੂਤਰ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਤਾ ਆਰਿਆ ਸ਼ਿਆਮ (ਵੀਰ ਸੰਮਤ 335) ਅਤੇ ਅਚਾਰੀਆ ਭੱਦਰਵਾਹੂ 357 ਈ. ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਨੂੰ ਰਚਿਅਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ 11 ਅੰਗ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਾਗਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਵਾਰ 2 ਆਇਆ ਹੈ । ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਇਸ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ

Page #11

ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਤਾ । ਇਹ ਸੰਕਲਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆ ਸੰਯਵੰਬਾ ਨੂੰ ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ ਸੂਤਰ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ । ਕਈ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗਮਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਟੀਕਾ, ਭਾਸ਼ਾ, ਚੁਰਨੀ ਲਿਖਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਅੰਗ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਿਕਤਾਂਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
11 ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਆਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਦੇਨਾ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਸੰਘ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਆਚਾਰ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹੈ । ਅਚਾਰ ਸੰਘਤਾ ਦੀ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਹੈ । ਆਚਾਰੰਗ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਵੀ ਹੈ । ਆਚਾਰੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਸਰੋਤ ਸਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ । ਹਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਦਿਗੰਵਰ ਅਤੇ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਗਮਾ ਦਾ ਇਕੋ ਕ੍ਰਮ ਹੈ ।
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਗ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਪੱਖ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਚਾਰੰਗ ਵਿਚ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਏਕਾਂਤ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤ ਆਚਾਰ ਅਸਵਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਆਈ ਹੈ । ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸੁਮੇਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਆਂਚਾਰੰਗ ਵਿਚ ਵੀ ਸੁਖਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਮੱਤਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਹੀ ਆਚਾਰੰਗ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਮੱਤਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਬੁੱਧ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਦੇ ਅਭਿਧੱਮਪਿੱਟਕ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਨੇ 62 ਦੂਸਰੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਮੱਤਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਸਵ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਪਰ ਸਮੇਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਵਿਰਤੀਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 363 ਮੱਤਾ ਦੇ ਖੰਡਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਮੱਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ।
-ਭੇਦ
ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ
180
ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ 84
ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ 67
32
ਵਿਨਵਾਦੀ,
ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਵਯਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਵ ਸਮੇਂ, ਪਰਸਮੇ, ਜੀਵ, ਅਜੀਵ,ਪੁੰਨ, ਪਾਪ, ਆਸ਼ਰਵ,
(5)

Page #12

ਸੰਬਰ ਨਿਰਜਰਾ, ਬੰਧ ' ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਤੱਤਵਾ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ। ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਵਿਚ ਲੋਕ, ਅਲੋਕ, ਅਲੌਕਾ ਲੋਕ, ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗ੍ਰੰਥ ਰਾਜਵਾਰਤਿਕ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਵਿਚ ਗਿਆਨ, ਵਿਨੈ, ਕਲਪ, ਅਕਲੱਪ, ਵਿਵਹਾਰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਭਿੰਨ ੨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ।
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ,
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜਗਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਅਚਾਰੰਗ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਦੋ ਸ਼ਰੂਤ ਸਕੰਧ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ ਦੇ 16 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਸਮੇਂ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ ਇਸ ਵਿਚ ਵੀਤਰਾਗ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਸਦੇ ਹੋਏ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮੱਤਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਦੂਸਰਾ ਵੈਤਾਲਿਆ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ ਵੰਤਾਲਿਆ ਛੰਦ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਨਾਮ ਪਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ।
ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਐਨ ਉਪਸਰਗ ਨਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ 4 ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਸੰਜਮੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਚੌਥਾ ਇਸਤਰੀ ਪਰੰਗਿਆ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਉਦੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਜੀਵ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖਤਰਿਆ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਪੰਜਵਾਂ ਨਿਰੈ ਵਿੱਭਕਤੀ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਦੋ ਉਦੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਨਰਕ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਬਚਨ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਛੇਵਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀਰ ਸਤੂਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ ਸੁਧਰਮਾਂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਛੰਦ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੁੰਦਰ ਸਤੂਤੀ
ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਸਤਵਾਂ ਕੁਸ਼ੀਲ ਭਾਸ਼ਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਚਾਰਿਤਰ ਹੀਣ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਅੱਠਵਾਂ ਵੀਰਜ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਨੌਵਾਂ ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ ।
ਦਸਵਾਂ ਸਮਾਧਿ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ ।
ਗਿਆਰਵਾਂ ਮਾਰਗ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਛੁਟਨ ਦਾ
(ਚ)

Page #13

ਮਾਰਗ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਬਾਹਰਵਾਂ ਸਮੋਸਰਨ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ, ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ, ਵਿਨੇਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਮੱਤਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਤੇਹਰਵਾਂ ਯਥਾਤੱਥ ਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰਨ ਹੈ ।
ਚੌਹਦਵਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਪੰਦਰਵਾਂ ਆਦਾਨਿਆਂ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ ।
ਸੋਹਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਗੱਦ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਿਖਸ਼ੂ (ਮਣ) ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਸ਼ਰੁਤ ਸੰਕਧ
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਸੱਤ ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਪੰਡਰਿਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਕਮਲ ਦੀ ਉਪਮਾ ਨਾਂਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪਕ ਰਾਹੀਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁਖਾਂ ਮੱਤਾ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ਪੰਜਵਾਂ ਤਿਆਗੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਇਕ ਕਮਲ ਨੂੰ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਦਲ ਦਲ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਤਿਆਗ ਭਿਖਸ਼ੂ ਕਮਲ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਤੱਪ ਤਿਆਗ ਸਦਕਾ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸੂਤਰਕਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਦਸਨਾ ਹੈ ਕਿ ਤਿਆਗ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਕਮਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਿੰਨ 2 ਮਤਾਂ ਦੇ ਭਿਖਸ਼ੂਆ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਐਨ 'ਅਹਾਰ ਪਰਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਰੱਸ ਅਤੇ , ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਚੌਥਾ ਅਧਿਐਨ
ਤਿਖਿਆਨ (ਪਛਖਾਣ) ਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਿਆਗ, ਪਛਖਾਨ, ਵਰਤ ਤੇ ਨਿਅਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । ਪੰਜਵਾ ਆਚਾਰ ਸ਼ਰਤ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਿਆਗਨ ਯੋਗ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਛੇਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਆਦਰਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਜਾਦੇ ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਭਿਖਸ਼ੂ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੁਸ਼ਕੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚ ਚੁਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਆਦਰਕ ਖੂਨੀ ਦੀ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਤੱਤਵ ਚਰਚਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖਲੀ ਤਰ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ!ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲੰਦੀਆ

Page #14

13
ਇਸ ਵਿਚ ਗਨਧੀਰ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਦਾ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਖੇ ਦਿਤਾ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਟੀਕਾ ਅਤੇ ਨਿਰਯੁਕਤੀ
ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਿਰਯੁਕਤੀ ਅਚਾਰੀਆ ਭੱਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਸ਼ੀਲਾਕਾ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟੀਕਾ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਤੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਟੱਬਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਬਹੁਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ।
ਅਨੁਵਾਦ ਸਹਾਇਕ ਤਿਆ
ਅਸੀਂ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਟਿਪਣੀ ਲਈ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਹੈ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਚੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਉਪਦੇਸ਼ ਦਰਜ ਹੈ । ਦੇ ਸ਼ਿਸਾ ਦੇ ਮੱਤਭੇਦ
1. ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਨਿਰਨੇ ਸਾਗਰ ਪ੍ਰੈਸ ਟੀਕਾ-ਚੁਰਣੀ ਵਾਲਾ)
2. ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ)—ਅਚਾਰੀਆ ਅਮੋਲਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਬੀ ਜਰਮਨ
3.
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਭਾਗ 1-4 ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (ਹਿੰਦੀ ਟੀਕਾ ਅਨੁਵਾਦ)
5. ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਹਿੰਦੀ) ਅਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਘਾਸੀ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਗੁਜਰਾਤੀ ।
6 . ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਹਿੰਦੀ) ਅਚਾਰੀਆ ਮਹਾਪ੍ਰਗਿਆ ਜੀ ਵਾਚਨਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ।
7. ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਹਿੰਦੀ) ਸ੍ਰੀ ਫੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕਰਾਚੀ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਮੂਲ ਪਾਠ) ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਲਾਲ ਡੋਸ਼ੀ
8.
9.
ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਸ੍ਰੀ ਪੁਨਯ ਵਿਜੈ ਜੀ
ਮਹਾਰਾਜ (ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ
4.
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 500 ਜੈਨ ਅਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾਂਵਾ ਦੀ
ਵਿਦਿਆਲੇ) ਬੰਬਈ । ਛੁਟ ਸਾਡੀ ਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਕਦਮ ਕਦਮ ਤੇ
ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਤਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਖਾਈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਛੱਪੇ ਸੂਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਪੀ. ਆਰ. ਜੈਨ ਹਸਤਲਿਖਤ ਭੰਡਾਰ ਮਾਲੇਰ
ਕੋਟਲੇ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਮਦਦ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਤਰ ਦੀ ਛਪਾਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ
(ਜ)

Page #15

ਬਹੁਤ ਮੁਸਿਬਤਾਂ, ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਢੁਕਬੈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਹਮੇਸਾ ਸਮਸਿਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਅਨੇਕਾਂ ਅਸ਼ੁਧੀਆ ਰਹਿ ਜਾਨੀਆਂ ਸਹਿਜ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਹਰ ਅਧੀ ਲਈ ਖੁੱਦ ਨੂੰ ਜਿੰਮੇਮੰਨਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰਾਂ ਅੱਗੇ ਬਨਾ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹ ਅਨੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਹੈ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਨੁਵਾਦਕਾ ਅਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਦੇ ਰਿਨੀ ਹਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦੀ ਨਿਜੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਕੁੱਪ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਤਾ ਦੀ ਖੁਲ ਦਿਲੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੇਂਦਰ ਸੂਰੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਰਪਣ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਿਕਾਂ ਸਾਡੀ ਰੂਣੀ ਉਪ ਪ੍ਰਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ । ਉਹ ਖੱਦ ਲੇਖਕਾਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਕ ਯੁੱਗ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮਹਾਰਾਜ ਸ਼ੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਹਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ਬਦ ਆਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਸਾਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿਤੀਆਂ । ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਚੰਗੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤੱਪ, ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨਮੋਲ ਵਚਨ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਲੇਖਿਕਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਮਹਾਨ ਉਪਕਾਰ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਨਜਾਣ ਹਾਂ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੋਈ ਉਨਤਾਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਖਿਮਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਗੇ । ਹੋਰ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਵੀ, ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਗੇ । ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਵਿਨਿਮਰ ਭਾਵ ਨਾਲ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੇ ਕਰ ਕਮਲਾ ਵਿਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਗੁਰੁਣੀ ਜੀ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹਨ ! ਉਹ ਵੀਰਾਗ ਆਤਮਾ ਮਾਨ-ਅਪਮਾਨ, ਯਸ ਅਪਯਸ਼ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਗੂਣੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਗਾਣ ਨਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਅਪਰਾਧ ਹੈ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਣਗਾਣ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
ਇਸ ਸੂਤਰ ਲਈ ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਵਚਨ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਫਰਾਂਸ ਨਿਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਨਲਿਨੀ ਬਲਵੀਰ ਨੇ ਵਿਚੱਤਾ

Page #16

ਪੂਰਵਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਡਾਕਟਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਮੁੱਖੀ, ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤਿ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦੀ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । | ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਪ੍ਰਤਕ ਭੰਡਾਰੀ ਪਦਮ ਚੰਦਰ ਜੀ, ਉਪਾਧਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰ ਨੀ ਜੀ, ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਰਤਨ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਤਰਲੋਕ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਚੰਦ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ, ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰੀ ਤਾਰਨਗਰ, ਸੰਘ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ, ਸ੍ਰੀ ਧਨਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਯੁਵਾ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਿਵ ਮੁਨੀ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਸੁਝਾਵ ਵੀ ਸਾਡਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।
| ਇਸ ਸੂਤਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਾਗ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਗ੍ਰੰਥ ਅਨੁਵਾਦ ਪੜ੍ਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ, ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜਾਨ ਸਕਣ । ਹਰ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਣ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕੇ ਹਾਂ !
ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨਹੀਂ। ਭਾਸ਼ਾ ਪਖੋ, ਅਧਿਐਨ ਪਖੋਂ, ਹਰ ਤਰੂਟੀ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇਵ ਦੀ ਸਾਖੀ ਨਾਲ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ,
ਵਿਕਾ, ਸੁਵਿਕਾ ਰੂਪੀ ਜੈਨ ਸੰਘ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ, ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਮਹਾਨ ਹੈ ਤੀਰਥੰਕਰ ਖੁਦ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਦੋਹੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਪਰਾ ਨੂੰ ਅਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵਾਂਗੇ ।
10-11-1988 ਜੈਨ ਭਵਨ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲਾ
ਸੁੱਭਚਿੰਤਕ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਠ

Page #17

ਕੁਝ ਪ੍ਰੇਰਿਕਾ ਬਾਰੇ
(ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾਉਪਪ੍ਰਵਤਨੀ, ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ)
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸਭ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ, ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਬਣ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤੀਰਥਕੌਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਫਿਰਕਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੈਨ ਲੇਖਕਾ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਨ ।ਜੋ ਆਪਣੀ ਗੁਰੂਨੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜਮਤੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਿਸ਼ ਸਾਧਵੀ ਪਾਰਸ਼ਵਤੀ ਜੀ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਜਯੋਤੀ ਪਦ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜੈਨ ਸਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਿਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੈਨ ਲੇਖਿਕਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ।
ਹਰ ਤੀਕਥੰਕਰ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਉਪਾਸਕ ਉਪਾਸਿਕਾ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਪ ਤਿਆਗ ਦਾ ਮਾਰਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਕੀਤਾ ਹੈ 1 ਇਕੱਲੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ 36000 ਸਾਧਵੀਆਂ ਸਨ । ਆਗਮਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀਅ ਦੇ ਤਪ ਤਿਆਗ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸਾਧਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ 26 ਜਨਵਰੀ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਖਜ਼ਾਨ ਚੰਦ ਜੈਨ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਦੁਰਗੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਇਕ, ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਵਾਧਿਐ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਜ਼ੁਟ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸਾਰ ਸਮਝਣ ਲਗੇ । ਆਪ ਨੇ [1947] ਜਲੰਧਰ ਛਾਵਨੀ ਵਿਖੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਖੰਡੇ ਰੂਪੀ, ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਭੇਸ਼ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਬੜੇ
(z)

Page #18

ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਸਨ । ਛੇਤੀ ਆਪਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਭ੍ਰਮਣ ਕੀਤਾ । ਆਪਜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਭ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸਮਿਤੀ ਅਤੇ ਐਵਾਰਡ ਵਰਗੇ ਬੜੇ ੨ ਕੰਮ ਹੋਏ । ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ । ਪਹਿਲਾ ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾਸ (ਰਵਿੰਦਰ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ) ਹੱਥੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ।
ਸਾਧਵੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਤਿ ਕੀਤੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਕਾਰਣ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲੇ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਜਿਨਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਾ ਪੱਦ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕਰ ਚੁਕੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਹੀ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 26 ਫਰਵਰੀ 1987 ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਦੇ ਇਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿਚ ਆਪਨੂੰ ਜੈਨ ਜਯੋਤੀ ਪਦ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਵੇਜੀਟੇਰੀਅਨ ਐਵਾਰਡ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਫਲ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਆਪਦੀ ਸ਼ਿਸ਼ੇ ਸਾਧਵੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਾ ਜੀ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਦੀ ਛਪਾਈ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਆਪ ਦੇ ਉਪਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤੀ ਦਾ ਫਲ ਹੈ । ਹੁਣ ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ (ਅਨੁਵਾਦ) ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਛਪ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ । ਅਤੇ ਆਪ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਸਾਡੇ (ਰਵਿੰਦਰ-ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ) ਦੋਹਾਂ ਉਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ।
ਮਹਾਵੀਰ ਸਟਰੀਟ,
ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ
(*)
ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ

Page #19

ਪ੍ਰੇਰਿਕਾ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ
--ਉਪਤਨੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿਚ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਸਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਰਜੀਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਜ਼ਰੂਰਤ ཧྥ་ ਵੱਧ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਆਦਿ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ ਅਤੇ ਅਣਵਰਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਫਰਮਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਆਦਿ ਨੇ ਤਤਵਾਂ ਛੇ ਦਰਵਾ, ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ, ਕਰਮਵਾਦ, ਆਤਮਵਾਦ, ਲੇਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਾਉਣਾ ਸਿਖਾਇਆ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਰਿਤਰ ਅਤੇ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚੋ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਛਾਣ 32 ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੀ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅੱਜ ਕਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਹਨ: ਜਿਨੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤਪਾਤ, ਛੂਆਛੂਤ, ਪਸ਼ੂਵਲੀ ਇਸਤਰੀ ਦੀ - ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਤਿ ਖੁੱਲ ਕੇ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ । ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਚਲ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਮਨ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਬਰਾਵਰੀ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਨਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪਿ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੇ । ਮੇਰੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਪਿੰਡ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਆਮ ਪੜੀ, ਲਿਖੀ ਤੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤਿਆਰ
(੩)

Page #20

ਨਾਂ ਹੋਣਾ, ਇਕ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਵਾਲੀ ਹੀ ਗੱਲ ਸੀ । ਪਰ ਸ਼ਾਸਨਦੇਵ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਇਸ ਲੰਬੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਸਕਾਰ ਰੂਪ ਦਿਤਾ, ਮੇਰੇ ਸ਼ਿਸ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਨੇ । ਦੋਹੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਭਰਾ ਹਨ । ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਤਿ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ । ਇਹ ਦੋਹੇ ਭਰਾ ਪਚੀਸਵੀ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਸੁਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤਿ ਪੰਜਾਬ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, ਜੈਨਲਿਜਲ ਰਿਸਰਚ ਕੋਸਲ, ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮ ਰਾਮ ਜੈਨ ਭਾਸ਼ਨ ਮਾਲਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਹਨ ਇਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅੰਤਰ ਰਾਸਟਰੀਆ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਿਸ਼ਨ, ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ, ਮਹਾਵੀਰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਆਦਿ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ । | ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮੇਹਨਤ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਚੈਅਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਜੈਨ ਏਕਤਾ, ਵਿਸ਼ਵਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਜੋਲ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਂਸ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਦੋਹੇ ਧਰਮ ਭਰਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਿਰਫ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਹਨ । ਇਨਾਂ 15 ਆਗਮ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ ਸੂਤਰ ਛੱਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।
ਹਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਭਰਾ ਹੀ ਹਨ । ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕਿਤਾਂਗ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਮੇਹਨਤ, ਲਗਨ ਅਤੇ ਸਮਰਪਨ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ । ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਇਨਾ ਪਹਿਲਾ , ਸ੍ਰੀ ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਵਾਗਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਨੂੰ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਭੇਜਦੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਚਾਰ) ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ (ਮੇਰਾ) ਹੁਕਮ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜਾਇਆ । ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹੇ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਤੇ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਅਜੇਹੇ ਮਹਾਨ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਵਧਦਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਨਵ ਏਕਤਾ ਹੀ ਜੈਨ ਏਕਤਾ ਹੈ । '' ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰਿਆ, ਉਪਾਧਿਆ, ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਦਿਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧੂਵਾਦ ਭੇਜਦੀ ਹਾਂ ।
ਜੈਨ ਸਥਾਨਕ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ
ਸਾਧਵੀ ਸਵਰਨੇ ਕਾਂਤਾ

Page #21

ਹੰਸਾਂ
ਦੀ ਜੋੜੀ
'ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ' ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਸ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਹੀ ਇਕ ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਤੁਲ ਹਨ । ਇਸ ਜੋੜੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਸੂਤਰਾਂ, ਸਾਹਿਤ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ, ਜੀਵਨ-ਸਾਖੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚੋਂ ਜੈਨ-ਦਰਸ਼ਨ, ਸਿੱਧਾਂਤਾ, ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਹੀਰੇ, ਮੋਤੀ ਤੇ ਪੰਨੇ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ 15 ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਅਤੇ 25 ਮੂਲ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਖਜਾਨੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਨੇਹੀਆ, ਉਪਾਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਸਕਾਲਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਗਿਆਨ-ਵਿਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । 24 ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਅਹਿੰਸਾ, ਸਮਾਨਤਾ, ਸੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ, ਪਰਸਪਰ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸੁੱਚੇ ਜੈਨੀ ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸਰੋਤਿਆ ਉਤੇ ਵਧੇਰੇ ਕਾਰਗਰ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਾਰਜ-ਸ਼ਕਤੀ, ਸ਼ਰਧਾ, ਲਗਨ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਦਕਾ ਇਸ ‘ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ’ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ-ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਾ ਯੋਗ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਨਵੰਬਰ 1946 ਨੂੰ ਧੂਰੀ, ਜਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਤੇ ਧਰਮ ਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰੂਪ ਰੰਦ ਜੈਨ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਜੈਨ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ, ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ ਤੇ ਦਾਨੀ ਸੁਭਾ ਸਦਕਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ : ਹਰ ਮਾਪੇ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆ ਦੇਣ, ਚੰਗਾਂ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ-ਸੁਖ ਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ, ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਲਗਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਾਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲਾ-ਮਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਬਾਲਕ ਨੇ 1968 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ ਤੋਂ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਂਕ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਫੇਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਵਪਾਰ
(2)

Page #22

ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਫਲ ਸਰੂਪ ਸਾਲ 1976ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਮਜ਼ਮੂਨ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।
ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਅਕਤੂਬਰ 1949 ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਜੋ ਉਦੋਂ ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਰਿਆਸਤ ਸੀ, ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਕ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਜੈਨ ਅਤੇ ਜਨਨੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਵਿਮਲਾ ਦੇਵੀ ਚੈਨ ਆਪਣੀ ਨਿਮਰਤਾ, ਧਰਮ-ਸੇਵਾ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਦ-ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਣ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਨਮਾਨਿਤ, ਤਿਸ਼ਠਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਹਨ । ਬਾਲਕ ਰਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ 1972 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਬੀ. ਏ. ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ 1976 ਵਿਚ “ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਮਜ਼ਨ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।
ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਦੋਸਤ, ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਸੁਨੇਹੀ ਅਕਸਰ ‘ਧਰਮ ਭਰਾ, ਜੈਨ ਭਰਾ, “ਇਕ ਰੂਹ’, ‘ਇਕ ਜੁੱਤੀ', 'ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ', ਇਕ ਪਾਣ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਆਦਿ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾ, ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ, ਸੋਚਣੀ, ਰੁਚੀਆਂ, ਹਾਵ-ਭਾਵ ਆਦਿ ਇਕੋ ਭਾਂਤ ਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਰਮ ਸਮਰਪਿਤ ਜੋੜੀ (1) ਪਚੀਸਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸੰਯੋਜਿਕਾ ਸਮਿਤੀ, ਪੰਜਾਬ, (2) ਜੈਨੋਲਿਜਕਲ ਰਿਸਰਚ
ਬਲ ਅਤੇ (3) ਮਹਾਵੀਰ ਇੰਟਰ ਨੈਸ਼ਨਲ, ਮਾਲੇਰ ਕੋਟਲਾ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ । ਸ਼ੀ ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਪਹਿਲੀ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਵਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਅਣਥਕ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਵਤੀ ਜੈਨ ਐਵਾਰਡ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਵੈਜੀਟੇਰੀਅਨ ਅਵਾਰਡ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੈਨ ਭਾਸ਼ਣ ਮਾਲਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ (1) 25ਵੀਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਮੇਟੀ ਪੰਜਾਬ, ਸਰਕਾਰ (2) ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬ, (3) ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ, (4) ਇੰਟਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਨ ਮਿਸ਼ਨ, ਨਿਊਯਾਰਕ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਰਲਡ ਜੈਨ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਸਭਾਵਾਂ, ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਜੀਵਨ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਪਦ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ, ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਕਾਰਜ ਦੂਜੇ ਯੁਵਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
(3).

Page #23

ਸਰੋਤ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ । | ਪਰ ਇਸ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ, ਸਾਹਸ ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ਼ੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਚੈਅਰ ਸੈਂਕੜੇ ਛੱਪੇ, ਅਣਛਪੇ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਵਨ ਸਾਧਵੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਚੀ ਕਰਣੀ, ਕਥਨੀ, ਉੱਚ ਅਧਿਐਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਮਾਨਵ-ਸੇਵਾ ਕਾਰਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਥਾ ਨਾਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ-ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ, ਅਨੂਪਮ ਸੰਤੋਸ਼, ਅਧਿਆਤਮਕ ਰਸ ਤੇ ਸਾਹਸ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਨਵ-ਸੇਵਾ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜੈਨ-ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਸੂਤਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਮੂਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਦੇਣ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸੇ ‘ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ' ਹਾਰਦਿਕ ਵਧਾਈ ਦੇਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹੋ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਲਗਨ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ । ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਦਾਤੀ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਰਤਨ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਣ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਵੀ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
ਡਾ. ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ
ਫ਼ੈਸਰ ਅਤੇ ਮੁਖੀ
ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮਿਤੀ 14 ਜਨਵਰੀ 1989
ਪਟਿਆਲਾਂ

Page #24

ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
ਅਤੇ
ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ

Page #25

ਪਰਾ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ
ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਰਾ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਨਾ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸੇ । ਜਿਵੇਂ ਆਤਮਾ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਪਰਾ ਅਨਾਦਿ ਹੈ । ਜੈਨ
ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੁੱਚਾ ਜੀਵ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਗਤੀਆਂ ; ਹਨ । 1) ਮਨੁੱਖ 2) ਦੇਵਤਾ 3) ਪਸ਼ੂ 4) ਨਾਂਰਕੀ । ਸੰਸਾਰ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਅਨੰਤ ਹੈ ਪਰ
ਦਰਵੇਂ ਪਖ਼ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਖੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਭਰਤ ਖੰਡ ਹੈ । ਜਿਥੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੰਜਮ ਤਪ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਕੋਈ ਅਵਤਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਹੀਂ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵਤੇ ਮਨੁਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸਦਕਾ ਮਤੀ, ਸਰੁਤ, ਤੇ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਜ ਵੰਸ਼ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾਵਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 4 ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਬਿਨਾ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੀਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੀਖਿਆ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਚੌਥਾ ਮਨ ਪਯਵ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਸ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਿਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਦਵੀ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਗਰਭ, ਜਨਮ, ਦੀਖਿਆ, ਕਵਲ ਗਿਆਨ ਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇਵਤਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਲਿਆਨਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਜੈਨ ਗ ਥ ਕਲਪ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਤਪ ਅਤਿਥੈ, ਨੂੰ ਤਿਹਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਧਰਮ ਸਭਾ ਸਮੱਸਰਨ ਅਖਵਾਉ‘ਦੀ ਹੈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਸਵਰਗ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠਕੇ ਤੀਰਬੰ
(੨)

Page #26

ਕਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਪਣੀ ਅਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੁਨਦੇ ਹਨ । ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਲੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਣ ਹਰ ਜੀਵ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਪਣੀ ਅਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭਰਤ ਖੰਡ (ਭਾਰਤ) ਵਿਚ ਅਜਕਲ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਰੰਪਰਾ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬੰਦ ਹੈ। ਪਰ ਕਾਲ ਤੇ ਤੀਸਰੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਈ ਹਿਸ ਹੁਣ ਵੀ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜਿਥੇ 20 ਵਿਚਰਮਾਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਿਸੇ ਨੂੰ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਕੱਈ ਖਾਸ ਗਿਆਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਹੀ ਪਹੁਚ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਥੇ ਘੁਮਨ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਹੁੰਚਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨਾਦਿ ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘਟੋ ਘਟ 4 ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 170 ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਵਕ ਅਤੇ ਵਿਕਾ ਤੀਰਥ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰਖਨ ਕਾਰਣ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਢਾਈ ਦੀਪ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ । ਦੀਪ ਇਹ ਹਨ- }) ਜੰਬੂ ਪ 2) ਧਾਰੀ ਖੰਡ 3) ਅੱਧਾ ਪੁਖਰਾਜ । 4) ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਹਨ । ਹਰ ਮਹਾਦੇਹ ਵਿਚ 4-4 ਤੀਰਥੰਕਰ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਅਰਹੰਤ
ਅਰਿਹੰਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਜਿੰਨ । ਜਿਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਤੱਪ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਣ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਅਹੰਤ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਿਰਵਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਰਿਹੰਤ ਸਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਾਨਯ ਕੇਵਲੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਪਖ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਹਰ ਅਰਿਹੰਤ ਦਾ ਮੱਕਸ਼ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੈ !
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਵਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਕਰੋਧ, ਮੋਹ, ਲੋਭ, ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਬਨਣਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਭਗਵਾਨ, ਅਰਿਹੰਤ, ਜਾਂ ਸਿੱਧ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਉਸ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵੀਰਾਗ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗ ਤੇ

Page #27

ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਰੂਪ ਕਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਅਰਿਹੰਤ ਬਨਣਾ ਹੈ। ਅਰਿਹੰਤ ਉਹ ਪਦਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ । ਵਿਅੱਕਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜਾਤਪਾਤ, ਛੁਆਛੂਤ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਭਾਵ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ 1 ਇਸ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਨਾ ਮੁਰਖਤਾ ਪੂਰਨ ਕ੍ਰਿਆ ਜਾਂ ਬਾਲ ਤੱਪ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪੰਡਿਤ ਤੱਪ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹੌਸ਼ ਅਤੇ ਅਣਗਹਿਲੀ ਰਹਿਤ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹਿੰਸਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇ, ਬਚਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ । ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਰਮ ਵਾਲਾ ਭਾਵੇਂ ਖੁੱਦ ਆਪ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਹੋਵੇ । ਜੈਨੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੂਠੀ, ਚੋਰੀ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ (ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਧੂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਸੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਾਧੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਉਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਉਹ ਖੇਤੀ, ਵਿਉਪਾਰ ਗੋਪਾਲਨ, ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਅਹਿੰਸਾ, ਸਚ, ਚੋਰੀ ਤਿਆਗ, ਵਿਭਚਾਰ, ਵਸਤਾਂ : ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਮੋਟਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਦੇ ਵਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਕ ਦੇ 12 ਵਰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਭਿਖਸ਼ੂ, ਮਣ, ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਅਨਗਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਦੇ ਇਹ ਮਹਾਵਰਤ ਆਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ, ਉਪਾਸਕਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਸ਼ਰੀਰਿਕ ਪਹਿਨਣ, ਖਾਣਪੀਣ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਿਯਮ ਸਾਧੂ ਲਈ ਹਨ ਉਹ ਹੀ ਸਾਧਵੀਆਂ ਲਈ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥੰਕਰ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੌਥੀ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਨਕਾਰੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਹੇ । ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਹੋਏ ਹਨ।
( 8 )

Page #28

24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਿੰਨ੍ਹ
DTH
ਵਿ
(4)
(

Page #29

ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਲੜੀ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਨਾਂ
1 ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਜੀ 2 ਸ਼੍ਰੀ ਅਜੀਤ ਨਾਥ ਜੀ 3 ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਭਵ ਨਾਥ ਸ੍ਰੀ ਅਭਿਨੰਦਨ ਜੀ
ਸੁਮਤੀ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਪਦਮਪ੍ਰਭ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸੁਪਾਰਸ਼ਵੇ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭ ਜੀ । ਸ੍ਰੀ ਸੁਵਿਧੀ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ੀਤਲ ਨਾਥ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਰਿਆਂਸ਼ ਨਾਥ ਜੀ 12 ਸ੍ਰੀ ਵਾਸੁ ਪੂਜਯ ਜੀ
ਸ਼ੀ ਵਿਮਲ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਤਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਧਰਮ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਕੁੰਥੁ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਹ ਨਾਥ ਜੀ | ਮੱਲੀ ਨਾਥ ਜੀ
ਸ੍ਰੀ ਮੁਨੀ ਵਰਤ ਜੀ ਸ਼ੀ ਨਮਿ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਨੇਮਿਨਾਥ ਜੀ ਸ਼ੀ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਵਰਧਮਾਨ ਜੀ
ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਮਾਤਾ (ਰਾਣੀ) fਪਿਤਾ (ਰਾਜਾ) ਚਿਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਥਾਨ ਮੁਕਤੀ ਸਥਾਨ ਅਯੋਧਿਆ ਮਰੂਦੇਵੀ ਨਾਖੁ ਰਾਏ ਬਲਦ ਪਤਾਲ , ਅਸ਼ਟਪਦ ਪਰਬਤ ਵਿਜੈ ਜਿਤਸ਼ਤਰੁ ਹਾਥੀ ਅਯੋਧਿਆ
ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ ਵਸਤੀ ਸੈਨਾ ਜਿਤ ਘੋੜਾ
ਸ਼ਾਸਤੀ ਅਯੋਧਿਆ ਸਿਧਾਰਥਾ ਸੰਬਰ ਬਾਂਦਰ ਅਯੋਧਿਆ ਸੁਮੰਗਲਾ
ਮੇਘਰਥ ਕਰੋਚ ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ ਸੁਮਿੱਤਰਾ ਸ੍ਰੀਧਰ ਕਮਲ ਕੋਸਾਬੀ ਬਾਰਾਨਸੀ ਪਤਬਵੀ
ਤਿਸੁਭ ਸਵਾਸਤਿਕ ਬਾਰਾਣਸੀ ਚੰਦਨ
ਲਕਸ਼ਮਨਾ ਮਹਾਨ ਚੰਦਰਮਾਂ ਚੰਦਰ ਪਰੀ ਕਾਂ ਕਦੀ ਰਾਮਾਂ ਦੇਵੀ ਸੁਗਰੀਵ ਮਤਸੇ ਕਾਕੰਦੀ ਭਦਿਲਪੁਰ ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਦਰਿੜ ਰਥ ਸ੍ਰੀ ਵਤਸ ਭਦਿਲਪੁਰ ਸਿੰਘ ) ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਗੈਦਾ ਸਿੰਘਪੁਰ ਚੰਪਾਪੁਰੀ
ਵਾਸ਼ਪੂਜ ਭੇਸ ਚੰਪਾਪੁਰੀ ਕਪਿਲ ਪੂਰੀ ਸਿਆ
ਕ੍ਰਿਤ ਵਰਮਾ ਸੂਅਰ ਕfਪਲ ਰੀ ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਸੁਯਸ਼ਾ ਸਿੰਘਨ
ਅਯੁੱਧਿਆ ਰਤਨਪੁਰੀ ਸਵੇਰ ਤਾ
ਭਾਣੂ ਵਜਰ ਰਤਨਪੁਰੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਅਚਿਰਾ
ਵਿਸ਼ਵ ਸੈਨ . ਮਿਰਗ ਹਸਤਨਾਪੁਰ
ਬਕਰਾ ਦੇਵੀ
ਸਦਰਸਨਾ ਨੰਦਾਵਰਤ . ਮਿਥਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ
ਘੋੜਾ ਮਿਥਿਲਾ ਰਾਜਗਿ
ਸੁਮਿਤਰ ਕੱਛ ਰਾਜ सिपिला ਵਿਰਾ
ਨੀਲਕਮਲ
ਮਿਥਿਲਾ ਸ਼ਰਿਆਰ ਸ਼ਿਵਾ
ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਸ਼ੰਖ
ਗਿਰਨਾਰ
ਗਿਰਨਾ ਜੀ ਵਾਰਾਨਸੀ ਵਾਮਾ
ਅਸ਼ਵਸੈਨ ਸੱਪ
ਅਹਿਛੱਤਰਾ ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ ਖਤਰੀ ਕੁੰਡ ਗੁਮ ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼ਰ
ਰਿਜੂਬਾਲਕਾ ਨਦੀ ਪਾਵਾਪੁਰੀ
ਵਿਜੈ

Page #30

ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
(1) ਸ੍ਰੀ ਪਦਮ ਨਾਭ । 2) ਸ੍ਰੀ ਸੂਰ ਦੇਵ 3) ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਸਵ 4) ਸ੍ਰੀ ਸੰਭਵ 5) ਸਰਵਾ ਭੂਤੀ 6) ਸ੍ਰੀ ਦੇਵ ਸ਼ਰੁਤ 7) ਉਦੈ ਨਾਥ 8) ਸ੍ਰੀ ਪੰਡਾਲ 9) ਸ਼੍ਰੀ ਪੌਟਿਲ 10) ਸ਼੍ਰੀ ਸਤਤੀ 11) ਸ੍ਰੀ ਵਰਤ 12 ਸ਼੍ਰੀ ਅਮੱਮ 13) ਸ੍ਰੀ ਨਿਸ਼ ਕਸਾਏ 14) ਸ੍ਰੀ ਨਿਸ਼ਪੁਲਾੜ 15) ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਰਮ 16)ਸ਼ੀ ਚਿੱਤਰ ਗੁਪਤ 17) ਸ੍ਰੀ ਸਮਾਧੀ ਨਾਬ 18) ਸ੍ਰੀ ਸੰਬਰ ਨਾਥ 19) ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਧਰ 20) ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ 21) ਸ਼ੀਲ ਦੇਵ 22) ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਤ 23) ਸ੍ਰੀ ਵੀਰੀਆ 24) ਸ੍ਰੀ ਭਦਰਕਰ । ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ 20 ਤੀਰਥੰਕਰ
(1) ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਿੰਦਰ 2) ਸ੍ਰੀ ਯੁਗਮਿੰਦਰ 3) ਸ੍ਰੀ ਵਾਹੂ ਜੀ 4) ਸ੍ਰੀ ਵਾਹੁ ਜੀ 5) ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਜਾਤ ਜੀ 6) ਸ੍ਰੀ ਸ਼ਵੇਂ ਪ੍ਰਭਵ ਜੀ 7) ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵਨਾਣ8) ਸ਼੍ਰੀ ਅਨੰਤ ਵੀਰਿਆ ਜੀ 9) ਸ੍ਰੀ ਸੁਰਭਵ ਜੀ 10) ਸ੍ਰੀ ਵਿਸ਼ਾਲਧਰ ਜੀ 1!) ਸ੍ਰੀ ਵੱਜਰਧਰ ਜੀ 12) ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਨਾਥ ਜੀ 13) ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦਰ ਵਾਹ ਜੀ 14) ਸ੍ਰੀ ਭੁਜੰਗ ਜੀ 15) ਸ੍ਰੀ ਈਸ਼ਵਰ ਜੀ 16) ਸ੍ਰੀ ਨੇ ਸੰਵਰ ਜੀ 17) ਸ੍ਰੀ ਵੀਰ ਸੇਨ ਜੀ 18) ਦੇਵਯਸ਼ ਜੀ 19) ਸ਼ੀ ਮਹਾਭੱਦਰ ਜੀ 20) ਸ੍ਰੀ ਅਜੀਤ ਵੀਰਿਆ ਜੀ !
ਇਹ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਹੈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਮ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਵਤਾ ਪੱਦ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ ਸਵਰਗ ਦਾ ਸਿੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰਕ ਦੁੱਖ ਹਨ । ਪਰ ਆਤਮਾ ਸੁਖ ਦੱਖ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ, ਅਜੇਹਾ ਯਤਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸਨਾਤਨ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਆਤਮਾ ਵੀ ਸਨਾਤਨ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵੀ ਸਨਾਤਨ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਵੀ ਸਨਾਤਨ ਹੈ । ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦਾ : ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਸਾਡਾ ਉਪਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਖੱਦ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਨਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪੂਜਾ ਯੋਗ ਹਨ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਰਥਿਕਰ
| ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਕਾਰਣ ਕੁਝ ਸਾਂਝ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਣ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਸਤਿਆਰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਜੈਨ ਤੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਸਵਾਮੀ
(੭)

Page #31

ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਇਕ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕਾਫੀ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਚਿੰਨ ਸਾਮਣੇ ਆਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਭਰਮ ਬਿਲਕੁਲ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰਮਾਂ
ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾਕਟਰ ਡਾ. ਗੋਰਿਨੇਟ ਜੇਹੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੱਥ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੋਧ ਪੂਰਣ ਕਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਹਰਮਨ ਜੋਕੋਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਾਰਪੇਂਟਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਅਤੇ ਸਰ ਡਾਕਟਰ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੌ ਜੰਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਡਾ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਖਦੇ ਹਨ
ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਤੋਂ ਅਪਣੀ ਉਤਪਤੀ ਮਨਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਦੀਆਂ ਵੀਤ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਈਸਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਰਧਮਾਨ ਤੇ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਲੂ ਸੀ । ਯਜਰਵੇਦ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ, ਅਜਿਤਨਾਥ ਅਤੇ ਅਰਿਸ਼ਟ ਨੇਮੀ ਆਦਿ ਤਿੰਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨਾਂ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਉਸੇ ਕਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦ ਮਾਨਯੋਗ ਅਰਿਹੰਤ, ਸ਼੍ਰੋਮਣ, ਅਰਹਨ ਸ਼ਬਦ ਵੇਦ, ਉਪਨਿਸ਼ਧ, ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚਕਰਵਰਤੀ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਭਰਤ ਪਿਆ । 20ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੁਨੀ ਵਰਤ ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ । 22ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸ਼੍ਰੀ ਨੋਮੀ ਨਾਥ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ । 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਦਾ ਜਨਮ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ 250 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਰਾਣਸੀ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਤੇ ਰਾਜਾ ਅਸ਼ਵਸੈਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਅਜੇਹਾ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਅਚਾਰਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਚਤ੍ਰਯਾਮ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਅਜਿਤ ਨਾਥ ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 23ਵਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਸਾਧੂ 5 ਮਹਾਵਰਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 4 ਵਰਤ ਪਾਲਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸਾਧੂ ਦੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਵਰਤ ਨੂੰ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(+)

Page #32

3 ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਅਤੇ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਇਹ ਵਰਤ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ 5 ਮਹਾਵਰਤਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ । ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਮਲੀਨਾਥ ਇਸਤਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦਿਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਆਪਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਮਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਜੈਨਾਗਮ ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਬਾਂਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੇ ਹਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਵਾਦ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ । ਬੁੱਧ ਥਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਨਿਰ ਥ ਗਿਆਤ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਨਿਰਗੁ ਥ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਹੈ । ਗਿਆਤਾ ਪੁੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨਾਂ ਹੈ । ਲਿਛ ਵੀ ਕੱਲ ਦੀ ਗਿਆਤ ਜਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਤੇ ਗੀਤਾ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ । ਧੱਮਪਦ ਥ ਤਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਪਦੇਸ਼ ! ਸ਼੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ । ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਮੁੱਕਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਨਤਾ ਤੋਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧ, ਸਾਂਖਯ ਤੇ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੀ ਸਨਾਤਨ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਨਿਰਣਾ ਇਹ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ 22 ਤੀਰਥੰਕਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਨ ਭਾਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਨ, ਸੰਮਤੇ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਪਰ ਦੋ ਤੀਰਥੰਕਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੋਚਨੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਬੂਤਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਪਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਦਾ ਆਪਸੀ ਫਾਸਲਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੈ ਇੰਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਬੂਤ ਕੋਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ ਜੁਟਾ ਸਕਦੀ । ਸਬਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਣ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਣਾ ਗਲਤ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜੈਨ ਪਰਾ ਦੇ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਬੁੱਧ ਗਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਰੇ ਸਾਮਗਰੀ ਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਹੈ ਕਿ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਬਾਈਵਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸ਼ੋਧ, ਈਸਾਈਅਤ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਕਾਰ ਸਿਰਫ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰ ਪਰਾਂ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਵਿਖਾਉਣ ਦੀ ਹਾਸੋਹੀਣ ਸਾਜਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਰੇ ਸਬੂਤ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਹੋਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ। ਹਿੰਦੂ ਗੇ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ fਮਲਦਾ । ਜਦ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੇ ਵੇਦ, ਬਾਹਮਣ ਵਾਦ, ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ, ਯੱਗਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ
(੯)

Page #33

ਸਿਟੇ ਵਲੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਸਤਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨਿਆ ਜਾਨ ਲਗਾ ।
ਸ਼੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਜੀ
ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ ਆਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਕੁੱਦਰਤੀ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ । ਕਲਪ ਬਿਰਖ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਤੇ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲਗ ਪਏ । ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਜਦ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖੇਤੀ, ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤਿ, ਆਦਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਜਨਮ ਅਯੋਧਿਆ (ਵਿਨਿਤਾ) ਵਿਖੇ ਰਾਜਾ ਨਾਭੀ ਦੀ ਮਹਾਰਾਨੀ ਮਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਮਰਾਂ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀਆਂ ਸਨ । ਆਪਨੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ 72 ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 64 ਕਲਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਭਰਤ, ਬਾਹੁਬਲੀ ਸਮੇਤ 100 ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਤੇ ਸੁੰਦਰੀ ਦੋ ਪੁਤਰੀਆਂ ਸਨ। ਆਪਦੀ ਦੋ ਰਾਣੀਆਂ ਸਨ, ਸੁਨੰਦਾ ਤੇ ਯਸ਼ੋਮਤੀ । ਆਪਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ, ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣਾ ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ।
ਤੇ ਲਗਾਇਆ । ਆਪਨੇ ਲੋਕਾਂ
ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਆਪਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਕ ਕੀਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਚਲਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਆਪਨੇ ਅਪਣੀ ਪੁੱਤਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮੀਂ ਨੂੰ ਲਿਪਿ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਗਣਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ।
ਆਖਰ ਆਪਨੇ ਸੰਸਾਰ ਛੱਡਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ
ਦੋਵੇਂ
ਦਾ
ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ । 98 ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ । ਭਰਤ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਬਾਹੁਬਲੀ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਲੋਂ ਭਰਤ ਨੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸਮਝਦਾਰ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਬੇਕਾਰ ਖੰਨ ਬਹਾਉਣ ਤੋਂ ਦੋਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ । ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ । ਬਾਹੁਵਲੀ ਹਰ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਿੱਤਿਆ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਚਕਰ ਨਾਮਕ ਹਥਿਆਰ ਭਰਤ ਨੇ ਬਾਹੂਬਲੀ ਤੇ ਚਲਾਇਆ । ਪਰ ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਬੇਕਾਰ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ਬਾਹੁਬਲੀ ਨੂੰ ਪਾਪ ਤੇ ਸਵਾਰਥ ਭਰੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਨਫਰਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਹ ਵੀ ਸਾਧੂ ਬਨ ਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ।
1
ਕੀਤਾ । ਆਪਨੇ ਸਾਰਾ ਰਾਜ 100
ਪੁਤਰੀਆਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੇ ਚਕਰਵਰਤੀ ਬਣਕੇ ਸੰਸਾਰ ' ਤੇ
ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਅਤੇ ਭਰਤ ਸੰਬੰਧੀ ਵਰਨਣ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਧ ਘਾਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੋਹਰਾਂ ਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਵ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵਾਤਰਸ਼ਨਾ ਮੁਨੀ ਦਾ ਵਰਨਣ, ਵਰਾਤਿਆ ਕਾਂਡ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਪ ਹਨ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਅਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਰਹਤ ਂ ਉਪਾਸਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
( ੧੦ )

Page #34

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰਿਆ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਸੀ, ਉਹ ਸ਼ਮਣ ਜਾਂ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੀ । ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਧਰਮ ਦੀ ਛਾਪ ਉਸਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਨਜਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਜਾਤ ਪਾਤ, ਵਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਹੁਦੇਵ ਵਾਦ ਯੱਗ ਤੇ ਪਬਲੀ ਨੂੰ ਮਨਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਕਿ ਮੂਲ ਲੋਕ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਨ । ਦਰਾਵਿੜ ਲੋਕ ਵਿਚ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਹਨ । ਦਰਾਵਿੜ ਸੰਘ ਨਾਂ ਮੁਨੀ ਫਿਰਕਾ ਦਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਵਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਾਰਕੰਡ ਪੁਰਾਣ (ਅਧਿਐਨ 90) ਕੁਰਮ ਪੁਰਾਣ (41) ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ (33), ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਅਧਿਐਨ (1), ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਪੁਰਾਣ (14) ਵਾਰਾਹ ਪੁਰਾਣ (74) ਲਿੰਗ ਪੁਰਾਣ, (47) ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ (1) ਅਤੇ ਸਕੰਧ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਦੂਸਰਾ ਖੰਡ (37) ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਾਰੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਰਵ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ । ਰਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਣਾ ਸ਼ਬਦ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਮਣ, ਪਰਿਵਰਾਜਕ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਵੇਦ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ।
ਸ਼੍ਰੀ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਾਰੇ ਭਵਿਖਵਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਲਿਯੁਗ ਵਿੱਚ ਨਾਸਤਕ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰੇਗਾ । ਅਜੇਹੀ ਚਰਚਾ ਭਾਗਵਤ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇੱਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਨਾਂ ਆਦਰ ਨਾਲ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਨਣ ਵਾਲੇ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ I
ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਅਸ਼ਟਾਪਦ (ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਵਤ) ਤੇ ਮੁੱਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ।
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਥ, ਭਗਵਾਨ ਕੰਬ ਨਾਥ, ਭਗਵਾਨ ਅਰਹਨ ਨਾਥ ਜੀ ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਹਸਤਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਤੀਰਥੰਕਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਕਰਵਰਤੀ ਬਨੇ, ਫੇਰ ਰਾਜ ਪਾਟ ਛੱਡ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧੇ ਰਾਹ ਪਾਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਮੁਕਤ ਸਥਾਨ ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿਸੇ ਕੁਰੂ (ਅੰਬਾਲਾ ਤੇ ਮੇਰਠ) ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਨਾਥ ਜੀ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਹ ਨਾਥ ਜੀ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਵਾਸੀ ਸਨ।
( ੧੧ )

Page #35

ਭਗਵਾਨ ਮੱਲੀ ਨਾਬ
| ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪ੍ਰਪਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਇਸਤਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ । ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਵਅੰਬਰ ਰਚਿਆ ਗਿਆ। 500 ਰਾਜੇ ਅਪਣਾ ਭਾਗ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਆਏ । ਪਰ ਆਪ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਇਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੈ, ਕਿ ਇਥੇ ਲਿੰਗ, ਜਾਤ, ਨਸਲ, ਭਾਸ਼ਾ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ । ਇਕ ਇਸਤਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਰਗੀ ਮਹਤਵ ਪੁਰਸ਼ ਪਦਵੀ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ, ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਗਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ । ਦਿਗੰਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਇਸ ਕਥਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ ਅਤੇ ਮੱਲੀ ਨਾਥ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਮਨਦੀ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮੁਨੀ ਵਰਤ
| ਆਪ ਮਗਧ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਜਹਿ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਾਮਾਇਣ ਕਾਲ ਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਸਮਕਾਲੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਨੇਮ ਨਾਥ ਜੀ
ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਸਮੁਦਰ ਵਿਜੈ ਰਾਜਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼ਿਵਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ 85000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਦੀ ਮੰਗਨੀ ਰਾਜਾ ਉਗਰਸੇਨ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਬਰਾਤ ਆਈ, ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਪਸ਼ੂ ਦੇਖੇ । ਸਾਰਥੀ ਤੋਂ ਪੁਛਨ ਤੇ ਪਤਾ ਲਗਾ- 'ਇਹ ਪਸ਼ੂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਆਹ ਕਾਰਣ ਕੈਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਬਰਾਤ ਵਿਚ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਬਰਾਤੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਪਸ਼ੂ ਹਨ । ਸਾਰਥੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਬਰਾਤ ਵਾਪਸ ਮੋੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਨੇ ਗਿਰਨਾਰ ਪਰਬਤ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਤੱਪ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਮਾਂਸਾਹਾਰ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰਤ ਕੀਤਾ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ (ਆਰਿਆ) ਕਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਆਪ ਦੀ ਮੰਗੇਤਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਪੁਰਾਨੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨੇਮੀ ਰਾਜੁਲ ਵਿਆਹ ਦਾ 12 ਮਾਸਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਜੈਨ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਹ ਰਚਨਾ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ
ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਖੱਜੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਤੋਂ ਹੀ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਮਨਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ 777 ਈ. ਪੂ. ਨੂੰ ਬਾਰਾਨਸੀ ਦੇ ਰਾਜਾ
( ੧੨ )

Page #36

ਅਸ਼ਵਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਵਾਮਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਪਾਸ਼ ਨਾਬ ਦਾ ਸਮਾ ਤਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ । ਇਹ ਤਾਪਸ ਧੁਨੀਆਂ ਤਪਾਂ ਤੇ ਅਗਿਆਣਤਾ ਪੂਰਨ ਤੱਪ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਅਜੇਹੇ ਹੀ ਇਕ ਤੱਪਸਵੀ ਕਮਠ ਸੀ । ਜੋ ਗੰਗਾ ਕਿਨਾਰੇ ਬੈਠਾ ਧੂਨੀ ਤਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਾਂ fuਓ ਤੇ ਆਖਣ ਤੇ ਆਪ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇਨ ਗਏ । ਆਪ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸ ਲਕੜੀ ਨੂੰ ਉਹ ਜੈਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਵਿਚ ਨਾਗ ਨਾਗਣੀ ਦਾ ਜੌੜਾ ਜਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਨੇ ਉਸ ਲਕੜ ਨੂੰ ਹਾੜੇ ਨਾਲ ਪਾੜ ਕੇ ਜੱਗੀ ਦੇ ਪਾਖੰਡ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨਾਗ-ਨਾਗਨੀ ਨੂੰ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਸੁਣਾਇਆ । ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਨਾਗ ਜਲ ਗਏ । ਮਰਕੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਵਤਾ ਬਣੇ । ਨਾਗ ਨੂੰ ਧਰਨੇ ਦਰ ਅਤੇ ਨਾਗਣੀ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਬਨੀ । ਕਮਠ ਵੀ ਦੇਵਤਾ ਬਨਿਆ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਵਤੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜਦ ਤੱਕ ਦਿਗਵੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਸਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਨੇ ਘਰ ਵਾਰ ਪਤਨੀ ਦਾ ਮੋਹ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ਆਪ ਅਹਿਛੱਤਰਾ ਵਿਖ ਤੱਪ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸਨ । ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਕਮਠ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵੈਰ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀ ਤਪਸਿੱਆ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਣ ਲਈ 8 ਦਿਨ ਅਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ | 8 ਦਿਨ ਖੂਬ ਵਾਰਿਸ਼ ਹੋਈ, ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਧਰਨੇਂਦਰ ਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੋਹਾਂ ਯ iਸ਼-ਯਕਸ਼ਨੀ ਜੋੜੇ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਤੱਪਸਿਆ ਦੇ ਵਿਘਨ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ । ਪਦਮਾਵਤੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਪਰਸ਼ ਨਾਥ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ | ਧਰਨੇਦਰ ਨੇ ਸੱਤ ਫਨਾਂ ਵਾਲਾ ਨਾਗ ਬਣਕੇ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਛੱਤਰ ਕੀਤਾ | ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੱਤ ਫਨ ਵਾਲੇ ਸੱਪ ਤੋਂ ਹੀ ਪਹਿਚਾਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਪੂਰਵ ਭਾਰਤ ਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਤੱਕ ਅਪਣੇ ਚਰ ਯਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਜਿਸ ਚਤੁਰੇ ਯਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਜਿਕਰ ਬੱਧ ਤੇ ਜੈਨ ਦੋਹਾਂ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਲੋਕ ਦੇਵ ਵਲੋਂ ਵੀ ਪੂਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਇਸ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦਾ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਨਾਂ ਇਕਸਾਰਤਾ ਕਾਰਣ ਕਈ ਨਾਥ ਦੇ ਨਾਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਪਰ ਨਾਬ ਫਿਰਕਾ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੇ ਬੁਧ ਧਰਮ ਦੀ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸ਼ਾਖਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਥਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੈਨ
ਥ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਥਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਥ ਫਿਰਕਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੋਇਆ ।
( ੧੩ )

Page #37

100 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਜੀ ਸਮੇਤ ਸ਼ਿਖਰ ਵਿਚ ਮੱਕਸ਼ ਪਧਾਰੇ । ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਲੱਕ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਹਿਲ (ਪਹਾੜ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਹਜਾਰੀਬਾਗ ਜਿਲੇ ਈਸ਼ਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ 22 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਬ ਦੀ ਸਤੁਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਰਧਮਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਈ: ਪੂ. 599 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਤਰ ਸੁਦੀ 13 ਨੂੰ ਖਤਰੀ ਡ ਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਰਾਨੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਮਗਰੀ 45 ਆਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਹਜਾਰਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ' ਥ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤਰ ਦਸਦੇ ਹਨ ! ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਯੋਧਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਫੈਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਪੁਟ ਦਿਤਾ ।
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਲਿੰਗਾ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਯਸ਼ੋਧਾ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਜਿਸਤੋਂ ਆਪ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤਰ ਪਿਆ ਦਰਸ਼ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਦਿਗੰਬਰ ਪ੍ਰਪਰਾ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਬਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਮਨਦੀ ਹੈ । ਆਪ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਬਹਾਦਰ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਜਾਤਪਾਤ, ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ, ਛੂਆਛੂਤ, ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ, ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਤਕਿਆਂ ਸੀ । ਆਪ ਘਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਮਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹੇ ।
28 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ।
ਆਪਨੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਬੜੇ ਭਰਾ ਨੰਦੀ ਵਰਧਨ ਤੋਂ ਮੰਗੀ । ਭਾਈ ਦਾ ਹੁੱਕਮ ਮਨ ਕੇ ਦੋ ਸਾਲ ਘਰ ਰਹੇ । ਇਕ ਸਾਲ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ !
| ਫੇਰ 30 ਸਾਲ ਦੀ ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸੁੱਖ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਪ ਕਠੋਰ ਤੱਪਸਿਆ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਚਲ ਪਏ । ਆਪ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਨ । ਆਪ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬੁਰਾਈਆਂ ਰਾਜ ਸੁਖ ਮਾਨਦੇ, ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਹੀਂ ਹਟਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਜਿਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਸੋ ਆਪ ਸਵੈ ਪਹਿਚਾਨ ਹਿੱਤ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ diਏ ।
12ਨੂੰ ਸਾਲ ਘੋਰ ਤੱਪਸਿਆਂ ਕੀਤੀ । ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ-ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸਾਢੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਤੱਪਸਿਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 23 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਤੱਪਸਿਆ
( ੧੪)

Page #38

ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ 125 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ, ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਕਸਟ ਦਿੱਤੇ। ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀਲ਼ੇ ਠੋਕ ਦਿੱਤੇ, ਪੈਰ ਤੇ ਖੀਰ ਪਕਾਈ, ਕਈ ਵਾਰ ਜਾਸੂਸ ਸਮਝ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇੱਕਲਾ ਸੰਗਮ ਦੇਵਤਾ 6 ਮਹੀਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, ਮਹਾਵੀਰ ਤਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਸਨ ਖਿਮਾ ਪੁੰਜ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਾਢੇ 42 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮ ਨਾਂ ਦੇ ਜਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਲ ਦਰਖਤ ਹੇਠ, ਜੰਭਿਕ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਰਿਬਾਲਿਕਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਆਪਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਆਪਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਪਾਵਾਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਮਹਾਸੇਨ ਬਗੀਚੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪਦੇ ਪਹਿਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਆਦਿ 4400 ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਸ਼ੂ ਯੱਗ ਬਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਵੀਰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਰਾਜਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਵਿਲਾਂਚਲ ਪਹਾੜ ਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਆਪਨੇ 30 ਸਾਲ ਸਿੰਧ, ਸ਼ੋਵਰ, ਅਰਧ ਕੇਕਯ, ਕਾਸ਼ੀ, ਕੌਸ਼ਲ, ਵਿਦੇਹ, ਅੰਗ, ਬੰਗ, ਮਗਧ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਪਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੰਦਰ ਭੂਤਿ ਗੌਤਮ, ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਆਦਿ ਨੇ 45 ਆਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕੀਤੇ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਰਧ ਕੇਕਯ, ਸਿੰਧੂ, ਸ਼ੋਭਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ । ਆਪ ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਮੌਕਾ (ਮੋਗਾ), ਸਿਆਲਕੋਟ, ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਰਹਿਤਕ ਵਿੱਚ ਪਧਾਰੇ ਸਨ। ਅਜੇਹਾ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਆਵਸ਼ਕ ਚੁਰਨੀ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਬੁਣਾ ਵਰਤਮਾਨ (ਥਾਨੇ ਸ਼ਵਰ) ਵਿੱਚ ਤੱਪ ਸਮੇਂ ਪਧਾਰੇ ਸਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਫੈਲੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਭਗਵਾਨ ਸਹਾਵੀਰ, ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ । ਆਜੀਵਕ ਅਚਾਰਿਆ ਗੌਸ਼ਾਲਕ ਪਹਿਲਾ ਆਪਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਆਪਦਾ ਦਮਾਦ ਜਮਾਲੀ ਵੀ ਆਪਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਣ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹੋ ਗਏ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰਨ, ਜਾਤ, ਨਸਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ ਦਾ ਹੋਇਆ । ਜਿਥੇ ਆਪਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਵਰਧਨ ਨੇ ਬਨਾਇਆ ਸੀ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਤੱਕ ਦੇ ਮਜਦੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਦਾਸੀ
ਨਿਰਵਾਨ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਾਵਾਪੁਰੀ ਵਿਖੇ ਜਲ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਜੋ ਆਪਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਨੰਦੀ
ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਝੌਪੜੀਆਂ ਚੰਦਨਾ, ਹਰੀ ਕੇਸੀ ਚੰਡਾਲ, ਮੋਤਾਰਿਆ ਪੁੱਤਰ
( ੧੫ )

Page #39

ਚੰਡਾਲ, ਆਨੰਦ ਕਿਸਾਨ ਅਰਜਨ ਮਾਲੀ, ਸਧਾਲ ਪੁੱਤਰ ਮਾਰ, ਜੈਅੰਤੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ, ਧੰਨਾ, ਸ਼ਾਲੀਭਦਰ ਜਹੇ ਸੇਠ ਅੱਜ ਵੀ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਣਖਿੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ ।
ਅੱਜ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਦੇਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਇਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਦੇਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਨਾਦ ਪਰਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਾਜੇ ਭਗਤ
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਖੁੱਦ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਸਨ । ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੇ ਗਣਤੰਤਰ ਦੇ ਚੇਟਕ ਰਾਜਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਾਨਾ ਸਨ । ਰਾਜਾ ਚੋਟਕ ਖੁਦ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ ਦਾ ਭਗਤ ਸੀ । ਇਸਤੋਂ ਛੁਟ ਸਿੰਧ ਵਿਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਉਦਯਨ, ਐਂਵੰਤੀ ਦਾ ਰਾਜਾ ਚੰਡ ਤਕ, ਕੌਂਸ਼ਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸ਼ਤਾਨਿਕ, ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕੱਣਿਕ, ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ, ਨਰੇਸ਼ ਬਿੰਬਸਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤਨ ਮਨ ਧਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ !
ਜੈਨ ਥਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਣੀਕ ਦਾ ਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਜੋ ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਹਿ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਰਾਜਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਗੁਜਾਰਿਆ। ਸ੍ਰਣਿਕ ਦਾ ਸਮਾਂ 601-532 ਈ: ਪੂ. ਹੈ । | ਇਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਣਿਕ ਅਜਾਤ ਸ਼ਤਰੂ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭਗਤ ਸੀ । ਪਰ ਜਦ ਉਸਨੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ (ਕਣਿਕ) ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ । ਕਣਿਕ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਂ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਅਪਣੇ ਨਾਨਾ ਚੇਟਕ ਦੀ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਨਗਰੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਚੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੇ ਰਾਜਪਾਟ ਲਈ ਕਰੋੜਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਆਦਰਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੈਨ ਰਾਜੇ
ਨੰਦ ਦੇਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਗਧ ਦੇ ਨੌਂ ਨੰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਈ-y-305 ਹੈ । ਮੌਰੀਆ, ਉਦਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਅਇਆ । ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਜੈਨ ਰਾਜੇ ਦੇ ਖੰਡਰੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੰਦ ਉੜੀਸਾ ਤੋਂ ਕਲਿੰਗ ਜਿਨ (ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ) ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਖਾਰਵੇਲ ਨੇ ਜਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੱਖੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਰਾਜੇ ਪੁਸ਼ਯਮਿਤਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸੇ ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਖਾਰਵੇਲ ਨੂੰ ਤੋਹਫੇ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਖੁਦ ਖਾਰਵੇਲ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਮੂਰਤੀ
{ ੧੬ ) ..

Page #40

300 ਸਾਲ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਕੋਲ ਰਹੀ ਸੀ !
ਮੌਰਿਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ 320 ਈ.ਪੂ. ਹੈ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਜੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਜੈਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ ਵਾਹੂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਦੱਖਣ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਸ਼ਮਣ ਬੇਲਗੱਲਾ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ । ਮੌਰਿਆ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਤੋਂ ਛੂਟ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਮੌਰਿਆ ਖਾਨਦਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਹੀ ਸੋਮਾ ਹੀ ਜੈਨ ਗ੍ਰਥ ਹਨ । ਸੋ ਡਾ.ਸਮਿਥ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਨੂੰ ਜੈਨ ਮਨਦੇ ਹਨ ।
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਪਤੇ ਰਾਜਾ ਸਮਰਪਤੀ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾਇਆ ਉਸਦੇ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰਿਆ ਸੂਹਸਤੀ ਸਨ । ਸਮਰਪਤੀ ਰਾਜੇ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਸੀ । ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ
ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ, ਸਿੰਧ ਦਾ ਇਲਾਕਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਜੰਮੂ ਖੇਤਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਇਲਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਉਤਪਥ ਆਖਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਰਾਹ ਮਥੁਰਾ ਤੋਂ ਗੰਧਾਰ ਤਕ ਦਾ ਵਿਉਪਾਰਿਕ ਰਾਹ ਸੀ। ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਸਮੇਂ ਸਮੁੱਚੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 500 ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਖੂਬ ਫਲਿਆ ਫੂਲਿਆ । ਪਰ ਸਤਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਬੁੱਧਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਾਰੇ ਜਾਨਕਾਰੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਕੰਕਾਲੀ ਟੀਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਹਰ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ 2300 ਸਾਲ ਤਕ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਜਨ ਧਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । 24 ਤੀਰਬੰਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ 20 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਧ ਵਿਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਉਦੇਯਨੇ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਸਿੰਧ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ ਸਨ । ਉਆ-ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਲਿੰਗਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸਮਤਸੇਨ ਦੀ ਸਪੁਤਰੀ ਯਸ਼ੋਧਾ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜੈਨ ਬਨ ਗਏ ਸਨ । ਕਲਿੰਗਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਖਾਰਵੇਲ ਦਾ ਸਮਾ ਈ. ਪੂ: 174 ਸਾਲ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਉੜੀਆ ਵਿਖੇ ਖੰਡਗਿਰੀ ਤੇ ਉਦੇ ਗਿਰੀ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਬਨਾਈਆਂ । ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਿਲਾ ਲੇਖ ਖੁਦਵਾਈਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਮੀਲਿਪੀ ਵਿਚ ਇਸ ਰਾਜੇ ਦਾ ਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ।
( ੧੭ )

Page #41

| ਇਹ ਰਾਜਾ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਯੁਵਰਾਜ ਬਣਿਆ । 25 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਬਨ ਗਿਆ । ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਕਰਨੀ ਪਛਮ ਵੱਲ ਸੇਨਾ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਪਛਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਏ । ਚੌਥੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਫੇਰ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਭੋਜਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿਤਿਆ ! ਬਾਖਤਰੀ ਦੇ ਯਤਨ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਮੋੜਿਆ। ਉਸ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਭਜਾਇਆ । 12ਵੇਂ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਚੜਾਈ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਲੜਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਉੱਤਰਾ ਪੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿਤਾ । ਖਾਰਵੇਲ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ । ਜੈਨ ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਹੇਤੁ ਇਕ ਧਰਮ ਸਮੇਲਨ ਬੁਲਾਇਆ । ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਮੰਤਰ, ਨਵਕਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਪਦਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ “ਮਹਾਵਿਜੇਈਂ ਖੇਮਰਾਜਾ, ਭਖੁ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਰਾਜਾ, ਪਦਵੀਆਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ।
| ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੜਸਾ ਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤਪਸਿਆ ਦੁਹਰਾਨ (ਪਹਾੜ ਪੁਰ) ਬੰਗਾਲ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਘੁਮੇ ਸਨ । ਜੈਨ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅਨਾਰਿਆਂ ਦੇਸ਼ ਸਨ । ਸੰਨ 629 ਵਿਚ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ, ਰਾਜਹਿ, ਨਾਲੰਦਾ ਅਤ ਪੁੰਡਰ ਵਰਧਨ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਵੇਖੇ ਸਨ ।
ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਖੰਡਰ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਗੁਫਾਵਾਂ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੁਜਰਾਤੇ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
. ... ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਪਾਲੀਤਾ ਸ਼ਤਰੂਜੈ ਤੀਰਥ ਤੇ 99 ਵਾਰ ਆਏ ਸਨ । ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਗਿਰਨਾਰ ਇਲਾਕਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਸੁਰਖਿਆ ਨਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਤੇ ਸਾਧੂ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਗਏ । ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਲਭੀ ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ 998 ਨੂੰ ਆਗ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਲਿਪੀ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਦਿਗੰਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਥਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਜੈਨ ਸਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਮੱਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਫੇਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਪਛਮੀ ਚਲਾਕਿਆ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਖੂਬ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ ਦਾ ਨਾਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਆਖਰੀ ਜੈਨ ਰਾਜਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿਆ । ਇਸਨੇ ਅਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਮੰਦਰ
( ੧੮ )

Page #42

ਬਣਵਾਏ । ਲੋਕ ਹਿੱਤ ਲਈ ਭਲੇ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਇਸਨੇ ਅਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਪੂਰਨ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿਤੀ ! ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਯੱਗ, ਅਨਾਜ ਰਾਹੀਂ ਦੇ ਕੇ ਬਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਵ ਪੱਖੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਗੁਜਰਾਂਤ ਦੀ ਰਾਜਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ।
| ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਮਲ ਸ਼ਾਹ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਿਰ ਬਣਵਾਏ । ਮੰਤਰੀ ਤੇਜਪਾਲ ਤੇ ਵਸਤ ਪਾਲ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਕਲਾਤਮਕ ਮੰਦਰ 13 ਸ਼ਤਾਵਦੀ ਵਿਚ ਬਣਵਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਕਿਉਕਿ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ 2000 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਖੂਬ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ । ਇਕੱਲੇ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਸਮਤਭਦਰ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਕਰਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ । ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਚਾਰਿਆ ਸਮੱਤਭਦਰ ਦਾ ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਲੱਕਾਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ : ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਖੰਡ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕੀਤੀ । ਇਥੇ ਸ੍ਰੀ ਬਲਭ ਵਿਜੈ ਵਰਗੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹੋਈ । ਜੋ ਸਿਧ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਸਨ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
| ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਨੈਹਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ : ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇ, ਮੰਤਰੀ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਲਾਤਮਕ ਮੰਦਰ ਬਨਾਏ ਹਨ । ਪੁਰਾਤਤਵ ਪਖ ਰਾਜਸੋਥਾਨ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਧ ਸਵਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੋਏ ਹਾਹ ਵਿਚ ਇਸ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਗੁਜਰੇ ਸਨ । ਅੱਜ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਨਣ ਵਾਲੀਆਂ ਐਸ਼ਵਾਲ, ਬਬਰਵਾਲ, ਪਲੀਵਾਲ ਆਦਿ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੀ ਹੈ । ਚਿਤੌੜ ਦਾ ਕੀਰਤੀ ਸਤੰਭ, ਉਦੇਪੁਰ ਕੱਲ ਕੇਸਰੀਆ ਜੀ, ਰਾਣਕ ਪੁਰ, ਮਾਉਂਟ ਆਬ ਸਭ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਹਨ । ਜੋਧਪੁਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਅਜਮੇਰ, ਜਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਹਨ । ਸਵਾਂਈ ਮਾਧੋਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ ਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਥ ਹੈ । ਰਾਜਥਾਨੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੈਨ ਥਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਭੰਡਾਰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਹਨ । ਰਾਜੱਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਚਾਰੇ ਫਿਰਕੇ ਵੱਧੇ ਫੁੱਲੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਤੇ ਪੰਥੀ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਜਨਮ ਸਥਲੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਤੇਰਾਂਪੰਥੀ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਹ ਫਿਰਕਾ ਅੱਜ ਕੱਲ ਅਨੁ ਵਰਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਤਾ ਅਚਾਰਿਆ ਤੁਲਸੀ ਜੀ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤਾਂ
( ੧੯ )

Page #43

ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਤੇਰਾ ਪੰਥ ਫਿਰਕੇ ਦੇ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸਾਧੁ ਸਾਧਵੀਆਂ ਰਾਜ ਸਥਾਨੀ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੋਨ ਪੂਜਾ ਦੇ ਡਰ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਨ । ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਗੰਥ ਭੰਡਾਰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਚਮਕਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਹਜਾਰਾਂ ਹਥ ਲਿਖਤ, ਦੁਰਲਭ ਅਣਛਪੇ ਗੰਥ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਸੁਰਖਿਅਤ ਹਨ । ਇਸ ਰਾਜ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ।
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਇਸ ਰਾਜ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੰਧ, ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੰਧਾਰ, ਰੂਸ ਤਕ ਪੁਜੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ, ਮੰਦਰ, ਮਠ, ਥ ਭੰਡਾਰੇ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
| ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼- ਇਹ ਰਾਜ ਸਧ ਖੰਡੇਲਵਾਲ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਨਮ-ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਦਿਗੰਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਹੈ । ਇਥੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਹਨ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੈਨ ਤੀਆਂ ਵੱਖਨ ਯੋਗ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਖੁਜਰਾਹੋ, ਮੁਕਾਤਗਿਰੀ, ਚਗ, ਮੰਗੀ ਸੋਮ ਗਿਰ, ਦੇਵ ਗੜ, ਦੋਰਨਾ ਗਿਰੀ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਲਾ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ।
ਇਸ ਰਾਜ ਵਿਚ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਧਦਾ ਫੁਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਥੇ ਕਲਚਰੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 8-9 ਸਦੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚੈਨ ਕਲਾ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਰ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੁਣ ਵੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼- ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਖ ਚੁਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉੱਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੀ । ਅੱਜ ਵੀ ਮਥੁਰਾ, ਮੇਰਠ (ਵਸਤੀ) ਖੁਖਦੇ, ਅਹਿਛੇਤਰ ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਬਨਾਰਸ, ਅਯੁੱਧਿਆ ਆਦਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੀਰਥ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇ । ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਰਾਨਸੀ, ਨੰਦ
ਮ, ਮਥੁਰਾ, ਹਸਤਨਾਪੁਰ, ਕੋਸਮ (ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ) ਦਾ ਨਾਂ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਇਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਮੱਲ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਕਾਸ਼ੀ, ਕੌਸ਼ਲ ਤੇ ਮਲ ਗੁਣਖੇਤਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਨਣ ਮਗਧ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਵਾ ਨਗਰੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ । ਅੱਜ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ, ਥ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਮਥੁਰਾ ਦੀਆਂ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸਥਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਮ ਧਰਮ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਜੇ ਮਹਾਸਾਧਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
| ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕਸੀ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਨੀ ਇਸ ਰਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।
(੨੦ )

Page #44

ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ | ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਜਿਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਇਹ 1967 ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨ ਰਾਜ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਂ ਇਹ ਹਿੱਸੇ ਛੋਟੇ 2 ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕੁਰ ਸਿੰਧੂ ਸੋਵੀਰ, ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਉਦੇਨ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਉਦੇਯਨ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜਾਨਕਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਜੈਅੰਤੀ ਨੇ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇ ਸਨ ਜੋ ਅਜ ਵੀ ਭਗਵਤੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵੇਦ, ਪੁਰਾਣਾ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਅਤੇ ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਜਨਮ ਸਥਲੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ
ਥਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਕਾਫੀ ਸਾਮਗਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਰਾਜ ਸਰਹੱਦੀ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਕਲਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ । ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਥੋਂ ਲੋਪ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ । ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੇ ਪੁਤਰ ਬਾਹੁਵਲੀ ਨੇ ਗੰਧਾਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਬਨਾਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਪੋ ਭੂਮੀ ਪੰਜਾਬ ਰਿਹਾ। ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤਪਸਿਆ ਸਮੇਂ ਥਾਨੇਸ਼ਵਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਘੁਮੇ ' ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਰੋਹਤਕ, ਮੋਗਾ, ਭੇਰਾ ਵਿਚ ਰਟਨ ਕੀਤਾ। ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਧੂ-ਸਾਧਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ । ਸਿੰਧ-ਪੰਜਾਬ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ ਨਾਬ ਦੇ ਸਾਧੂ ਵੀ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਕੁਰਸੀ ਨਾਮਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ, ਕਸੂਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਦਿਲੀ, ਮੱਧ ਪੰਜਾਬ, ਤੌਸ਼ਾਮ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜੈਨ ਅਬਾਦੀਆ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਇਥੋਂ ਦੀ ਅਗਰਵਾਲ ਜਾਤ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਗੱਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜਿਨ ਪ੍ਰਭਵ ਸੂਰੀ, ਹੀਰਾ ਵਿਜੇ ਅਤੇ ਜਿਨ ਚੰਦਰ ਜਿਹੇ ਅਚਾਰਿਆ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਘੜੇ । | ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਧੂ ਤੇ ਪੂਜ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਫਿਰਕਾ ਇਥੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਿਰਕਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਹੁਣ ਪੁਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਜੈਨ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ, ਗ੍ਰੰਥ ਭੰਡਾਰ ਤੇ ਸਾਧੂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਿਆ ਨੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ, ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਦਿਤਾ । ਮੇਘ ਵਿਨੋਦ, ਮੇਘ ਵਿਲਾਸ ਜੇਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿਕਮੱਤ ਦੇ ਗੰਥ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ।
| ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਮੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਧੂ-ਸਾਧਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਥੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਹੁਣ
੨੧

Page #45

ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਹੈ । 50 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ ਤੇਰਾਂਪ੍ਰਥੀ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਗਮਨ ਹੋਇਆ । ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ, ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮਨੰਦ, ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮਾਰਾਮ, ਪੂਜਨੰਦ ਲਾਲ, ਪੂਜ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜ਼ੀ, ਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪੁਰਾਤਤਵ ਚਿਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
| ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਪਾਧਿਆ ਅਮਰਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਉਪਾਧਿਆ ਸ੍ਰੀ ਫੁਲ ਚੰਦ ਜੀ ਮਣ, ਭੰਡਾਰੀ ਪੱਦਮ ਚੰਦ ਜੀ, ਤਪਸਵੀ ਫਕੀਰ ਚੰਦ ਸ੍ਰੀ ਧੰਨ ਰਾਜ, ਪੂਜ ਲਾਲ ਚੰਦ (ਅੰਬਾਲਾ), ਅਰਹਤਸੰਘ ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ, ਚੰਦਨਮੁਨੀ, ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੰਜਾਬੀ ਜੈਨ ਲੇਖਿਕਾ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨਕਾਂਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸੰਭਧ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਧੂ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ । ਪੂਜ ਖਜਾਨਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਬਲਭ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿੱਛਾ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆ ਆਤਮਾ ਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਸਿੰਧ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ ਬਨਵਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਬੰਧ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਣਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ 40 ਪੁਸਤਕਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਅਨੁਵਾਦ, ਸੰਪਾਦਕ, ਲੇਖਨ, ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਣ, ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ
ਹਨ ।
ਦੁਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ :
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 500 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਜੈਨੀਆ ਦੇ ਦੋ ਫਿਰਕੇ ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਤੇ ਰੀਵਰ ਹੋ ਗਏ । ਸ਼ਵੇਤਾਵਰ ਸਫੇਦ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਦਿਗੰਵਰ ਮੁਨੀ ਨੇਗਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਸਮੇਂ 12 ਸਾਲ ਦਾ ਅਕਾਲ ਪਿਆ। ਉਦੋਂ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆ ਗਏ ਪਰ ਦਿਗੰਵਰ ਦੁਖਣ ਭਾਰਤ ਵਲ ਅਗੇ ਵਧੇ । ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਕਲਾ, ਹੋਰਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਸੁਰਖਿਅਤ ਹੈ । | ਦਖਣ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਤਰ ਪੂਰਵ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਦਖਣ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪਖੋਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਮਲ ਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ।
ਤਾਮਲ ਦੇ ਚੌਲ ਤੇ ਪਾਂਡੂ ਰਾਜੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸਨ ਪਰ ਤਾਮਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਸ਼ਟ ਸ਼ੈਵ ਮਤ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਉਠਾਨੇ ਪਏ । ਤਾਮਲ ਭਾਸ਼ਾਂ ਦੇ
,
੨੨

Page #46

ਗ੍ਰੰਥ ਨਾਲਿਦਿਅਰ ਅਤੇ ਮਦੂਰਾਏ ਦੇ ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਮੰਦਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਸ ਰਹੇ ਹਨ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਫੂਕ ਦਿਤੇ ਗਏ ਮੰਦਰ ਢਾਹ ਦਿਤੇ ਗਏ । ਕਈ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਕਾਂਚੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਸਮੇਂ ਤਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ । ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਤਾਮਲ ਤੇ ਕਨਡ ਬਣਾਇਆ । ਸ਼ਿਵ ਸਾਧੂ ਅੱਪਰ ਨੇ ਜੈਨ ਰਾਜਾ ਮਹੇਦਰ ਵਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੈਵ ਬਣਾਕੇ ਜ਼ੁਲਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ । ਚਾਲੂਕਿਆ ਰਾਜਾਵਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ | ਪਰ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਮਿਲਿਆ । ਆਂਧਰ ਵੰਸ, ਕੰਦਬਵੰਸ, ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜੇ ਜੈਨ ਸਨ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਅਜਿਹਾ ਸਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਸਿਧ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਾਣੀ ਜਕਿੱਕਯਵੇ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ਜੋ ਬਹਾਦਰ ਔਰਤ ਸੀ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਅੱਧੀਮਣੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈਨ ਕਲਾ ਸੁਰਖਿਕਮੀ ਰਾਣੀ ਮਾਉਲ ਦੇਵੀ ਨੇ 1077 ਈ ਨੂੰ ਪਾਰਸ ਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ।
ਗੰਗ ਵੰਸ਼ ਰਾਜੇ ਵੀ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਫੇਰ ਚੌਲ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿਤਾ । ਚੋਲ ਹੋਯਸਲ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਏ । ਯਸਲ 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
ਪੁਰਾਣੇ ਚਾਲੁਕ 6 ਵੀ ਸਦੀ ਤੋਂ 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਰਾਸ਼ਟਰ ਕੁਟ ਸੰ: 973 ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਵੰਸ਼ ਵਾਰ ਜਿਕਰ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਗੰਗ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਮਾਧਵ ਸੀ ਉਸਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਬਣਾਇਆ ! ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਅਨੇਕਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ । ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੇਰ, ਚੌਲ, ਪਾਂਡ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਪੱਕਾ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ 975 ਈ. ਨੂੰ ਹੋਈ ।
ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਹੂਵਲੀ ਦੀ 58 ਇੰਚ ਉੱਚੀ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੂਰਤੀ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਾ ਚਾਡ ਰਾਏ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੇਮੀ ਚੰਦ fਸਿਧਾਂਤ ਚਕਰਵਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ, ਮਾਤਾ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਹੀ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਈ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਗੋਮਟੇਸ਼ਵਰ ਬਾਵਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਵਲੀ ਹੁਣ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੱਕ ਦੇਵਤਾ ਹੈ । ਚਾਮੁੰਡ ਰਾਏ ਖੁੱਦ ਵੀ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਉਹ ਰਾਜਮੱਲ ਰਾਜੇ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਾ ਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਨੱੜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਹਾਂਪੁਰਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਚਾਰਿਤਰ ਸਾਰ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਗੋਮਟ ਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਸੰਨ 1004 ਤਕ ਇਹ ਰਾਜ ਵੰਸ਼ ਠੀਕ ਚਲਿਆ।

Page #47

ਫਿਰ ਇਹ ਰਾਜ ਕੰਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।
ਹੋਯਸਲ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਉਨਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜੈਨਮੁਨੀ ਦਾ ਹੱਥ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਰਾਜਪਾਟ ਛਡਕੇ ਜੈਨਮੁਨੀ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸਨੇ ਕਈ ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ । ਇਸ ਦੇ ਗੁਰੂ ਅਚਾਰਿਆ ਜਿਨ ਸੈਨ ਦੇ ਚੈਲੇ ਗੁਣ ਭਦੌਰ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਉਤਰ ਪੁਰਾਣ ਲਿਖਿਆ । ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਜੈ ਧਵਲਾ, ਧਵਲਾ ਸ਼ਾਕਟਯਣ ਵਿਆਕਰਨ,ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰ ਰਤਨ ਮਾਲਿਕਾ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਗਏ । ਇਸ ਦਾ ਪੁਤਰ ਅਕਾਲ ਵਰਸ਼ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਉਪਾਸਕ, ਦਾਨੀ, ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ । ਕਦੰਬ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇਆਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਉਨਤੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਜੈਨ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਿਤਾ । ਕੁਕਸਥ ਵਰਮਾ, ਮਰਿਗੇਸ਼ ਵਰਮਾ, ਰਵੀ ਵਰਮਾ ਦੇ ਨਾਂ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ । ਇਹ ਵਸਦੇ ਇਹ ਰਾਜੇ 478 ਤੋਂ 534 ਈ. ਵਿਚ ਹੋਏ ।
ਚਾਲੁਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ ਪਛਮੀ ਚਾਲਕ ਨੇ 6 ਤੋਂ 8 ਸਦੀ ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦ ਕਿ ਪੁਰਵ ਚਾਲੂ ਨੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 7 ਤੋਂ 11 ਸਦੀ ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਇਸ ਵੰਸ ਦੇ ਪੁਲਕੇਸੀ ਪਹਿਲਾ ਅਗੇ ਕੀਰਤੀ ਵਰਮਾ ਤੇ ਰਵਿ ਕੀਰਤੀ ਫੁਲਕੇਸੀ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।
ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਚਾਲੁਕ ਵੰਸ ਦੇ ਬੁਰੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ । ਸੰਨ 974 ਵਿਚ ਤੇਲਪ ਦੂਸਰਾਂ ਨੇ ਕਲਿਆਨੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਇਹ ਧਾਰ ਨਗਰੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸੀ ।ਇਸ ਦੇ ਪੁਤਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਰਾਵਿੜ ਸੰਘ ਅਚਾਰਿਆ ਵਿਮਲਚੰਦ ਸੀ ਇਸ ਦੇ ਪੁਤਰ ਇਰੀਵ ਵੇਂਡਰਾ ਨੇ 997 ਤੋਂ 1004 ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਤੇਲਪ ਦਾ ਪੋਤਾ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਸੀ । ਇਸੇ ਵੰਸ ਦੇ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ, ਖ਼ੂਬ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿਤਾ ਖੁਲਕੇਸ਼ੀ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਭਾਈ ਕਬਜ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਵਰਧਨ ਨੇ 615 ਤੋਂ 623 ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਰਾਜ ਧਰਮ ਵੀ ਜੈਨ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਰਾਜਿਆ ਨੇ ਅਨੇਕਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ । ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿਤਾ। ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਵਾਏ। ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਜੈਨੀਆ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼
ਚੋਲਕਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੁਚਰੀ ਵਿਚੋਲ ਜੈਨ ਰਾਜਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੈਵ ਉਪਾਸਕ ਮੰਤਰੀ, ਵਿਜੱਲ ਨੇ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟ ਦਿਤੇ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਮਈਆ ਨਾਂ ਦਾ ਜੈਨ ਘਾਤਕ ਸਿਵ ਉਪਾਸਕ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਰਮਈਆ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਢਾ
२४

Page #48

ਦਿਤੇ । ਪਿਛੋਂ ਰਮਈਆ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਵਿਜੁਲ ਵੀ ਸ਼ੈਵ ਬਣ ਗਿਆ।
ਸੰਨ 1268 ਦੇ ਜ਼ਿਲਾ ਲੇਖ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਜੈ ਨਗਰ ਦਾ ਹਰੀਹਰ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਇਰਗੱਪ ਜੈਨ ਸੀ । ਵਿਜੈ ਨਗਰ ਦੀ ਇਕ ਰਾਨੀ ਵੀ ਜੈਨ ਸੀ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਖਣ ਵਿਚ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਅਸਰ ਕਾਇਮ ਰਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਘੱਟ ਰਿਹਾ । ਰਾਮਨੁਜ, ਮੰਡਨ (ਮਿਸ਼ਰ, ਸੰਕਰਾ ਆਚਾਰਿਆ, ਤੋਂ) ਪੁਸ਼ਯਮਿੱਤਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਜੈਨ ਘਟ ਗਿਣਤੀ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਮਕ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਧੂ ਕਠੋਰ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਏ ਹਨ । ਅੱਜ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਵੀ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਉਥੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਠੋਰ ਨਿਯਮਾਂ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲ ਸਕਿਆ । ਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਤੇ ਅਜੋਕੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਾਂਗੇ । ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਦੇ ਪੁਤਰ ਭਰਤ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
| ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵਰ ਸਮੇਂ ਈਰਾਨ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਆਦਰਕ ਨੀ ਬਨਣ ਲਈ ਆਪਣੇ 500 ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ । ਜਿਥੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ ਦੇ ਸਾਧੂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਈਰਾਨ, ਈਰਾਕ, ਅਦਨ ਪਹੁੰਚ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਆਦਰਕ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ !
ਗਿਆਤਾਧਰਮ ਕਥਾਂਗ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਨ ਵਿਉਪਾਰੀ ਸਦਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਗਏ । ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰੂਸ, ਤਿਬਤ, ਚੀਨ, ਬਰਮਾ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ । ਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੋਰਆ ਰਾਜੇ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਰਾਜ ਧਰਮ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਸੀ | ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਪੱਤੇ ਰਾਜਾ ਸਮਤਿ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਭੇਜ ਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਕਲਿਗਾ ਦੇ ਰਾਜਾ
੨੫

Page #49

ਖ਼ਾਰਵੇਲ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾਇਆ । ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਜੈਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕ, ਹੁਣ ਆਦਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ । ਟਰਕੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਡਾ: ਹਾਰਨਲੇ ਦੀ ਖੋਜ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਥੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਗ੍ਰੰਥ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚੋਂ ਲਭੇ ਸਨ । ਇਸਤਮਬਲ ਤੋਂ 570 ਕੋਹ ਦੂਰ ਤਾਰਾਤਮਬੋਲ ਕਸਬਾ ਵਿਕਰਮ ਦੀ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਗੜ ਸੀ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਸੇਠ ਬੁਲਾਕੀ ਮੱਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਤਰ ਅੱਜ ਸ੍ਰੀ ਬਲੱਭ ਸਮਾਰਕ ਦਿਲੀ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਦੈ ਭਰੀ ਸਾਧੂ ਸਨ । ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
| ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੀਸਰੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਲੰਕਾ ਪਹੁੰਚ ਚੁਕਾ ਸੀ ਲੰਕਾ ਨੂੰ ਅਚਾਰੀਆ ਜਿਨ ਪ੍ਰਭਵ ਸੂਤਰ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਸਾਂਤੀ ਨਾਥ ਦਾ ਤੀਰਥ ਦਸਿਆ ਹੈ । ਭੂਟਾਨ, ਨੇਪਾਲ, ਤਿਬਤ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਨ 1806 ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਲਾਚੀਦਾਸ ਗੋਲਾਲਾਰ ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਹ ਪੱਤਰ ਤਿਜ਼ਾਰਾ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ । ਇਸ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਚੀਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪੀਕਿੰਗ ਨੂੰ ਪੀਕੀਨ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਯਾਤਰੀ ਤਿਬਤ ਦੇ ਯਾਰੁਲ ਨਗਰ ਵਿਚ ਵੀ ਗਿਆ ।
ਨੇਪਾਲ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਚਾਰੀਆ ਭੱਦਰਵਾਹੂ, ਅਚਾਰੀਆ ਸਲੀ ਭੱਦਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸਵਰਨ ਭੂਮੀ (ਬਰਮਾ) | ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਲਕਾ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਈਰਾਨ, ਈਰਾਕ, ਬਰਮਾ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਆਸਟਰੇਲੀਆ
ਇਥੋਂ ਬੁਡਾਪੇਸ਼ਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿਚ ਹੈ । ਸਮਰਕੰਦ
ਇਸ ਨੂੰ ਕਰੋਚ ਦੀਪ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ
੨੬

Page #50

ਹਨ । ਇਥੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਮੰਦਿਰ ਹਨ । ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਇਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਥਾਨ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਤਾਰੰਗਾ, ਗਿਰਨਾਰ, ਸ਼ਤਰੂਜ, ਮੇਹਸਾਨਾ, ਪਵਾਂਗੜ, ਮਾਂਗੀ ਤੁੰਗੀ, ਰਾਜਪੰਥਾ, ਐਲੋਰਾ, ਥਲ ਤੇਗਰੀ, ਕਰਕਡੂ ਦੀ ਗੁਫਾ, ਬੀਜਾਪੁਰ, ਬਦਾਮੀ ਗੁਫਾ, ਬੇਲਗਾਂਵ, ਮੜੀਆਂ । ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਇਥੇ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਦਰ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਮੰਤਰੀ, ਰਾਣੀਆ, ਸੇਠਾ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕੁਲ ਧਰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਰਨਾਟਕੇ ਦੀ ਕਲਾ, ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਨਾਲੋਂ ਵਖ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਖ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਦਿਗੰਵਰ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਅਕਾਲ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਦੱਖਣ ਵਲ ਵਧੇ ।
ਰਾਜਿਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਾਬੁਲ ਤਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕਾ ਫੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਦਿਗਵਰ ਫਿਰਕਾ । ਇਥੋਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੇਡੂ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਹਨ ਹਨਚਪਦਮਾਵਤੀ, ਵਰਾਂ, ਕਾਰਕਲ, ਮੁਡਵਿਦਰੀ, ਬੇਰ, ਬਲੂਰ ਹਲੇਵੜ, ਵਣ ਬੈਲਗੋਲਾ ॥
| ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੈਵਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਢਾਹ ਦਿਤੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਅੰਦਰੋਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਦਰ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁਕੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬਦਲੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਹਾਲ ਕੇਰਲਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਖੰਡ ਗਿਰੀ ਅਤੇ ਉਦੇ ਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਖਾਰਵੇਲ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਜੈਨ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਜੋ 2300 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਨ । | ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚਰਰਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਤੀਰਥ (ਹਿਮਾਚਲ) ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋ, ਜੀਂਦ, ਝਜਰ, ਦਿੱਲੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਕੁਰੂਖੇਤਰ, ਰੋਹਤਕ ਅਤੇ ਪੰਜਰ ਦੇ ਨਾਂ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹਨ ।
ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ, ਅਚਾਰਿਆ ਰਤਾ ਰਾਮ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਜਗਰਾਉ ਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹਨ । ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ ਤਸੱਵੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ।

Page #51

ਤੀਰਥੰਕਰ ਸ੍ਰੀ ਸੁਮਤਿ ਨਾਥ ਦੇ ਚਰਨ ਸਨ । ਮੰਗੋਲੀਆ | ਬੰਬਈ ਸਮਾਚਾਰ (ਗੁਜਰਾਤੀ) 4-8-1934 ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਗੋਲਿਆ ਵਿਚ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫੀ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਬੇਬੋਲੀਨ
| ਬੇਬੋਲੀਨ ਦੇ ਇਕ ਰਾਜੇ ਨੰਬੂਚੰਦਰ ਨੇਝਾਰ ਨੇ ਰੇਵਤਰੰਗਿਰਿ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਖੇ ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਜਾ ਈ. ਪੂ. 604 ਵਿਚ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਅਫਰੀਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਤਿਆ ! ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਤਾਮਰ ਪੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਸਪਾਟਨ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਰੂਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਜੈਨ ਵਿਉਪਾਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਰੂਸ ਦੇ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਅਤੇ ਸਮਰਕੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ।
ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕਈ ਕਾਰਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਪਰ ਇਸ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੀ ਵੀਰ ਚੰਦ ਜੀ ਘਬ ਚੰਦ ਜੀ, ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
ਪਰ ਕਿਸੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਂ ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਅਚਾਰੀਆ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਦਾ ਹੈ । ਅਰਹਤ ਸੰਘ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਘ ਦੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ 58 ਆਸ਼ਰਮ, ਮੰਦਰ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਘ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਸਵਾਰੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਯਤੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹਨ । ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਤੋਂ ਛੂਟ ਸ੍ਰੀ ਵਿਮਲ ਜੀ, ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਨਾ, ਡਾ. ਸਾਧਵੀ ਸਾਧਨਾ, ਸ੍ਰੀ ਅਮਰੇਵਰ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਿਨੇਸ਼ ਮੁਨੀ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।

Page #52

ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ
i
ਵਰਤਮਾਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁਖ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ।
ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ
ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸਫੈਦ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਫਿਰਕਾ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵੇਲੇ ਜਿਨ ਕਲਪੀ (ਵਸਤਰ ਰਹਿਤ) ਸਥਵਰਕਲਪੀ (ਵੱਸਤ ਸਹਿਤ) ਸਾਧੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾਤਾ ਸ਼ਿਵਭੂਤੀ ਨਾਂ ਦਾ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸੰਮਤ 609 (ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ 139) ਵਿਚ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਜਿਨ ਕਲਪ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਯਾਪਨੀਆ ਸੰਘ (ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਫਿਰਕਾ) ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਫਿਰਕੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮਤ ਭੇਦ ਹਨ।
(1) ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਦਿਗੰਵਰ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਸਿਰਫ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਗਨ ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਲੀ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿਗੰਵਰ ਪੁਰਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
(2) ਦਿਗੰਵਰ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਆਗਮ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਅਸਲੀ ਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਬਕਾਇਆ ਬਾਣੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
(3) ਦਿਗੰਵਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੇ 16 ਸੁਪਨੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ 14 ਸੁਪਨੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
(4) ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਵੀਰ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਤੇ ਇਤਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਦਿਗੰਵਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ।
(5) ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਹਾਵੀਰ, ਪਾਰਸ ਨਾਥ, ਵਾਸੂਪੁਜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦੀ ਸ਼ੁਦਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਲੀ ਨਾਥ, ਨੇਮੀ ਨਾਥ ਨੂੰ ਕੁਆਰਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ
२८
F

Page #53

ਇਹ ਪੰਜ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਚਾਰੀ ਸਨ । ਸੋ ਦਿਗੰਵਰ ਗ੍ਰੰਥ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਬਾਰੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਹਨ । ' (6) ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਸਵੇਤਾਂਬਰ 64 ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ 100 ਇੰਦਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਭੇਦ ਹਨ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ।
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਵਿਰਕਾਂ ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੇਦ ਹਨ : 1) ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ 2) ਅਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਅਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁਖ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ 2) ਤੇਰਹ ਪੰਥੀ
ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਾਧੂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮੁਹਪਟੀ ਰਖਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਅਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਾਧੂ ਮੂੰਹ ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਮੂੰਹਪਟੀ ਬੰਨਦੇ ਹਨ । ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ 45 ਆਗਮਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਅਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ 32 ਆਗਮਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਦਿਵਰ ਫਿਰਕਾ ਦਿਗੰਵਰ ਸਾਧੂ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਪਹਿਲਾ ਮਚਾਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਹੈ ਜੋ ਸਫੈਦ ਵਸਤਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼ੁਲਕ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਧੱਤੀ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮੋਰ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿੱਛੇ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਇਸਤਰੀ ਸਾਧਵੀ ਸ਼ੁਲਕ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਲਕ ਸਾਧੂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਤ ਨਿਯਮ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਲਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਏਲਕ ਦੀਖਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਸਾਧੂ ਇਕਲੀ ਲੰਗੋਟੀ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਏਲਕ ਸਰੀਰ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਲੰਗੋਟੀ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮੋਰ ਪਿਛੀ ਅਤੇ ਕਮੰਡਲ ਹੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਸਾਧੂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠਿਨ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤੀ ਫਿਰਕੇ ਹਨ । ਅਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਪੰਥ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
"ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਭਟਾਰਕ ਦੋਹਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਡੇਰੇ ਧਾਰੀ ਸਾਧੂਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ । ਇਹ ਡੇਰੇ ਧਾਰੀ ਸਾਧੁ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਜਾਇਦਾਦ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਯਤੀ ਜਾਂ ਪੂਜ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਿਚ ਇਹ ਭਟਰੱਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭਗਵੇਂ ਵਸਤਰ ਅਤੇ ਮੌਰ ਪਿਛੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਧਕਾਲ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਸਲਮ ਕਾਲ
, ੨੯

Page #54

52
ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਸਿਟੇ ਵਲੋਂ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇਨਾਂ ਭਟਾਰਕਾਂ, ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲਗਾ ਦਿਤੀਆਂ ਤਿਉਹਾਰ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਧ ਆਤਮਾ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । ਸੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿਚ ਤਪ, ਤਿਆਗ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ, ਧਿਆਨ, ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਵਰਤ ਦਾ ਯੋਗ ਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
ਪੰਜ ਕਲਿਆਨਕ
ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਚਯਵਨ (ਗਰਭ ਆਉਣ), ਜਨਮ, ਦੀਖਿਆ, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਦਿਨ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ । ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਦੇ 120 ਤਿਉਹਾਰ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪੂਜਾ, ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ, ਭਗਤੀ, ਭਾਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਵਲੋਂ ਮਨਾਏ ਹਨ !
ਮਹਾਵੀਰ ਜੈਯਤੀ
ਆਖਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਦਿਨ ਬੁਚੜ ਖਾਨੇ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੀਵਾਲੀ
ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਉਤਸਵ ਵਲੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੀਵਾਲੀ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਕਲਪ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਾਈ ਦੂਜ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਮਨਾ ਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮਹਾਪਰਵ ਪ੍ਰਯੂਸ਼ਨ- ਸਵਤੰਸਰੀ
ਇਹ ਆਤਮ ਸ਼ੁੱਧੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਖਿਮਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੈਨ ਜਗਤ ਵਿਚ ਭਾਦੋਂ ਦੀ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਭੁਲਾਂ ਦੇਵ, ਗੁਰ, ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸਾਖੀ ਨਾਲ ਬਖਸ਼ਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਖਿਮਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਖਿਮਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੱਪ, ਦਾਨ, ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਪਾਠ, ਪੂਜਾ, ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰਾ ਵਿਚ 8 ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ (ਤੇਰਾ ਪੰਥੀ) ਅੰਤਵਿਤ ਦਸ਼ਾਗ ਅਤੇ ਕਲਪ ਸੂਤਰ (ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਨ) ਪੜਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੂਬ ਠਾਠ ਲਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦਿਵਰ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ 10 ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਪੂਜਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਧ ਚੱਕਰ ਪੂਜਾ, ਰਿਸ਼ੀ ਮੰਡਲ,
३०
L

Page #55

53 ਪੂਜਾ, ਅਸ਼ਟ ਪ੍ਰਕਾਰੀ ਪੂਜਾ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੂਜਾ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਦਰਵ ਪੂਜਾ (ਮੂਰਤੀ ਅੱਗੇ ਖ਼ਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਚੜਾ, ਵਾਲੀ ਪੂਜਾ) ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਭਾਵ ਪੂਜਾ (ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਣ ਕਰਨਾ) ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਇੱਕਲੀ ਭਾਵ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਖਿਆ ਬੰਧਨ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਬੰਧਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹਤਵ ਹੈ । ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੁਨੀ ਵਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਹਸਤਿਨਪੁਰ ਵਿਖੇ, ਬਲੀ ਰਾਜ਼ੇ ਤੋਂ 700 ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਬਚਾਇਆ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਬਲੀ ਰਾਜਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ । ਸੌ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਹ ਰਖਿਆ-ਬੰਧਨ ਪਰਵ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ ਖੇਤਰ (ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ)
ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਜਨਮ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਿਰਵਾਨ ਸੰਬੰਧੀ ਇਤਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਹੋਈਆ ਹਨ ਉਹ, ਹੀ ਤੀਰਥ ਅਖਵਾਉਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਕਲਾਂ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵ ਹਨ । (1) ਕੈਲਾਸ਼ (2) ਚੰਪਾ (3) ਪਾਵਾ (4) ਗਿਰਨਾਰ (5) ਸ਼ਤਰੂਜੈ (ਪਾਲੀਤਾਨਾ) ਅਤੇ (6) ਸਮੇਤ ਸਿਖਰ (7) ਹਸਤਾਨਪੁਰ (8) ਅਯੋਧਿਆ (9) ਵਾਰਾਣਸੀ (10) ਸਾਰ ਨਾਥ (11) ਚੰਦਰਪੁਰੀ (12) ਮਿਥਲਾ।
ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਸ਼ਮੇਤ ਸਿਖਰ, ਕਲੂਆ ਪਹਾੜ, ਗੁਨਾਵਾ, ਪਾਵਾਪੁਰੀ, ਰਾਜਗ੍ਰਹਿ, ਕੁੰਡਲਪੁਰ, ਮੰਦਾਰਗਿਰੀ, ਲਛਵਾੜਖਤਰੀ ਕੁੰਡਗ੍ਰਾਮ, ਵੈਸਾਲੀ ।
ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਵਾਰਾਣਸੀ, ਸਿੰਘਪੁਰੀ, ਚੰਦਰ ਪੁਰੀ, ਪ੍ਰਯਾਗ, ਫ਼ਰੋਸਾ, ਕੋਸਾਥੀ, ਅਯੁੱਧਿਆ, ਖਖੁਦੂ, ਵਮਤੀ (ਮਹੇਟ-ਮਹੇਟ) ਰਤਨਪੁਰੀ, ਕੰਪਿਲਪੁਰ, ਅਹਿਛਤਰ, ਹਸਤਨਪੁਰ, ਮਥੁਰਾ, ਸੋਰਪੁਰ ।
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਗਵਾਲੀਅਰ, ਸੋਨਾਗਿਰੀ, ਅਜੇਗੜ੍ਹ, ਖੁਜਰਾਹੋ, ਦਰੋਣ ਗਿਰਿ, ਨੈਨਾਗਿਰੀ, ਕੁੰਡਲਪੁਰ, ਦੇਵਗੜ, ਪਪਹੋਰਾ, ਅਹਾਰ, ਚੰਦੇਰੀ, ਪੰਚਰਾਣੀ, ਥੁਬਨੋਜੀ, ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ, ਕਾਰੰਜਾ, ਮੁਕਤਾਗਿਰੀ, ਭੂਤੁਕਲੀ, ਰਾਮਟੇਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ, ਚਾਂਦਖੇੜੀ, ਮਕਸ਼ੀ ਪਾਰਸ ਨਾਥ, ਵਿਚੋਲੀਆ ਪਾਰਸ ਨਾਥ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਰੀਆ ਜੀ, ਆਬੂ ਪਹਾੜ, ਰਾਣਕਪੁਰ, ਸਿਧਵਰਕੁਟ, ਬੜਵਾਨੀ, ਕੀਰਤੀ ਸਤੰਵ, ਜੈਸਲਮੈਰ । ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ
੩੧

Page #56

ਹਨ । ਇਥੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਮੰਦਿਰ ਹਨ । ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਇਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਥਾਨ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਤਾਰੰਗਾ, ਗਿਰਨਾਰ, ਸ਼ਤਰੂਜ, ਮੇਹਸਾਨਾ, ਪਵਾਂਗੜ, ਮਾਂਗੀ ਤੁੰਗੀ, ਰਾਜਪੰਥਾ, ਐਲੋਰਾ, ਥਲ ਤੇਗਰੀ, ਕਰਕਡੂ ਦੀ ਗੁਫਾ, ਬੀਜਾਪੁਰ, ਬਦਾਮੀ ਗੁਫਾ, ਬੇਲਗਾਂਵ, ਮੜੀਆਂ । ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ
ਇਥੇ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਦਰ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਮੰਤਰੀ, ਰਾਣੀਆ, ਸੇਠਾ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਕੁਲ ਧਰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਰਨਾਟਕੇ ਦੀ ਕਲਾ, ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਨਾਲੋਂ ਵਖ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਖ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਦਿਗੰਵਰ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਅਕਾਲ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਦੱਖਣ ਵਲ ਵਧੇ ।
ਰਾਜਿਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਾਬੁਲ ਤਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਫਿਰਕਾ ਫੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਦਿਗਵਰ ਫਿਰਕਾ । ਇਥੋਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੇਡੂ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਹਨ ਹਨਚਪਦਮਾਵਤੀ, ਵਰਾਂ, ਕਾਰਕਲ, ਮੁਡਵਿਦਰੀ, ਬੇਰ, ਬਲੂਰ ਹਲੇਵੜ, ਵਣ ਬੈਲਗੋਲਾ ॥
| ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੈਵਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਢਾਹ ਦਿਤੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਅੰਦਰੋਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਦਰ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁਕੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬਦਲੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਹਾਲ ਕੇਰਲਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਖੰਡ ਗਿਰੀ ਅਤੇ ਉਦੇ ਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਖਾਰਵੇਲ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਜੈਨ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਜੋ 2300 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਨ । | ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚਰਰਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਤੀਰਥ (ਹਿਮਾਚਲ) ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋ, ਜੀਂਦ, ਝਜਰ, ਦਿੱਲੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਕੁਰੂਖੇਤਰ, ਰੋਹਤਕ ਅਤੇ ਪੰਜਰ ਦੇ ਨਾਂ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹਨ ।
ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਰੂਪ ਚੰਦ ਜੀ, ਅਚਾਰਿਆ ਰਤਾ ਰਾਮ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਜਗਰਾਉ ਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਹਨ । ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ ਤਸੱਵੀ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ।

Page #57

کی
ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ
ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਆਤਮਾ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਗੇੜੇ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਸ ਪਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਗਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ? ਪਰ ਕੁਝ ਆਤਮਾਵਾਂ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹੋ ਸਿਧ ਜਾਂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਨਿਰਵਾਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮ-ਪਦ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਦੇਹ ਤੋਂ ਵਿਦੇਹ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿਉਂਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਅਰਹਤ ਸਵਰਗ, ਕੇਵਲੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਕੁਝ ਆਤਮਾ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਸਦਕਾ ਤੀਰਥੰਕਰ (ਭਾਵ ਧਰਮ ਸੰਸਥਾਪਕ) ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਵਖ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 24 ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ । ਆਖਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਨ ਅੱਜ ਤੋਂ 2588 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਝਾਂ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਛੁਟ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁਧ ਅਹਿੰਸਕ ਜੰਗ ਲੜੀ । ਸਿਟੇ ਵਜੋਂ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ, ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ, ਜਾਤਪਾਤ ਖਤਮ ਹੋਈ । ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ (ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਵਕ, ਵਿਕਾ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸ਼ਿਸ਼ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰਖਿਆ !
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਲੰਬੇ ਆਗਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਪ ਚੌਦਾਂ ਪੂਰਵ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੋਈ ਵੀ ਪੂਰਵ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਨੰਦੀ ਸਤਰ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਤੇ ਸ਼ਲੋਕ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵਿਸ ਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਪੂਰਵ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਪਰ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ 1000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੂਰਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਿਲਕੁਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਅੰਗ, ਉਪਾਂਗ ਮੂਲ ਸੂਤਰ, ਛੇਦ ਸੂਤਰ ਅਤੇ
'੩੩

Page #58

ਪ੍ਰਕਿਰਨਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ।
ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਗਿਆਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗ ਜਾਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਰੂਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਜੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਸ਼ਿਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਆਗ਼ਮਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ । ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਕਦੇ ਵੀ ਖਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਆਂਗਮਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਸਮੇਂ 84000 ਪ੍ਰਕਰਨਕ ਗ੍ਰੰਥ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 14000 ਰਹਿ ਗਈ । ਪਰ ਦੇਵਾਰਧੀ ਕਸ਼ਮਾਂ ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਣ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸੰਖਿਆ 84 ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ।
ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਅਸੀਂ 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ਲੋਕ ਸੰਖਿਆ ਦੱਸਦੇ ਹਾਂ ! 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ
ਸ਼ਲੋਕ ਸੰਖਿਆ 1) ਉਤਪਾਦ ਪੂਰਵ
1 ਕਰੋੜ 2) ਅਗਏਨੀਯ ਪੂਰਵ .
96 ਲੱਖ 3) ਵੀਰਯ
70 ਲੱਖ 4) ਅਸਤੀ ਨਾਸਤੀ ਪ੍ਰਵਾਦ
60 ਲੱਖ 5) ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਦ ਪੂਰਵ
99 ਲੱਖ 99 ਹਜ਼ਾਰ 999 6) ਸਤਯ ਪ੍ਰਵਾਦ
1 ਕਰੋੜ 7) ਆਤਮ ਪ੍ਰਵਾਦ
26 ਕਰੋੜ 8) ਕਰਮ ਪ੍ਰਵਾਦ
1 ਕਰੋੜ 80 ਹਜ਼ਾਰ 9) ਤਿਆਖਿਆਨ ਪਦ
84 ਲੱਖ 10) ਵਿਦਿਆਨੁਵਾਦ
1 ਕਰੋੜ 10 ਲੱਖ , 11) ਅਵੰਧਯ
26 ਕਰੋੜ 12) ਪ੍ਰਾਣਆਯੂ
1 ਕਰੋੜ 56 ਲੱਖ 13) ਕਿਰਿਆਵਿਸ਼ਾਲ
9 ਕਰੋੜ 14) ਲੋਕਬਿੰਦੂਸਾਰ
12 ਕਰੋੜ ਉਪਰੋਕਤ ਪੂਰਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖਣ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਭਗਵਾਨ
੩੪

Page #59

ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਿਸ਼ ਸੁਧਰਮਾ ਸੁਆਮੀ ਨੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਮੂੰਹ ਜ਼ਬਾਨੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਆਗਮ ਸੁਣਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਨਿਰਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 1000 ਤਕ ਸੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਸਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ।
ਪਹਿਲੀ ਵਾਚਨਾ-ਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਸਦੀ (160 B. C.) ਵਿਚ ਹੋਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਚਾਰਿਆ । ਭੱਦਰਵਾਹ ਸਵਾਮੀ ਨੇਪਾਲ ਵਿਚ ਸਨ । ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਲੋਕ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੋਜਨ ਮਿਲਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਅਕਾਲ 12 ਸਾਲ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਗਧ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਾਟਲੀ ਪੱਤਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11 ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ । 12ਵਾਂ ਦਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਅੰਗ ਸਭ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਭੱਦਰਬਾਹ ਸਵਾਵੀ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਸਕੂਲ ਭੱਦਰ ਨੇਪਾਲ ਬਾਵਾਂ ਅੰਗ ਸਿਖਣ ਗਏ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਕਿਉਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 170 ਵਿਚ ਭੱਦਰਬਾਹ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜੇਹੜੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਸੀ ਉਹ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਭੁਲ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਵਜੋਂ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਪਰਦਾਏ ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । | ਦੂਸਰੀ ਵਾਚਨਾ-ਈਸਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜ ਖਾਰਵੇਲ ਕਲਿੰਗ ਰਾਜ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਬਣਿਆ । ਉਹ ਇਕ ਜੈਨ ਸਮਰਾਟ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਦਾ ਖੰਡ-ਗਿਰੀ ਤੇ ਉਦੇ-ਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾ-ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । | ਤੀਸਰੀ ਵਾਚਨਾ-ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 827-840 ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੈਨ ਸੰਘ ਮਥੁਰਾ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰੀ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਗਿਆਨੀ ਸਾਧੂ ਮਰ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਸਾਧੂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਭੁਲ ਚੁਕੇ ਸਨ 1 ਅਚਾਰਿਆ ਸਕੰਦਲ ਦੀ

Page #60

ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਇਕ ਵਾਰ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਫੇਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਥੁਰੀ ਵਾਚਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਚੌਥੀ ਵਾਚ-ਮਹਾਂਵੀਰ ਸੰਮਤ 837-840 ਸਮੇਂ ਹੀ ਵੱਲਭੀ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਖੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨਾਗਾ ਅਰੁਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਇਕ ਵਾਚਨਾਂ ਫੇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਸਾਧੂ ਭੁੱਲ ਚੁਕੇ ਸਨ । | ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਚਨਾਂ-980 ਜਾਂ 993 ਮਹਾਂਵੀਰ ਸੰਮਤ ਸਮੇਂ ਵੱਲਭੀ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਮਣ ਸੰਘ ਅਚਾਰਿਆ ਦੇਵਾਰਧੰਗਣੀ ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਣ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ । ਸਾਰੇ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਤਾੜ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਅੱਜ ਕੱਲ ਉਸੇ ਵਾਚਨਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਆਮ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਅਜੇਹੀ ਸੰਗੀਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਨੇਕਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭਰਸ਼, ਤਾਮਿਲ ਤੇਲਗੂ, ਕਨਡ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜ਼ਰਾਤੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਆਗਮ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਟੀਕੇ, ਟੱਬਾ, ਨਿਉਕਤੀਆਂ, ਚੂਰਨੀਆ, ਭਾਸ਼ਯ ਤੇ ਅਵਚੂਰਨੀਆ ਭਾਰੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ । ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਵਰਗੀਕਰਨਾ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :ਆਵਸ਼ਕ 6 ਹਨ (1) ਸਮਾਇਕ (2) ਚਤੁਰਵਿਸ਼ਤਵ (3) ਬੰਦਨ (4) ਤਿਮੂਨ (5) ਕਯੋਤਸਰਗ (6) ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ । ਉਤਰਕਾਲਿਕ 29 ਹਨ (1) ਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ (2) ਕਪਾਕਲਪ (3) ਚੁਲਕਕਲਪ (4) ਮਹਾਕਲਪ (5) ਔਪਪਾਤਿਕ , (6) ਰਾਜਪ੍ਰਨੀਆ (7) ਜੀਵਾਮਿਗਮ (8) ਗਿਆਪਨਾ (9) ਮਹਾਗਿਆਪਨਾ (10)
(11) ਨੰਦੀ (12) ਅਨੂਯੋਗਦਵਾਰ (13) ਦੇਵੰਦਸਤਵ (14)
ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖੋਂ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (1) ਚਰਣ-ਕਰਨਾਯੋਗ (ਕਾਲਿਕ ਸ਼ਰੁਤ) (2) ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ (ਰਿਸੀ ਭਾਸ਼ਤਿ
ਆਦਿ ਸੂਤਰ) (3) ਗਣਿਤਾਨੁਯੋਗ (ਸੂਰਜ ਪਰਿਆਗਪਤੀ) (4) ਦਰਵਾਯਾਨਯੋਗ (ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਜਾਂ ਸੂਤਰ ਤਾਂਗ) ।
੩੬

Page #61

ਤਦੁਲਵੈਤਾਲਿਕ (15) ਚੰਦਰ ਵੇਦਯਕ (16) ਸੂਰਯ ਗਿਆਪਤੀ (17) ਪੋਰਸ਼ੀ ਮੰਡਲ (18) ਮੰਡਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ (19) ਵਿਦਿਆਚਰਨ ਵਿਨਿਸ਼ਚੈ (20) ਗਣੀ ਵਿਦਿਆ (21) ਧਿਆਨ ਵਿਭੱਕਤੀ (22) ਮਰਨ ਵਿਅੱਕਤੀ (23) ਆਤਮ ਵਿਧੀ (24) ਵੀਰਾਗ ਸ਼ਰੂਤ (25) ਸਲੇਖਨਾ ਸ਼ਰੂਤ (26) ਵਿਹਾਰ ਕਲਪ (27) ਚਰਨਵਿਧੀ (28) ਆਤੁਰ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ (29) ਮਹਾਤਿਖਿਆਨ ।
ਕਾਲਿਕ 35 ਹਨ (1) ਉੱਤਰਾਂਧਿਐਨ (2) ਦਸ਼ਾਸ਼ਰੂਤ ਸਕੰਧ (3) ਤ੍ਰਮ ਕਲਪ (4) | ਵਿਹਾਰ (5) ਨਸ਼ਿਥ (6) ਮਹਾਨਸ਼ਿਥ (7) ਰਿਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ੀਤ (8) ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਗਿਆਪਤੀ (9) ਦੀਪਸਾਗਰ ਗਿਆਪਤੀ (10) ਚੰਦਰ ਗਿਆਪਤੀ (11) ਸਵਿਮਾਨ ਵਿਭੱਕਤੀ (12) ਮਹਾਵਿਮਾਨ (13) ਅੰਗ ਚੂਲਿਕਾ (14) ਵਰਗ ਚਲਿਕਾ (15) ਵਿਆਖਿਆ ਚਲਿਕਾ (16) ਅਰੁਣੌਪਪਾਤ (17) ਵਰਣੋਪਪਾਤ (18) ਗਰੁਡੋਪਪਾਂਤ (19) ਧਰਨੋਪਪਾਤ (20) ਵੰਸ਼ਰਮਨਪਪਾਤ (21) ਵੇਲਧੰਰਪਪਾਤ (22) ਦੇਵੰਦਰਪਪਾਤ (23) ਉਥਾਨ ਸ਼ਰੁਤ (24) ਸਥਾਨ ਸ਼ਰੁਤ (25) ਨਾਗ ਗਿਆਨਿਕਾ (26) ਨਿਰਯਵਾਲਿਕਾ (27) ਕਲਪਾਤਮਿਕਾ (28) ਪੁਸ਼ਪਿਕਾ (29) ਪੁਸ਼ਪ ਚੂਲਿਕਾ (30) ਵਿਸ਼ਨ ਦਸ਼ਾ (31) ਆਈਵਿਸ਼ ਭਾਵਨਾ (32) ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਿਸ਼ ਭਾਵਨਾ (33) ਸੁਪਨ ਭਾਵਨਾ (34) ਮਹਾਪਨ ਭਾਵਨਾ (35) ਤੇਜਨਿਸਰਗ ।
ਅੰਗ ਵਿਜ਼ਟ 12 ਹਨ । (1) ਆਚਾਰੰਗ (2) ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ (3) ਸਥਾਨੰਗ (4) ਸਮਵਾਯਾਂਗ (5)
ਵਿਆਖਿਆ ਗਿਆਪਤੀ (6) ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾਂ (7) ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ (8) ਅੰਤਕ੍ਰਿਤਦਸਾਂਗ (9) ਅਨੁਤਰ ਔਪਪਾਤਿਕ (10) ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ (1) ਵਿਪਾਕ (12) ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ :
ਦਿਗੰਵਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ
ਸ਼ਿਰੀ ਤੱਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ 1-20 ਸ਼ਰਤ ਸਾਗਰ ਵਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਹੈ :
|
੩੭

Page #62

ਆਗਮ
6
.
ਅੰਗ ਵਿਸ਼ਟ 1. ਆਚਾਰ 2. ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤ 3. ਸਥਾਨ 4. ਸਮਵਾਯ 5. ਵਿਆਖਿਆ ਗਿਆਪਤੀ 6. ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾਂਗ 7. ਉਪਾਸ਼ਕ ਦਸਾਂਗ 8. ਅੰਤਕ੍ਰਿਤ ਦਸ਼ਾਗ 9. ਅਨੁਤਰਪਾਤਿਕ ਦਸ਼ਾਗ 0. ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ 11. ਵਿਪਾਕ 12. ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ
ਅੰਗ ਬਾਹਰ 1. ਇਕ 2. ਚਤੁਰਵਿਸ਼ਵ 3. ਬੰਦਨਾ 4. ਤਿਕ੍ਰਮਨ 5. ਵੈਨਯੀਕ
ਤਿਕਰਮ 7. ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ 8. ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ 9. ਕਲਪ ਵਿਵਹਾਰ 10. ਕਲਪਾਕਲਪ
1. ਮਹਾਂਕਲਪ 12. ਡਰੀਕ 13. ਮਹਾ ਪੁੰਡਰੀਕ 14. ਅਸ਼ਤੀਕਾ
ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ
-
-
-
--
ਪਰਿਕਰਮ ਸੂਤਰ ਚੰਦਰ ਗਿਆਪਤੀ ਸੂਰਜ ਗਿਆਪਤੀ ਜੰਬੂਦੀਪ ਗਿਆਪਤੀ ਦੀਪ ਸਾਗਰ ਗਿਆਪਤੀ ਵਿਆਖਿਆ ਗਿਆਪਤੀ
ਪ੍ਰਥਮਾਨੁਯੋਗ ਪੂਰਵਗਤੇ 1. ਉਤਪਾਦ 2. ਅਗਰਾਏਣੀਏ 3. ਵੀਰਯਾਨੁਵਾਦ 4. ਆਸਤੀਨਾਸਤੀਪ੍ਰਵਾਦ 5. ਗਿਆਨਪ੍ਰਵਾਦ 6. ਸਤਯਪ੍ਰਵਾਦ 7. ਆਤਮ ਪ੍ਰਵਾਦ 8. ਕਰਮ ਪ੍ਰਵਾਦ 9. ਤਿਖਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਦ
ਚੁਲਿਕਾ 1. ਜਲਗਤਾ 2. ਸਥਗਤਾ 3. ਮਾਯਾਗਤਾ 4. ਅਕਾਸ਼ਗਤਾ 5. ਰੂਪਗਤਾਂ
੮

Page #63

10. ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਵਾਦ 11. ਕਲਿਆਨ, 12. ਪ੍ਰਾਣਾਵਾਯ 13. ਕ੍ਰਿਆਵਿਸ਼ਾਲ
14. ਲਕਬਿੰਦੂਸਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋਹੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਫਿਰਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਅਸਲ ਸਾਹਿਤ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਦੋਹੇ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
| ਆਗਮ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ
ਦਿਗੰਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਗੰਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਕਲ ਕੋਈ ਆਗਮ ਉਪਲਭਧ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ 62 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੇਵਲ-ਗਿਆਨੀ (ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ) ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ । ਆਖਰੀ ਕੇਵਲ-ਗਿਆਨੀ ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ 100 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸ਼ਰੂਤ ਕੇਵਲੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਆਖਰੀ ਸ਼ਰੁਤ ਕੇਵਲ ਸ਼ੀ ਭਦਰਵਾਹ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ 183 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 10 ਪੂਰਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਖਰੀ ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਧਰਮਾਂ ਜਾਂ ਧਰਸੇਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ 220 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 11 ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ । ਆਖਰੀ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਕੰਸ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ 11 8 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਜਾਣਕਾਰ ਹ ਅਚਾਰਿਆ ਸਮੇਂ ਸਾਰਾ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 62+100+183+220+1 1 8 - 683 ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ 7 ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦਕ ਨਾਮਕ ਅੰਗ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਅਚਾਰਿਆ ਧਰ ਸੈਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਪਿਬੱਧ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ। ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਗਿਰਨਾਰ ਪਰਬਤ ਦੀ ਚੰਦਰ ਗਿਰੀ ਗੁਫਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਪੁਸ਼ਪ ਦੇਵ ਅਤੇ ਭੁਤਵਲੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਲਿਖਾਇਆ ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਬੰਧ ਨਾਉਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਬੰਧ ਸ਼ਟਖੰਡ ਆਗਮ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਦਿਗੰਬਰ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਤਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ, ਕਸ਼ਾਏ ਪਾਹੁੜ, ਗੋਮਟਸਾਰ, ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ, ਨਿਅਮਸਾਰ, ਵਸੁਨੰਦਾ ਸ਼ਰਾਵਕਾਚਾਰ, ਤਿਲਯ ਪ੍ਰਣਤੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ !
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਟੀਕਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਤਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਟੀਕਾਂ ਤਤਵਾਰਥ ਰਾਜਵਾਰਤਿਕ ਹੈ । ਦਿਗੰਬਰ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ
੩੯

Page #64

ਪ੍ਰਮਾਣ ਤੇ ਨਯ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਦਿਗੰਬਰ ਸੰਪਰਦਾਏ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਅਪਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੁਰਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦਿਗੰਬਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਅਚਾਰਿਆ ਉਮਾਸਵਾਤੀ, ਅੰਕਲਕ, ਵਿਦਿਆਨੰਦੀ ਕੁਦਕੁੰਦ, ਸਮੱਤਭਦਰ, ਵਸੁਨੰਦੀ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।
| ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੇਵਲ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਅਚਾਰਿਆ ਸਭੁਲ ਭੱਦਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 170-205 ਤਕ 14 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ, ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੈ ਸੂਰੀ ਤਕ 10 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ । ਆਰੀਆ ਰਕਸ਼ਿਤ (ਮਹਾਵੀਰ ਸੰਮਤ 597) 9 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਪੁਸ਼ਯਮਿਤਰ 9 ਪੂਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ । 8-7-6 ਵਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਰਨਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ ਦਾ ਮਹਾਗਿਆ ਨਾਮਕ ਅਧਿਐਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈਆਂ ।
ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਾਅਰਧਗਣੀ ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਣ ਵੀ ਪੂਰਵਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਹੇਠ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਲਿਪਿਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ 1000 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਵੀ ਪੂਰਵਾਂ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਨਾ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕਾਫੀ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੱਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ ਆਮ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
(1) 84 ਆਗਮ (2) 45 ਆਗਮ (3) 32 ਆਗਮ
84 ਆਮ
ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 71 ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ 72ਵਾਂ ਆਵਸ਼ਕ
30 ਉਤਕਾਲਿਕ-(1) ਦਸ਼ਵੇਕਾਲਿਕ (2) ਕਲਪਿਕਾਕਲਪਿਕ (3) ਚੁਲਕਲਪ (4) ਮਹਾਕਲਪ (5) ਔਪਪਾਤਿਕ (6) ਰਾਜਨਿਆ (7) ਜੀਭਾਵਿਗਮ (8) ਗਿਆਪਨਾ (9) ਮਹਾਗਿਆਪਨਾ (10) ਮਾਏਪਮਣੇ (11) ਨੰਦੀ , (12) ਅਨੁਯੋਗਦਵਾਰ (13) ਦੇਵਿੰਦਰਸਤਵ (14) ਤੰਦੁਲ ਵਿਚਾਰਕ (15) ਚੰਦਰ
੪੦

Page #65

ਵੇਦਯਕ (16) ਸੂਰਜ ਗਿਆਪਤੀ (17) ਪੰਰਸੀ ਮੰਡਲ (18) ਮੰਡਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ (19) ਵਿਦਿਆ-ਚਰਨ ਵਿਨਿਸਚੇ (20) ਗਣੀ ਵਿਦਿਆ (21) ਧਿਆਨ ਵਿਭਕਤੀ (22) ਮਰਨ ਵਿਭਕਤੀ (23) ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਧੀ (24) ਤਰਾਗ ਸ਼ਰੁਤ (25) ਸੰਲੇਖਨਾ ਸ਼ਰੂਤ (26) ਵਿਹਾਰ ਕਲਪ (27) ਚਰਣਾ ਵਿਧਿ (28) ਆਰ ਤਿਖਿਆਨ (29) ਮਹਾਤਿਖਿਆਨ (30) ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ।
| ਕਾਲਿਕ-(1) ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ (2) ਦਸ਼ਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਲੋਪ (3) ਕਲਪ (4) ਨਸ਼ਿਥ (5) ਮਹਾਨਸ਼ਿਥ (6) ਰਿਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ੀਤ (7) ਜੰਬੂਦੀਪ (8) ਦੀਪ ਸਾਗਰ ਪ੍ਰਗਿਆਪਤੀ (9) ਚੰਦਰ ਗਿਆਂਪਤੀ (10) ਖੂੜਿਕਾ ਵਿਮਾਨ ਵਿਅਕਤੀ (11) ਮਹਤੀ ਵਿਮਾਨ ਵਿਭਕਤੀ (12) ਅੰਗ ਚੁਲਕਾ (13) ਬੰਗ ਚੁਲਕਾ (14) ਵਿਵਾਹ ਚਲਿਕਾ (15) ਅਰਣੋਪਾਤ (16) ਵਰੁਣਪਪਾਤ (17) ਗਰੁੜਪਪਾਤ (18) ਧਰਣੋਪਪਾਤ (19) ਵੇਸ਼ਰਮਪਾਤ (20) ਵੈਲਧਰੋਪਪਾਤ (21) ਦੇਵਿੰਦਰੋ ਪਾਪਤ (22) ਉਥਾਨ ਸ਼ਰੂਤ (23) ਸਥਾਨ ਸ਼ਰੁਤ (24) ਨਾਗਪਰਿਪਨਿਕਾ (25) ਕਲਪਿਕਾ (26) ਕਲਪਬਤਾਸਿਕਾ (27) ਪੁਸ਼ਪਿਕਾ (28) ਪੁਸ਼ਪਚੁਚਿਲਕਾ (29) ਬਿਸਨੀਸ਼ਾ।
ਅੰਗ-(1) ਅਚਾਰ (2) ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤ (3) ਸਥਾਨ (4) ਸਮਵਾਯ (5) ਭਗਵਤ (6) ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾ (7) ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾ (8) ਅੰਤਕ੍ਰਿਤ ਦਸ਼ਾ (9) ਅਨੁਤਰੋਪਾਤਿਕ ਦਸ਼ਾ (10) ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਿਆਕਰਨ (11) ਵਿਪਾਕ (29-30 +12-71) (72) ਆਵਸ਼ਕ (73) ਅੰਤਕ੍ਰਿਤ ਦਸ਼ਾ (74) ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਿਆਕਰਨ (75) ਅਨੁਤਰੋਪਾਤਿਕ ਦਸ਼ਾ (76) ਬੰਧ ਦਸ਼ਾ (72) ਦਿਵੀਧਿ ਦਸ਼ਾ (78) ਦੀਰਘ ਦਸ਼ਾ (79) ਸੁਪਨ ਭਾਵਨਾ (80) ਚਾਰਨ ਭਾਵਨਾ (81) ਤੱਜੋਨਿਗਰਗ (82) ਆਸ਼ੀਵਿਸ਼ ਭਾਵਨਾ (83) ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਿਸ਼ ਭਾਵਨਾ (84) 55 ਅਧਿਐਨ ਕਲਿਆਨ ਫਲ ਵਿਪਾਕ ਤੇ 55 ਅਧਿਐਨ ਪਾਪ ਫਲ ਵਿਪਾਕ । ਅੱਜ ਕਲ ਜੋ 4 5 ਆਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
(1) 11 ਅੰਗ-(1) ਆਚਾਰੰਗ ਸੂਤਰ (2) ਸੂਤਰਝਾਂਗ ਸੂਤਰ (3) ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ (4) ਸਮਵੰਯਾਗ ਸੂਤਰ (5) ਭਗਵਤੀ ਜਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਗਿਆਪਤੀ ਸੂਤਰ (6) ਗਿਆਤਾ ਪਰਮ ਕਬਾਂਗ ਸੂਤਰ (7) ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ (8) ਅੰਤਕਿਦਸ਼ਾਂਗ ਸੂਤਰ (9) ਅਨਉਤਰੋਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ (10) ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਣ ਸੂਤਰ (11)
(1) ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ (2) 73 ਤੋਂ 78 ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ (3) 72 ਤੋਂ 83 ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਵਿਵਹਾਰ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਹਨ ।
੪੧

Page #66

ਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ।
(2) 12 ਉਪਾਂਗ-ਔਪਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ (2) ਰਾਜਨੀਯ (3) ਜੀਵਾਭਿਗਮ (4) ਗਿਆਪਨਾ (5) ਜੰਬੂਦੀਪ ਪਰਿਗਿਆਪਤੀ (6) ਚੰਦਰ ਗਿਆਪਤੀ (7) ਸੁਰਿਆ ਗਿਆਪਤੀ (8) ਨਿਰਿਆਬਲਿਕਾ (9) ਕਲਪਾਵਤਯੰਕਾ (10) ਪੁਸ਼ਪਿਕਾ (11) ਪੁਸ਼ਪਚੁਲਾ (12) ਵਰਿਨ ਦਸ਼ਾ ।
(3) 6 ਛੇਦ ਸੂਤਰ-(1) ਨਿਸ਼ਿਥ (2) ਮਹਾਨਿਸ਼ਥ (3) ਵਿਵਹਾਰ (4) ਦਸ਼ਾਸਤ ਸਕੰਧ (5) ਬੜ੍ਹਤਕਲਪ (6) ਪੰਚਕਲਪ ।
(4) 6 ਮੂਲ ਸੂਤਰ-(1) ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ (2) ਆਵੱਸ਼ਕ (3) ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ (4) ਪਿੰਡਨਿਯੁਕਤੀ (5) ਨੰਦੀ (6) ਅਨੁਯੋਗ ਦਵਾਰ ।
(5) 10 ਪਰਿਕਿਰਣਕ-(1) ਚਤੁਸ਼ਰਨ (2) ਆਤੁਰ ਤਿਆਖਿਆਨ (3) ਮਹਾਂ ਤਿਆਖਿਆਨ (4) ਸੰਸਕਾਰਕ (5) ਭਕਤ ਤਿਖਿਆਨ (6) ਚੰਦਰ ਕਵੈਦਿਯਕ (7) ਦਵੇਂਦਰਸਰਵ (8) ਗਣੀਵਿਦਿਆ (9) ਮਹਾ ਤਿਆਖਿਆਨ (10) ਵੀਰਸਤਵ ॥ | ਪਰ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਤੇ ਤੇਰਾ ਫਿਰਕੇ 32 ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
11 ਅੰਗ-(1) ਅਚਾਰੰਗ (2) ਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ (3) ਸਥਾਨੰਗ (4) ਸਮਵਾਯਾਂਗ (5) ਭਗਵਤੀ (6) ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾਂਗ (7) ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾਂਗ (8) ਅੰਤਕ੍ਰਿਤਾਂਗ (9) ਅਨੁਤਰੋਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ (10) ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ (11) ਵਿਪਾਕ
12 ਉਪਾਂਗ-(1) ਅਪਪਾਤਿਕ (2) ਰਾਜਨੀਆ (3) ਜੀਵਾਭਿਗਮ (4) ਗਿਆਪਨਾ (5) ਸੂਰਜ ਗਿਆਪਤੀ (6) ਜੰਬੂਦੀਪ ਗਿਆਪਤੀ (7) ਚੰਦਰ ਗਿਆਪਤੀ (8) ਨਿਰਯਾਵਾਲਿਕ (9) ਕਲਪਾਵੰਤਸੀਕ (10) ਪੁਸ਼ਪਿਕ (11) ਪੁਸ਼ਪਚਲਿਕਾ (12) ਵਰਸ਼ਨੀ ਦਸ਼ਾ ।
(4) ਮੂਲ ਸੂਤਰ-(1) ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ (2) ਉੱਤਰਾਧਿਐਨ (3) ਨੰਦੀ (4) ਅਯੋਗਦਵਾਰ ।
(5) ਛੇਦ ਸੂਤਰ-(1) ਨਸ਼ਿਥ (2) ਵਿਵਹਾਰ (3) ਬਹੁਤ ਕਲਪ (4) ਦਸ਼ਾਸ਼ਰੂਤ ਸਕੰਧ (5) ਆਵੱਸ਼ਕ ।
੪੨

Page #67

ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ
ਅਰਿਹੰਤ ਸਿੱਧ
ਦੇਵ
ਅਚਾਰਿਆ ਉਪਾਧਿਆ ਗੁਰੂ ਸਾਧੂ
ਧਰਮ
ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਸਮਿੱਅਕ ਗਿਆਨ
ਸਮਿੱਅਕ ਦਰਸ਼ਨ
ਸਮਿੱਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ
ਮਿਥਿਆਤਵ
WANNEE
रिसहेस समं पत्तं निरवज्ज इक्युरस समं दाणं । सेयास समो भावों, हविज्ज जुई मग्गय हुज्ज
४३

Page #68

ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ
ਮਹਾਂ ਮੰਤਰ ਨਵਕਾਰ (ਨਮਸਕਾਰ ਮੰਤਰ)
ਣਮੋ ਅਰਿਹੰਤਾਣ
ਮੋ ਸਿਧਾਣੀ ਣਮੋ ਆਯਾਰਿਆਣ ਣ ਉੱਭਯਾਣ
ਣਮੇਂ ਲਏ ਸੱਬ ਸਾਹੁਣ ਏਸੋ ਪੰਚ ਨਮੋਕਕਾਰੋ, ਸੱਬ ਪਾਵ ਪ ਣਾਣੋ
ਮੰਗਲਾ ਠੰਚ ਸੱਬ ਸਿੰ, ਪੜੈਮ ਹੱਵਈ ਮੰਗਲੀ ਅਰਥ :-(1) ਅਰਿਹੰਤ ਦੇਵ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ ।
(2) ਸਿੱਧ (ਮੁਕਤ ਆਤਮਾਂਵਾਂ) ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ । (3) ਅਚਾਰਿਆ (ਸੰਘ ਦੇ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ । (4) ਉਪਾਧਿਆਏ (ਸਿਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕ) ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ । (5) ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ !
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੰਗਲ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੰਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਓਮ ਸ਼ਬਦ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਤਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ : ਅਰਿਹੰਤ-ਸਿੱਧ ਸਤੂਤੀ
ਉਪਰੋਕਤ ਸਤੂਤੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਸਤੂਤੀ ਰਾਹੀਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਸਤੂਤੀ ਵਿਚ ਅਰਹਤਾ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
“ਅਰਿਹੰਤਾ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੋਵੇ ?" ਜੋ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ, ਸ਼ਰੁਤ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । (ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ
੪੪

Page #69

ਸ਼ਾਵਿਕ, ਵਿਕਾ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਬੋਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ।
ਜੋ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾ ਕਾਰਣ ਉੱਤਮ ਹਨ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਹਨ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੈ ਰਹਿਤ (ਅਭੈ) ਹਨ । ਉਤਮ ਸਫੇਦ ਕਮਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹਨ । ਜੋ ਗੰਧ ਹਸਤੀ (ਹਾਥੀ) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ ।
ਜੋ ਲੋਕ (ਤਿਨੇ ਲੋਕ) ਵਿਚ ਉਤਮ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਬ (ਸਵਾਮੀ ਹਨ) ਲੋਕ ਹਿਕਾਰੀ ਹਨ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੀਪ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਅਭੈ (ਨਿਰਭੈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਸ਼ਰਧਾ ਰੂਪੀ ਨੇਤਰ, ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਭੂਲੇ ਭਟਕੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਬੋਧੀ (ਗਿਆਨ) ਰੂਪੀ ਬੀਜ ਦਾ ਲਾਭ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ।
ਜੋ ਆਪ ਜਿਨ ਬਣ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਨ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜੋ ਸਵੈ ਬੁੱਧ (ਬਿਨਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੋਂ ਹੀ ਗਿਆਨੀ) ਹਨ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਧੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜੋ ਮੁਕਤ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਿਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਸਰਗ, ਸਰਦਰਸ਼ੀ, ਸ਼ਿਵ (ਕਗਿਆਨਕਾਰੀ), ਸਥਿਰ, ਦੁਖ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਅਨੰਤ, ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ, ਲਾਭ ਹਾਨੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਜੋ ਅਜੇਹੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਪਹੁੰਚ ਚੁਕੇ ਹਨ ਜਿਥੋਂ ਫਿਰ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚਕਰ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਆਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਦੇਵ (ਅਰਿਹੰਤ ਸਿੱਧ) ਦਾ ਸਵਰੂਪ
| ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਆਸਤਿਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਈਸ਼ਟ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਸ਼ਿਵ, ਦੁਰਗਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਰਾਮ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਵੀ, ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਜਾਂ ਦੇਵਤੇ ਮਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਦਰਖਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ !
ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ ਅੱਲਾ, ਈਸਾਈ ਲਈ ਗੋਡ, ਬੁੱਧ ਲਈ ਬੁਧਿਸੱਤਵ, ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਥਾਂ ਰਖਦਾ ਹੈ ਪਾਰਸੀ ਅਹੁਮਜਾਦਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਈਸ਼ਟ ਨਾਂ ਜਿਨ, ਵੀਰਾਗ, ਅਰਹਨ, ਅਰਿਹੰਤ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਵੈਬੁੱਧ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ
੪੫

Page #70

ਕੇਵਲੀ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ (1) ਸਕਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ (ਅਰਿਹੰਤ) (2) ਨਿਰਾਕਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸ਼ੁਧ ਆਤਮਾ) ਅਵਸਥਾ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੇਵ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਰਹੰਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਰਮ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਹੀਂ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਪਦ ਅਰਿਹੰਤ-ਸਿੱਧ ਹਨ ਅਰਿਹੰਤ ਗਿਆਨ ਪੱਖੋਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੀਰਬੰਕਰ ਅਤੇ ਅਰਿਹੰਤ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮ ਪੱਖ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਤੀਰਬੰਕਰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵੴ’ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਖਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਂਦੇ ਹਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਗਣਧਰ ਇੰਦਰ ਭੁਤੀ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਅਰਿਹੰਤ ਦੇਵਾਧਿਦੇਵ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਸਦੇ ਹੋਏ ਫੁਰਮਾਇਆ ‘ਹੇ ਗੌਤਮ ! ਜੋ ਇਹ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਹਨ ਉਹ ਅਨੰਤ ਗਿਆਨ, ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਹੱਥ ਉਪਰ ਪਏ ਕਮਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਰਹਨ, ਜਿਨ (ਗ ਦਵੈਸ਼ ਜੇਤੁ ਕੇਵਲੀ (ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ) ਸਰਗ, ਸਸ਼ੀਵਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਧਦੇਵ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਤਕ 12 ਦਸ਼ਕ 9)
· ਸਾਧਾਰਣ ਦੇਵਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਅਰਿਹੰਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਤਿਨੇ ਲੱਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਜਿਤ ਆਤਮਾ। ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤਿਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (1) ਪੂਜਾ ਅਤਿਥੈ (2) ਗਿਆਨ ਅਤਿਥੈ (3) ਬਚਨ ਅਤਿਸ਼ੇ (4) ਅਪਾਏ ਪਰਮਤਿਥੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਤਿਥੈ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੇਦ 34 ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਅਰਿਹੰਤ . | ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਅਰਿਹੰਤ ਗਿਆਨ ਪੱਖ ਤੇ ਮੁਕੱਤ ਦਸ਼ਾ (ਸਿੱਧ) ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਇਸ ਲਈ ਬੜੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਣਕ ਤੇ ਵਿਕਾ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ, ਆਪ ਤਰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਖੱਤਰੀ ਕੁਲ ਵਿਚ ਹੀ ਜਨਮ ਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਸਾਧਾਰਨ ਅਰਿਹੰਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੁਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿਚ 24 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਸਧਾਰਨ ਅਰਿਹੰਤ,ਤੀਰਥਕਰ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਰਿਹੰਤ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਧਾਰਨ ਅਰਿਹੰਤ ਦੇ ਗੁਰੂ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ 20 ਤੀਰਥੰਕਰ ਯੋਗ ਭਗਤੀ
1. ਸਮਵਾਂਗੇ ਸੂਤਰ ਸਥਾਨ 34 ।
ទង់

Page #71

ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 14 ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਾਤ ਗਰਭ ਵਿਚ ਮਤੀ, ਸ਼ਰੁਤੀ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਯਅਵ ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਪੰਜ ਕਲਿਆਣਕ (ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਸ਼ੁਭ ਅਵਸਰ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ( ) ਚਯਵਨ (ਗਰਭ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦਾ ਕਲਿਆਨਕ) (2) ਜਨਮ ਕਲਿਆਣਕ (3) ਦੀਖਿਆ ਕਲਿਆਣਕ (4) ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਕਲਿਆਣਕ (5) ਨਿਰਵਾਨ ਕਲਿਆਣਕ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾ ਮੌਕਿਆ ਤੇ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸਵਰਗ ਦੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਉਤਰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਵਸਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ ! ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਸਾਲ ਬਰਸੀ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਸਵਰਗ ਦੇ ਸਾਲਾਨਿਕ ਦੇਵਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਵਿਚ 64 ਇੰਦਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰਜਾ ਨਾਲ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ( ਦੀਖੀਆ ਸਮੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੂੰ ਚੌਥਾ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਪੰਜਵਾਂ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਆਤਮਾ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਦਾ ਜੇਤੁ ॥
ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਹਿਲੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਚਹੁਮੁਖੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਬੈਠਨ ਵਾਲੀ ਸਮੱਸਰਨ ਜਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਇਆ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੇਵਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਕਟਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜਨਮ ਮਰਨ ਰੂਪੀ ਦੁਖਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਅਰਿਹੰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਕੋ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸਨ
(1) ਅਰਿਹੰਤ (2) ਭਗਵਾਨ (3) ਆਦਿਕਰ (4) ਤੀਰਥੰਕਰ (5) ਸਵੈ ਸੇਧ (6) ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ (7) ਪੁਰਸ਼ਸਿੰਹ (8) ਪੁਰਸ਼ ਪੁਡਰਿਕ (ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਮਲ) (9) ਪੁਰਸ਼ ਵਰਗੰਧ ਹਸਤੀ (10) ਲੋਕੰਤਮ (11) ਲੋਕ ਨਾਥ (12) ਲੋਕ ਹਿਤਕਰ (13) ਲੋਕ ਪ੍ਰਤੋਕਰ (ਲੋਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ) (14) ਅਭੈਦਾਤਾ (ਭੇ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) (15) ਚਕਸੂ ਦਾਤਾ (ਗਿਆਨ ਰੂਪੀ ਅੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੇ) (16) ਮਾਰਦਾਤਾ (ਪੱਥ ਪ੍ਰਦਸ਼ਕ) (17)
੪੭

Page #72

ਸ਼ਰਨਦਾਤਾ (18) ਜੀਵਨ ਦਾਤਾ (19) ਬਧੀ (ਗਿਆਨ) ਦਾਤਾ (20) ਧਰਮ ਦਾਤਾ (21) ਧਰਮ ਦੇਸ਼ਕ (ਉਪਦੇਸ਼ਕ) (22) ਧਰਮ ਨਾਇਕ (23) ਧਰਮ ਸਾਰਥੀ (24) ਧਰਮ ਵਰ ਚਾਤੁਰ ਅੰਤ ਚੱਕਰਵਰਤੀ (ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਰਥ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਚਕਰਵਰਤੀ (25) ਅਤਿਹਰ ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨਧਰ (ਰੁਕਾਵਟ ਰਹਿਤ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਣ, ਦਰਸ਼ਨ) (26) ਵਿਵਰਤ ਛੱਦਮ (ਆਤਦੇ ਛੇਕਾ ਨੂੰ ਭਰਨ ਵਾਲਾ) (27) ਜਿਨ (ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ) (28) ਗਾਯਕ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਜਿੱਤ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦਸਣ ਵਾਲਾ (29) ਤੀਰਣ (30) ਤਾਰਨ (31) ਬੁੱਧ (32) ਬੋਧਕ (33) ਮੁਕਤ (34) ਮੰਚਕ (34) ਸਰਵਗ ਸਰਵਦਰਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਤੀਰਥੰਕਰ ਲਈ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨ ਜੈਨ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੇ ਵਰਤੇ ਹਨ । ਅਸ਼ਟ ਤਿਹਾਏ
ਪੁਜੱਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਾਮਗਰੀ ਜੋ ਹਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਰਹੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਹਾਰੇ (ਪਹਿਰੇਦਾਰ) ਬਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅੱਠ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(1) ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਖ (2) ਸੂਰ ਪੁਸ਼ਪ ਵਰਿਸ਼ਟੀ (ਦੇਵਤਿਆ ਰਾਹੀਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ) (3) ਦਿਵਯਧੱਵਨੀ (ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਬੈਠ ਦੇਵੀ, ਦੇਵਤੇ, ਮਨੁਖ, ਇਸਤਰੀ ਪਸ਼ੂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਪਣੀ 2 ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । (4) ਚਾਰ (ਚੌਰ) (5) ਸਿੰਘਾਸਨ (6) ਭਾਮ ਮੰਡਲ (ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਪੀਛੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਤੇਜ ਮੰਡਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦਸ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (7) ਦੇਵ ਚੁੰਧਤੀ (ਦੇਵਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਾਜ ਬਚਾਉਣਾ) (8) ਤਿੰਨ ਛੱਤਰ (ਤਿੰਨ ਛੱਤਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰਦੇ ਝੂਲਦੇ ਹਨ)
ਸਧਾਰਣ ਅਰਿਹੰਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਕਾਰਣ ਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਦੇ 12 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
(1) ਅਨੰਤ ਗਿਆਨ (2) ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ (3) ਅਨੰਤ ਚਾਰਿਤਰ (4) ਅਨੰਤਤੱਪ (5) ਅਨੰਤ ਬਲ ਵੀਰਜ (ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ) (6) ਅਨੰਤ ਸ਼ਾਯਿਕ ਸਮਿਤਵ (ਨਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਮਿਅਕਤਵ) (7) ਵੱਜਰ ਰਿਸ਼ਵ ਨਾਚ ਸੰਹਨੰਨ (8) ਸਮਚਤੁਰ ਸੰਸਥਾਨ (9) ਚਤੀਸ ਅਤਿਥੈ (10) 35 ਬਾਣੀ ਦੇ ਗੁਣ (11) ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਅੱਠ ਲੱਛਣ (14) 64 ਇੰਦਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੁਜਿਤ । 18 ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਰਿਹੰਤ
ਅਰਿਹੰਤ ਤੀਰਥੰਕਰ 18 ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
੪੮

Page #73

(1) ਮਿਥਿਆਤਵ (2) ਅਗਿਆਨ (3) ਮਦ (ਹੰਕਾਰ) (4) ਕਰੋਧ (5) ਮਾਇਆ (6) ਲੋਭ (7) ਰਤਿ ਵਸਤੂ (8) ਅਰਤਿ (ਨਾਇੱਛ ਦਾ ਦੁਖ) (9) ਨੀਂਦ (10) ਸ਼ੋਕ (11) ਅਲੀਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਤਿ ਖੁਸ਼ੀ ਮਾੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਤਿ ਦੁਖ (12) ਚੋਰੀ (13) ਮਤਸਰY (14) ਭੈ (15) ਹਿੰਸਾ (16) ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਸਤਾ ਤਿ ਪ੍ਰੇਮ (17) ਕੀੜਾ (ਖੇਲ) ( 18) ਹਾਸਾ ਮਜਾਕ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਸੰਭਧੀ ਵੀਹ ਸਥਾਨਕ (ਗੁਣ) . | ਹਰ ਆਦਮੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ 20 ਬਲਾਂ ਦੀ ਸਮਿਅਕ ਅਰਾਧਨਾ ਭਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ !
(1 ) ਅਰਹੰਤ ਭਗਤੀ (2) ਸਿਧ ਭਗਤੀ (3) ਪ੍ਰਵਚਨ ਭਗਤੀ (4) ਗੁਰੂ ਭਗਤੀ (5) ਸਵਰ (ਡੇ ਸਾਧੂ ਤੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ) ਭਗਤੀ (6) ਬਹੁਸ਼ਰੁਤ ਭਗਤੀ (7) ਤੱਪਸਵੀ ਭਗਤੀ (8) ਅਭਿਕਸ਼ਨ ਗਿਆਨ ਉਪਯੋਗ (ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹਾਰਨਾ) (9) ਦਰਸ਼ਨ ਧੀ (ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਕੇ ਮਿਥਿਆਤਵ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਚਲਨਾਂ । {10} ਵਿਨੈ ਸਪੰਨਤਾ (11) ਆਵਸ਼ਕ ਕ੍ਰਿਆ (12) ਸ਼ੀਲ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਨ (13) ਕਸ਼ਣ ਲਵ (ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਤਿ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਿਆਗਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹਿਨਾ) (14) ਯਥਾਸ਼ਕਤੀ ਤਪ ਕਰਨਾ (15) ਯਥਾ ਸ਼ਕਤੀ ਤਿਆਗ (16) ਵੈਯਾ ਵਤਯਕਰਨ (ਧਰਮੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਸੇਵਾ) (17)
(1) ਭੈ ਸਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : ( ) ਇਹ ਲੋਕ ਭੈ {2} ਪਰਲੋਕ ਭੀ (3) ਆਦਾਨ ਭੈਅ
(4) ਅਕਸਮਾਤ (ਅਚਾਨਕ) ਭੈ (5) ਅਜਿਵਿਕਾ (ਗੁਜਾਰਾ) ਭੈ (6) ਅਪਯਸ਼
(ਬੇਇਜਤੀ) ਦਾ ਭੈ । 6. ਆਵਸ਼ਕ ( ) ਮਾਇਕ : (2) ਚਤੁਰ ਵਿਸ਼ਤਿਸ਼ਤਤ (24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਭਗਤੀ) (3)
ਬੰਦਨਾ (4) ਪ੍ਰਤਿਕੂਮਨ (ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਲਸਲੇ ਵਾਰ ਚਿੰਤਨ ਕਰਕੇ ਖਿਮਾ ਮੰਗਨਾ) ! (5) ਕਾਯਤਸਰ (ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮਮਤਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਮਾਨੀ ਜਾ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣਾ) (6) ਪਛਖਾਣ (ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤੇ
ਦਾ ਤਿਆਗ) (3) ਸ਼ੀਲਵਰਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਪਾਸਕ (ਸਾਵਕ) ਦੇ 12 ਵਰਤ ਹੈ : (1) ਅਚਾਰਿਆ
ਉਪਾਧਿਆ, ਤਪਸਵੀ, ਨਵਾਂ ਸਾਧੂ ਬੀਮਾਰ 20 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਸਬkਰ ਸਾਧੂ ਗੁਣ, ਕੁਲ, ਸੰਘ, ਸਹ ਧਰਮੀ ਦੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੀ ਵੈਯਾਵਰਿਤ ਧਰਮ ਹੈ ।
੪੯

Page #74

ਸਮਾਧੀ (18) ਅਪੂਰਵ ਗਿਆਨ (ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ ਸਿਖਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਨਾ) (19) ਸ਼ਰੁਤ ਭਗਤੀ (20) ਭਾਵਨਾ (ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ਸਾਧਨ ਨਾਲ ਕਰਨਾ) । ਇਨ੍ਹਾਂ 20 ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਾਮ ਕਰਮ ਗੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਭਾਵ ਹਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ 8 ਕਰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ 4 ਕਰਮ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਮੇਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਾਤੀ ਕਰਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ (1) ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ (2) ਦਰਸ਼ਾਵਰਨੀਆ (3) ਮੌਹਨੀਆਂ (4) ਅੰਤ ਰਾਏ (ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਰਮ) । | 4 ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਭੋਗ ਉਹ ਨਿਰਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਭੋਗਦੇ ਹਨ । ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ 4 ਅਘਾਤੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧ ਹੈ ਉਹ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੂੰ ਭਗਨਾ ਪੈਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਹਨ (1) ਵੈਦਨੀਆਂ (2) ਆਯੁਸ਼ (3) ਨਾਮ (4) ਗੱਤਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੇ 14 ਸੁਪਨੇ
ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾ ਦਸਿਆ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤਾ ਦੀ ਮਾਤਾ ਹੀ 14 ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਆਮ ਅਰਿਹੰਤ ਦੀ ਨਹੀਂ।
ਤੀਰਥੰਕਰ 15 ਕਰਮ ਭੂਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਪਨੇ ਹਨ !
(1) ਹਾਥੀ (2) ਬੱਲਦ (3) ਸੇਰ (4) ਲੱਛਮੀ (5) ਪੁਸ਼ਪ ਮਾਲਾ ਦਾ ਜੋੜਾ (6) ਚੰਦਰਮਾ (7) ਸੂਰਜ (8) ਇੰਦਰ ਧੱਵਜਾ (9) ਪੁਰਨਕਲਸ਼ (10) ਪਦਮ (ਕਮਲਾ ਸਰੋਵਰ) (11) ਖੀਰ ਸਾਗਰ (12) ਦੇਵ ਵਿਮਾਨ (13) ਰਤਨਾ ਦਾ ਢੇਰ (14) ਧੂਏ ਰਹਿਤ ਅੱਗ 1 | ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਾ ਅਨਾਦਿ, ਅਨੰਤ ਤੇ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦਸੇ 20 ਵਿਹਰਮਾਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 17ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਥੁ ਨਾਥ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। 20ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੁਨੀ ਵਰਤ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਬਣੇ । ਇਹੋ 20 ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਹੋਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ 20 ਮਹਾਂ ਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਨ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਭਰਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿਚ ਸਤਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਉਦੇਨਾਥ ਸਮੇਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਜਦ ਇਹ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੋਕਸ਼ ਪਧਾਰਨਗੇ ਤਾਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਮਹਾਂਵਿਦੇਹ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਵਿਜੈ (ਭਾਗ) ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਬਣ ਜਾਣਗੇ । ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਘਟੋ ਘਟ 20 ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ 170 ਤੀਰਥੰਕਰ । 15 ਕਰਮ
੫੦

Page #75

ਭੁਮੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ! ਮਹਾਂਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਵਝੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਦੋ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਦੇ । ਮਹਾਂਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ । ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਸ ਦੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੰਦ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹਨ ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਰਮਭੂਮੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਨੰਤ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੋਏ ਹਨ 20 ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣਗੇ । ਭਰਤ ਖੰਡ ਵਿਚ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ ਦੇ 3-4 ਆਰੇ (ਭਾਗ) ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ 34 ਅਤਿਸ਼ੇ (ਖਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ) 1. ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਲ ਨਹੀਂ ਵਧਦੇ ਅਤੇ ਜਿੰਨੇ ਵਧਦੇ ਵੀ ਹਨ ਉਹ ਸੋਹਣੇ ਲਗਦੇ ਹਨ । 2. ਸ਼dਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ, ਮੈਲ ਨਹੀਂ ਜੰਮਦੀ । 3. ਖੂਨ ਅਤੇ ਮਾਸ ਗਊ ਦਾ ਦੁਧ ਵਾਂਗ ਸਫੈਦ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 4. ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 5. ਆਮ ਮਨੁਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨੀ
ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦਿਗਵੰਰ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ
ਮੰਨਦੇ । 6. ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਅਰਿਹੰਤ ਜਦ ਚਲਦੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਅੱਗੇ ਇਕ ਧਰਮ ਚੱਕਰ ਚਲਦਾ
ਹੈ ਜਿਥੇ ਭਗਵਾਨ ਠਹਿਰਦੇ ਹਨ ਧਰਮ ਚੱਕਰ ਵੀ ਠਹਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 7. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਛਤਰ ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ
ਛੱਤਰ ਮੋਤੀਆਂ ਦੀ ਝਾਲਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 8. ਗਊ ਦੇ ਦੁਧ ਦੀ ਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਉਜਲ ਝਾਲਰ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਝੁਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੀ ਡੀ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 9. ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਜਿਥੇ ਵਿਰਾਜਦੇ ਹਨ ਉਥੇ ਸਫ਼ਟੀਕ ਮਣੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਨਿਰਮਲ,
ਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੜਿਆ, ਪਾਦ ਪੀਠੀਕਾ ਵਾਲਾ ਸਿੰਘਾਸਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 10. ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਰਤਨ ਜੜਤ, ਖੱਬੀਆਂ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾ ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਝੰਡਿਆਂ
ਵਾਲੀ ਇੰਦਰ ਧਵੱਜਾ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚਲਦੀ ਹੈ । 11. ਅਨੇਕਾਂ ਫੁੱਲਾਂ, ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਅਸ਼ੋਕ ਦਰਖਤ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਛਾਂ ਨਾਲ ਢਕਦਾ ਹੈ । 12. ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਰਚ 12 ਗੁਣਾ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਚਮਕਦਾ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪਿਛੇ ਵਿਖਾਈ
ਦਿੰਦਾ ਹੈ । 13. ਜਿਥੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਰਾਜਦੇ ਹਨ ਉਹ ਭੁਮੀ ਟੋਏ ਟਿੱਬਿਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 14. ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪੁੰਨ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਾਲ ਕੰਡੇ ਪੁਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਆਪਣੇ
੫੧

Page #76

ਤਿੱਖੇ ਮੂੰਹ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । 15. ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਮੌਸਮ ਗਰਮ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਠੰਡਾਂ ਤੇ
ਹਾਵਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 16. ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਭਗਵਾਨ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ਉਥੋਂ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਯੋਜਨ ਤਕ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਚਲਦੀ ਹੈ । 17. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਯੋਜਨ ਸੁਗੰਧਿਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ
ਨਾਲ ਧੂੜ ਦਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 18. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵਤਾਂਵਾਂ ਰਾਂਹੀ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਸ਼ੋਭਾ ਪਾਉਂਦੇ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਹੇਠਾ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਉਪਰ ਨੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 19. ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਿਥੇ ਵਿਰਾਜਦੇ ਹਨ ਉਥੇ ਅਸ਼ੁਭ, ਭੈੜਾ, ਰੰਗ, ਰਸ, ਵਰਨ ਖਤਮ ਹੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ।' 20. ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਚੰਗੇ ਰੰਗ, ਰਸ, ਵਰਨ, ਸਪਰਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 21. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਚੰਹੁ ਪਾਸੇ ਇਕ ਯੋਜਨਤਕ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । 22. ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਧ ਮਗਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । 23. ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼, ਮਨੁਖ, ਪਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ
ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ । 24. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁਖ, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵੈਰ ਨੂੰ
ਭੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਬਿੱਲੀ, ਕੁੱਤਾ, ਸ਼ੇਰ, ਬਕਰੀ, ਚੂਹਾ, ਸੱਪ, ਨਿਉਲਾ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ
ਬੈਠ ਕੇ ਸਭ ਰੁਚੀ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਹਨ । 25. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਮਤਾਂ ਵਾਲੇ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਤਰਕ ਬੁਧੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 26. ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਪਾਖੰਡੀ ਆਪਣਾ ਹੰਕਾਰ ਛੱਡ
ਦਿੰਦੇ ਹਨ ! 27. ਚੰਹੁ ਪਾਸੋਂ 25 ਯੋਜਨਤਕ ਟਿਡੀਆਂ ਆਦਿ ਰਾਂਹੀ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ
ਪਹੁੰਚਦਾ। 28) ਮਹਾਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀ । 29) ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । 30) ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ । 31) ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । 32) ਇੰਨੀ ਘੱਟ ਬਾਰਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਅਕਾਲ ਪੈ ਜਾਵੇ ।
੨

Page #77

75
33) ਅਕਾਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।
34) ਜਿਥੇ ਭਗਵਾਨ ਪਧਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਥੇ ਮਹਾਮਾਰੀ ਧਰਮ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ 35 ਗੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ—
1) ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 2) ਇਕ-ਇਕ ਯੋਜਨ ਤਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ 3) ਇਸ ਵਿਚ ਉਏ, ਤੂੰ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ
4) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਬਦਲਾਂ ਦੀ ਗਰਜ ਦੀ ਤਰਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗੁਫਾ ਜਾਂ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ
ਆਵਾਜ।
6) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਚਨ ਘੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਚਿਕਨੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
7) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਚਨਾਂ ਤੋਂ 62 ਰਾਗ ਅਤੇ 30 ਰਾਗਣੀਆਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਰੋਤੇ ਝੂਮ ਉਠਦੇ ਹਨ ।
8) ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਘਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੀ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਹੈ I
ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ।
9) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਵੇ
10) ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
11) ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
12) ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੋਸ਼ ਰਹਿੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
13) ਇਸ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਰੋਤੇ ਇਕ ਮਨ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ।
14) ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
15) ਤੀਰੰਥਕਰ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
16) ਤੀਰਥੰਕਰ ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਆਦਿ 9 ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਾਰ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
17) ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
18) ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਵਾਣੀ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
19) ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਪਣੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਨਹੀਂ
ਕਰਦੇ।
ਪ੩

Page #78

.
20) ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੁਧ ਤੇ ਮਿਸਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 21) ਕਿਸੇ ਦੇ ਗੁਪਤ ਭੇਦ ਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । 22ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਸੱਚੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ
ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । 23) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਲਈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ 24) ਉਹ ਵਚਨ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਛਿਨ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । 25) ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ੁਧ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । 26) ਉਹ ਨਾ ਹੀ ਜੋਰ ਨਾਲ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਨਾ ਹੀ ਹੌਲੀ । ਸਗੋਂ ਦਰਮਿਆਨੀ ਭਾਸ਼ਾ
ਬਲਦੇ ਹਨ । 27) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਹਿ ਉਠਦੇ ਹਨ । 28) ਉਹ ਭਾਸ਼ਨ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਨਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ
ਤਸਵੀਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 29) ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਗੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । 30) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਕ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਛੇ ਹੀ ਦੂਰ ਹੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ( 31 ) ਉਹ ਜੋ ਆਖਦੇ ਹਨ ਸੁਨਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । 32) ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹਰ ਪਖੋਂ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । 33) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਤੇਜਸਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 34) ਉਹ ਹਰ ਤੱਥ ਦਾ ਦਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । 35) ਉਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਥਕਦੇ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸਰਵਗ, ਦੇਵਤਿਆਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਰਾਂਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਪੰਰਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਸਿਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦੀ ਕਰਮ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿੱਧ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਰਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ 4 ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਨਿਰਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ 8 ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਜਨਮ, ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਸਿੱਧ, ਬੁਧ, ਅਜਰ, ਅਮਰ, ਸਰਗ, ਸਰਵਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਿਧ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਅਨੰਤ ਗੁਣ ਹਨ ਫਿਰ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਮਵਾਯੋਗ ਸੂਤਰ (31) ਵਿਚ
પ૪

Page #79

3)
ਆ
ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ 31 ਗੁਣਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਸਿੱਧਾ ਦੇ ਗੁਣ 1) ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਿਆ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 2) ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਿਆ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਵੱਧੀ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਿਆ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 4) ਮਨ ਅੱਵ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਿਆ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 5). ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਿਆ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰ
ਦਿਆਂ ਦੇ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਸਰੱਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 6) ਚਕਸੂ (ਅੱਖ) ਦਰਸ਼ਨ (ਵੇਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਤੇ ਪਿਆ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 7) ਅਚਕਸ਼ੂ ਦਰਸ਼ਨ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਪਿਆ ਪਰਦਾ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 8) ਅਵੱਧੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਆਇਆ ਪਰਦਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 9) ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 10) ਨਿੰਦਰਾਂ (ਸੁੱਖ-ਪੂਰਵਕ) ਰੂਪੀ ਦਰਸ਼ਨਾਵਰਨ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 11) ਨਿੰਦਰਾਂ-ਨਿੰਦਰਾਂ (ਸੁੱਖ ਪੂਰਵਕ ਸੌਂ ਕੇ ਦੁੱਖ ਪੂਰਵਕ ਜਾਗਣਾ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 12) ਪ੍ਰਲਾ (ਬੈਠ ਬੈਠ ਸੌਣਾ) ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 13) ਪ੍ਰਲਾ ਪ੍ਰਚਲਾ (ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਰਦੇ ਤੁਰਦੇ ਸੌਣਾ, ਦਾ ਪਰਦਾ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 14) ਸੱਤਯਾ ਨਿਰਿਧੀ (ਗੂੜੀ ਨੀਂਦ) ਦਾ ਪਰਦਾ ਵੀ ਹੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਆਵਰਨ ਕਰਮ ਦੀਆਂ ਸਭ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । 15-16) ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਵੇਦਨੀਆਂ (ਭੋਗਨ ਯੋਗ) ਕਰਮ, ਚਾਹੇ ਉਸਦਾ ਫਲ ਸਾਤਾ
ਸੁੱਖ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਅਸਾਤਾ ਦੁਖ], ਸਭ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 17-18) ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਹੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਰਸ਼ਨ ਮੋਹਨੀਆਂ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ
ਮੋਹਨੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । 19-20-21-22) ਆਯੂਕਰਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ( ) ਨਰਕ
(2) ਦੇਵਤੇ (3) ਮਨੁੱਖ ਤੇ (4) ਪਸ਼ੂ ਜੂਨੀਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 23-24) ਗੋਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੱਤਰ ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ
ਜੀਵ ਉਹ ਤੇ ਨੀਚ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ 1) ਉੱਚ
2) ਨੀਚ ਦੋਹਾਂ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! 25-26) ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਲੋਂ 1) ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ 2) ਅਸ਼ੁਭ ਨਾਮਾ ਦੇ

Page #80

27-31) ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1) ਦਾਨ ਅੰਤਰਾਏ (ਦਾਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਣਾ) 2) ਲਾਭ ਅੰਤਰਾਏ (ਲਾਭ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਣਾ 3) ਭੋਗ ਅੰਤਰਾਏ (ਇਕ ਵਾਰ ਭੋਗਨ ਯੋਗਵਸਤਾ) 4) ਉਪਭੋਗ ਅੰਤਰਾਏ (ਵਾਰ ਵਾਰ ਭੋਗਨ ਯੋਗ ਵਸਤਾਂ) ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਸਿਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਅੰਨਤ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਨ ਹੈ ।
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
੧
ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਉਂਝ ਆਪਣੇ ਅਨੰਤ ਗੁਣਾ ਪਖੋਂ ਅਨੰਤਨਾਮਾ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਨੇ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ 8 ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।1) ਅੰਨਤ ਗਿਆਨਤਵਾ 2) ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨਤਵ 3) ਅਵਿਆਵਾਧਤਵ 4) ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਆਕਤਵ 5) ਅਵਿਆਏਤਵ 6) ਅਰੂਪੀਤਵ 7) ਅਗੂਰੁ ਲਘੁਤਵ 8) ਅਨੰਤ ਗੰਜਤਵ । ਇਹ ਅਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
1) ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨਾਂ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਮ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਸਭ ਦਰਵ, ਖੇਤਰ, ਕਾਲ ਭਾਵ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ।
2)
ਨੌ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਸ਼ਨਾ ਆਵਰਣ ਕਰਨ ਖਤਮ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਭੇਦ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਦੁਖ ਤੋਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਵਿਆਵਾਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
4)
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਧਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅੱਕਤ ਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਵਿਚ ਰਮਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3)
ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ ਗੁਣ
ਸ਼ਕਤੀ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਰਹਿਤ ਹੋ ਗਏ
5)
ਚਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਯੂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਸਿੱਧ ਅਵਿਆਏ (ਅਜਰ; ਅਮਰ) ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।
6) 숟 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਕਾਰਣ ਇਹ ਸਿੱਧ ਵਰਣ, ਗੰਧ, ਰਸ ਅਤੇ ਸਕਲ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਲਈ ਅਮੂਰਤੀਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਿਧ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ, ਅੰਗ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
7)
ਗੋਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿਧ ਭਗਵਾਨ ਛੋਟਾਪਣ ਅਤੇ ਬੜੇਪਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
8) ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਧ ਅੰਨਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ
੫੬

Page #81

ਮਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਸਿੱਧ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਿਧ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਰਣ, ਜਾਤ, ਨਸਲ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦਾ ਸੁਆਲ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਵੀ 15 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਹੀ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
( 1) ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਿੱਧ 2) ਅਰਥੰਕਰ ਸਿੱਧ (ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਸਿੱਧ ਹੋਣਾ 3) ਤੀਰਥ ਸਿੱਧ (ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਸ਼ਾਕ ਤੇ ਸ਼ਾਵੀ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਧ ਹੋਣਾ) 4) ਅਰਬ ਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਿੱਧ ਹੋਣਾ 5) ਸਵੈ ਬੁਧ ਸਿੱਧ-ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਗਿਆਂਨ ਜਾਣ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਬਣਕੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਸਿੱਧ ਵਾਲੇ । 6) ਤੇਕ ਬੁਧ ਸਿੱਧ :-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵੇਖ਼ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਣਕੇ ਮੁਕੱਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ । 7) ਬੁੱਧ ਬੋਧਿਤ ਸਿੱਧ :-ਅਚਾਰੀਆ ਉਪਾਧਿਆ ਤੇ ਸਾਧੂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਧ ।8) ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਸਿੱਧ (ਇਸ ਤਰੀ ਲਿੰਗ ਵਿਚ ਸਿੱਧ ਹੋਣਾ) । 9) ਪੁਰਸ਼ ਲਿੰਗ ਸਿਧ 10) ਨਪੁੰਸਕ ਲਿੰਗ ਸਿੱਧ (ਇਥੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਨੇ ਨਪੁੰਸਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ) ।11) ਸਵਲਿੰਗ ਸਿੱਧ (ਜੈਨ ਭੇਖ ਵਿਚ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) ।12) ਅਨੇਲਿੰਗ ਸਿੱਧ (ਜੈਨ ਭੇਖ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ)_13) ਹਿ ਲਿੰਗ ਸਿੱਧ-ਹਿਸਥ ਦੇ ਭੇਖ ਵਿਚ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ । 14) ਏਕ ਸਿੱਧਜੋ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰੇ । 15) ਅਨੇਕ ਸਿੱਧ-- ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਦੋ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ 108 ਤੱਕ ਸਿਧ ਗਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਭੇਖ ਜਾਂ ਆਕਾਂਡ ਪੂਜਕ ਨਹੀਂ ਇਥੇ ਸਗੋਂ ਗੁਣਾ ਦਾ ਪੂਜਕ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲਦਾ ਹੈ ।
ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸਿੱਧਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
ਸਿੱਧਾ ਦੇ 31 ਹੋਰ ਗੁਣ ਸਿਧ ਭਗਵਾਨ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ (1-6) ਸੰਸਥਾਨ, ਪਰਮੰਡਲ, ਗੋਲ, ਤਿਕੋਨ, ਚਤੁਰਭੁਜ, ਆਯਤ ਆਦਿ ਆਕਾਰ
ਦਾ ਖਾਤਮਾ । (7-12) ਪੰਜ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ (13-18) ਪੰਜ ਰਸ ਦੇ ਸੁਆਦ ਦਾ ਖਾਤਮਾ । (19-21) ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਤੇ ਦੁਰਗੰਧ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ! (22-30) 8 ਸਪਰਸਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ।
੫੭

Page #82

(31-33) ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਨਪੁੰਸਕ ਆਦਿ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਦਾ
ਖਾਤਮਾ | (34) ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਰਹਿਤ (35) ਰੂਪ ਤੋਂ ਰਹਿਤ । ਸਿੱਧਾ ਦੀ ਕਿਸਮ ਇਕ ਸਮੇਂ ਸਿਧ ਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿੱਧਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਮੇਂ
108 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੀਰਥ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਣ ਤੇ
10 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਮੇਂ
20 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕੇਵਲੀ ਸਮੇਂ
108 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਵੈ ਬੁੱਧ
108 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇਕ ਬੁਧ
6 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬੁੱਧ (ਗਿਆਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ}
108 ਤਕ ਸਿਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਵੇਲਿੰਗੀ
108 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਨੇਲਿੰਗੀ
10 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਹਿਲਿੰਗੀ
4 ਤਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ
20 ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪੁਰਸ਼ ਲਿੰਗੀ
108 ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਨਪੁੰਸਕ ਲਿੰਗੀ
10 ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਿਉਂ ? ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕਿਉਂ ਜਪਦੇ ਹਾਂ ? ਸਿਧ ਭਗਵਾਨ ਭਾਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਸਵਰਗ ਨਰਕ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪੂਜਨ ਯੋਗ ਹਨ ।
ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣ ਨਾਲ, ਭਾਵ ਧੀ, ਆਤਮ ਸ਼ੁਧੀ, ਪਵਿਤਰ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਜਬੂਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਆਮ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਹੀ ਸਿੱਧ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ !
ਸਿੱਧ ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਹਨ । ਸਿੱਧਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ । ਕਰਦੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਿੱਧਾਂ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਧਾਰਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣੀਏ ਸਿੱਧਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਨਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਨਮ, ਮਰਨ, ਦੁੱਖ, ਸੁੱਖ ਨਰਕ ਤੇ ਸਵਰਗ ਕਾਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਸਿਧ
੫੮

Page #83

ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਨਿਰਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਝੜਦੀ (ਨਿਰਜਰਾ) ਹੈ : ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਸਿੱਧਾਂ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ ਉਹ ਸਿੱਧ ਆਤਮਾ ਪੂਰਣ ਸ਼ੁਧ, ਨਿਰੰਜਣ, ਨਿਰ ਅਕਾਰ ਸਾਰੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । 1) ਵਾਹਰ ਆਤਮਾ-ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ । ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ | ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਰਗੀ ਚੇਤਨ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ-ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਵੱਖ ਵੱਖ | ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਦੁਧ ਤੋਂ | ਮੱਖਣ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮੈਂ | ਸਰੀਰ ਹਾਂ ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ-ਜਦ ਜੀਵ, ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਈ ਪੁਰਾਣੀ ਕਰਮ ਧੂੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ : ਚਾਰ ਘਾਤੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਥੋੜਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਰਮ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਇਹੋ ਆਤਮਾ, ਹੋਰ ਆਤਮਾਵਾਂ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਚਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਸਿੱਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਦੇ ਲਾਭ ਜੀਵ ਆਤਮਾ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਮਾਰਗ ਤੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੰਨਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । | ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜਿਉਂਦੇ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਕੇਵਲੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
੫੯

Page #84

ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ
ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਹਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਧਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਣ ਵਾਲਾ । ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁਖ ਲਈ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇ ? ਇਸ ਵਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗੁਣ ਗਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ |ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਹਰ ਗੁਰੂ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਅਧਿਆਪਕ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਚੋਲੇ ਵਿਚ ਇਹ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਗੋਤੇ ਖਾ ਰਹੀ ਆਤਮਾਵਾਂ ਲਈ ਗੁਰੂ ਮਲਾਹ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਕ ਹਨ । (1) ਕਲਾ ਅਚਾਰਿਆ (2) ਧਰਮ ਅਚਾਰਿਆ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਅਚਾਰਿਆ ਖੁੱਦ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਉਪਾਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਛੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਬੰਦਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ ।
ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮ ਕੀਰਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ :
ਜੋ ਸਚੇ ਧਰਮ ਤੱਤਵ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੈ । ਅੱਜ ਸੰਸਾਰ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਕਈ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਕਲੰਕ ਹਨ, ਕਈ ਦਾ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੈ ਮੰਤਰ ਜੰਤਰ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਠਗ । ਕਈ ਮਾਸ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਕਾਮ ਭੋਗੀ ਹਨ । ਕਈ ਪੰਜ ਮਕਾਰ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੱਚੇ ਗੁਰ ਲਕੜ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਪਥਰ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਹਨ : ਜੋ ਖੁਦ ਵੀ ਡੁਬਦੇ ਹਨ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਡੋਬਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਮਾਪ ਦੰਡ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ( 2 ਸਲੋਕ 8) | ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਅਚਾਰਿਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਯੋਗ ਨੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
“ਜੋ ਅਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ ਧੀਰਜ ਗੁਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਭੂਖ ਪਿਆਸ ਆਦਿ ਪਰਿਸ਼ੈ ਸਹਿਦੇ ਹਨ । ਘਰ ਘਰ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗ ਕੇ
੬੦

Page #85

?
ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮ ਭਾਵ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਰਦੋਸ਼ ਚਰਿਆ ਵਾਲੇ ਹਨ ਸ਼ੁਧ ਧਰਮ ਦਾ ਠੀਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਉਹ ਹੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਗੁਰੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ ਆਚਾਰੀਆ, ਉਪਾਧਿਆ ਤੇ ਸਾਧੂ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਹਰ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਸਾਧੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂਆ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰੂ ਆਚਾਰੀਆ ਹੈ । ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਵਿਚ ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਆਚਾਰੀਆ ਦਾ ਹੈ । ਆਚਾਰੀਆ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਾਵਕ ਤੇ ਸ਼ੂਵੀਕਾ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਹੋਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਕਲ ਭਰਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸੋ ਅੱਜ ਕਲ ਅਚਾਰੀਆ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਉਚਾ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀਆਂ, ਸ਼ਾਵਕ ਤੇ ਵੀਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੈ । ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਸਘ ਰੂਪੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੀਰਥ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦਾ ਮਲਾਹ ਹੈ । ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਯੁਗ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਈ ਫੈਸਲੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਂਝ ਵੀ ਅਰਿਹੰਤ ਤੇ ਸਿੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ, ਅਧਿਆਤਮਕ ਪਖੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ । ਹਰ ਅਚਾਰਿਆ ਸਾਧੂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੀ ਪਾਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਰਤੱਵ ਪੱਖੋਂ ਸਾਧੂ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ ।
ਆਚਾਰੀਆ ਦੇ 36 ਗੁਣ (1) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬਰ (ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਇਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਨ (1) ਸ਼ਰੋਤ (ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (2) ਚਕਸ਼ੂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) (3) ਘਾਣ ਸਿੰਘਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) (4) ਰਸਣ ਇੰਦਰੀ (ਜੀਭ ਦੇ ਵਿਸੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (5) ਸਪਰਸ਼ਣਇੰਦਰੀਆਂ (ਛੁਹਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨਾ ਰਖਣਾ ਹੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬਰ ਹੈ ।
| ਨੋਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ | ਆਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਰਚ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । 1] ਆਚਾਰੀਆ ਇਸਤਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਹਿਜੜੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਨਾ ਰਹੇ । 2] ਸੁੰਦਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾ ਛੇੜੇ । 3] ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਖੇ । 4 ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਮੁਕ ਅੰਗਾਂ ਵਲ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਾ ਵੇਖੇ । 5] ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਮ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਵੇ । 6} ਪਿਛਲੇ ਭੋਗੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕਰੇ । 7) ਕਾਮ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰੇ । 8] . ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭੋਜਨ ਨਾ ਕਰੇ । 9] ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਆਦੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪਖੋਂ ਨਾ ਕਰੇ, ਗਹਿਣੇ ਨਾ ਪਹਿਨੇ ।
૬૧

Page #86

8
.
ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਦੇ 5 ਮਹਾਵਰਤ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਹਨ (1) ਕਰਨਾ (2) ਕਰਾਉਣਾ (3) ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਣਾ ਯੋਗ ਹਨ (1) ਮਨ (2) ਵਚਨ (3) ਕਾਇਆ ! ਸਾਧੂ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ ਹਨ । (1) ਅਹਿੰਸਾ (2) ਸੱਚ (3) ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ (4) ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ (5) ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ।
'' ਅਹਿੰਸਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਵ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਵਿਰਮਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਹਿਸਾਂ ਦੇ ਆ, ਜੀਵ ਰਖਿਆ, ਅਭੈ, ਆਤਮਾ ਸਮਾਨਤਾ, ਦੋਸਤੀ, ਸੇਵਾ, ਖਿਮਾ, ਵਾਤਸ਼ਲਯ, ਰਹਿਮ, ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਮਾਧਿਸਥ ਭਾਵ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜੀਵ ਦੇ 10 ਪ੍ਰਾਣ ਹਨ । () ਸਰੋਤ ਬਲ (2) ਚਕਸ਼ ਇੰਦਰੀ ਬਲ (3) ਪ੍ਰਾਣ ਇੰਦਰੀ ਬਲ (4) ਰਸਨ ਇੰਦਰੀ ਬਲ (5) ਸਪਰਸ਼ ਇੰਦਰੀ ਬਲ (6) ਮਨ ਬਲ (7) ਵਚਨ ਬਲ, (8) ਕਾਇਆ ਬਲ (9) ਸ਼ਵਾਸਸ਼ਵਾਸ ਬਲ (10) ਅਯੁਸ਼ ਬਲ । ਹਰ ਪ੍ਰਾਣਧਾਰੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜੀਵ ਹੈ । ਸਪਰਸ਼, ਕਾਇਆ, ਸਵਾਸਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਉਮਰ ਇੰਦਰੀਆਂ (ਸਥਾਂਵਰ) ਵਿਚ, ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕੋਲ, ਰਸਨਾ ਤੇ ਵਚਨ, ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕੋਲ ਪ੍ਰਾਣ ਇੰਦਰੀ, ਚਾਰ ਇੰਦਰੀ ਕੋਲ ਚਕਸ਼ੂ ਇੰਦਰੀ, ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਕੋਲ ਸ਼ਰੋਤ ਬਲ ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਕੋਲ ਮਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੱਰਸ (ਹਿਲਨ ਚਲਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆ ਤੋਂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵ) ਸਥਾਵਰ (ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ) ਹਨ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੀ ਪੰਜ ਭਾਵਨਾ ਹਨ : 1. ਈਰੀਆ ਸਮਿਤਿ ਭਾਵਨਾ-ਰਸ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਰਖਿਆ ਲਈ ਦੇਖ ਭਾਲ
ਕੇ ਚਲਣਾ । 2. ਮਗੁਪਤੀ ਭਾਵਨਾ-ਧਰਮੀ ਅਤੇ ਅਧਰਮੀ ਜੀਵਾ ਤਿ ਸਮਤਾ ਭਾਵ ਰਖਣਾ 3. ਏਸ਼ਨਾ ਸਮਿਤਿ ਭਾਵਨਾ-ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਕਪੜੇ, ਭਾਂਡੇ, ਆਸਨ ਆਦਿ ਦੇਖ
ਭਾਲ ਕੇ ਹਿਨ ਕਰਨਾ । 4. ਆਦਾਨ ਨਿਕਸ਼ੇਪਨ ਸਮਿਤਿ ਭਾਵਨਾ-ਵਸਤਰ ਪਾਤਰ ਆਦਿ ਚੀਜਾਂ ਤਿਲੇਖਨਾ
(ਪੰਜ) ਕਰਨੇ ਹਿਣ ਕਰਨਾ। ਤਲੇਖਨ ਲਈ ਰਜਹਰਨ ਕੰਮ ਆਉਦਾ ਹੈ । 5. ਆਲੌਕਿਤ ਪਾਨ ਭੋਜਨ ਭਾਵਨਾ-ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ।
੬੨

Page #87

ਸੱਚ ਮਹਾਵਰਤ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਸਰਵ ਮਰਿਸ਼ਾਵਾਦ ਵਰਮਨ ਵੀ ਹੈ। ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਭੈ ਅਤੇ ਹਾਸੇ ਕਾਰਣ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਝੂਠ ਦਾ ਤਿਆਗ ਦੀ ਸੱਚ ਮਹਾਵਰਤ ਹੈ । ਪੰਜ ਭਾਵਨਾ ਇਸ ਵਰਤ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । 1. ਅਨੁਵੀਚੀ ਭਾਸ਼ਨ---ਨਿਰਦੋਸ਼, ਮਿਠੇ, ਤੱਥ ਵਾਲਾ ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਵਚਨ ਬੋਲਨਾ
ਅਜੇਹਾ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਨਾਂ ਬੋਲਨਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। 2. ਕਰੋਧ ਵਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਵਰਜਨ-ਕਰੋਧ ਵਸ਼ ਜੋ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ
ਕਲੇਸ਼ ਦੀ ਜੜ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਜਦ ਕਰੋਧ ਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਮੋਨ ਵਰਤ ਤੇ ਖਿਮਾ
ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ । 3. ਲੋਭ ਵਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਵਰਜਨ :--ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਲੋਭ ਵਸ਼ ਵੀ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਬੋਲਨ
ਚਾਹੀਦਾ । 4. ਭੈ ਵਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਵਰਜਨ :-ਭੈ ਕਾਰਣ ਵੀ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । 5. ਹਾਸਯ ਵਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਵਰਜਨ :ਹਾਸੇ ਮਜਾਕ ਵਸ ਬੋਲੀਆ ਝੂਠ ਵੀ ਬਰਵਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ।
| ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਹਾਵਰਤ
ਇਸਨੂੰ ਅਦੱਤਾ ਦਾਨ ਵਿਰਮਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਹਰ ਵਸਤੂ ਚਾਹੇ ਉਹ ਛੋਟੀ ਹੈ ਬੜੀ ਹੈ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ । ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚੋਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ । ਚੋਰੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਬਿਨਾ ਆਗਿਆ ਸਾਧੂ ਦੰਦ ਕੁਰੇਦਨ ਵਾਲਾ ਤਿਨਕਾ ਵੀ ਹਿਣ ਨਾਂ ਕਰੇ । ਇਸ ਵਰਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । 1. ਦੇਵ ਅੱਦਤ :-ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਜਿਸ ਭੇਖ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿਤੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਉਲਟ
ਮਨਮਾਨਾ ਭੇਖ ਕਰਨਾ ਵੀ ਚੰਗੇ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਲਿਕ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਦੇਵਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵਿਨਾਂ ਵਸਤੂ ਹਿਣ ਕਰਨਾ
ਵੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । 2. ਗੁਰੂ ਅਦੱਤ :-ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਸਾਧੂ ਗੁਰੂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ
ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ! 3. ਰਾਜਾ ਅੱਦਤ :-ਦੇਸ਼, ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਰਾਜੇ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੈਣਾ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । 4. ਹਿਪਤਿ :-ਘਰ ਵਿਚ ਠਹਿਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ
ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

Page #88

86
5. ਸਾਧਰਮੀ :-ਸਾਧੂ ਜਿਸ ਸੰਘ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਉਸਦੇ ਸਾਧਰਮੀ ਹਨ ਸਾਧਰਮੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ 1. ਭੇਖ 2. ਕ੍ਰਿਆ 3. ਸੰਪਰਦਾਏ 4. ਧਰਮ ।
1. ਅਨੁਵੀਚੀ ਅਵਗ੍ਰਹਿ ਯਾਚਨਾ :-ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਰਵ, ਕਾਲ, ਖੇਤਰ, ਭਾਵ ਵੇਖ ਕੇ ਨਿਰਦੋਸ਼, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼, ਨੰਪੁਸਕ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਰਹਿਤ ਮਕਾਨ ਦੀ ਇਛਾ ਕਰਨਾ। 2. ਅਭਿਕਸ਼ਨ ਅਵਗ੍ਰਹਿ ਯਾਚਨ :—ਰੋਜਾਨਾ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ।
3. ਅਵਗ੍ਰਹਿ ਅਵਧਾਰਨ :— —ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਥਾਨ ਮਾਲਿਕ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕਰਨਾ।
4. ਸਾਧਰਮੀ ਅਵਗ੍ਰਹਿ ਯਾਚਨ :–ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ।
5. ਅਨੁਪਗਿਆਤ ਪਾਨ ਭੋਜਨ :--ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਵਸਤਰ, ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਬੜੇ ਮੁਨੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਨਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ।
ਬ੍ਰਹਮ ਚਰਜ
ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਵ ਮੈਥੁਨ ਵਰਮਨ ਮਹਾਵਰਤ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਪਾਲਨ ਆਤਮਾ ਵਰਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ।
1. ਇਸਤਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਨਪੁੰਸਕ, ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਕਾਮਭੋਗ ਵੱਧ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੋ ਇਹ ਸਥਾਨ ਤਿਆਗ ਯੋਗ ਹੈ।
ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
2. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆ ਅਦਾਵਾਂ, ਵਿਲਾਸ, ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕ ਗੱਲਾਂ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀਆ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗ ਜਾਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
3. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਨੋਹਰ ਇੰਦਰੀਆ, ਰੰਗ ਰੂਪ, ਕਾਮਚੇਸ਼ਟਾ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖਣਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ।
4.
5.
ਪਿਛਲੇ ਭੋਗੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਾਮ ਵੇਗ ਭਟਕਦਾ ਹੈ ।
ਕਾਮ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਕਾਮੁਕ, ਚਿਕਨਾਹਟ, ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਭੋਜਨ, ਜੜੀ ਬੂਟੀ, ਦਵਾਈ ਕਾਮ ਭੋਗ ਉਸ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭਟਕ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਪਰਿ ਗ੍ਰਹਿ ਮਹਾਵਰਤ
ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਵ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਿਰਮਨ ਮਹਾਵਰਤ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਸਾਧੂ ਤਿੰਨ
੬੪

Page #89

ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਛੋਟਾ ਹੋਵੇ, ਬੜਾ ਹੋਵੇ, ਕੱਚਾ ਹੋਵੇ, ਪੱਕਾ ਹੋਵੇ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ, ਅੰਦਰਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ । ਸਭ ਦਾ ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜੋ ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ, ਕੰਬਲ, ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ ਸਾਧੂ ਸ਼ਰੀਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਰਖਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਨਾਂ ਰਖਣਾ ਹੀ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ।
ਰਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਅਤ ਸਪਰਸ਼ ਤਿ ਨਾਂ ਰਾਗ ਕਰਨਾ । ਦਵੇਸ਼ ਯੋਗ ਨਾਂ ਮਨ ਭਾਉਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਸਪਰਸ਼ ਪ੍ਰਤਿ ਦਵੇਸ਼ ਨਾਂ ਕਰਨਾ, ਅਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਂ ਹੋਣਾ ਇਹ ਪੰਜ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੈ ।
ਆਵਸ਼ਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਪੰਜ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : 1. ਸ਼ਰਤ ਇੰਦੀਆ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 2. ਅੱਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 2. ਘਾਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 4. ਰਸਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 5. ਸਪਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ, ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।
5 ਆਚਾਰ ਗਿਆਨਾ ਅਚਾਰ :
ਗਿਆਨਾ ਚਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਚਰਨ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਣਾ । ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਆਚਾਰਿਆ ‘ਰਚਿੱਤ ਥ’ ਦੀ ਪੜਾਈ, ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਇੱਜਤ ਹੀ ਗਿਆਨਾ ਚਾਰ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ । ਗਿਆਨ ਚਾਰ ਅੰਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1. ਕਾਲ :-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਵਰਜਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾ ਪੜਨਾ । 2. ਵਿਨੈ :-ਨਿਮਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਅਤੇ
ਸ਼ੁਧ ਥਾਂ ਤੇ ਰਖਨਾ । ਬਹੁਮਾਨ :- ਗੁਰੂ ਆਦਿ, ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਮਾਨ ਕਰਨਾ । ਉਪਮਾਨ :-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਤਪ ਕਰਨਾ । ਅਨਿਨਵ :-ਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾ ਛਪਾਉਣਾ, ਉਪਕਾਰ ਨਾ ਭੁਲਨਾ । ਵਿਅਜਨ :-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਅਜਨ, ਸਵਰ. ਗਾਥਾ, ਅੱਖਰ, ਪਦ, ਅਨੁਸ਼ਵਾਰ, ਵਿਸਰਗ, ਲਿੰਗ, ਕਾਲ, ਵਚਨ, ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਕੇ ਨਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ! ਸਗੋਂ
ਠੀਕ ਪੜਨਾ । 7. ਅਰਬ :-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਠੀਕ ਅਰਥ ਪੜਨਾ ।
੬੫

Page #90

8. ਭੈ :—ਮੂਲ ਪਾਠ, ਅਰਥ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਧ ਪਾਠ ਤੇ ਅਰਥ
ਪੜਨਾ।
1. ਦਰਸ਼ਨਾਚਾਰ
ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅੱਠ ਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਧ ਪਾਲਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇਥੇ ਖਾਲੀ ਵੇਖਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁੱਚੀ, ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਵੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਲਟ ਵੇਖਨਾ, ਝੂਠੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਝੂਠੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਨ ਲਈ 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਆਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
1. ਨਿਸ਼ੰਕਿਤ :-ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਛੋਟੀ ਹੈ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਸਾਲ ਹੈ ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਣ ਤੇ ਵੀ ਵੀਤਰਾਗ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ੌਕਾ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਲਿਆਨ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਿਸ਼ਕਾਂਕਸ਼ਮਿਤ :- ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਝੁਕਨਾ । ਸੱਚੇ ਅਰਿਹੰਤਾ (ਵੀਤਰਾਗ) ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਚਨਾ ਦੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਸਮਝਣਾ। ਨਿਰਵਿਚਿਕਤਸਾ -ਧਰਮ ਦੇ ਫਲ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਕ ਰੱਖਣਾ।
3.
4. ਅੜਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ :—ਸਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਮਤਾਂ ਤੇ ਪੰਥ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਨਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਚ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਮੁੜਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਮੁੜਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਰਖਾਤਾਵਾਂਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੱਚ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਅਮੁੜ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ ।
2.
5.
6.
7.
8.
ਉਪਵਰਿਹਣ :---ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਹਿ ਧਰਮੀ ਦੇ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਨਾ ਉਸ ਸਹਿ ਧਰਮੀ ਦੇ ਸਦਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ, ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਧਰਮ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ, ਧਰਮ ਰੁਚੀ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ।
ਸਿਥਰੀ ਕਰਨ :-ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਧਰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਦੇਵ, ਮਨੁੱਖ, ਪਸ਼ੂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੰਕਟ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਨਾਂ ਖੁਦ ਗੇਰਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ।
ਵਾਤਸ਼ਲਯ :—ਜਿਵੇਂ ਗਾਂ, ਬੱਛੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਸਹ ਧਰਮੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ, ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਰੋਗੀ, ਬਿਰਧ, ਤਪਸਵੀ, ਗਿਆਨੀ ਸਥਵਰ ਸਾਧੂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ, ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਖੁਦ ਕਸ਼ਟ ਝਲ ਕੇ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾਂ।
ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :-ਸਮਿੱਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰੂਪ ਰਤਨਾ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਨਾਉਣਾ ਆਂਤਰਿਕ (ਅੰਦਰਲੀ)ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਔਖੇ
ἐξ

Page #91

ਚਾਰਿੱਤਰ ਅਚਾਰ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰੋਧ ਆਦਿ 4 ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਨਰਕ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਦਾ ਹੈ ਇਹ ਚਾਰਿੱਤਰ ਆਚਾਰ ਹੈ ਇਹ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਪੰਜ ਸਮਿਤਿ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀਆ ਇਸ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ 8 ਪ੍ਰਵਚਨ ਮਾਤਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ
ਤਪਾਚਾਰ
ਆਤਮਾ
ਆਤਮਾ ਨੂੰ 8 ਕਰਮ ਅਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਤੱਪ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਮੱਲ ਝੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ ਸੋਨਾ ਅੱਗ ਤੇ ਤਪਾਉਨ ਤੇ ਸ਼ੁਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੱਪ ਰੂਪੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਤੱਪ ਕੇ, ਕਰਮ ਮੇਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਧ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਜਰ, ਅਮਰਾ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੱਪ ਵਾਰਹਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੱਪ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰਲਾ ਤੱਪ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਪ ਬਾਹਰਲਾ ਤੱਪ ਕਰਮਾ ਦੀ ਧੂੜ ਤਾਂ ਝਾੜਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਾਲ ਤੱਪ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਖਾਵਾ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਪ ਆਤਮ ਸ਼ੁੱਧੀ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਬਹਾਰਲਾ ਤੱਪ
1.
81
ਤੱਪ, ਗਿਆਨ, ਸਾਹਿਤ, ਵਾਦ, ਪ੍ਰਵਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਕਰਨਾ ।
2.
3.
ਅਨਸ਼ਨ : -ਅਸ਼ਨ (ਅੰਨ) ਪਾਣ (ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ) ਖਾਦਯ (ਮੇਵਾ ਮਿਠਾਈ) ਅਤੇ ਸਵਾਦਯ (ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦਾਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਪਾਨ ਸਪਾਰੀ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜਾਂ ਤਿਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਵਰਤ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੱਪ ਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਅਨਸ਼ਨ (ਅੰਤਿਮ ਸਮੇਂ ਸਮਾਧੀ ਵਰਤ) ਬਾਹਰਲਾ ਅਨਸ਼ਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਭੇਦ
ਹਨ।
ਉਨੋਦਰੀ :-ਭੋਜਨ, ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਾਬੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਉਨੋਦਰੀ ਤੱਪ ਹੈ । ਵਸਤਰ ਪਾਤਰ ਆਦਿ ਬਾਹਰਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਰਵ ਉਨੰਦਰੀ ਹੈ। ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ, ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਭਾਵ ਉਨੋਦਰੀ ਹੈ।
ਭਿਖਿਆ :--ਬਹੁਤ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਥੋੜਾ ਭੋਜਨ ਸ਼ਰੀਰ ਰੂਪੀ ਗੜੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਕਰਨਾ, ਸੰਜਮ ਤੇ ਚਲਨਾ ਭਿਖਿਆ ਤੱਪ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗਊ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਘਾਹ ਖਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਗੋਚਰੀ ਜਾਂ ਅਹਾਰ ਵੀ ਆਖਦੇ
੬੭

Page #92

q6
ਹਨ । ਰਸ ਤਿਆਗ :--ਜੀਭ ਦੇ ਰਸ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਾਪਾਂ ਵਿਚ ਫਸੀਆਂ ਹਨ ਸਵਾਦ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਤਪ ਕਰਨਾ ਰਸ ਤਿਆਗ ਹੈ ।
| ਇਹ ਤੱਪ 14 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ 1. . ਨਿਵਿਤਕ :-ਦੁੱਧ, ਦਹੀ ਘੀ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈ ਵਾਲੇ ਚਿਕਨਾਹਟ ਵਾਲੇ
ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਤਿਆਗ । 2. ਤਰਸ :-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਿਕਨਾਹਟ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਚੁਕਿਆ ਹੋਵੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾ ਕਰਨਾ ।
ਬੱਚੇ ਖੁਚੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਦਾਨਿਆ’ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵਾਲਾ ਤੱਪ । 4. ਰਸ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇਦਾਰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਤਿਆਗ ਵਾਲਾਂ ਤੱਪ ! 5. ਵਿਰਸ਼ :-ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆ ਧਾਨ ਲੈਣਾ ।
ਅੰਤ ਅਹਾਰ :-ਮਟਰ, ਭਿੱਜੇ ਛੋਲੇ, ਜਾਂ ਬਕਲੀਆ ਨ੍ਹਿਣ ਕਰਨਾ । 7. ਤ ਅਹਾਰ :-ਠੰਡਾ ਜਾਂ ਵਾਸੀ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ । 8. ਰੁਖ ਅਹਾਰ :-ਰੁਖਾ ਸੁਖਾ ਭੋਜਨ ਲੈਣਾ । 9. ਤੁੱਛ ਅਹਾਰ :-ਜਲੀ ਹੋਈ ਖੁਰਚਨ ਹਿਣ ਕਰਨਾ । 10.14. ਅਰਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰੁੱਖਾ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਨਾ 5. ਕਾਇਆ ਕਲੇਸ਼ :
ਧਰਮ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਲਈ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣਾ ਕਾਇਆ ਕਲੇਸ਼ ਤੱਪ ਹੈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਲ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਮਨਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਬਾਲ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕੇਸ਼ ਲੋਚ ਕਰਨਾ, ਬੀਮਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ, 12 ਸਾਧੂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਮਾਵਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ, ਭੁੱਖ ਪਿਆਸ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਨ ਕਰਨਾ । 6. ਤਿਸੰਲਨਿਤਾ ਤੱਪ :
ਇੰਦਰੀਆਂ, ਸਰੀਰ, ਮਨ ਅਤੇ ਵਚਨ ਦੇ ਵਿਕਾਰ ਉਤਪਨ ਨਾਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ, ਆਤਮਾ ਸਵਰੂਪ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹਿਣਾ, ਨਵੇਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ । ·
ਇਹ ਤੱਪ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
1. ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਲੀਣਤਾ :-ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼, ਦੇ ਕਾਬੂ ਰਖਨਾ ।
2. ਕਸ਼ਾਏ ਤਿਸ਼ਲੀਨਤਾ : ਖਿਮਾ ਰਾਹੀਂ ਕਰੋਧ, ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਮਾਨ, ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਮਾਇਆ ਸੰਤੋਖ ਨਾਲ ਲੋਭ ਤੇ ਕਾਬੂ ਰਖਣਾ ।
3. ਯੋਗ ਤਸ਼ਲੀਨਤਾ : ਅਸੱਤ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰ (ਮਿਲੇ, ਜੁਲੇ,) ਮਨ, ਵਚਨ ਦਾ

Page #93

(2) ਰੁੱਦਰ ਧਿਆਨ
- ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਖਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ
-
ਦਾ ਹੈ ।
ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਲਾਵੇ ।
(ੳ) ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਬੰਧੀ :– (ਅ) ਮਿਰਜ਼ਾਨੂੰ ਬੰਧੀ :– ਝੂਠ ਵਿਚ ਲਾਵੇ ।
(ੲ) ਸੱਤੋ ਨੂੰ ਬੰਧੀ :--ਜੋ ਚੋਰੀ ਵਿਚ ਲਾਵੇ ।
(ਸ) ਸੁਰਖਅ ਨੂੰ ਬੰਧੀ :---ਜੋ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆਂ ਕਰੇ ।
ਲਛੱਣ
(1) ਅਨੁਪਰਤਦੋਸ਼ :—ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਾਂ ਹੋਣਾ।
(2) ਬਹੁਦੋਸ਼ :—ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿਣਾ ।
(3) ਅਗਿਆਨ ਦੋਸ਼ :–ਅਗਿਆਨ ਕਾਰਨ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨਾ ।
(4) ਆਮਰਨਤ ਦੇਸ਼ :—ਮਰਨ ਤਕ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਾ ਪਾਉਣਾ ।
(3) ਧਰਮ ਧਿਆਨ :–ਧਰਮ ਜਾਂ ਸਚ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਚੇਤਨਤਾ (ਮਨ) ਦਾ
ਲਗਨਾ ਹੀ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(ੳ) ਆਗਿਆ ਵਿਚਯ :—ਭਾਸ਼ਨ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਲਾਉਣਾ। ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆ ਬਾਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਲਾਉਣਾ।
(ਅ) ਅਪਾਏ ਵਿਚਯ
(ੲ) ਵਿਪਾਕ ਵਿਚਯ :–ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਾਰੇ ਮਨ ਨੂੰ
ਲਾਉਣਾ । ਲਛੱਣ :- -
(1) ਆਗਿਆ ਰੁੱਚੀ :---ਪ੍ਰਬਚਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਣਾ ।
(2) ਨਿਸਰਗ ਰੁੱਚੀ :–ਸਹਿਜ ਹੀ ਸਚ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਨਾ (3) ਸੂਤਰ ਰੁੱਚੀ :... ਸੂਤਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾ ਹੋਣਾ। (4) ਅਵਗਾੜ ਰੁੱਚੀ :--ਵਿਸਥਾਰ ਣਾਲ ਸਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚਾਰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਆਸਰੇ ਹਨ— (ਓ) ਵਾਚਨਾ :—ਪੜਾਨਾ ।
(ਅ) ਪ੍ਰਤਿਣਾ :—ਸ਼ੰਕਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ। (ੲ) ਪਰਿਵਰਤਨ :—ਦੁਹਰਾਈ ਕਰਨਾ ।
(ਸ) ਅਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾ :-ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨਾ । ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ :
1. ਧਿਆਨ ਸ਼ਤਕ
੭੧
$

Page #94

(ਓ) ਏਕਤਵ :-ਇਕੱਲੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ । (ਅ) ਅਨਿੱਤ :-ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ॥ (ੲ) ਅਸ਼ਰਨ :—ਬੇ-ਆਸਰਾ ਹਾਲਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ । (ਸ) ਸੰਸਾਰ :-ਸੰਸਾਰ ਚੱਕਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ।
ਸ਼ਕਲ ਧਿਆਨ :-ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਸੁਕਲ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (ਓ) ਪਿਰਥਕ ਵਿਰਤਕ ਸਵਚਾਰੀ । (ਅ) ਇਕਤੱਵ ਵਿਤਰਕ ਅਵਿਚਾਰੀ । (e) ਸੁਖਮਕ੍ਰਿਆ ਅਤਿਪਾਤੀ । (ਸ) ਸਮੁਛਿਨ ਕ੍ਰਿਆ ਅਨਿਵਰਤੀ ।
ਧਿਆਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਸਹਾਰੇ ਵਾਲਾ (2) ਸਹਾਰੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ । ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਸਾਮਗਰੀ, ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਦੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (1) ਭੇਦ (2) ਅਭੇਦ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ । | ਜਦ ਇਕ ਦਰੱਵ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਪੁਰਵ ਸ਼ਰੂਤ (ਪਹਿਲੇ ਗਿਆਨ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਅਰਬ ਵਿਚ ਤੇ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਅਤੇ ਮਨ, ਵਚਨ ਸਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਲ ਧਿਆਨ ਦੀ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਕ ਵਿਤੇਰਕ ਸਵਿਚਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਜਦ ਇਕ ਦਰੱਵ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਅਭੇਦ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ, ਅਰਥ, ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਸੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਏਕੱਤਵ ਵਿਰਤੇਕ ਅਵਿਚਾਰੀ ਹੈ ।
ਜਦ ਮਨ ਤੇ ਬਾਣੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਤੇ ਰੋਕ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂਹ ਬਗੈਰਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸੁਖਮੁ ਕ੍ਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਖਮ ਕ੍ਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਖਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਲਈ : ਇਹ ਅਤਿਪਾਤੀ ਹੈ ।
| ਜਦ ਸੂਖਮ ਕ੍ਰਿਆ (ਸਾਂਹ) ਆਦਿ ਤੇ ਰੋਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਮੁਛੰਨ
ਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਨਿਵਰਤੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚਾਰ ਲਛੱਣ ਹਨ ।
੭੨

Page #95

(ਉ) ਅਵੱਯਥ : ਖ ਦਾ ਖਾਤਮਾ (ਅ) ਅਸਮੋਹ :-ਸੂਖਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਮੂਰਖਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ! (ੲ) ਵਿਵੇਕ :-ਸਰੀਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਭੇਦ ਦਾ ਗਿਆਨ । (ਸ) ਵਿਉਤਸਰਗ :-ਸਰੀਰ ਤੇ ਕਪੜੇ, ਭਾਂਡੇ ਤਿ ਲਗਾਵ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ।
ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚਾਰ ਆਲਬੰਨ (ਸਹਾਰੇ) ਹਨ । () ਸ਼ਾਂਤੀ :- ਖਿਮਾਂ । (ਅ) ਮੁਕਤੀ :-ਨਿਰਲੱਭਤਾ । (ੲ) ਮਾਰਦਵ :-ਮਿਠਾਸ ! (ਸ) ਆਰਜ਼ਵ :-ਸਰਲਤਾ ।
ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੀ ਚਾਰ ਅਨੁਪਰੇਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ :() ਅਨੰਤ ਤੱਤਾ ਅਨੁਪਰੇਸ਼ਾ :-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ । (ਅ) ਵਿਪਰਿਨਾਮ ਅਪਰੇਕਸ਼ਾ :-ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ । (ਬ) ਅਸ਼ੁਭ ਅਪਰੇਸ਼ਾ :-ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਅਧ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ( . ਸ) ਅਪਾਏ ਅਪਰੇਸ਼ਾ :-ਦਬਾ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ।
ਆਗ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਪਿੰਡਸਥ (2) ਪਦਸਥ (3) ਰੁੱਸਥ (4) ਰੁਪਾਤੀ ।
ਪਿੰਡਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸਿਰ, ਭੋਆ, ਤਾਲੂ, ਮੱਥਾ, ਮੂੰਹ, ਨੇਤਰ, ਕੰਨਾ, ਨਾਹਸਾ, ਦਿੱਲ ਤੇ ਨਾਭੀ (ਧੁਨੀ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੱਦਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਪੱਦਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨਾਰਵ (28/1-16) ਅਤੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ (8/1-80) ਵਿਚ ਮੰਤਰ ਪੱਦਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ।
ਰੁਪਸਥ :-ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਅਰਿਹੰਤ ਜਾਂ ਵੀਰਾਗ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਰੁਪਾਤੀਤ :-ਇਹ ਧਿਆਨ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿਤ ਸਿਰਫ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਧਿਆਂਨ ਹੋਵੇ, ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਧਿਆਨ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ :-ਧਿਆਨ ਸ਼ਤਕ ਵਿਚ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਯੋਗੀ ਧਿਆਨ ਰਖੇ । (1) ਭਾਵਨਾ :-ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰੰਤਰ ਤੇ ਵੈਰਾਗ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ।
੭੩

Page #96

ܕ ܐ ܕ
(2) ਦੇਸ :–ਇਕਾਂਤ ਤੇ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬੇ ਰਹਿਤ ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ । (3) ਕਾਲ :—ਚੰਗਾ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ ।
(4) ਆਸਨ :-ਠੀਕ ਤੇ ਸੁਖਾਲਾ ਆਸਨ ਹੋਵੇ ।
(5) ਆਲੰਬਨ :—ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ।
(6) ਕਰਮ :—ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰਖਣ ਦੇ ਕਈ ਕਰਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(7) ਧਿਆਏ :—ਧਿਆਨ ਢੀਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੋਵੇ ।
(8) ਧਿਆਤਾ :–ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਧਿਆਨ ਸ਼ਤਕ ਗਾਥਾ (63) ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
(ਓ) ਅਮਾਦ :-ਹੰਕਾਰ (ਮੱਦ) ਵਿਸ਼ੇ, ਕਸ਼ਾਏ, ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਵਿਰਥਾ ਇਹ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮਾਦ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਮੋਹ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ।
(ੲ) ਗਿਆਨ ਸੰਪਨ :--ਜੋ ਗਿਆਨ ਭੰਡਾਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਇਹੋ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ ।
(9) ਅਨੁਪਰੋਕਸ਼ਾ :—ਭਾਵ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ, ਪੜਾਉਣਾ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ
(10) ਲੇਸ਼ਿਆ :—ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ (ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਵ ਜੋ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ) ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ।
(11) ਲਿੰਗ :—ਲੱਛਣ ਚੰਗੇ ਹੋਣ ।
ਹੋਵੇ |
(12) ਫਲ :--ਧਰਮ ਦੇ ਫਲ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੋਵੇ । ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਰ ਗਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
(1) ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ (2) ਸ਼ਰਧਾ (3) ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ (4) ਸਿਖਿਆ । ਸ਼ੌਮਦੇਵਸੁਰੀ ਨੇ ਵੈਰਾਗ, ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੰਪਤੀ, ਸੰਗ ਸਾਥ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਚਿੱਤ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ, ਭੁੱਖ ਪਿਆਸ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਨਾ ਇਹ ਪੰਜ, ਧਿਆਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗਲਾਂ ਦਸੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਯਸ਼ ਤਿਲਕ 8/40 2. fafaa3 22/14
ਧਿਆਨ ਤੱਪ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ । ਅਤੇ ਮੌਕਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ । ਕਰਮ ਮੈਲ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਧਿਆਨ ਰਹਿਤ ਧਰਮ, ਸਿਰ ਰਹਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਹੈ । 6. ਵਿਉਤਗਰਗ
ਛੱਡਨਯੋਗ ਵਸਤੂ ਵਿਉਤ ਸਰਗ ਤੱਪ ਹੈ ਇਹ ਤੱਪ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
08

Page #97

ਸੱਚਾ ਕੁਲ ਧਰਮੀ ਭੁੱਖਾ ਮਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਵੇਗਾ ਪਰ ਪਾਪ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
ਅਲੋਕਿਕ : ਇਕ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੈਲੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੇਲਿਆ ਦਾ ਜੋ ਆਪਸੀ ਬੰਦਨ ਆਦਿ ਵਿਵਹਾਰ (ਸੰਬੰਧ) ਹੈ ! ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਸਾਂਝ, ਸਾਮੂਹਕ ਧਰਮ ਸਾਧਨਾ ਇਸ ਕੁਲ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹਨ । ਇਹ ਕੁਲ ਸਾਧੂਆ ਦਾ ਹੈ । | 7, ਗਣਧਰਮ : ਅਨੇਕਾ ਕੱਲਾ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਗਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗੁਣ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦਾ ਗੋਣ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਮ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
ਲੋਕਿਕ ਗੁਣ ਧਰਮ ਵਿਚ ਗਣ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਗਣ ਪ੍ਰਤਿ ਨਿਯਮ ਕਰਤੱਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।
ਅਲੋਕਿਕ ਗਣ ਗਣਧਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਉਪਾਸਕ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਦੇ ਗੁਣ ਦੇ 6 ਪਦਵੀ ਧਰ ਹਨ । 1] ਅਚਾਰੀਆ 2] ਉਪਾਧਿਆ 3] ਗਣੀ 4] ਗਣਾਵਛੇਦਕ 5] ਪ੍ਰ ਤਕ 6] ਸਥਰ ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਅਚਾਰਿਆ, ਉਪਾਧਿਆ ਬਾਰੇ ਦਸ ਆਏ ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪਦਵੀਆਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
1. ਗਣੀ : ਗਣ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਰਿਖਣ ਤੇ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਣ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਗਣਾਵਛੇਦਕ : ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਲਈ ਦੇਸ਼, ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਧਰਮ ਉਪ ਕਰਨ (ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ) ਜੁਟਾਉਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਜੈਨ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵਸਤਾਂ ਵੰਡਦਾ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਤੀਕ : ਇਸ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਮੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਚਾਰ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਸਿਖਿਅਤ ਕਰੇ । ਜੇ ਸਾਧੂਆ ਦਾ ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਥੇ ਪਧਾਰੇ ਮੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇ ।
6. ਸਥਵਿਰ : ਜੋ ਸਾਧੂ ਗਣ ਵਿਚ ਧਰਮ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਵਿਰ ਸਮਝਾ ਬੁਝਾ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝਾ ਕੇ ਸੰਜਮ ਵੱਲ ਬਥਿਵਰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਗਣਧਰ ਪਦਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਗਣਵਾਈ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਣ ਦੇ ਸਥkਰ ਤੇ ਹੋਰ ਔਹਦੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਸਮਰਿਤ ਅਤੇ ਵਿਨੇ ਭਾਵ ਰਖਣ ।
ਲੋਕਿਕ ਗਣ ਅੱਜ ਕਲ ਦੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ਲੋਕਿਕ ਸਥkਰ ਅੱਜ ਕਲ

Page #98

ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਜਾ ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
7. ਸੰਘ ਧਰਮ : ਗਣਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੀ ਸੰਘ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਨ ਅਚਾਰ, ਵਿਚਾਰ, ਵਿਵਹਾਰ, ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਜ ਕਲ ਅਸੀਂ ਸੰਘ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਯੂਨੀਅਨ, ਟਰੱਸਟ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਸੰਘ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਤਾਰਨ ਨਾਲ ਸੰਘ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਸੰਘ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਬਰਾਵਰ ਦੀ ਜਿਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਸੰਘ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸੰਘ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸਮਝਣਾ, ਸੰਘ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਹਾਨੀ ਮੰਨਣ । ਲੌਕਿਕ ਸੰਘ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਿਵਹਾਰ ਸੰਭਧੀ ਨਿਯਮ ਹੀ ਧਰਮ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਘ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜੂਆ, ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ, ਚੋਰੀ, ਸ਼ੰਕਾਰ, ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਵੇਸ਼ਿਆ ਗਮਨ ਤਿਆਗ ਆਦਿ ਸੱਤ ਭੈੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮਾ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ । ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਪਰਿਹਿ ਤੋਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਅਲੋਕਿਕ ਸੰਘ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਾਵਕ ਅਤੇ ਵਿਕਾ, ਧਰਮ ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਕਲਿਆਨ ਹਿੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਵਾਨ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਅਲੌਕਿਕ ਸੰਘ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਘ ਤਿ ਸਾਧੂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਖੁਦ ਚਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਤੇ ਚਲਾਵੇ । ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ, ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝਕੇ, ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੀਰਾਗ ਪੁਰਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਦਸੇ, ਧਰਮ ਵੱਲ ਲਗਾਵੇ । ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ ਦਾ ਦਾਨ ਵੀ ਉਪਾਸ਼ਕੇ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਸੰਘ ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।
8. ਸ਼ਰੁਤੇ ਧਰਮ : ਸਮਿੱਅਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝ ਕੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤੇ ਚਲਾਉਣਾ ਸ਼ਰੁਤ ਧਰਮ ਹੈ । (ਵੇਖੋ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ) .
9. ਚਾਰਿਤਰ ਧਰਮ : ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਕ ਦੇ ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਚਾਰਿਤਰ ਧਰਮ ਹੈ (ਵੇਖੋ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਵਕ ਦੇ ਵਰਤ) ।
10. ਆਸ਼ਤਿਕਾਏ ਧਰਮ : ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਆਸਤਿਕਾਏ ਦਾ ਮਹਿਲ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੰਬਿਆ ਤੇ ਖੜਾ ਹੈ । 1) ਆਤਮਵਾਦ 2) ਲੋਕਵਾਦ 3) ਕਰਮਵਾਦ 4) ਕ੍ਰਿਆਵਾਦ । ਜੈਨ ਆਗਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੀ ਆਸਤਿਕਾਏ ਧਰਮ ਹੈ । 6 ਦਰਵਾਂ (ਧਰਮ, ਅਧਰਮ, ਪੁਦਹਾਲ, ਅਕਾਸ਼ ਕਾਲ ਅਤੇ ਜੀਵ) ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਇਸ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
| ਪਰ ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਰਿਹੰਤ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ 1) ਮੁਨੀ ਧਰਮ 2) ਹਿਸਥ ਧਰਮ ।

Page #99

ਮੁਨੀ ਧਰਮ
ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਚ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ । ਜੋ ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤ, ਪੰਚ ਸਮਿਤਿ, ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀ ਦਾ ਤਿੰਨ ਕਰਨ, ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਘਰ ਵਾਰ ਛਡ ਚੁਕੇ ਹਨ ਭਿਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰਿਤ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦੇ ਹਨ । ਖਿਮਾ ਆਦਿ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6 ਆਵਸ਼ਕ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਤਮਾ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰਬ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਧਰਮ ਹੈ । ਮੁਨੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ 1) ਖਿਮਾ, 2) ਮੁਕਤੀ ਨਿਰਲੋਭਤਾ 3) ਆਰਜੇਵ [ਸਰਲਤਾ] 4) ਮਾਰਦਵ [ਮਿਠਾਸ} 5) ਲਾਘਬ ਯਸ਼ਕਰਤੀ, ਸੁੱਖ ਸੁਭਿਧਾ ਦਾ ਤਿਆਗ] 6) ਸੱਚ 7) ਸੰਜਮ 8) ਤੱਪ 9) ਤਿਆਗ 10) ਮ ਚਰਜ ।
ਸਾਧੂ ਗੁਰੂ ਕੁਲ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਟੇ ਵ§ ਬਹੁਤ ਰਿਧਿਆ ਸਿਧਿਆ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਦਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਹਿਸਥ ਵੀ ਧਰਮ ਸੰਘ ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ 1) ਆਮ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ 2) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ
| ਆਮ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕੁਲ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਖਕੇ ਸਦ ਗੁਣਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਆਮ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਹੈ ਇਹ ਗੁਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
1. ਨਿਆ ਭਰਪੂਰ ਆਚਰਨ : ਹਿਸਥ ਜੂਆ, ਚੋਰੀ, ਰਿਸ਼ਵਤ, ਸ਼ਰਾਬ ਮਾਸ, ਵਸ਼ਿਆ, ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਧਰਮ, ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
2. ਨਿਆ ਉਪਾਰਿਜਤ ਧੰਨ : ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਧਨ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਕਮਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਇਹ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਧੋਖਾ, ਝੂਠ ਫਰੇਵ ਨਾਲ ਕਮਾਇਆ ਧੰਨ ਨਿਆ
وع

Page #100

ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
3. ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਦੂਸਰੇ ਗੋਤਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਾਏ ਉਹ ਕੁਲ ਧਾਰਮਿਕ ਪਖੋਂ ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਸਹਿ ਧਰਮੀ ਹੋਵੇ । ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ ।
4. ਉਪਦਰਵਯੁਕਤ ਸਥਾਨ ਦਾ ਤਿਆਗ : ਜਿਥੇ ਬੀਮਾਰੀ, ਹਮਲਾ, ਕਲੇਸ, ਰਾਜ ਸੰਕਟ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ, ਅਜੇਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਪਾਸਕ ਨਾ ਰਹੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
5. ਸਹਿਯੋਗੀ ਆਦਮੀ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਆਦਮੀ ਕੰਮ ਆ ਸਕੇ ।
6. ਆਮਦਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਖਰਚ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
7. ਸਿਧ ਦੇਸ਼ਾਚਾਰ : ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ !
8. ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨਾ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ।
9. ਅਪਣੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਆਵਸਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
10. ਜੂਏ ਦੇ ਅੱਡੇ, ਵੈਸਿਆ ਹਿ, ਸ਼ਰਾਬ ਖਾਨੇ, ਮੱਛੀ ਮਾਰਕਿਟ, ਪਰਾਈ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਤੇ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਆਉਣਾ ਜਾਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਵਾਰਾ ਗਰਦੀ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
11. ਭਾਵੇਂ ਲੱਖ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ 6 ਕੰਮ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
1. ਵੇਗ : ਟੱਟੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੀਮਤ ਤੇ ਰੋਕਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ । 2. ਵਿਆਯਾਮ : ਰੋਜਾਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਰਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 3. ਨੀਂਦ : ਉਮਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । 4. ਇਸ਼ਨਾਨ : ਸ਼ਰੀਰਕ ਸਫਾਈ ਲਈ ਇਸਨਾਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । 5. ਭੋਜਨ : ਜਦ ਭੁਖ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਭੋਜਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 6. ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੰਭਧ ਵਿਚ ਚਿੰਤਨ ਮਨਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
੯੮

Page #101

ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸੱਤ ਮਨ ਵਚਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਸੱਤ ਕਾਇਆ ਯੋਗ ਹਨ । (1) ਅਦਾਰਿਕ (2) ਅਦਾਰਿਕ ਮਿਸ਼ਰ (3) ਵੈਕਾਰਿਆ ਯੋਗ (4) ਵੈਕਾਰਿਆ ਮਿਸ਼ਰ ਯੋਗ (5) ਅਹਾਰ ਯੋਗ (6) ਅਹਾਰਕ ਮਿਸ਼ਰ ਯੋਗ (7) ਕਰਮ ਯੋਗ । ਸੁਭਾ ਵਿਚ ਲਗਨਾ ਅਸ਼ੁਭ ਛਡਨਾ ਹੀ ਯੋਗ ਪ੍ਰਤਿਸੰਲੀਨਤਾ ਹੈ ।
4. ਵਿਭਅਕਤ ਸ਼ੋਯਾਆਸਨ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਲੀਨਤਾ : ਬਾਗ, ਬਗੀਚਾ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਮੰਦਰ ਦੁਕਾਨ, ਪਰਵਤ, ਆਦਿ ਠਹਿਰਾਨ ਵਾਲੇ 18 ਯੋਗ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ ਰਾਤ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰਹਿਣਾ।
ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਪ
ਇਹ ਤੱਪ ਵੀ 6 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੱਪ ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ
1.
ਯਸ਼ਚਿਤ : -ਪਾਪਾ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪ੍ਰਾਯਸ਼ਚਿਤ ਹੈ।
ਪਾਪ ਲਗਨ ਦੇ ਦੱਸ ਕਾਰਣ : 1. ਕਾਮ ਭੋਗ ਕਾਰਨ 2. ਪ੍ਰਮਾਦ (ਅਣਗਹਿਲੀ) 3. ਅਗਿਆਨ 4, ਭੁੱਖ 5. ਵਿਪੱਤੀ 6. ਸ਼ੰਕਾ 7. ਪਾਗਲਪਨ 8. ਭੋ 9. ਦਵੇਸ਼ 10
ਪਰੀਖਿਆ।
ਪ੍ਰਾਯਸ਼ਚਿਤ ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ :
1. ਆਲੋਚਨਾ 2. ਪ੍ਰਤਿਮਨ 3. ਭਦੂਕ 4. ਵਿਵੇਕਾਰਹ 5. ਵਿਉਤਸਰਗ 6. ਤੱਪਗਾਰਹ 7. ਛੇਦਾਅਰਹ (ਅਪਵਾਦ ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ) 8. ਮੂਲਅਰਹ 9. ਅਨਵਸਥਿਤ (ਕਰੂਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ) 10. ਪਾਰਜਿੱਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ।
2. ਵਿਨੈ ਤੱਪ ; ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਬੜੇ ਮੁਨੀ ਬੁਡੇ ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਦਾ ਯੋਗ ਸਤਿਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਵਿਨੈ ਤੱਪ ਹੈ। ਇਸ ਤੱਪ ਦੇ 7 ਭੇਦ ਹਨ ਹਨ ।
1. ਗਿਆਨ 2. ਦਰਸ਼ਨ 3. ਚਾਰਿੱਤਰ 4. ਮਨ 5. ਵਚਨ 6. ਸਰੀਰ 7 . ਲੋਕ ਵਿਵਹਾਰ ।
3. ਵੈਯਾ ਵਰਿਤ :–ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਸਹ ਧਰਮੀ, ਸਾਧੂ, ਬੀਮਾਰ, ਨਵੇਂ ਸਾਧੂ, ਵਿਰੋਧ, ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਵਸਤਰ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਇਹ ਦੱਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
1. ਅਚਾਰਿਆ 2. ਉਪਾਧਿਆ 3. ਸ਼ੱਕਸ਼ (ਨਵਾਂ ਸਾਧੂ) 4. ਗਲਾਨ (ਬਿਮਾਰ) 5. ਤਪਸਵੀ 6. ਸਥਵਰ 7. ਸਹ ਧਰਮ 8. ਇਕ ਕੁਲ ਵਾਲਾ 9. ਇਕ ਗੁਣਵਾਨ 10. ਸੰਘ ਦਾ ਵੈਆਵਰਤ ਕਰਨਾ, ਤੱਪ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ।
੬੯

Page #102

4. ਸਵਾਧਿਐ
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ, ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਤਤੱਵ ਗਿਆਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਹਾਨ ਤੱਪ ਹੈ । ਜੋ ਲੋਕ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੱਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅੰਦਰਲੇ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ 5 ਭੇਦ ਹਨ ।
1. ਵਾਚਨਾ 2. ਪ੍ਰਛਾ (ਪੁਛਨਾ) 3. ਪਰਿਵਰਤਨਾ (ਦੁਹਰਾਨਾ) 4. ਅਨੁਰਕਸ਼ਾ (ਅਰਥ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਉਤਰਨਾ) 5. ਧਰਮ ਕਥਾ । 5. ਧਿਆਨ
ਧਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ ਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਦੇਣ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮੁਢਲੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੜੀ ਘਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਪਾਤੰਜਲੀ ਦੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿਤੀ ਗਈ ।
ਧਿਆਨ ਆਤਮਾ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਖਾਸ ਅੰਗ ਹੈ । ਮਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ । 1) ਚੱਲ 2) ਅਚੱਲ ! ਚੱਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਅਚੱਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਬਾਣੀ ਤੇ ਮਨ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਚਿੱਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ । (1) ਭਾਵਨਾ : ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਆ । (2) ਅਨੂਪਰੇਸ਼ਾ : ਧਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ । (3) ਚਿੰਤਾ : ਆਮ ਮਾਨਸਿਕ ਚਿੰਤਨ (ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ)
ਧਿਆਨ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਉਹ ਹਾਲਤ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਹਾਰੇ ਤ ਇਕਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਆਤਮਾ ਤਿ ਜਾਗਰੂਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਇਕੱਲਾ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਕਾਗਰ ਚਿੰਤਨ, ਧਿਆਨ ਹੈ, ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ ਧਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਚਿੱਤ ਦਾ ਲੀਨ ਹੋਣਾ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਧਿਆਨ ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਝ ਖਾ ਕੇ ਜਾਂ ਨਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
ਧਿਆਨ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਆਰਤ (2) ਰੋਦਰ (3) ਧਰਮ (4) ਸ਼ੁਕਲ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਧਿਆਨ ਅਸੁਭ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਪਕਾਰੀ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ।
(1) ਆਰਤ ਧਿਆਨ : | ਲਛੱਣ :-(1) ਗੁੱਸੇ ਹੋਣਾ (2) ਦੁੱਖੀ ਹੋਣਾ (3) ਹੰਝੂ ਬਹਾਉਣਾ (4) ਵਿਲਾਪ ਕਰਨਾ ।
੭੦

Page #103

1. ਦਰਵ ਵਿਉਂਤ ਸਰਗ 2. ਭਾਵ ਵਿਉਤਸਰਗ ॥ ਦਰੱਵ ਵਿਉਤ ਸਰਗ 4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1. ਸ਼ਰੀਰ :-ਸ਼ਰੀਰ ਸੰਭਧੀ ਮਮਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਾਰ ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਕਰਨਾ ! 2. ਗੁਣ :ਤਪੱਸਿਆ, ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਲਈ ਅਪਣੇ ਮੁਨੀ ਸੰਘ ਦਾ
ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਇਕੱਲਾ ਘੁਮਨਾ ! 3. ਉਪh :ਵਸਤਰ ਪਾਤਰ ਦਾ ਤਿਆਗ । 4. ਭਕਤਪਾਨ :-ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ । ਭਾਵ ਵਿਉਤਸਰਗ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ :
| ਵੀਰਜ ਆਚਾਰ ਸਮਿਅੱਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮੁਅੱਕ ਚਾਰਿਤਰ ਸਮਿਅੱਕ ਕੱਪ ਇਹ ਚਾਰ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਸਾਧਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ, ਕ੍ਰਿਆਂ, ਧਿਆਨ, ਤਪ ਸੰਜਮ, ਉਪਦੇਸ਼, ਆਚਰਨ ਵਿਚ ਬਲ, ਵੀਰਜ, ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਅਤੇ ਪਰਿਕ੍ਰਮ ਕਰਨਾ ਵੀਰਜ ਆਚਾਰ ਹੈ ।
ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੁਪਤੀ | ਅਚਾਰੀਆ ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀਆਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । . ਇਹ ਹਨ :1) ਮਨ ਗੁਪਤੀ :-ਮਨ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਟਾ ਕੇ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ
ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਲਾਉਣਾ । 2) ਵਚਨ ਗੁਪਤੀ --ਆਪਣੇ ਬੋਲ ਚਾਲ ਰਾਂਹੀ ਪਾਪ ਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ । (3) ਕਾਈਆ ਪਤੀ :-ਆਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਂਹੀ ਪਪਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ।
5 ਸਮਿਤੀ ਅਚਾਰੀਆ ਮਹਾਰਾਜ 5 ਸਮਿਤਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । 1) ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਚਲਣਾ ! 2) ਗਲਬਾਤ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ।
ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ।
ਕਪੜੇ, ਭਾਂਡੇ, ਆਦਿ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਾਵਧਾਨੀ ਰੱਖਣਾ। 5). ਮੁੱਲ, ਤਰ ਯੋਗ ਥਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਵਾਨੀ ਨਾਲ ਤਿਆਗਣਾ । ਸਾਧਾਰਣ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ :
4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਸਾਏ ਅਚਾਰੀਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਿਮਾਵਾਨ, ਦਿਆਲੂ ਸ਼ੀਲ (ਧ ਚਰਿਤੱਰ ਵਾਲਾ) ਵਿਨ
૫

Page #104

ਵਾਨ, ਛੱਲਕਪਟ ਰਹਿਤ, ਅਭਿਮਾਨ ਰਹਿਤ, ਸੰਤੋਖਵਾਲਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਵਾਲਾ ਹੌਸਲੇਵਾਲਾ, ਤਪ, ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ 4 ਸ਼ਾਏ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।
4 ਕਸ਼ਾਏ ਸੱਚਾ ਸਾਧੂ (ਅਚਾਰਿਆ) 4 ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਸ਼ਾਏ ਅੱਗ ਹਨ ਜੋ ਖਿਮਾਂ, ਦਿਆ, ਸ਼ੀਲ, ਵਿਨੈ, ਸਰਲਤਾ, ਨਿਰਲੋਭਤਾ, ਨਿਰਅਗਿਆਨਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਸੰਤੋਖ, ਧੀਰਜ, ਤੱਪ, ਸੰਜਮ ਤੇ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾ ਕੇ ਰਾਖ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਕਾਲਿਖ ਮਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਸ਼ਾਏ ਚੋਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਛਿਪ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਪਤੀ ਚੁਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਸ਼ਾਏ ਵਿਚ ਉਲਝਿਆ ਆਦਮੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਫ਼ਲ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ (ਜਨਮ ਮਰਨ) ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਹੀ ਕਸ਼ਾਏ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਦੁਧ ਦਹੀਂ ਕੁਸੈਲਾ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਰੂਪੀ ਦੁਰਗੁਣਾ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਸੰਜਮ ਗੁਣ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਸ਼ਾਏ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ (ਸਾਧੂ) ਸ਼ੀਲ, ਸ਼ਰੁਤ ਨਾਲ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਸ਼ਾਏ ਚਾਰ ਹਨ :
1) ਕਰੋਧ :-ਕਰੋਧ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਰੋਧ ਤੇ ਕਰੋਧੀ ਦੋਵੇਂ ਚੰਡਾਲ ਹਨ । ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਅਸਲ ਸਵਰੂਪ ਭੁੱਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਹਿਤਕਾਰੀ ਵਸਤੂ ਗਵਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਕਰੋਧ ਜੇਤੂ ਜੀਵ ਕਰੋਧ-ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
2) ਮਾਨ : ਇਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਨੈ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਵਿਨੈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ . ਗਿਆਨ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਦਿਆ, ਸੰਬਰ, ਸਮਤਾ, ਖਿਮਾ, ਨਿਰਜਰਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਧਰਮ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਕਰਮ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਨ (ਹੰਕਾਰ) ਅਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
(1) ਜਾਤ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (2) ਕੁਲ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (3) ਬਲ (ਸ਼ਕਤੀ) ਦਾ ਹੰਕਾਰ (4) ਰੂਪ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (5) ਲਾਭ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (6) ਤੱਪ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (7) ਗਿਆਨ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (8) ਏਸ਼ਵਰੀਯ (ਸ਼ਾਨ ਸੋਕਤ) ਦਾ ਹੰਕਾਰ ।
3) ਮਾਇਆ : ਮਾਇਆ, ਕਸ਼ਟ, ਛਲ, ਧੋਖਾ ਆਦਿ ਮਾਇਆ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ । ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਸਲਯ (ਕੰਡਾ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਲਗਾ ਕੰਡਾ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਇਆ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਦੁਖ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਇਆ ਵਾਲਾ ਵਿਅ

Page #105

ਕਤੀ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਤਰੀ ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਨਪੁੰਸਕ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੇ ਨਪੁੰਸਕ ਮਾਇਆ ਸੇਵਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਜਾਤ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਲੋਕ ਬਾਹਰੋਂ ਸ਼ੁਧ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੰਦਰੋਂ ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਸੱਚਾ ਸਾਧਕ ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
4) ਲੋਭ :---ਲਾਲਚ, ਲਾਲਸਾ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸਭ ਲੋਭ ਦੇ ਰੂਪ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਲੋਭ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਣ ਲੋਕ ਦੁਖ ਪਾਂਦੇ ਹਨ, ਲੋਭ ਕਾਰਣ ਮਨੁਖ ਮਾਇਆ ਕਪਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਰੋਧ ਤੇ ਅਭਿਮਾਨ (ਮਾਨ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰਕਸ਼ਾਏ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
1) ਅਨੰਤਨਬੰਧੀ :—ਅੰਨਤ ਸੰਸਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਅਨੁਬੰਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਬੰਧਨ ਤੇ ਬੰਧਨ ਲਦਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਸ਼ਾਏ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਕਸ਼ਾਏ ਵਿਚ ਪਾਪ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਕਰੱਤਵ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਭਾਅ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਤੋਂ ਗਿਰਾ ਕੇ ਮਥਿਆਤਵ ਵਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 2) ਅਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ :—ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਪਾਪ ਅਕਰਤਵ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀਰਜ(ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ ਤਿਆਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਦਿੰਦਾ) ਉਹ ਥੋੜਾ ਜੇਹਾ ਵੀ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਤਿਆਗ ਸਕਦਾ।
3) ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ ਵਰਨ :—ਇਹ ਪੂਰਾ ਪਛਖਾਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਕੁਝ ਆਵਰਨ (ਪਰਦਾ) ਜਰੂਰ ਪਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਕਸ਼ਾਏ ਦੇ ਦਬ ਜਾਣ ਨਾਲ ਚਾਹੇ ਸ਼ਰਧਾ ਥੋੜੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਇਹ ਤੀਸਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਪਛਖਾਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
4) ਸੰਜਵਲਨ :—ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮਾ ਸਾਧੂ ਬਣ ਜਾਵੇ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਥੋੜਾ ਜੇਹਾ ਕਸ਼ਾਏ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਗ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਦਵੇਸ਼ ਸੰਜਵਲਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
ਯੋਗ
ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਯੋਗ ਹੈ । ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਥਨ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਯੋਗ ਹੈ ਸੱਤ ਵਿਵਹਾਰ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਅਸਤ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਮਨ ਦੇ ਚਾਰ ਯੋਗ :
1) ਜੇਹੇ ਵਸਤੂ ਹੋਵੇ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਮਾ ਸਤਯ ਮਨੋਯੋਗ ਹੈ 2) ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਆਖਣਾ ਅਸੰਤ ਮਨਯੋਗ ਹੈ 3) ਥੋੜਾ ਝੂਠ, ਥੋੜਾ ਸੱਚ ਆਖਣਾ, ਸੱਤ ਅਸ਼ੱਤ ਮਨਯੋਗ ਹੈ । 4) ਕੰਮ ਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਆਖਣਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚੈ ਪਖੋਂ ਸੱਚ ਝੂਠ ਕੁਝ
੭੭

Page #106

ਨਹੀਂ ਵਿਵਹਾਰ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਵਚਨ ਦੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ : ਕਾਇਆ ਯੋਗ ਦੇ 7 ਭੇਦ ਹਨ :
(1-2) ਮਨੁਖ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਅਦਾਰਿਕ (3-4) ਦੇਵ, ਨਾਰਕੀ ਦਾ ਵੈਕਰੀਆ, ਸ਼ਰ (5) (ਧੀ ਸਿਧੀ) ਵਾਲੇ ਮੁਨੀ ਦਾ ਅਹਾਰਕ ਸਰੀਰ । ਇਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ : ( 1) ਅਦਾਰਿਕ ਕਾਯ ਯੋਗ 2) ਵੈਕਰਿਆ ਕਾਇਆ ਯੋਗ 3) ਅਹਾਰਕ ਕਾਯ ਯੋਗ ।
ਪ੍ਰਮਾਦ
ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਆਪਣਾ ਸਵਰੂਪ ਭੁਲ ਜਾਵੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਦ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
1) ਮੱਦ (ਹੰਕਾਰ) 2) ਵਿਸ਼ੇ 3) ਕਸ਼ਾਏ 4) ਨੀਂਦ 5) ਵਿਕਥਾ, ਮਿਥਿਆਤਵ ॥
ਅਵਿਰਤੀ, ਕਸ਼ਾਏ, ਯੋਗ ਮਾਦ ਹੀ ਸ਼ਰਵ (ਪਾਪ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ ।
ਅਚਾਰੀਆ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ 36 ਯੋਗਤਾਂਵਾਂ (1) ਆਰੀਆ ਦੇਸ਼ (2) ਕੁੱਲ ਸੰਪਨ (3) ਜਾਤੀ ਸੰਪਨ (4) ਰੂਪ ਸੰਪਨ (5) ਬੱਲ ਸੰਪਨ (6) ਧਰੀਤੀ (ਧੀਰਜ) ਸੰਪਨ [7] ਅਨਾਸੰਗੀ-ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ [8] ਅਵਿਕਥਨ-ਛੋਟੀ ਛੋਟੀ ਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਾ ਦੁਹਰਾਣ ਵਾਲਾ (9] ਜਿੱਮਾਈ-ਧੋਖੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ [10] ਬਥਿਰ ਪਰਿਪਾਟੀ-ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ [11] ਹਿਤ ਵਾਕਾ-ਹਰ ਵਾਕ ਹਿਣ ਕਰਣਯੋਗ [12] ਜਿਤਪਸ਼ਧ-ਸਭਾ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ [13] ਜਿਤਨਿੰਦਰ/ਨੀਦ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ । [14] ਮਧਿਅਸਥ-ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ [15] ਦੇਸ਼ਯ-ਜਿਸ ਦੇਸ ਵਿਚ ਘੁਮੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ, ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ, ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ [16] ਕਾਲਯੁਗ-ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯੋਗ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ [17] ਭਾਵਯੁੱਗ :-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾਂ [18] ਅਸਲਬੱਦ-ਅਚਾਰੀਆ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਯੋਗ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਤਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ । [19] ਨਾਨਾ ਵਿਧਦੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗ-ਅਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਜਾਣਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । [20] ਗਿਆਨ ਅਚਾਰ ਸੰਪਨ (21) ਦਰਸ਼ਨ ਅਚਾਰ ਸੰਪਨਾ [22] ਚਾਰਿੱਤਰ ਅਚਾਰ ਸੰਪਨ [23] ਤੱਪ ਅਚਾਰ ਸੰਪਨ [24] ਵੀਰਯਅਚਾਰ ਸੰਪਨ [25] ਆਚਰਣ-ਉਦਾਹਰਣਾ ਰਾਂਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲਾ ]26] ਸੂਤਰ, ਅਰਥ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ
੭੮

Page #107

3}
ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ । (27) ਹੇਤੂ ਨਿਪਨ-ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ । [28] ਉਪਨਯਨਿਪੁਨ-ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਕਾਰੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ । [29] ਯਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ [30] ਗ੍ਰਹਣ ਕੁਸ਼ਲ:-ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਧਰਮ
ਹਿਣ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਯੋਗ ਹੋਵੇ । (31] ਅਚਾਰੀਆ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਖਾਸ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ (32) ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿਚ-ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਛੁਟ ਅਚਾਰੀਆ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ । (33) ਅਚਾਰੀਆ ਗੰਭੀਰ ਹੋਵੇਂ (34) ਅਚਾਰੀਆ ਬੁਧੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਤੇਜਸਵੀ ਹੋਵੇ (35) ਸ਼ਿਵ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਤੇ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੇ ਅਚਾਰੀਆ ਉਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ । (36) ਸੋਮਯ ਗੁਣ-ਅਚਾਰੀਆ ਮਹਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
| ਅਚਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 4 ਖਾਸ ਕਿਆਵਾਂ 1] ਸਾਰਣਾ-ਆਚਾਰੀਆ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਾਵਕ ਤੇ ਵੀਕਾ ਰੂਪੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਨੂੰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਤ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰੱਤਵਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । 2] ਵਾਰਣਾ-ਆਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ
ਤੇ ਭਰਿਸ਼ਟ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਰਾਹ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਚਯਨਾਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਅਣਗਹਿਲੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ] ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 4] ਪ੍ਰਤੀ ਚੋਯਨਾ-ਜੇ ਕੋਈ ਜੀਵ ਆਚਾਰੀਆ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਿਖਿਆ ਨੂੰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਮੰਨੇ ਤਾਂ ਆਚਾਰੀਆ ਉਹ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਕਠੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਆਚਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 8 ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ (1] ਆਚਾਰ ਸੰਪਦਾ 2] ਸ਼ਰੂਤ ਸੰਪਦਾ 3] ਸਰੀਰ ਸੰਪਦਾ 4] ਵਚਨ ਸੰਪਦਾ 5] ਵਾਚਨਾ ਸੰਪਦਾ 6] ਮਤੀ ਸੰਪਦਾ 7] ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੰਪਦਾ 8] ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਿਪਾਰਗਿਆ । 1] ਆਚਾਰੀਆ ਅਚਾਰ ਪਾਲਣ ਕਰਵਾਉਣ ਕਰਕੇ ਅਚਾਰ ਸੰਪਦਾਂ ਦਾ ਧਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 2] ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਹਰ ਪਖੋਂ ਗਿਆਨ ਦਾ ਧਾਰਕ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾ ਦਾ
ਧਾਰਕ ਹੈ । ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਨਿਰੋਗ ਸਰੀਰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸਰੀਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ ।
ਭਾਸ਼ਨ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਾਣ ਆਚਾਰੀਆ ਵਚਨ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ । [5] ਆਚਾਰੀਆ ਸ੍ਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ
ਬਾਚਨਾ ਸੰਪ੍ਰਦਾ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ । |6] ਆਚਾਰੀਆ ਤੇਜ ਬੁਧੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮਤੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਧੰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7] ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3}
੭੯

Page #108

ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਉਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਤੀ ਸੰਪਦਾ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ । 8] ਆਚਾਰੀਆਂ ਸਾਧ, ਸਾਧਵੀਆਂ ਲਈ ਯੋਗ ਵਸਤਰ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨ
ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸੰਹਿ ਗਿਆ ਸੰਪਦਾ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਚਾਰੀਆ ਪਦਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਪੂਜਣ ਯੋਗ ਹੈ ।

Page #109

ਉਪਾਧਿਆਂ
ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਵਿਚ ਚੌਥਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਉਪਾਧੀਆਂ ਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ , ਫਰਜ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਦੇ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਸ਼ਾਵਕ ਤੇ ਵੀਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਾਉਣਾ ਹੈ । ਉਪਾਧੀਆ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਦਾ ਸਿਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
| ਉਪਾਧਿਆ ਦਾ ਕਰਤਵ ਉਪਾਧਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਚਾਰੀਆ ਤੇ ਉਪਾਧੀਆ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਨੂੰ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਆਪ ਤੇਰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਪਾਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
| ਉਪਾਧੀਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਪਾਧੀਆ ਦੇ 25 ਗੁਣ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰਾਂ ਨੇ ਫੁਰਮਾਏ ਹਨ :
1 ਤੋਂ 12] ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ [13-14] ਚਰਨ ਸਪਤਕੀ ਅਤੇ ਕਰਨ ਸਮਤਤੀ [15-22] ਅਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਚਾਰ) ਨਾਲ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਧਉਣ ਵਾਲਾ [23-25] ਮਨ, ਬਚਨ ਅਤੇ ਕਾਇਆ (ਸਰੀਰ) ਯੋਗ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ । ਬਾਰਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ :
1] ਅਚਾਰੰਗ 2] ਸੁਤਰ ਕਿਤਾਰਾ · 3] ਸਥਾਨੰਗ 4] ਸਮਵਾਯੰਗ 5} ਭਗਵਤੀ 6] ਗਿਆਤਾਂ ਧਰਮ ਕਥਾਂਗ 7] ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਗ 8] ਅੰਤਕ੍ਰਿਤ ਦਸ਼ਾਂਗ 9] ਅਨਤਰੋਪਾਤਿਕ 10] ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਨ 11] ਵਿਪਾਕ ਤਰ 12] ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ
1.
ਵਾਰਵਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਦ ਅੱਜ ਕਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਉਪਦੇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਦਿਗਵੰਰ ਆਗਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਵਰ ਆਚਾਰੀਆ ਕੁੰਦ ਕੁੰਦ, ਅਕਲਕ ਆਦਿ ਲਿਖੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਗਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਦੋਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਲੋਂ ਖਾਸ ਮਤਭੇਦ ਨਹੀਂ ! ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਪਖੋਂ ਕੁਝ ਮੱਤ ਭੇਦ ਹਨ ।

Page #110

ਕਰਨ ਸਪਤਤੀਚਰਨ ਸਪਤੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਕੰਮ ਜਦ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਹੋਵੇ ਉਸਨੂੰ ਕਰਨਾ । ਕਰਨ 70 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
ਚਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ । ਚਰਨ ਤੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਇਹੋ ਭੇਦ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ ਆਚਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹ ਚਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਮੌਕਾ ਹੋਣ ਤੇ ਛਡ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹ ਕਰਨ ਹੈ । ਚਰਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਰਨ ਵੀ 70 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
ਅਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ 1] ਪ੍ਰਵਚਨ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :-ਉਪਾਧੀਆ ਜੀ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਪ੍ਰਸਾਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਕਰਦੇ ਹਨ । (2] । ਧਰਮ ਕਥਾ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :-ਉਪਾਧੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਕਥਾ 4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ । | ਉ] . ਆਕਸ਼ੇਪਨੀ :-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਸੁੰਦਰ ਬਨ ਕਰਨਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ
ਸੁਨਣ ਵਾਲਾ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ । ਵਿਕਸ਼ੇਪਨੀ-ਭੈੜੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਲੈ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਧਰਮ
ਕਥਾ ਹੈ । ਬ] ਸੰਵੇਗਨੀ :-ਜਿਸ ਕਥਾ ਨਾਲ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਉਤਪੰਨ ਹੋਵੇ ।
ਨਿਰਵੇਦਨੀ :-ਜਿਸ ਕਥਾ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਰੋਤਾ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਵੇ । 3). ਵਾਦ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :-ਉਪਾਧੀਆ ਧਰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪ
ਸਕ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦਾ ਭੇਦ ਸਮਝਾ ਕੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜੋ ਸਥਿਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵਾਦ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦੀ ਸਚਾਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜੋ ਤਿਕਾਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਗੋਲ, ਖਗੋਲ, ਜੋਤਿਸ਼, ਆਦਿ ਦੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਟ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਤਪ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ :--ਅੰਹਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਉਪਾਧੀਆਂ ਖੁਦ ਤੱਪ ਕਰਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । 6) ਵਰਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਨਾ-ਚਿਕਨਾਹਟ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ, ਘੱਟ ਸਮਾਨ, ਮੱਨ
ਵਰਤ, ਕਠੋਰ ਅਭਿਓ (ਗੁਪਤ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਵਾਲਾ ਤੱਪ) ਕਾਯੋਤਸਗ,
4)
੮੨

Page #111

ਤਸਰਾ ਸਮਾਧੀ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਦਿਆ ਭਾਵਨਾ :-ਉਪਾਧੀਆ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੀਨ ਹੋਵੈ । ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਸਾਧਨਾ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਉਹ ਇਨਾਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਵੇਲੇ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੋ ਉਪਾਧੀਆ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਰਾਹੀਂ ਬਚਾ ਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਵਿਤਤੱਵ ਭਾਵਨਾ :-ਉਪਾਧੀਆਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਝ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰੇ ।
8)

Page #112

ਸਾਧੂ
ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਥਾਂ ਵਿਚ ਯਤੀ, ਨਿਰਥ, ਅਨਗਾਰ, ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਭਿਖਸ਼ੂ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸਾਧੂ ਪਦਵੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਰੂਪੀ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦਮ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਸਾਧੂ ਦੇ 27 ਗੁਣ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ !
ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਦੀ ਤਿਗਿਆ । ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਮੈਂ ਸਮਾਇਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪਕਾਰੀ) ਯੋਗ (ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ) ਦਾ ਤਿਖਿਆਨ (ਪਛਖਾਨ ਦਾ ਤਿਆਗ) ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਖੁਦ ਪਾਪ ਕਰਾਂਗਾ ਨਾ ਕਰਵਾਂਗਾ, ਨਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜਾਗਾ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਮਨ (ਪਿਛੇ ਹੱਟਦਾ ਹਾਂ) ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਗੁਰੂ ਸਾਖੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਹਿ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਦੁਸ਼ੀਤ ਆਤਮਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਉਨਾਂ ਮੈਲੀਆਂ ਵਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
. 5 ਮਹਾਵਹਰਤ ਅਤੇ ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ 5 ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਚ ਦਾ ਧਾਰਕੇ 6 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਰਖਿਅਕ, ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਸਮਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ।
| ਸਾਧੂ ਦੇ 27 ਗੁਣ
ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਸਾਧੂ ਦੇ 27 ਗੁਣ ਦਸੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : 1-5 ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤ ਸਾਧੂ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ. ਚੋਰੀ ਤਿਆਗ, ਮਚਰਜ ਤੇ ਅਪਾਰਿਓ
ਦਾ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਈਆਂ ਪਖੋਂ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ
ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6-10 ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਿਹਿ :-ਨਿਹਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿਸ਼ੇ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇੰਦਰੀਆਂ
ਨੂੰ ਬਚਾਉਨਾ ਜੋ ਪੰਜ ਹਨ (1) ਕੱਨ (2) ਅੱਖ (3) ਨੱਕ (4) ਜੀਭ (5)
ਸਪਰਸ਼ । 11-14 ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਸਾਧੂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ
ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਚਾਰ ਹਨ (1) ਕਰੋਧ (2) ਮਾਨ (3)
੮੪,

Page #113

|6
ਮਾਇਆ (4) ਲੋਭ ! 15 ਭਾਵ ਸੱਤ :-ਅੰਤਕਰਨ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਭਾਵ (ਆਸ਼ਰਵ) ਨੂੰ ਹਟਾਕੇ ਨਿਰਮਲ ਆਤਮਾ
ਰਾਹੀ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਤੇ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਧ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਭਾਵ ਸੱਤ ਹੈ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ-ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਕਰਨ ਸੱਤ :-ਭਾਵ ਸੱਤ ਦੀ ਸਿਧੀ ਲਈ ਕਰਨ ਸੱਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਸੱਚ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਤਾਂ ਹੀ ਭਾਵ ਸੱਤ ਟਿਕੇਗਾ। ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਿਰਵਾਨ, ਮੋਕਸ਼, ਸਿਧ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਵਸਥਾ ਮਿਲੇਗੀ ।
ਸਾਧੂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸਵਾਧਿਆਏ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਆਖੇ ਦੋਸ਼ ਟਾਲ ਕੇ ਕਰੇ । ਸ਼੍ਰੀ ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 32 ਦੋਸ਼ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਅਕਾਸ਼ ਸੰਕਧ (1) ਉਲਕਾਪਾਤ (2) ਦਿਗਵਾਹ (3) ਗਰਜਿਤ (4) ਬਿਜਲੀ (5) ਨਿਰਘਾਤ (ਬਿਨਾਂ ਬਿਜਲੀ ਬਦਲਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਤਰ ਸ਼ਕਲ ਬਣ ਜਾਣਾ) (6) ਯੂਪਕ (ਸ਼ੁਕਲ ਪੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਪਦਾ, ਦੂਸਰੀ ਤੀਸਰੀ ਸੰਖਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਮਿਲਨ ਯੂਪਕ ਹੈ (7) ਯਕਸ਼ ਦੀਪਤੀ (ਬਿਜਲੀ ਵਰਗੀ ਚਮਕ) (8) ਧੂਮਿਕਾ (9) ਮਹਿਕ (ਠੰਡ ਵਿਚ ਸਵੇਰ ਔਸ ਪਵੇ) 10 ਰਜ ਉਦਘਾਤ (ਅਕਾਲ ਦੇ ਚਹੁ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਹੋਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਕ ਪਹਿਰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਮਨਾ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਸੰਭਧੀ
11-13 ਹੱਡੀ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਜੋ 100 ਹੱਥ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 600 ਹੱਥ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਕ ਅਹੋਤਰ ਤਕ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮਾਸਿਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤਕ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ 7-8 ਦਿਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਮਨਾ ਹੈ ।
(14) ਅਸੂਚੀ (ਸ਼ਾਸਤਰ ਪਾਠ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਟਟੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਆਵੇ ਜਾਂ ਬਦਬੂ ਨਜਰ ਆਵੇ ਤਦ ਤਕ ਪਾਠ ਮਨਾ ਹੈ(15) ਸ਼ਮਸਾਨ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੌ-ਸੌ ਹੱਥ ਜਗਾ ਛੱਡਕੇ ਸਾਜ਼ਤਰ ਨਹੀਂ ਪੜਨਾ। (16) ਚੰਦਰ ਗ੍ਰਹਿਣ : (ਘਟੋ ਘਟ 8 ਪੇਹਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ 12 ਪੇਹਰ ਤਕ ਅਸਵਾਧੀਐ ਕਾਲ ਹੈ । (17) ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ (ਘਟੋ ਘਟ 12 ਅਤੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ 16 ਪੇਹਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ ਮਨਾ ਹੈ । (18) ਪਤਨ-ਰਾਜਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜਾ ਬਨਣ ਤਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ ਮਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ 7 ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ ਮਨਾ ਹੈ ।
(19) ਰਾਜ-ਵਿਦ ਬ੍ਹ : ਰਾਜ ਵਿਚ ਜੇ ਲੜਾਈ ਛਿੜ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਅਹੰ ਰਾਤਰੀ ਟਾਲਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
੮੫

Page #114

(20) ਅਦਾਰਿਕ ਸ਼ਰੀਰ (ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਮਨੁਖ, ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਨਿਰਜੀਵ ਸ਼ਰੀਰ ਪਿਆ ਹੈ ਤਾਂ 100 ਹੱਥ ਤਕ ਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਹੀਂ ਪੜਨਾ ।
21-28) ਚਾਰ ਮਹੋਤਸਵ ਮਹਾਤਿਭਾ :-ਹਾੜ, ਸਾਵਣ, ਕੱਤਕ ਤੇ ਚੇਤਰ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਮਹਤੱਵ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਮਹਾਂਤਿਪਦਾ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾ ਪੜਨਾ ।
(29-32) ਸਵੇਰੇ, ਦੁਪਹਿਰੇ, ਸ਼ਾਮ, ਅੱਧੀ ਰਾਤ-ਇਹ ਚਾਰ ਸੰਧਿਆ ਕਾਲ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਘੜੀ ਤਕ ਸਵਾਧਿਐ ਨਾਂ ਕਰਨਾ (ਖ) ਕਈ ਅਚਾਰਿਆ ਤਾਰਾ ਟੂਟਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੀ ਲਾਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕ ਪੇਹਰ ਤਕ ਸਵਾਧਿਆ ਕਰਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਕਾਲ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਦੀ ਮਨੋ-ਵਿਰਤੀ ਸਵਾਧਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਸਵਾਧਿਐ ਰੂਪੀ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਤੱਪ ਦਾ ਉਹ ਫੁੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਉਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਸ਼ਰੀਰ ਠੀਕ ਨਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ।
6 ਆਵਸ਼ਕ (1) ਸਮਾਇਕ :-ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪਕਾਰੀ ਯੋਗਾਂ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾਂ ਪਾਉਣ
ਲਈ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਸਮਾਇਕ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । (2) ਚਵਸੀ ਸਤਵਨ : ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਪਤ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਸਤੂਤੀ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਨਾ
ਵੀ ਸਾਧੂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਪਾ ਕੇ ਸਾਧੂ
ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਮਾਰਗ ਪਛਾਨ ਸਕੇ । (3) ਬੰਦਨਾ ਸਮਭਾਵ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨਾ
ਹੀ ਬੰਦਨਾ ਆਵਸ਼ਕ ਹੈ । (4) ਤਿਕ੍ਰਮਨ :-ਜੇ ਆਤਮਾ ਸਮਭਾਵ ਤੋਂ ਗਿਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ,
ਨਿੰਦਾ, ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ, ਖਿਮਾ ਮੰਗਨ, ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਥਿਤ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਮਨ ਹੈ । ਕਾਯਤ ਸਰਗ : ਮਾਦ ਵਸ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿਤਰ ਰੂਪੀ ਮਾਇਕ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਅਤਿਚਾਰ ਰਹਿ ਜਾਵੇ । ਤਾਂ ਕਾਯਤਸਰਗ ਰੂਪੀ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ ਸ਼ੁਧੀ ਕਰਨਾ ਸਾਧੂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਾਯੋਤਸਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਮੋਹ ਤਿਆਗਨਾ ।
ਤਿ ਖਿਆਨ :--ਫੇਰ ਭਵਿਖ ਲਈ ਅਸ਼ੁਭ ਤੋਂ ਛੁਟਨਾ ਤੇ ਸ਼ੁਭ ਵਲ ਲਗਨ ਲਈ ਦਰਵ ਪਖੋਂ-ਅਨੂੰ ਵਸਤਰ ਆਦਿ ਦਾ, ਭਾਵ ਪਖੋਂ-ਅਗਿਆਨ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਕਸ਼ਾਏ,
(5)
(6)
੮੬

Page #115

ਅਸੰਜਮ ਦਾ ਤਿਆਗ-ਖੰਡ ਤਿ ਗਿਆਨ ਕਰਨਾ ਤਪ, ਤਿਆਗ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਨਾਲ ਸੁਧ ਕਰਨਾ ਹੀ ਤਿਖਿਆਨ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਤੀਲੇਖਨਾ | ਸਾਧੂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਵਸਤੂ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਲੇਖਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਰਖਣ ਤੇ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਯਤਸਰਗ ਆਸਨ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕਾਯੁਤਸਰਗ ਦੇ 19 ਦੌਸ਼ ਜਾਨਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਭੋਜਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਛੇ ਕਾਰਣਾਂ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(1) ਵੇਦਨਾ (ਭੁੱਖ ਦੀ ਸਾਂਤੀ ਲਈ) (2) ਵੈਯਵਿਰਤ (ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ) (3) ਈਰਿਆਪਥ (ਰੀਮਨ, ਆਗਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁਧ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਲਈ) (4) ਸੰਜਮ (ਸੰਜਮ ਪਾਲਨ ਜਾਂ ਸੰਜਮ ਰਖਿਆ ਲਈ) (5) ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਰਥ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ (6) ਧਰਮ ਚਿੰਤਾ (ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜਨ ਤੇ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ) ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ, ਸਿੰਗਾਰ ਲਈ ਸਾਧੂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਾਧੂ 6 ਕਾਰਣਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਗਦੇ ਹਨ (1) ਆਂਤਕ (ਭੈਅੰਕਰ ਰੋਗ ਆਉਣ ਤੇ) (2) ਉਪਸਰਗ (ਅਚਾਨਕ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੇ) (3) ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਗੁਪਤ (ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ) (4) ਪਾਣੀ ਦਿਆ (ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਤਰਸ ਰਹਿਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) (5) ਤਪ (ਤਪਸਿਆ ਕਾਰਣ) (6) ਸੰਲੇਖਨਾ (ਮਰਨ ਸਮਾਂ ਜਾਨ ਕੇ ਅਨਸ਼ਨ ਪੁਰਵਕ ਸਮਾਧੀ ਸਮੇ) ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾ ਧਿਆਨ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧੂ 47 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟਾਲਕੇ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਸ੍ਰੀ ਦਸ਼ਵੇਕਾਲਿਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਚਾਰੀ 1) ਆਵਸ਼ਕੀ :-ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਜੇ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦਸ ਕੇ ਜਾਣਾ । 2) ਨੇਧਕੀ :-ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣਾ । 3) ਆਛਿਨਾ :-ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈਣੀ ।
ਤਿਛਿਨਾ :-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈਣੀ ।
ਛੰਦਨਾ :-ਪਹਿਲਾ ਇਕਠੇ ਦਰਵਾ ਵਸਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ : 6) ਇੱਛਾਕਾਰ :-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਰੁਚੀ ਲੈਣਾ, ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਈ ਵੀ,
ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ 7) ਮਿਥਿਆਕਾਰ :ਦੋਸ਼ ਲਗ ਜਾਣ ਤੇ ਮਿਛਾਮਿ ਦੁਕੱੜਮ ਆਖਣਾ ਅਤੇ ਆਖ ਕੇ
ਕਿ
4) 5)
੮੭

Page #116

ਆਤਮ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ।
8) ਤਥਾਕਾਰ :—ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਤ ਵਚਨ ਆਖ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ। ਅਵਿਥਾਨ :—ਗੁਰੂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਆਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣਾ।
9
10) ਉਪਸੰਪਦਾ :—ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਕੰਬ ਲਈ ਆਚਾਰੀਆ ਦੇ ਪਾਸ ਰਹਿਣਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਚਾਰੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਦਾ ਸਮਿਅਕ (ਠੀਕ) ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ।
17 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਜਮ
ਸਾਧੂ ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ 5 ਪਾਪ (ਆਸ਼ਰਵ), ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ, ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਜਿਤ ਕੇ ਤਿੰਨ ਦੰਡ (ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਈਆ) ਰਾਹੀਂ 17 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਜਮ
1
ਪਾਲਦੇ ਹਨ ।
12 ਅਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾਵਾਂ
ਕਰਨ ਸਪਤਤੀ ਵਿਚ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਰੂਪੀ ਤਿੰਨ ਰਤਨਾ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਰ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਡੰਗਾਂ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਰਤੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਰੁਚੀ, ਉਤਸ਼ਾਹ, ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਵੈਰਾਗ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ 1) ਅਨਿਤਯਾਨ ਪਰੇਕਸ਼ਾ : ਸਰੀਰ, ਘਰ ਬਾਰ ਸਭ ਕੁਝ ਅਸਥਿਰ ਹੈ ਫੇਰ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚ ਉਲਝ ਕੇ ਕਿਉਂ ਪਾਪ ਕਰੇ ?ਇਹ ਭਾਵ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਕਰਨਾ । ਅਸ਼ਰਨ ਭਾਵ ਪਰੇਕਸ਼ਾ : ਸੱਚੇ ਵੀਤਰਾਗੀ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਛੁਟ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਰਨ ਜਾਂ ਆਸਰਾ ਨਹੀਂ।
2)
3) ਸੰਸਾਰਨ ਪਰੇਕਸ਼ਾ : ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਾ ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਹੈ ਨਾ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹਾਂ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਨੰਤ ਵਾਰ ਬਣੇ ਹਨ ਫੇਰ ਬਣਨਗੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਾਂ ਸੰਸਾਰ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਹੈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਘਰ ਹੈ ।
4) ਏਕਤਵਨ ਪਕਸ਼ਾ : ਮੈਂ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਆਇਆ ਹਾਂ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਮੈਂ ਇਕਲਾ ਹੀ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਇਕਲਾ ਹੀ ਕਰਮਾ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦਾਂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਸੁਖ ਦੁਖ ਦਾ ਕਰਤਾ ਆਪ ਹੀ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ।
5 : ਅਨਯਤਵਾਨ ਪਰੇਕਸ਼ਾ : ਅਗਿਆਨ ਵਸ ਮਨੁੱਖ ਸਰੀਰ ਅਤੇ
ਆਪਣਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਅੱਡ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਤਮਾ
ਆਤਮਾ' (ਚੇਤਨਾ) ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
ascolo
tt
ਇਨਾਂ
ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ
ਤੋਂ ਅਲਗ ਹਾਂ ਮੇਰੀ

Page #117

- i
6) ਅਸ਼ੁਚੀ ਭਾਵਨਾਨ ਪਰੇਕਸ਼ਾ : ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸੁੰਦਰ ਪਨ ਇਕ ਸਚਾਈ ਭਰੀ ਗੰਦਗੀ ਹੈ । ਹਰ ਸੋਹਣਾ ਸਰੀਰ ਬੁਢਾਪਾ ਆਉਣ ਤੇ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਰ ਅੰਗ ਗੰਦਗੀ ਰੋਗ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ । ਇਸ ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਤੀ ਫੇਰ ਮੋਹ ਮਮਤਾ ਕਿਉਂ ਰਖੀ ਜਾਵੇ ? ਇਹ ਸਰੀਰ ਗੰਦਗੀ, ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਘਰ ਹੈ । 7) ਆਸ਼ਰਵਾਨੁ ਪਰਿਕਸ਼ਾ :—ਜੀਵ ਆਸ਼ਰਵ (ਕਰਮ ਆਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ) ਕਾਰਣ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਦੁਖ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਰਮਾ ਦਾ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਾਂ ਕਰਮਾ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾ ਦਾ ਹੈ ।
ਇਹੋ ਭਾਵ ਇਸ
8) ਸੰਵਰ ਅਨੁਪਰੋਕਸ਼ਾ : ਆਸ਼ਰਵਾ ਦਾ ਨਿਰੋਧ (ਰੋਕਨਾ) ਹੀ ਸੰਬਰ ਹੈ । ਮਿਖਿਆਤਵ ਅਵਿਰਤੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ, ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ (ਮਨ ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਈਆ ਦਾ ਸੁਮੇਲ) ਦੀ ਆਸ਼ਰਵ (ਕਰਮ ਆਗਮਨ) ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਇਨਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਤਪ, ਸਮਿਤਿ, ਗੁਪਤੀ, ਚਰਿੱਤਰ ਨਾਲ ਧਰਮ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾਂ ਹੀ ਸੰਬਰ ਦਾ ਆਚਰਨ ਹੈ ।
9) ਨਿਰਜ਼ਰਾ ਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾ :–ਕਰਮਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਖੁਰ ਜਾਣਾ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ । ਨਿਰਜਰਾ ਲਈ ਤੱਪ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਹੈ ਸਮਝ ਕੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ, ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ, ਨਿਰਜਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜਾਂ ਝੜ ਜਾਣਾ ਹੀ
ਨਿਰਜਰਾ ਦਾ ਸਵ
ਪਰੀਸ਼ੇ
ਨਿਰਜਰਾ ਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਦੁਖਾਂ, ਕਸ਼ਟਾ, ਗਿਆਨ ਪੂਰਵ ਸਹਿਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ
10) ਲੋਕਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾ :--ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਛੇ ਦਰਵ (ਧਰਮ ਆਦਿ) ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਵਾਰ ੨ ਕਰਨਾ, ਜੜ੍ਹ ਤੇ ਚੇਤਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਲੋਕਾਂਨੂਪਰਕੇਸ਼ਾ ਹੈ ।
(1) ਬੋਧੀ ਦੁਰਲਤਭਾਵਨੁ ਪਰੇਕਸਾ :-ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਫਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਬੋਧੀ (ਗਿਆਨ) ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸਕਲ ਹੈ ਸੁਧ ਬੋਧ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਸਮਿਕਤਵ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
12.
ਧਰਮ ਵਾਤਾਖਿਆਤ ਤਤਵਾਨ ਪਰਿਕਸ਼ਾ :-ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਹੋਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵੀਤਰਾਗੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਪਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਾ । ਇਸ ਧਰਮ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਸਾਧੂ ਦਾ 16ਵੇਂ ਗੁਣ ਦਾ ਭਾਗ 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ (ਸਾਧਨਾ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਕਰਨ ਸੱਤ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਸਮੁੱਚੀ ਆਤਮ
tt

Page #118

9)
ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ :1. ਪ੍ਰਥਮ :-ਇਕ ਦਤੀ ਅੰਨ. ਇਕ ਦੱਤ ਪਾਣੀ ਹਿਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ | ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੈ । 2)-7) ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਿਚ ਦੋ ਦਤੀ ਅਹਾਰ ਅਤੇ ਦੋ ਦਤੀ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਾਕੀ ਸੱਤ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । ਸਾਰੀ ਤਿਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੈ । 8) ਇਕ ਸੱਤ ਅਹੇਰਾਤ ਸਮਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਰ ਅਹਾਰ ਵਰਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ
ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਤਾਆਸਨ (ਅਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਲੇਟਨਾ) ਪਾਰਸ ਆਸਨ (ਇਕ ਕਰਵਟ ਲੈ ਕੇ ਲੇਟਨਾ) ਨਿਸ਼ਧਾ ਆਸਨ (ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਕਰਕੇ ਬੈਠਨਾ) ਨਾਲ ਧਿਆਨ ਲਗਾਨਾ । ਹਰ ਕਸ਼ਟ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਚਿੱਤ ਨਾਲ ਸਹਿਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਸੱਤ ਔਹਰਾਤਰੀ ਦੀ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਚਵਿਹਾਰ ਦੇ ਵਰਤ ਕਰਨਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ । ਦੰਡ ਆਸਨ, ਲਗੁੜ ਆਸਨ, ਉਤਕਟੁਕਸਾਨ ਰਾਹੀਂ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । 10) ਇਹ ਸੱਤ ਰਾਤ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਰਤ ਦੇ ਹਾਕਾ ਆਸਨ, ਵੀਰ ਆਸਨ
ਆਨਰ ਕੁਬਜ ਆਸਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਧਿਆਨ ਲਗਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 11) ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਇਕ ਅਹਰਾਤਰੀ 8 ਪਹਿਰ ਦੀ ਹੈ । 4 ਵਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ
ਬਾਹਰ ਦੋਹੇ ਹੱਥਾਂ, ਘਟਨੇ ਨੂੰ ਲੰਬਾ ਕਰਕੇ ਕਾਯੋਤਸਰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਿਮਾ ਇਕ ਰਾਤ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਇਕ ਰਾਤ ਦੀ ਹੈ । ਵਰਤ ਕਰਕੇ, ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਜਾੜ ਥਾਂ ਤੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਝੁਕਾ ਕੇ ਇਕ ਪੁਦਗਲ (ਪਦਾਰਥ) ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖ ਝਪਕਾਏ ਵੇਖਣਾ ਤੇ ਕਾਯਤਸਰ (ਸਮਾਧੀ) ਕਰਨਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਦੇ ਗੁਣ ਹੋਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
(17) ਯੋਗ ਸਤ (18) ਖਿਮਾ (19) ਵੈਰਾਗਤਾ (20) ਮਨ ਸਮਾਹਰਨਤਾ (ਗਲਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਭਾਵ ਵਿਚ ਸਥਾਪਨ ਕਰਨਾ) (21) ਵਾਕ ਸਮਾਹਰਨਤਾ (ਗਲਤ ਵਚਨਾ ਨੂੰ ਠੀਕ ਭਾਵ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ) (22) ਕਾਇਆ ਸਮਾਹਰਨਤਾ (ਪਾਪ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਵਿਚ ਲਗਾਉਣਾ) (23) ਗਿਆਨ ਸੰਪਤਾ (24) ਦਰਸ਼ਨ ਸੰਪਤਾ (25) ਚਾਰਿੱਤਰ ਸੰਪਤਾ (26) ਵੇਦਨਾ ਸਮਾਧਸੰਨਤਾ : ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗ ਨੂੰ ਆਉਣ ਤੇ ਸਮਭਾਵ ਪੂਰਵਕ ਸਹਿਨ ਕਰਨਾ | | ਇਸ ਲਈ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਉਪਸਰਗ ਅਤੇ ਪਰਿਸ਼ੈ । ਉਪਸਰਗ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਹਨ ਇਹ ਦੇਵਤਾ, ਮਨੁਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ
12).

Page #119

(8) ਇਸਤਰੀ
ਸਹਿਣਾ ਉਪਸਰਗ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਵੇਦਨਾ (ਕਸ਼ਟ) ਪਰਿਜ਼ੇ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੰਗੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਧਰਮ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨਾਂ ਕਸ਼ਟਾ ਨੂੰ ਸਮਭਾਵ ਨਾਲ ਸਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਸ਼ੈ 22 ਹਨ । (1-2) ਭੁਖ ਪਿਆਸ (3-4) ਸਰਦੀ ਗਰਮੀ (6) ਨਗਨਤਾ (7) ਅਰਤਿ (9) ਸਫਰ ਕਾਰਣ ਘੁੰਮਨਾ (11) ਅਯੋਗ ਸ਼ੈਯਾ (12) ਕਠੋਰ ਵਚਨ ਦਾ ਪਰਿਸ਼ੈ ਸਮਝ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ (14) ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਣ ' ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਦਾ ਦੁਖ ਭਾਉਂਦੇ ਵਸਤੂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਦੁੱਖ (16) ਰੋਗ (17) ਘਾਹ ਫੂਸ ਨਾ ਪਰਿਸ਼ਾ (18) ਗਰਮੀ ਕਾਰਣ ਪੈਦਾ · ਮੈਲ ਪਰਿਸ਼ਾ (19) ਸਤਿਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਪਰਿਸ਼ਾ (20) ਪ੍ਰਗਿਆ (ਗਿਆਨੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਦਸ ਸਕਣਾ) (21) ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਪਰਿ (22) ਦਰਸ਼ਨ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਪਰਿਸ਼ੈ ।
ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ 27 ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਹੋਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ।
(5) ਮੱਛਰ ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗ
(10) ਬਿਨਾਂ (13) ਚੋਰ (15) ਮਨ ਮਿਲਣ ਦਾ
卐 5% 1% ©€
È૧

Page #120

ਧਰਮ
ਅਰਿਹੰਤ ਦੇਵ, ਸਿਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰੀਏ, ਜਿਸ ਤੇ ਚਲ ਕੇ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਪਾਧਿਆ ਸ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋ ਵਿਜੈ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਧਰਮ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਕੜਦਾ ਹੈ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਧਰਮ ਤੋਂ ਅਰਥ ਧੰਦਾ ਤੇ ਕਰਤਵ ਵੀ ਹੈ । ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਛੇ ਟੀ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਧਰਮ ਦੇ ਦਰੱਵ ਵੀ ਹਨ । ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਧਰਮ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਵਸਤੂ ਨਿੱਜ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਵੀ ਧਰਮ ਹੈ । ਪਰ ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਧਰਮ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਾਂਗੇ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵੀਰਾਗ ਅਰਿਹੰਤ ਗਿਆਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਉਪਦੇਸ਼ । ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਸ੍ਰੀ ਦਸ਼ਵੇਕਾਲਿਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਸਾਫ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੰਜਮ ਤੇ ਤੱਪ ਰੂਪੀ ਵੇਨੀ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕੁਝ ਮੱਤਾਂ ਵਿਚ, ਜਾਤ ਪਾਤ, ਛੂਆ ਛੂਤ, ਪਸ਼ੂਵਲੀ ਅਤੇ ਰੰਗ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਧਰਮ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਾਮ ਮਾਰਗੀ ਪੰਜ ਮਕਾਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਹੀ ਧ ਧਰਮ ਹੈ ਜੋ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਸਰਵੱਗ ਪੁਰਸ਼ਾ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ । ਚਾਰਵਾਕ ਆਦਿ ਨਾਸਤਕ ਵੀ ਧਰਮ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਫਿਰਕੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਸ਼ੁਧ ਧਰਮ ਦੀ ਕਸੌਟੀ :
‘ਜੋ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਨਕੂਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਧਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਵੇ ਉਹ ਧਰਮ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਕਸੋਟੀ ਹੈ ਜੋ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਸਰਵਗ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਆਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹੈ, ਮੱਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਵਲ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹੈ ਰਾਗ ਦਵੈਸ਼ ਖਤਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ! ਕਰਮ ਬੰਧ ਪਰਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ! ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਧਰਮ ਹੈ ।
ਚਾਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮੈਤਰੀ (ਦੋਸਤੀ)
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਸਮਾਨ ਸਮਝ ਕੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ
੯੨

Page #121

ਮੈਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਹਿੰਸਾ ਝੂਠ ਤਿਆਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਮੈਤਰੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਮਤਾਯੋਗ, ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੇਮ, ਵਿਸ਼ਵ ਭਰਾਤਰ ਭਾਵਨਾ, ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਸਮਦਰਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮੋਦ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਖਿਮਾ, ਸਮਤਾ, ਉਦਾਰ, ਦਿਆਵਾਨ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਵਿਭੂਸ਼ਿਤ ਹਨ । ਜੋ ਆਤਮਾਵਾਂ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਰਿੱਤਰ, ਤੱਪ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਵਿਚ ਲਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮੋਦ ਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਈਰਖਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਾਰਣਯ ਭਾਵਨਾ
ਜੋ ਆਤਮਾਵਾਂ ਪਾਪ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁਖ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਰਤੀ ਕਰੁਣਾ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜੇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦੁਖ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਤੱਪ, ਤਿਆਗ, ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਾਧਸੰਥ
ਜੋ ਆਤਮਾਵਾਂ ਪਾਪੀ ਹਨ ਪਾਪ ਕਰਮ ਵਿਚ ਰੰਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੁਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ, ਭਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਬੂਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਰਮ, ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਤੇ ਮਜਾਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਸਾ, ਚੋਰੀ, ਵਿਭਚਾਰ, ਅਨਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੈ । ਅਜੇਹੀ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾ ਰਾਗ [ਲਗਾਵ] ਅਤੇ ਨਾ ਦਵੇਸ਼ [ਗੁਸਾ] ਰਖਣਾ, ਸਗੋਂ ਦੋਵੇਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਖਾਧਯਮਥ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ।
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ 10 ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਦੁਰਲਭ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਤੀਆਂ ਹਨ :
1] ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ 2] ਆਰਿਆ ਖੇਤਰ 3] ਉਤਮ ਕੁਲ 4] ਲੰਬੀ ਉਮਰ 5] ਸੰਪੂਰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ 6] ਨਿਰੋਗ ਸਰੀਰ 7] ਸਦਗੁਰੂ ਸਮਾਗਮ 8] ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸੁਨਣਾ 9] ਧ ਸ਼ਰਧਾ 10] ਧਰਮ ਸਪਰਸ਼ ।
ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਕੀ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ? ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਨਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਸਥਾਂਨੰਗ ਸੂਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :
1) ਗਾਮ ਧਰਮ : ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਉਪਾਸਕ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੋ । ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਾਪ ਜਾਂ ਗੁਨਾਹ ਨਾਂ
੯੩

Page #122

ਕਰੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਖਰਾਬ ਹੋਵੇ । ਪਿੰਡ ਸੰਬੰਧੀ ਕਰਤਵ, ਨੀਤੀ, ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮ ਸਥਵਿਰ ਰਾਹੀਂ ਆਖੇਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨਾ ਕਰੋ ।
2) ਨਗਰ ਧਰਮ : ਜਦ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅਬਾਦੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਗਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਨਗਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਗਣਰਾਜ ਵਲੋਂ ਜਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਟੈਕਸ ਵਗੈਰਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਧੰਦਿਆ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨਗਰ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣਾ ਨਗਰ ਧਰਮ ਹੈ ।
3) ਰਾਸ਼ਟਰ ਧਰਮ : ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਲੋਂ ਜੋ ਨਿਯਮ ਇਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਆਦਰਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ, ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਥੇ ਜੋ ਲੋਕ ਗ੍ਰਾਮ ਧਰਮ ਤੇ ਨਗਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰ ਉਗਰਵਾਦ ਵਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਰਾਸ਼ਟਰ ਧਰਮ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹੈ
5. ਪਾਖੰਡ ਧਰਮ : ਇਥੇ ਪਾਖੰਡ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਖੰਡ ਨਹੀਂ । ਇਥੇ ਪਾਖੰਡ ਤੋਂ ਅਰਥ ਵਰਤ ਹੈ । ਜੋ ਪਾਪ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਖੰਡ ਹੈ । ਵਰਤ ਵਿਚ ਤਿਆਗ, ਤੱਪ, ਪਛੱਖਾਨ, ਪ੍ਰਣ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਸੋ ਜੋ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਤਿਆਗ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਨਾਲ ਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਪਾਖੰਡ ਧਰਮ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । 1] ਸੰਸਾਰੀਕ (ਲੋਕਿਕ) 2] ਪਰ ਲੌਕਿਕ। ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਹੀ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ।
6. ਕੁਲ ਧਰਮ : ਕੁਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆ ਦਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਚਾਰ-ਵਿਚਾਰ, ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਪਰਪੰਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਹੀ ਕੁਲ ਧਰਮ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਲ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਅਜਿਹੀ ਕੁਲ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬਲੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ, ਜੂਏ ਨੂੰ ਧਰਮ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਵਿਭਚਾਰ ਨੂੰ ਧਰਮ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਮ ਕੁਲ ਧਰਮ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕੁਲ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਸੋ ਅਪਣੇ ਕੁਲ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਪ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਸੱਚੇ ਕੁਲ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਲ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ ।
ਲੋਕਿਕ : ਕੁਲ ਪ੍ਰਪੰਰਾਂ
ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ। ਵੰਸ਼ ਦੀ ਦੇਖ਼
ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆ ਲਈ ਯੋਗ ਸਿਖਿਆ ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
੯੪

Page #123

££
11 ਕਰਤਵ
1. ਨਿਆ ਸੰਪਨਤਾ 2. ਉਚਿੱਤ ਖਰਚ 3. ਉਚਿੱਤ ਭੇਖ
4. ਉਚਿੱਤ ਵਿਆਹ
5. ਉਚਿੱਤ ਘਰ
6. ਵਾਸੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ 7. ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਾਤਵਿਕ ਭੋਜਨ
ਕਰਨਾ
8. ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾ 9. ਪੋਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ 10. ਮੇਹਮਾਨ, ਸਾਧੂ ਦੀ ਸੇਵਾ 11. ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਸੇਵਾ
ਵਕ ਦੇ 35 ਗੁਣਾ ਦਾ ਸੰਪੇਖ ਚਾਰਟ
8 ਤਿਆਗਣ ਯੋਗ ਦੋਸ਼ 1. ਨਿੰਦਾ ਤਿਆਗ
2. ਨਿੰਦਨ ਯੋਗ ਕੰਮ 3. ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ 4. ਅੰਦਰਲੇ ਦੁਸ਼ਮਨ 5. ਦੁਰਾ
6. ਧਰਮ, ਅਰਬ ਤੇ ਕਾਮ ਦੇ ਰੁਕਾਵਟ ਯੋਗ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨਾ 7. ਲੜਾਈ, ਬੀਮਾਰੀ ਵਾਲੇ ਥਾ ਦਾ ਤਿਆਗ
8. ਭੈੜੇ ਦੇਸ਼, ਗਲੀ ਮੁਹਾਲੇ ਦਾ ਤਿਆਗ
8 ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਗੁਣ
1. ਪਾਪ ਦਾ ਡਰ 2. ਸ਼ਰਮ
3, ਸਧਾਰਨ ਵਿਰਤੀ
4. ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਯਤਾ 5. ਦੀਰਘ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ 6. ਅਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦ। ਗਿਆਨ 7. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਤਾ (ਵਿਵੇਕ)
8. ਗੁਣ ਪਖਪਾਤ
8 ਸਾਧਨਾ
1. ਕ੍ਰਿਤਗਤਾ (ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਉਪਕਾਰ ਨੂੰ
ਯਾਦ ਰਖਣਾ) 2. ਪਰਉਪਕਾਰ 3. ਦਿਆ
4. ਸਤਸੰਗ
5. ਧਰਮ ਸਰਵਨ (ਸੁਨਣਾ) 6. ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਅੱਠ ਗੁਣ
ੳ. ਸੁਨਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇਛਾ ਉਤਪਤਿ ਸੁਸਰਸ਼ਾ ਹੈ ।
ਅ. ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਨਣਾ ਸ੍ਵਨ ਹੈ ੲ ਸੁਨਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਦੇ ਜਾਣਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੈ ਸ਼ ਸਮਝੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰਖਨਾ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਹ. ਸੁਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੱਕ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਨਾ ਊਹਾ ਹੈ
ਕ ਦੁਖਰੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਅਪੋਹ ਹੈ
ਖ, ਉਹੋਪੋਹ ਨਾਲ ਤੱਤਵ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਕਰਨਾ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ
ਗ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਿਰਨੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਧਾਂਤਾ ਦਾ ਨਿਰਣਾ, ਤੱਤਵ ਨਿਰਨਾ ਹੀ ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਹੈ। 7. ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ 8. ਚਾਰੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ : ਅਚਾਰਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸੰਸਕਾਰ ਜਾਗਰਿਤ ਰਹਿਣ।

Page #124

ਸਵਰੂਪ--ਲੱਛਣ ਅਤੇ ਅਤਿਚਾਰ ਸਮਿੱਕਤਵੇਂ :
ਸੱਤ ਕੁਵਯਸਨਾ ਦੇ ਤਿਆਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਰਤਾਂ ਨੂੰ ਟਿਕਾਉਣ ਲਈ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਲਈ ਦੇਣ, ਗੁਰੂ ਤੇ ਧਰਮ ਆਦਿ 9 ਤੱਤਵਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਗਿਆਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ 9 ਤੱਤਵ)
| ਜਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ 7 ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
1.-7. ਅਨੰਤ ਨੂੰ ਬੰਧੀ (ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲਾ) ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਈਆ, ਲੋਭ, | 8, ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਮੋਹਨੀਆ 9. ਮਿਥਿਆਤਵ ਮੋਹਨੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰ ਮੋਹਨੀਆਂ । ਹਿਸਥ, ਸ਼ਾਵਕ ਦੇ ਵਰਤ ਸਾਧੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । (ਵੇਖੋ ਕਰਮ)
ਸ਼ੁਧ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ 6 ਆਗਾਰ (ਛੋਟਾਂ) ਰਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਸ ਵਰਤ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਭਿਯੋਗ ਆਖਦੇ ਹਨ । - 1) ਰਾਜਵਿਯੋਗ 2) ਗਣਾਵਿਯੋਗ 3) ਬਲਵਿਯੋਗ 4) ਦੇਵਾਵਿਯੋਗ 5) ਗੁਰੂਨਿਹਿ 4)Fਵਰਤਕਾਂਤਰੀ ।
| ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਦੇ ਪੰਜ ਅਣੂ ਵਰਤ | ਸਾਧੂ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਧੂ ਤਿੰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦਾ ਆਚਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਹਿਸਥ ਸਮਿਅੱਕਤਵ [ਸਮਿਅਕ-ਦਰਸ਼ਨ] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜ ਅਣੂਵਰਤ ਪਾਲਦਾ ਹੈ, ਇਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । (1) ਸਬੂਲ ਪ੍ਰਣਾਤਿਪਾਤ ਵਿਰਮਨ
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ-ਸੂਖਮ ਤੇ ਸਥੂਲ [ਮੋਟੇ] ਪ੍ਰਿਥਵੀ. ਪਾਣੀ, ਤੇਜ, ਅਗਨੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਜੀਵ ਸਥਾਵਰ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਖਮ ਹਨ। ਇਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਜੀਵ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਮੋਟੇ ਜੀਵ ਹਨ ਇਹ ਤਰੱਸ (ਹਿਲਨ ਚਲਨ ਵਾਲੇ)ਜੀਵ ਹਨ । ਨਿਰ ਅਪਰਾਧੀ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਕਲਪ ਪੂਰਵਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਇਸ ਵਰਤ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ।
ਖੇਤੀ, ਵਿਉਪਾਰ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਧੰਦੇ ਵਿਚ ਜੋ ਹਿੰਸਾ ਉਪਾਸਕ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਆਰਭੰਜ ਹਿੰਸਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਹੇਠ ਸਿਪਾਹੀ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਵਰਤ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਨਾਲ ਇਹ ਵਰਤ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਸਾਨੂੰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਵਿਵੇਕ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
| ੧੦੦

Page #125

ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ।
ਅਤਿਚਾਰ :
ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵਰਤ ਭੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਬੰਧ : ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਰਖਣਾ ।
1.
2. ਵੱਧ : ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰ ਅਪਰਾਧ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ।
3. ਛਵਿਛੇਦ : ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕਾਰਨ ਕਟਨਾ ਜਾਂ ਖੱਸੀ ਕਰਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਨਾ ।
4. ਅਤਿਭਾਰ : ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਾਰ ਲਦਣਾ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਤੇ ਤਨਖਾਹ ਘੱਟ ਦੇਣਾ।
5. ਭੋਜਨਪਾਨ ਵਿਛੇਦ : ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਨਾ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਘਟ ਦੇਨਾ
2, ਸਥੂਲ ਮਰਿਸ਼ਾਵਾਦ ਵਿਰਮਨ (ਮੋਟਾ ਝੂਠ)
ਜੋ ਸਤ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ, ਜੋ ਛਿਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ, ਜੈਨ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵਕ [ਉਪਾਸਕ] ਇਸ ਸਥਲ ਝੂਠ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ ਇਸ ਮਿਥਿਆ ਵਚਨਾ ਨੂੰ ਜੈਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਲੀਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਪੰਜ ਹਨ : 1. ਕੰਨਿਆ ਲੀਕ : ਕੁੜੀ, ਦਾਸ ਅਤੇ ਦਾਸੀ ਸੰਬੰਧੀ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ । 2. ਗਵਾਲੀਕ : ਗਾਂ ਆਦਿ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਵੇਚ ਵੇਲੇ ਪਸ਼ੂ ਸੰਬੰਧੀ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ।
ਭੂਮੀਲੀਕ : ਭੂਮੀ, ਖੇਤ, ਮਕਾਨ ਸੰਬੰਧੀ
ਝੂਠ
ਬੋਲਣਾ
4.
.
ਨਿਆਸਪਹਾਰ : ਕਿਸੇ ਦੀ ਰਖੀ ਅਮਾਨਤ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਰ ਜਾਣਾ । 5. ਕੁਟਸ਼ਾਖਸੀ : ਝੂਠੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣਾ।
ਜੈਨ ਵਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮੋਟੇ ਝੂਠ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ਜੋ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹਨ ਪਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ।
ਅਤਿਚਾਰ
1. ਸਹਿਸਾ ਅਭਿਖਿਆਨ :--ਬਿਨਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੇ, ਕਿਸ ਤੇ ਝੂਠਾ ਦੋਸ਼ ਮੜ
3.
ਦੇਣਾ।
2. ਰਹਿਸਯ ਅਭਿਖਿਆਨ ; ਕਿਸੇ ਦਾ ਗੁਪਤ ਭੇਦ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦੇਣਾ । 3. ਸਵਾਦਾਰ ਮੰਤਰ ਭੇਦ : ਆਪਣੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਗੁਪਤ ਭੇਦ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ।
4. ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੋਸ਼ : ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਿਭਚਾਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ, ਗਲਤ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ
੧੦੧

Page #126

ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ।
5: ਕੁਟ ਲੇਖ : ਝੂਠੇ ਬਹੀ ਖਾਤੇ, ਜਾਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । 3. ਸਥੂਲ ਅੱਦਤਾ ਦਾਨ
ਇਸ ਵਰਤ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣਾ (ਜੈਨ ਸਾਧੂਆਂ) ਦਾ ਉਪਾਸ਼ਕ (ਵਕ) ਮੋਟੀ ਚੋਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਵਸਤੂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਚੋਰੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵਰਤ ਖੰਡਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2.
1. ਸਤੇ ਨਾਹਤ : ਚੋਰ ਰਾਹੀਂ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਮਾਲ ਰਖਣਾ ਜਾਂ ਖਰੀਦਣਾ । ਤਸਕਰ ਪ੍ਰਯੋਗ : ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ। 3. ਵਿਰੁਧ ਰਾਜਯ ਤਿਕ੍ਰਮ : ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਉਲੰਘਨ ਕਰਕੇ ਟੈਕਸ਼ ਚੁੰਗੀ ਦੀ ਚੋਰੀ ਕਰਨਾ।
4, ਕੁਟ ਲਾ ਕੁਟ ਮਾਨ : ਝੂਠੇ, ਤੋਲ, ਝੂਠੇ ਮਾਪ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ। 5. ਤੱਤ ਪ੍ਰਤੀ ਰੂਪਕ ਵਿਵਹਾਰ : ਅਧ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਧ ਆਖ ਕੇ ਵੇਚਣਾ ਜਾਂ ਮਿਲਾਵਟ ਕਰਨਾ ।
4. ਸਥੂਲ ਮੈਥੁਨ ਵਿਰਮਨ
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਵਾਹਿਤ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹਰ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮਾਂ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਰੂਪ ਸਮਝੇ । ਉਪਾਸ਼ਕ ਪਰਾਈ ਕੰਨਿਆ, ਵੇਸ਼ੀਆ, ਦਾਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗ ਦਾ ਤਿਆਗ,ਇਸ ਵਰਤ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂ ਹੈ ਸਵਦਾਰ ਸੰਤੋਸ਼ ਵਰਤ। ਸ਼ਾਵਕ ਇਸ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਨ ਇਕ ਕਰਮ ਇਕ ਯੋਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਸ ਵਰਤ ਦਾ ਪਾਲਨ ਇਕਲੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਿਭਚਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵਿਆਹ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਪੱਤਰੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਬੀਮਾਰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹਿੱਤ, ਉਸ ਦਾ ਸਪਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਤੀਰਥਕਰਾ ਨੇ ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਦਸੇ ਹਨ । ਜੋ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹਨ ਪਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ, ਵਰਤ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ।
1) ਈਤਵਰਿਕਾਪਰਿ ਗ੍ਰਹਿਤਾ ਗਮਨ : ਕਾਮ ਵਸ ਹੋ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸੇਸ਼ ਲੋਭ ਦੇ ਕੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਕਾਮ ਭੋਗ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਭੋਗ ਯੋਗ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਭੋਗ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ।
2. ਅਪਰਿ ਗ੍ਰਹਿਤਾ ਗਮਨ : ਕੁਆਰੀ, ਅਨਾਥ, ਵੇਸ਼ੀਆ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗ
੧੦੨

Page #127

ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਜਿਸ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਮੰਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਪਰ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਅਜੇਹੀ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਕਾਮ ਭੋਗ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ ।
3) ਅਨੰਗ ਕੀੜਾ : ਕਾਮ ਵਸ ਹੋ ਕੇ ਪਰਾਈ ਔਰਤ ਨਾਲ ਹਾਸਾ, ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਨਾ, ਪਰਾਈ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸਪਰਸ਼, ਕਾਮ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਕਾਮ ਭੋਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਮ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ।
4) ਪਰ ਵਿਵਾਹ ਕਰਨ : ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਅਰਥ ਹਨ 1] ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆ ਧੀਆਂ ਪੁਤਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਪੁੰਨ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਵਸ ਕਰਾਉਣਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਮੈਥੁਨ ਕ੍ਰਿਆ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅੰਗ ਹੈ । ਸੋ ਉਪਾਸ਼ਕ ਨੂੰ ਕਾਮ ਭੋਗ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। 2] ਕਿਸੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਲ ਤੜਵਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੁੜਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣਾ ।
5) ਕਾਮ ਭੋਗ ਤੀਵਰ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ : ਕਾਮ ਭੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼ 1 ਕਾਮ ਭੋਗ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ, ਗਲਤ ਸਮੇਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਕਰਨਾ, ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
5. ਇੱਛਾ ਪਰਿਮਾਣ ਵਰਤ—ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਪਰਿਮਾਣ ਵਰਤ
ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ । ਗ੍ਰਹਿਸ਼ਥੀ ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਧ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾ ਕਰੇ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਰੇ ਨਿਸਚਿਤ ਹੱਦ ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰੇ । ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ 1] ਦਰੱਵ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ 2] ਭਾਵ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ
ਧਨ, ਅਨਾਜ, ਖੇਤ, ਇਸਤਰੀ, ਘਰੇਲੂ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਵਸਤਾਂ, ਨੌਕਰ, ਚਾਕਰ, ਰਥ, ਜਹਾਜ਼, ਖਾਣ ਪੀਣ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਦਰਵ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਭਾਵ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਬਾਹਰੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਂ, ਲੱਭ, ਲਾਲਸਾ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਇੱਛਾ ਪਰਿ
ਮਾਣ ਵਰਤ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਤਿਚਾਰ
1. ਖੇਤਰ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਤਿਕ੍ਰਮ : ਖੇਤ, ਮਕਾਨ, ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਉਲੰਘਨਾ ਕਰਨਾ । ਭਾਵ ਕੋਈ ਉਪਾਸਕ ਤਿੰਨ ਦੁਕਾਨਾਂ ਰਖਣ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੌਥੀ ਦੁਕਾਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਰਨੀ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ।
2. ਹਿਰਨੇਸਵਰਨ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਤਿਕ੍ਰਮ : ਘੜੇ ਜਾਂ ਅਨ ਘੜੇ ਸੋਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ । ਜਾਂ ਵਾਧੂ ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਨੂੰ ਧੀ, ਪੁੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ
੧੦੩

Page #128

ਦੇ ਨਾਂ ਲਗਵਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਾਲਕੀ ਹੱਕ ਬਰਕਰਾਰ ਰਖਣਾ ।
3. ਧਨ-ਧਾਨਯ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਤਿਕਮ : ਪੈਸੇ ਤੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਧਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਰਖਣਾ ॥
4. ਦਵਿਪਦ-ਚਤਸ਼ ਪਦ ਪਰਿਮਾਤਿਕਮ : ਦੋ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਤੋਤਾ, ਮੈਨਾ ਆਦਿ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਉਲੰਘਨਾ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਚਾਰ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ, ਦੁਧ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਕੇ ਉਲੰਘਨ ਨਾ ਕਰਨਾ ।
5. ਕੁਪਯ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਮ : ਘਰ ਦੀ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਦੀ ਹਦ | ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਉਲੰਘਨਾ ਨਾ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹਰ ਉਪਾਸਕ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ ।
ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਵਰਤ
ਪੰਜ ਅਣੂਵਰਤਾ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਉਪਾਸਕ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਵਰਤ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ।
ਦਿਕ ਪਰਿਮਾਣ ਵਰਤ ਬੰਸਾਰ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਦਿਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦਾ ਸਾਧਕ
ਹਿਸਥ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹਿੰਸਾ, ਝੂਠ, ਚਰੀ, ਵਿਭਚਾਰ ਇਛਾਵਾਂ, ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤਕ ਸਹਿਜ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤਿਆਚਾਰ
ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਆਚਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਰਤ ਖੰਡਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
1. ਉਧਵ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਮਾਣਤੀਕਰਮ : ਉਧਵ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਮਿਥੀ ਹਦ ਤੋਂ ਵਧ ਜਾਣਾ ।
2. ਅਧੋ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਮਾਣਤ ਕਰਮ : ਹੇਠਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਦਾ ਉਲੰਘਨ ਕਰਨਾ।
3. ਪੂਰਬ ਪਛਮ ਆਦਿ ਦੇ ਤਿਰਛੀ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਦਾ ਉਲੰਘਨ ਕਰਨਾ ।
4. ਖੇਤਰ ਵਿਧੀ : ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਇਕ ਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਘਟ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਧਾ ਕੇ ਉਲੰਘਨ ਕਰਨਾ ।
5. ਸਮਿਰਤੀ ਅੰਤਰ ਧਾਰ : ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਭੁਲ ਜਾਣਾ, ਜਾਂ ਸੀਮਾ ਦੀ ਹਦ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ।
੧੦੪

Page #129

"
ਉਪਭੋਗ-ਪਰਿਭੋਗ ਪਰਿਮਾਣ ਵਰਤ
ਵਸਤੂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਭੋਗੀ ਜਾਵੇ ਉਹ ਭੋਗ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਇਸ਼ਨਾਨ, ਸ਼ਿੰਗਾਰ । ਜੋ ਵਸਤੂ ਵਾਰ-੨ ਭੋਗ ਵਿਚ ਆਵੇ ਉਹ ਉਪਭੋਗ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਗਹਿਣੇ, ਮੰਜਨ, ਬਿਸਤਰਾ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ।
1. ਰੱਸ ਵਧ ਨਿਸ਼ਪਨ : ਹਿਲਨ ਚਲਨ ਵਾਲੇ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਹਨ । ਜੋ ਵਸਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਨਾਈ ਜਾਵੇ ਉਹ ਤਰੱਸ ਬੱਧ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ ਆਦਿ। 2. ਅਤਿ ਵੱਧ ਨਿਸ਼ਪਨ : ਜੋ ਵਸਤੂ ਸਥਾਵਰ (ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਆਦਿ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆ) ਦੇ ਜੀਵਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਗੁਲਰ, ਬਰੋਟੇ, ਪੀਪਲ ਦੇ ਫਲ । ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਲਈ ਭੋਗ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ।
3. ਪ੍ਰਮਾਦ : ਉਪਾਸਕ ਨੂੰ ਤਾਮਸਿਕ, ਪਦਾਰਥ, ਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਆਲਸ, ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਅਣਗਹਿਲੀ, ਜਾ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਜਨਮ ਲਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਪਾਪਾ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ।
4. ਅਨੁਪਸੇਵਯ : ਉਪਾਸਕ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ ਭੋਜਨ ਨਾਂ ਕਰੋ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਕ ਨਾ ਮਾਰੇ । ਬਾਰੀਕ ਵਸਤਰ ਨਾਂ ਪਹਿਨੇ। ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਵਾਦ ਲਈ ਭੋਜਨ ਨਾ ਕਰੇ ।
5. ਆਰੋਗਯਘਾਤਕ : ਅਜਿਹਾ ਭੋਜਨ ਸਾਵਕ ਲਈ ਮਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ।
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
ਉਪਭੋਗ ਪਰਿਭੋਗ ਪਦਾਰਥ
ਹੱਥ, ਮੂੰਹ, ਪੈਰ ਧੋਣ ਵਾਲੇ ਤੋਲੀਏ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਉਲਹਕਿਆ
ਵਿਧੀ ਹੈ
ļ
ਦਾਨ, ਬਸ਼ ਆਦਿ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੰਤਨ ਵਿਧੀ ਹੈ।
ਆਂਵਲੇ ਆਦਿ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਫਲ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਮਾਲਸ਼ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਉਭੰਗਣ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਬਟਣੇ ਆਦਿ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਓਵਟਨ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਮੱਜਨ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਵਥ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਚੰਦਨ ਦੇ ਲੇਪ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਲੇਵਨ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਫੁਲ, ਫੁੱਲ ਮਾਲਾ ਦੀ ਹੱਦ ਧੂਫ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਗਹਿਣੇ, ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਹੱਦ ਆਭਰਨ ਵਿਧੀ ਹੈ।
ਧੂਪ ਆਦਿ ਦੇ ਕਮਰੇ, ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਧੂਪ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
੧੦੫

Page #130

12. ਨਾਸ਼ਤੇ ਲਈ ਪੀਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਪੇਜ ਵਿਧੀ ਹੈ ! 13. ਰੋਟੀ ਆਦਿ ਖਾਣ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਭਵਖਨ ਵਿਧੀ ਹੈ। 14. ਚਾਵਲਾ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਅੰਦਨ ਵਿਧੀ ਹੈ । 15. ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਸੁਪ ਵਿਧੀ ਹੈ । 16. ਘੀ, ਦੁੱਧ, ਦਹੀ, ਤੇਲ, ਗੁੜ ਚੀਨੀ ਜਾ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਬਣੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਗੇ
ਵਿਧੀ ਹੈ । 17. ਸਾਗ ਭਾਜੀ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਸਾਗ ਵਿਧੀ ਹੈ । 18. ਮਿੱਠੇ ਪੱਕੇ ਫਲਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਮਹੂਰ ਵਿਧੀ ਹੈ ! 19. ਭੋਜਨ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਭੋਜਯ ਵਿਧੀ ਹੈ : 20. ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੱਦ ਪਾਣੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । 21. ਲੌਂਗ, ਸੁਪਾਰੀ, ਪਾਨ ਆਦਿ ਮੁੰਹ ਨੂੰ ਤਾਜਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾ
ਰਥਾਂ ਦੀ ਹੱਦ 'ਮੁਖਵਾਸ ਵਿਧੀ ਹੈ । 22. ਸਵਾਰੀਆਂ ਯੋਗ ਵਾਹਨ ਦੀ ਹੱਦ ਵਾਹਨ ਵਿਧੀ ਹੈ । 23. ਪੈਰ ਵਿਚ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਜੁੱਤੇ ਆਦਿ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਉਵਾਹਨ ਵਿਧੀ ਹੈ । 24. ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ, ਆਸਨ, ਫਟੋ ਵਾਲੇ ਸਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੱਦ ਸ਼ਯਨ ਵਿਧੀ
25. ਸਚਿੱਤ (ਜਾਨਦਾਰ) ਵਸਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਸਚਿੱਤ ਵਿਧੀ ਹੈ । 26. ਹਰ ਰੋਜ ਖਾਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਦਵ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
15 ਕਰਮਾ ਦਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕਰਮ ਦਾਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਰਮ (ਕੰਮ) ਜੋ ਕਰਮ ਬੰਧ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਜਦ ਆਪਣੀ ਆਤਮ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰ ਉਹ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ । ਸੌ ਵਰਤਾਂ ਦੇ ਧਾਰੀ ਜੈਨ ਸ਼ਾਵਕ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ 15 ਉਹ ਰੋਜਗਾਰ ਨਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ, ਸ਼ਟੀ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਰਚਨਾ (ਪ੍ਰਸ਼ਨ) ਖਰਾਬ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਜਰੁਗਾਰੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਣ ਸ਼ੋਸ਼ਨ ਵਧਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧੰਦੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
1. ਅੰਗਾਰ ਕਰਮ : ਕੋਲੇ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ 2. ਬਨ ਕਰਮ : ਜੰਗਲ ਕਟਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ 3. ਸ਼ਕਟ ਕਰਮ : ਰੱਥ ਆਦਿ ਪਸ਼ੂ ਵਾਹਨ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ
੧੦੬

Page #131

4. ਭਾਟਕ ਕਰਮ : ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਦੇਣ ਦਾ ਧੰਦਾ 5. ਸਫੋਟ ਕਰਮ : ਬਾਰਦੀ, ਸੁੰਰਗਾਂ ਵਿਛਾ ਕੇ ਪੱਥਰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਧੰਦਾ 6. ਦੰਤ ਬਣਿਜ : ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਦਾ ਧੰਦਾ 7. ਲਾਖ ਬਣਿਜ : ਲਾਖ ਇੱਕਠੀ ਕਰਕੇ ਵੇਚਣ ਦਾ ਧੰਦਾ 8. ਰਸ ਬਣਿਜ : ਸ਼ਰਾਬ, ਸਿਰਕਾ ਵੇਚਨਾ ਜਾਂ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾਂ 9 ਵਿਸ਼ ਬਣਿਜ : ਜਹਿਰ, ਹਥਿਆਰ ਵੇਚਨ ਦਾ ਧੰਦਾ 10. ਕੇਸ਼ ਬਾਣਿਜ : ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ 11. ਜੰਤਨ ਪੀੜਨ ਕਰਮ : ਕੋਹਲੂ ਪੀੜਨ ਦਾ ਧੰਦਾ 12. ਨਿਰਲਾਛਨ ਕਰਮ : ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਖੱਸੀ ਬਨਾਉਣਾ ਦਾ ਧੰਦਾ 13. ਦਵਾਦਿਅਗਨੀ ਕਰਮ : ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ
14. ਸਰੋਹਦ ਤੜਾਗ ਪਰਿਸ਼ਨ ਕਰਮ : ਤਲਾਵ, ਸਰਵਰ ਸੁਖਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ।
15. ਅਸਯਤੀਜਨ ਪੋਸ਼ਨ ਕਰਮ : ਵੈਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਚਾਰ ਹਿਤ ਰਖਨ ਦਾ ਧੰਦਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੇਤੂ ਪਾਲਨ, ਮੁਰਗੀ, ਸੁਅਰ ਪਾਲਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ;
ਵਿਵੇਕ ਸ਼ੀਲ ਉਪਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਤਿਚਾਰ
ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਚਾਰ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹਨ ਗੁਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ
1. ਸਚਿਹਾਰ : ਸਾਵਕਦਵਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਚਿਤ ਅਹਾਰ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਉਲਘੰਨ !
2. ਸਚਿਤਾ ਪ੍ਰਤਿ ਵੱਧਤਾ ਅਹਾਰ : ਸਚਿੱਤ ਅਹਾਰ ਦੇ ਤਿਆਗ ਤੇ ਸਚਿਤ ਨੂੰ ਸਪਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਭੋਜਨ ਅਤਿਚਾਰ ਹੈ ।
3. ਅਪਕੱਵਾਹਾਰ : ਜੋ ਅੱਗ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਪਕਿਆ ਹੋਵੇ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤਿਚਾਰ ਹੈ ।
4. ਦੁਸ਼ਪਕਵਾਦਾਰ : ਜੋ ਭੋਜਨ ਪੱਕ ਤਾਂ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਕ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤਿਚਾਰ ਹੈ ।
5. ਤੱਛ ਔਸ਼ਧੀ ਭਕਸ਼ਨ : ਅਜਿਹੀ ਬਨਸਪਤਿ ਦਾ ਸੇਵਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਾਣ ਪਦਾਰਥ ਘਟ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸੁਟਣ ਯੋਗ ਵੱਧ ਹੈ ਦਾ ਗਹਿਣੇ ਅਤਿਚਾਰ ਹੈ ।
ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਵਿਰਮਨ ਸਾਰੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕੰਮ ਪਾਪ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਅਨਥਰਕ । ਜੋ ਅਨਥਰਕ ਦੰਡ (ਕੰਮ) ਹਨ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਵਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਤਿਆਗ
੧੦੭

Page #132

ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
1. ਅਪ-ਧਿਆਨ ਚਰਿਤ : ਆਰਤ ਤੇ ਰੋਦਰ ਧਿਆਨ, ਭਾਵ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਣਹਨ ਸੋ ਛਡਨ ਯੋਗ ਹਨ ।
2. ਪ੍ਰਮਾਦ ਚਰਿਤ : ਧਰਮ ਦੇ ਉਲਟ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਚਰਨ ਹਨ । ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ ਦੇ ਉਪਭਗ ਜਾਗਦੇ ਹਨ ।
3. ਹਿਸੰਰਚਨਾ : ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਥਿਆਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੇਨਾ ਹਿੰਸਰਨਾ ਅਨੰਰਥ ਵੰਡ ਹੈ ।
4. ਪਾਪ ਕਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ : ਚੋਰੀ, ਯਾਰੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਪਾਪ ਕਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਜਾਨਣਯੋਗ ਹਨ ਗਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ । ਅਤਿਚਾਰ
1. ਕੰਵਰਪ : ਕਾਮ ਵਿਕਾਰ ਬੋਲਨ ਵਾਲੇ ਵਾਕ ਬਲਨਾ, ਬੇਹੂਦਾ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਨਾ ।
2. ਕੋਤਕੁਚਯ : ਭੰਡਾ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਾਸਾ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਨਾ । 3. ਮੋਖਰਿਆ : ਮੁਖਤਾ ਨਾਲ ਉਲ ਜਲੂਲ ਬੋਲਨਾ ।
4. ਸੰਯੁਕਾ ਧਿਕਰਣ : ਜਿਨਾ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਕਲੇਸ਼, ਯੁਧ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੌਵੇ ਉਹ ਸੰਹਿ ਕਰਨਾ ।
5. ਉਪਭੋਗ ਪਰਿਭੋਗਾਈਰਿਤੇ : ਅਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਲਈ ਸਚਿਤ ਉਪਭੋਗ ਪਰਿਭੋਗ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨਾ ।
| ਚਾਰ ਸਿਖਿਆ ਵਰਤ 1. ਮਾਇਕ ਵਰਤ :
ਸਮਾਇਕ ਵਰਤ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਹੈ ਸਾਧੂ ਦੀ ਸਮਾਇਕ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੀ ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ ਮਹੂਰਤ (48 ਮਿੰਟ) ਦੀ ਹੈ ।
| ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋਕੇ, ਹਰ ਪਦਾਰਥ, ਮਥਿਤੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਮਭਾਵ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ, ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਾਪਕਾਰੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਮਾਇਕ ਹੈ । ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਧੂ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਦੇ ਸਾਧੂ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਤੇ ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਆਚਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਇਕ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ, ਸਾਮਾਇਕ ਆਤਮ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਤੇ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਯਤਸਵਗ ਤੱਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕੂਮਨ ਵੀ ਸਮਾਇਕ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ। ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦਨ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਵਾਲੇ ਭੇਖ ਤੇ ਉਪਕਰਨ ਧਾਰਨ
੧੦੮

Page #133

ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਇਕ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਫੱਰਕ ਹੈ । ਪੂਜਾ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ । ਸਮਾਇਕ ਆਤਮਸਾਧਨਾ ਆਤਮ ਪਹਿਚਾਨ ਲਈ ਇਕ ਆਂਤਰਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
ਸਮਾਇਕ ਵਰਤ ਸ਼ੁਵਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਭਾਗ ਹੈ ਇਸ ਵਰਤ ਦੀ 4 ਧੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਦਰਵ ਧੀ : ਸਮਾਇਕ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਸਤਾਂ ਸੁਧ ਹੋਣ ।
2. ਖੇਤਰ ਧੀ : ਸਮਾਇਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਏਕਾਂਤ, ਗੰਦਗੀ ਰਹਿਤ ਸ਼ਰ ਸ਼ਰਾਬੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਵੇ ।
3. ਕਾਲ ਸ਼ੁਧੀ : ਸਮਾਇਕ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਵਾਧਕ ਹਨ । ਸੋ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਤਦੇ ਹੀ ਸਮਾਇਕ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
4. ਭਾਵ ਸ਼ੁਧੀ : ਸਮਾਇਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲਾਲਚ ਭੈ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁਧੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਇਕ ਵਰਤ ਦੇ 5 ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ :
1. ਮਨੋਭਸਯ ਪ੍ਰਤਿਪਾਨ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਬੁਰਾ ਜਾ ਪਾਪਕਾਰੀ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ।
2. ਵਾਗਦੁਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਪਾਨ : ਵਚਨ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪਕਾਰੀ, ਕਠੋਰ, ਹਿੰਸਕ ਭਾਸ਼ਾ ਬਲਨਾ ।
3. ਕਾਈਆ ਦੁਸ਼ਯ ਤਿਪਾਨ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਨਾ ਰਖਨਾ ਪਾਪਕਾਰੀ ਕੰਮ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਕਰਨਾ ।
4. ਸਮਰਿਤੀ ਅਕਰਨ : ਸਮਾਇਕ ਲੈ ਕੇ ਸਮਾ ਭੁਲ ਜਾਣਾ, ਜਾਂ ਸਾਇਕ ਸਮਾ ਯਾਦ ਨਾ ਰਖਣਾ ।
5, ਅਨਵਸਥਿਤੀਕਰਨ : ਸਮਾਇਕ ਦਾ ਸਮਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਇਕ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਣਾ, ਜਾ ਨਾਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ ਨਾਂ ਹੀ ਸਮੇਂ ਤੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਸਮਾਇਕ ਵਰਤ ਦੇ 32 ਦੋਸ਼ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਕੇ ਛੱਡਨ ਯੋਗ ਹਨ।
ਮਨ ਦੇ 10 ਦੋਸ਼ ਹਨ 1. ਅਵਿਵੇਕ ਦੋਸ਼ : ਵਿਵੇਕ ਹੀਨ ਹੋਕੇ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ ! 2. ਯਸ਼ੋ ਵਾਂਛਾ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਯਸ਼ ਕੀਰਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ । 3. ਧਨਵਾਂਛਾ : ਧਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ । 4. ਗਰਭ ਦੋਸ਼ : ਹੰਕਾਰ ਕਰਨਾ ।
੧੦੯

Page #134

5. ਭੈ ਦੋਸ਼ : ਭੈ ਕਾਰਣ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ । 6. ਨਿਦਾਨ ਦੋਸ਼ : ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਧਰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾ ਨਿਦਾਨ ਹੈ 7. ਸੰਸ਼ਯ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਦੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਸ਼ਕ ਕਰਨਾ । 8. ਕਸ਼ਾਏ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ । 9. ਅਵਿਨੈ ਦੋਸ਼ : ਵਿਨੈ ਰਹਿਤ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ । 10. ਅਬਹੁ ਮਾਨ ਦੋਸ਼ : ਆਦਰ ਰਹਿਤ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ ।
ਵਚਨ ਦੇ 10 ਦੋਸ਼ 1. ਕੁਬੋਲ ਦੋਸ਼ : ਗਲਤ ਵਚਨ 2. ਸਹਸਤਾਕਾਰ ਦੋਸ਼ : ਬਿਨਾ ਵਿਚਾਰ ਬੋਲਨਾ 3. ਅਸਦਾਰਪਨ ਦੋਸ਼ : ਝੂਠੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ । 4. ਨਿਰਪੇਕਸ਼ਵਾਕ ਦੋਸ਼ : ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟੇ ਵਚਨ ਬੋਲਣਾ । 5. ਸੰਖੇਪ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੜਣਾ । 6. ਕਹ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਕਲੇਸ਼ ਕਰਨਾ ।
ਵਿਕਥਾ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਕਥਾ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜਨਾ । 8. ਹਾਸ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਹਾਸਾ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਨਾ ਆਦਿ । 9. ਅਸ਼ੁਧ ਪਾਠ : ਸਮਾਇਕ ਪਾਠ ਨੂੰ ਗਲਤ ਪੜਨਾ । 10. ਮੁਨਮੁਨ ਦੋਸ਼ : ਸਪੱਸ਼ਟ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਂ ਬੋਲਨਾ ।
| ਕਾਈਆਂ ਦੇ 12 ਦੋਸ਼ 1. ਆਯੋਗ ਆਸ਼ਨ ਦੋਸ਼ : ਪੈਰ ਤੇ ਪੈਰ ਚੜਾ ਕੇ ਬੈਠਨਾ । 2. ਚਲਆਸਨ ਦੋਸ਼ : ਇਧਰ ਉਧਰ ਵੇਖਨਾ, ਅਸਥਿਰਤਾ ਰਖਨਾਂ । 3. ਚਲਦਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ : ਚੰਚਲਤਾਂ ਨਾਲ ਇਧਰ ਉਧਰ ਵੇਖਣਾ । 4. ਸਾਵਯ ਦੋਸ਼ : ਪਾਪਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ । 5. ਆਲੰਬਨ ਦੋਸ਼ : ਦੀਵਾਰ ਆਦਿ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਨਾਲ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ । 6. ਅਕਿਚਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਰਨ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨਾ । 7. ਆਲਸ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਵਿਚ ਆਲਸ ਕਰਨਾ । 8. ਮੋਟਨ ਦੋਸ਼ : ਮਾਇਕ ਵਿਚ ਅੰਗੁਲੀ ਮੜਕਾਉਣਾ । 9. ਮਲ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਸਮੇਂ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਮੈਲ ਆਦਿ ਉਤਾਰਨਾ । 10. ਵਿਸਮਾਆਸਨ ਦੋਸ਼ : ਗਲੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹਥ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠਣਾ !
1. ਨਿਦਰਾਂ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਸਮੇਂ ਸਉਣਾ ! 12. ਵਸਤਰ ਸੰਕੋਚ ਦੋਸ਼ : ਸਮਾਇਕ ਦੇ ਕਪੜੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਹੀ
੧੧0

Page #135

ਢਕ ਲੈਣਾ । ਸਮਾਇਕ ਇਨ੍ਹਾਂ 32 ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟਾਲਕੇ ਸਮਾਇਕ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
| ਦੇਸ਼ ਅਕਾਸ਼ਿਕ ਵਰਤ , ਇਹ ਵਰਤ ਛੇਵੇਂ ਵਰਤ ਦਾ ਹੀ ਭਾਗ ਹੈ । ਛੇਵੇਂ ਵਰਤ ਵਿਚ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਘੁਮਨ ਫਿਰਨ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਸਤਾਂ ਮਗਾਉਣ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਅਤਿਚਾਰ :
ਆਨਯਨ ਯੋਗ : ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਬਾਹਰ ਤੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਮੰਗਾਉਣਾ ।
2. ਪ੍ਰੇਸ਼ਯਪ੍ਰਯੋਗ : ਮਰਿਆਤ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਸਤੂ ਭੋਜਨ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ।
3. ਸ਼ਬਦਾਪਾਨ : ਮਰਿਆਦਤ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ।
4. ਰੂਤਾਨਪਾਤ : ਮਰਿਆਦਤ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਮੰਗਾਉਣ ਲਈ ਵਸਤੂ ਵਿਖਾਕੇ ਵਸਤੂ ਮੰਗਾਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ |
5. ਪੁਦਗਲਪੂਰਕਸ਼ੇਪ : ਸੀਮਾ ਵਿਚ ਇੱਟ ਪੱਥਰ ਸੁਟ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਮੰਗਾਉਣਾ !
ਪੂਰਨ ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਇਹ ਤੀਸਰਾ ਸਿਖਿਆ ਵਰਤ ਹੈ । ਸ਼ਾਵਕ ਨੂੰ ਦੂਜ, ਪੰਜਵੀਂ, ਅਠਮੀਂ, ਏਕਾਦਸ਼ੀ, ਚੋਦਸ, ਅਤੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮ ਦਾ ਪੂਰਨ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਉਪਾਸ਼ਰੇ] ਵਿਚ ਆਉਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪੋਸ਼ਧ ਵਿਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ, ਭੋਜਨ, ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਕਾਜ ਅਤੇ ਅਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ । ਉਪਾਸਕ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪੋਸ਼ਧ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਵਿਚ 18 ਦੋਸ਼ ਤਿਆਗ ਯੋਗ ਹਨ : 1. ਪੋਸ਼ਧ ਰਹਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਿਆਂਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਨਾ । 2, ਰਸ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ । 3. ਪੋਸ਼ਧ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਰਸਦਾਰ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ । 4. ਪੋਸ਼ਧ ਲਈ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਈ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਨਾ । 5. ਪੋਸ਼ਧ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਧੁਲਾਨਾ । 6. ਪੋਸ਼ਧ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਰੰਗਾਉਨਾ । 7, ਪਸ਼ਧ ਲਈ ਗਹਿਣੇ ਬਨਾਉਣਾ ।
੧੧੧

Page #136

8. ਪੋਸ਼ਧ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਮੈਲ ਉਤਾਰਨਾ ! 9. ਪੋਸ਼ਧ ਸਮੇਂ ਦਿਨ ਵਿਚ ਸੋਣਾ । 10. ਪੋਸ਼ਧ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਕਥਾ ਕਰਨਾ। 11. ਪੌਸ਼ਧ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਕਥਾ ਕਰਨਾ । 12. ਪੋਸ਼ਧ ਵਿਚ ਰਾਜ ਕਥਾ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਯੁਧ ਕਥਾ ਕਰਨਾ | 13. ਧ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਕਥਾ ਕਰਨਾ । 14, ਸ਼ਧ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੋਸ਼ਧ ਜਾਂ ਮਲ ਤਿਆਗ ਲਈ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਫ ਨਾ
ਕਰਨਾ ।
ਪੋਸ਼ਧ ਸਮੇਂ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ । 16. ਪੰਧ ਸਮੇਂ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਸੰਸਾਰਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ! 17. ਪਸ਼ਧ ਸਮੇਂ ਚੋਰ ਕਥਾ ਕਰਨਾ । 18. ਪੰਧ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ
ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਜੋ ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਹਨ ਤੇ ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ : 1. ਸ਼ੈਯਾ : ਸੌਣ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖੇ । 2. ਸੰਧਾਰਾ : ਆਸਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਜਨ (ਸਾਫ) ਕਰੇ । 3. ਲਘੂਨੀ : ਮੂਤਰ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ ਕਰੇ । 4. ਲਘ ਦੀਰਘ ਨੀਤੀ : ਮੱਲ ਮੂਤਰ ਤਿਆਗਨ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ
ਕਰੇ । 5. ਪਸ਼ਧ ਨੂੰ ਵਿਧਿ ਅਨੁਸਾਰ 18 ਦੋਸ਼ ਟਾਲ ਕਰੇ ।
ਪਸ਼ਧ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉਪਾਸਕ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਸਵਾਧਿਐ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਉਪਾਸਕ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਸਾਧੂ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 4.ਅਤਿਥਿ ਸੰਵਿਭਾਗ ਵਰਤ
ਅਤਿਥਿ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਿਮਾਨ ਵੀ ਹੈ ਅਤਿਥੀ ਉਹ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਧਿ ਅਨੁਸਾਰ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਦਵਾ ਵਸਤਰ ਦੇਣਾ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਸਹਿਧਰਮੀ ਭਾਈ ਵੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਭਗਤੀ ਸੁਪਾਤਰ ਦਾਨ ਹੈ । ਅਤਿਚਾਰ
ਸਚਿਤ ਨਿਕਸ਼ੇਪਨ : ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਰਖ ਦੇਣਾ ।
੧੧੨

Page #137

ਸਚਿਤਪਿਧਾਨ : ਨਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਦੇਣ ਯੋਗ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦੇਣਾ । ਸਮਾਂ ਟਾਲ ਕੇ ਵਿਖਾਵੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦੀ
ਕਾਲਾਤਿਕ੍ਰਮ : ਭੋਜਨ ਦਾ
ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਕਰਨਾ।
ਪਧਿਆਣੇ ਪਦੇਸ : ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਤ ਨਾਲ ਅਪਣੀ ਚੀਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਖਣਾ ।
ਮਤਸਰਤਾ : ਹੰਕਾਰ ਪੁਰਵਕ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਕਲ ਨਾਲ ਨਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦਾਨ ਦੇਣਾ। ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ ।
ਤਿੰਨ ਮਨੋਰਥ
ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਪਾਸਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦਾ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਇਹ ਗੱਲਾਂ 3 ਮਨੋਰਥ ਹਨ ।
1. ਕਦੋਂ ਮੈਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਲਈ ਥੋੜਾ ਜਾ ਬਹੁਤ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਧਨ ਦਾ ਸਦਉਪਯੋਗ ਕਰਾਗਾਂ ।
2. ਕਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਝੰਜਟਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਾਂਗਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਧਰਮ ਦਾ ਠੀਕ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਸੰਸਾਰ ਬੰਧਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ।
3. ਕਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ੁਧ ਅੰਤਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਯਾਚਨਾ ਕਰਕੇ, ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਮਾਧੀ ਪੂਰਵ ਪਾਦ ਪੋਗਮਨ (ਸੰਧਾਰਾ) ਵਰਤ ਧਾਰਨ ਕਰਾਂਗਾ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨਾਲ ਉਪਾਸਕ ਤਿਨ ਮਨੋਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਈਆ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਦੇ 14 ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਸੰਥਾਰਾ
ਪਹਿਲਾ ਸ੍ਰਾਵਕ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਵਿਚ ਸੰਧਾਰੇ ਦੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਸੰਬਾਰਾ ਕੋਈ ਸੁਭਾਗ ਸ਼ਾਲੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਧਾਰਾ ਆਤਮ ਹਤਿਆ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪਾਪ ਹੈ । ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰਿਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਸੰਥਾਰੇ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਧੀ ਜਾਂ ਸੁਖ ਪ੍ਰਰਵਕ ਮਰਨਾ ਹੈ ਗਿਆਨ-ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ, ਆਤਮਾ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਲੀਣ ਰਹਿਣਾ ਹੈ । ਸੰਬਾਰਾ ਉਦੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਸ਼ਰੀਰ ਧਰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾ ਰਹੇ । ਪਰ ਅਧੀਨ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਮਰਨਯੋਗ ਰੰਗ ਆ ਜਾਵੇ । ਸੰਧਾਰੇ ਸ਼ੁਧ ਆਤਮਾ ਸਾਧਨਾ ਹੈ । ਮਰਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਪਰ
੧੧੩

Page #138

ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਕਾਈਰ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿਚ ਫਰਕ ਸਪੱਸਟ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਰਤਾ ਪੂਰਵ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨਾਲ ਮਰਨਾ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਲ (ਅਕਾਮ ਮਰਨ) ਹੈ । ਪਰ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਦੇਹ ਦਾ ਤਿਆਗ ਸਮਾਧੀ (ਸਕਾਮ) ਮਰਨ ਹੈ । ਸ਼ਾਵਕ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਥਾਰੇ ਵਿਚ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਥਾਰੇ ਵਿਚ ਨਾਂ ਸਾਧਕ ਜੀਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾਂ ਮਰਨ ਦੀ। ਸਾਧਕ ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮ ਦੇ ਸ਼ੁਧ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸ਼ੁਧ ਆਤਮ ਸਮਾਧੀ ਅਵਸਥਾ, ਜੋ ਮੌਤ ਤਕ ਚਲੇਗਾ । ਉਹ ਸੰਬਾਰਾ ਹੈ । ਸੰਥਾਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ 84 ਲੱਖ ਜੀਵਾ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਮੰਗੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੇਰ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸੰਥਾਰੇ ਨੂੰ ਅਪਸ਼ਚਿਮ ਮਾਰਣਾਤਿਕ ਸੰਲੇਖਨਾ ਜੋਸ਼ਨਾ-ਅਰਾਧਨਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਪੰਜ ਅਤਿਚਾਰ ਹਨ ।
1. ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਅੰਸ਼ ਪ੍ਰਯੋਗ : ਸੰਥਾਰਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਅਮੀਰ ਬਣਾ ।
2.
ਪਰ ਲੋਕਾਸ਼ਸ ਪ੍ਰਯੋਗ : ਮਰ ਕੇ ਮੈਂ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਇੰਦਰ ਬਣਾ। 3. ਜੀਵਤਾ ਅੰਸ ਪ੍ਰਯੋਗ : ਜੇ ਮੈਂ ਵਰਤ ਦੁਹਰਾਨਾ ਜਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਜੀਊਂਦਾ ਰਹਾਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ।
4. ਮਰਨਾ ਅੰਸ ਪਰਯੋਗ : ਇਸ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਛੇਤੀ
ਮਰ ਜਾਵਾਂ ।
:
5. ਕਾਮ ਭੋਗ ਅੰਸ ਪ੍ਰਯੋਗ : ਮਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਨੁਖ ਜਾਂ ਦੇਵਤਿਆ ਵਾਲੇ ਕਾਮਭੋਗ ਮਿਲੇ । ਸੰਧਾਰਾ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਸੰਧਾਰਾ ਭਗਤ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ ਹੈ । ਘੁਮਨ ਫਿਰਨ ਦੀ ਹੱਦ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਕੇ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਇੰਗਤ ਮਰਨ ਹੈ । ਟੁੱਟੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੀ ਖੁੱਲ ਰੱਖਕੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਤਿਆਗ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਹੈ ।
ਸੰਲੇਖਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਅਪਸ਼ਚਿਮਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਆਖਰੀ ਭਾਵ ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਕਰਤੱਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।
ਮਾਰਨਾਂਤਿਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਰਨ ਤਕ ਚਲਨ ਵਾਲੀ ਸਮਾਧੀ । ਜੋਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ । ਅਰਾਧਨਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਤਾਰਨਾ। ਸਾਗਾਰੀ ਅਨਸ਼ਨ :
ਕਈ ਲੋਕ ਰਾਤਰੀ ਨੂੰ ਸੰਥਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਪੂਰਨ ਸਥਾਰਾ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਗਾਰੀ ਸੰਧਾਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ : ਰਾਤ ਨੂੰ ਘਾਹ ਫੂਸ ਦਾ ਆਸਨ ਬਿਛਾ, ਹੱਥ ਦਾ ਸਿਰਾਹਣਾ ਲੈਣਾ । ਸੌਣ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਸਾਫ ਕਰਨਾ। ਕਰਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਵੀ ਸਰੀਰ ਦਾ
੧੧੪

Page #139

ਜਨ ਕਰਨਾ । ਜਾਗਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ, ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ? ਵਰਤ ਵਿਚ ਹਾਂ ਜਾਂ ਵਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਾਂ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਾਂ ਜਾਗ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ? ਕਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ? ਉਠਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ? ਸੌਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਵਟ ਨਾ ਬਦਲਣਾ ।
| 84 ਲੱਖ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਖਿਮਾਂ ਯਾਚਨਾ ਕਰਕੇ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । “ਜੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਭੋਜਨ ਕੇ ਪਾਣੀ, ਉਪਕਰਨ, ਦੇਹ ਨੂੰ ਮਨ ਵਚਨ, ਕਾਈਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹਾਜਰ ਨਾਜਰ ਜਾਣ ਛੱਡਦਾ ਹਾਂ । ਫੇਰ ਅਰਿਹੇਤ, ਸਿੱਧ, ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਕੇਵਲੀ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਰਨਾ ਹਿਣ ਕਰੇ । ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਦਰਿੜ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਖਿਮਾਂ ਮੰਗ ਕੇ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਪੜ ਕੇ ਸੌ ਜਾਵੇ ।
ਵਕ ਦੀਆਂ 12 ਤਿਮਾਵਾਂ (ਸਾਧਨਾ ਕਮ) 1) ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਿਅਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਣਾ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਣਾ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ । ਇਸ ਤਿਮਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੈ ।
(2) ਵਰਤ ਤਿਮਾ : ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ । 12 ਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਹੈ ! ( 3) ਸਮਾਇਕ ਤਿਮਾ : ਇਸ ਵਿਚ ਦਿਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਸਮਾਇਕ ਕਰਨਾ, ਸ਼ੀਲ ਵਰਤ ਪਾਲਨਾ, ਤਿਆਗ ਪਛਖਾਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤੇ ਪਾਲਣਾ, ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 3 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
4) ਪੋਸ਼ਧ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਪਹਿਲਾ ਦਸੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਧ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 4 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
5) ਕਾਯਤਸਰਗ : ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਮਤਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਮਨ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਾਯਤਸਰ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ ਦਿਨ, ਦੋ ਦਨ, ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਜਾਂ 5 ਮਹੀਨੇ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਵਿਚ ਇਥੇ ਸਚਿੱਤ ਤਿਆਗ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ '
6) ਬ੍ਰਮ ਚਰ : ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਚਰਜ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ, ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਤ ਭੋਜਨ ਤਿਆਗ ਤਿਮਾ ਹੈ ।
7) ਸਚਿੱਤ ਅਹਾਰ ਭੋਜਨ : ਜੋ ਭੋਜਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਕਿਆ ਨਹੀਂ, ਜੀਵ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਉਹ ਸਚਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਸਚਿਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਹ ਤਿਮਾ
૧૧૫

Page #140

ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 6 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
8) ਸਵੇ ਆਰੰਭ ਵਰਜਨ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਮੋਟੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਸਚਿਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਦਾ ਘਟੋ ਘਟ ਸਮਾਂ ਇਕ-ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ 8 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
9) ਭਰਿਤਕ ਪ੍ਰੇਸ਼ਯਾ ਆਰੰਭ ਵਰਜਨ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਿਚ ਉਪਾਸਭ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਸਾ ਆਪ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਖਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ-ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ 9 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
:
10) ਉਦਿਸ਼ਟ ਭਕਤ ਵਰਜਨ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸੰਸਾਰਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਾ ਵਿਚ ਹੀ ਉਤਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 1. 2, 3 ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 10 ਮਹੀਨੇ ਹੈ ।
11) ਸ਼ਮਣ ਭੂਤ ਪ੍ਰਤਿਮਾ : ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਸਾਧੂ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਘਰ ਤੌਂ ਭਿਖਿਆ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਉਸਤਰੇ ਨਾਲ ਮੁਨਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਿਚ 5 ਮਹਾਵਰਤਾ ਦਾ, ਪੂਰਵ ਅਭਿਆਸ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਧੂ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 1-2-3 ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 11 ਮਹੀਨੇ ਹੈ।
ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 5 ਸਾਲ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕ ਨੂੰ ਛੋਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਪਾਸਕ ਸਭ ਦੀ ਆਤਮਾ ਉਦੇਸ਼' ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ, ਅਰਹੰਤ ਸਿੱਧ ਬਨਣਾ ਹੈ। ਸੌ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਪਾਸਕ ਲਈ ਦਾਨ, ਸ਼ੀਲ, ਤੱਪ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।
ਇ AA
卐 5% © &
૧૧૯

Page #141

ਰਤਨ ਤੇ , ਸ਼ਰੁਤ ਧਰਮ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ
| ਸਮਿੱਅਕ ਗਿਆਨ
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਿੰਸਾ, ਕਰੁਣਾ ਆਦਿ ਵਰਤ ਬੇਕਾਰ ਹਨ । ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਖੋਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਮਿਅਕ (ਸਹੀ) ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਿਆਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1) ਦਰਵ (ਪੁਸਤਕ) ਸ਼ਰੁਤ 2) ਭਾਵ ਸ਼ਰੁਤ । (ਪੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ 1) ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਖ ਤੇ ਪਕਸ਼ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਹੈ ।
ਅਧਿਆਤਮ ਪਖੋਂ ਉਹ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇ, ਕਸ਼ਾਏ ਠੰਡੇ ਹੋ ਜਾਣ, ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ । ਆਤਮਾ ਸ਼ੁਧੀ ਹੋਵੇ ।
ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ, ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕਤਵ ਦਾ ਉਲਟ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ।
| ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ 5 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਮਤੀ ਗਿਆਨ (2) ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ (3) ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ (4) ਮਨ ਯੂਅਵ ਗਿਆਨ (5) ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ।
ਮਤੀ ਗਿਆਨ | ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਨ (1) ਸਪਰਸ਼ਨ ਇੰਦਰੀਆਂ 2) ਰਸਨ ਇੰਦਰੀਆ 3) ਪ੍ਰਾਣ ਇੰਦਰੀਆਂ 4) ਚਖਸੂ ਇੰਦਰੀ 5) ਸਰੋਤ (ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਇੰਦਰੀ) ।
| ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਦੇ 340 ਭੇਦ ਉਪਭੇਦ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਨੰਦੀ ਸਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1) ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕੁਝ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਵਹਿ ਆਖਦੇ ਹਨ । 2) ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ? ਇਹ ਨਹੀਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਈਹਾ ਆਖਦੇ ਹਨ 3) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਉਹੀ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਨਿਰਣਾ ਅਪਾਏ ਆਖਦੇ ਹਨ । 4) ਫੇਰ ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਭੁਲਣ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ।
੧੧੭

Page #142

ਅਵਿਗਹਿ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਇਸ ਗਲ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਣ ਕਿਹਾ, ਧੁੰਧਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਚੇਤਨੇ ਜਗਰਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਵਿਅੰਜਨ ਅਵਿਹਿ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਅਰਥ ਅਭਿਨ੍ਹ ਹੈ ।
| ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁਧੀ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ :
1) ਅੰਤਪਾਤਕ ਬੁਧੀ : ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮਸਿਆ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਫੋਰੀ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਾਲੀ ਧੀ ।
2) ਵੈਨਥਿਕੀ ਬੁਧੀ : ਸਿਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਧੀ ।
3) ਕਾਰਮਿਕੀ ਬੁਧੀ : ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਅਨੁਭਵ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਬੁਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਣਾ । 4) ਪਰਿਣਾਮਿਕੀ ਧੀ : ਉਮਰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬੁਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ ।
ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਚਿੰਤਨ, ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਜਦ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਯਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜੋ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਦੇ 14 ਭੇਦ ਦਸੇ ਹਨ । ) ਅਖਰ ਸ਼ਰੂਤ : ਸਵੱਰ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ । 2) ਅਨਅਕਸ਼ਰ ਸ਼ਰੂਤ : ਛੀਕ ਅੱਖ ਜਾਂ ਹੋਰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ । 3) ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਰਤੇ : ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (ਉ) ਦੀਰਘਕਾਲਕੀ : ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਭੂਤ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
|ਅ ਹੇਤੁ ਦੇਸ਼ਕੀ : ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਪਖ ਭਜਨ ਆਦਿ ਦਾ ਬੁਧੀ ਪੂਰਵਕ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬ) ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਉਪਦੇਸ਼ਕੀ : ਆਤਮ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਉਪਦੇਸ਼ਕੀ ਹੈ । 4) ਅਸੰਗੀ ਸ਼ਰੂਤ : ਅਸੰਗੀ (ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਨਾਲ) ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਰੁਤ
ਗਿਆਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ) ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਵਿਚਾਰ | ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 2) ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਮਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ 3) ਮਿਥਿਆ ਸ਼ਰੁਤ
ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ । 5) ਸਮਿਅਕ ਸ਼ਰੁਤ : ਸਰਵਗ, ਸਲਵਦਰਸ਼ੀ ਅਰਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ
ਗਿਆ, ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਉਪਾਂਗਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ । 6) ਮਿਥਿਆ ਸ਼ਰੂਤ : ਹਿੰਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਅਗਿਆਨੀਆ ਰਾਹੀਂ ਰੱਚੇ ਸਾਸ
૧૧e

Page #143

ਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਸਰਵੱਗ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ
ਗਿਆਨ !
7-8) ਸਾਦੀ ਸ਼ਰੁਤ ਅਤੇ ਅਨਾਦੀ ਸ਼ਰੁਤ : ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ ਉਹ ਸਾਦੀ ਸ਼ਰੁਤ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਹ ਅਨਾਦੀ ਹੈ ।
9-10) ਸਪਰਿਵਸਿਤ ਅਪਰਿਵਸਿਤ ਸ਼ਰੁਤ : ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਵੇ ਉਹ ਸਪਰਿਵਸਿਤ ਸ਼ਰੁਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਪਰਿਵਸਿਤ ਸ਼ਰੁਤ ਹੈ ।
11-12) ਗਮਿਕ ਸ਼ਰੁਤ, ਅਗਿਮਕ ਸ਼ਰੁਤ : ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਫ ਪਾਠ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਗਮਿਕ ਸ਼ਰੂਤ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਠ ਅੋਜਲ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਗਮਿਕ ਸ਼ਰੁਤ ਹੈ ! 13-14) ਅੰਗ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅੰਗ ਬਾਹਰ : 11 ਅੰਗ, ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟ ਹਨ ਅਤੇ 12 ਉਪਾਂਗ
ਅੰਗ ਵਾਹਰ ਹਨ।
ਸਮਿਅਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀਤਰਾਗ ਪੁਰਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਆਖੇ, ਨਾ ਬਦਲਣਯੋਗ, ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹਿੱਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪਰਮ ਆਵਸ਼ਕ ਹੈ ।
ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ
ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਤਮਾ ਜਿਸ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੇ) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਨਾਰਕੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭੱਵ ਪ੍ਰਤਯ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤਕ
ਚਲਦਾ ਹੈ ।
ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਗਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਗੁਣ ਪ੍ਰਤਯ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਿਆਨ ਤੱਪ ਕਾਰਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੋ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਗਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਆਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਵਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਉਨਾ ਦੇ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਮਨ ਵਭ ਗਿਆਨ
ਜਿਸ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਢਾਈ ਦੀਪ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨ ਵਾਲੇ (ਸੰਗੀ) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਜਾਣੀ ਜਾ ਸਕੇ, ਓਹ ਮਨ ਪ੍ਰਯਵਭ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਜਦ ਨਿਰਮਲ ਆਤਮਾ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਨ ਵਰਗਨਾ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨ ਦੇ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾਵਾਂ) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਗਿਆਨ ਵਿਕਸ਼ਿਤ ਮਨ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਿਆਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
੧੧੯

Page #144

1) ਰਿਜੁਮਤੀ : ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਧਾਰਣ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਨਾ । ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਘੜੇ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । 2) ਵਿਪੁਲਮਤੀ : ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ।
ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਇਸ ਗਿਆਨ ਦੀ ਅਚਾਰਿਆ ਸਮਰਾਟ ਪੂਜਯ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦੀ ਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੰਨਾ 63 ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
1) ਜਿਸਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗਿਆਨ ਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਹੀ ਗਿਆਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ ।
2) ਜੋ ਗਿਆਨ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੰਤਰ ਤੋਂ ਜੋ ਰੂਪੀ, ਅਰੂਪੀ, ਮੁਰਤ, ਅਮੂਰਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿਲਮ ਚਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3) ਜੋ ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਸਭ ਪਰਿਆਏ (ਭਾਅ) ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ ।
4) ਜੋ ਗਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਜੋ ਅਨੰਤਅਨੰਤ ਜਾਨਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ । ( 5) ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਬੇਅੰਤ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ ।
6) ਜੋ ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼ ਮੋਹ, ਲੋਭ, ਕਾਮ, ਕਰੋਧ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ ।
ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਇਸ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਦੇ 4 ਕਰਮ ਜੋ ਅਘਾਤੀ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਿਧ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਸਮੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਅਰਿਹੰਤ, ਜਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਮੰਜਿਲ ਹੈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੀ ਕਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੈ ।
ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪਰਆਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਖ ਵੇਖਣਾ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਆਤਮ ਸਮਕਿਤ ਸਹਿਤ ਸਰਵ ਵਿਰਤਿ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤ, ਅਪਰੂਵ ਕਰਨ ਆਦਿ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੇ ਚੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਲ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾਸ ਕਰਕੇ 41 ਘਤੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
੧੨੦

Page #145

-
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮੁਕਤੀ, ਸਿੱਧ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਚਾਰਿਆ ਉਮਾਸਵਾਤੀ ਨੇ ਤਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਰਤਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਤੱਪ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮਤੀ-ਸ਼ਰੁਤ-ਵਿਭੰਗ ਅਗਿਆਨ : ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਗਿਆਨਾ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ। ਸਮਿਅੱਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਗਿਆਨ ਹੈ। ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਗਿਆਨ ਹੈ ।
ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ
ਸਮਿਅਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਯਥਾਰਥ ਜਾਂ ਸਹੀ । ਮੋਹ ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਬੱਧੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਜਾਗਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਜੀਵ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਠੀਕ ਤੇ ਸੱਚੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ।
ਦੇਵ, ਗੁਰੂ, ਧਰਮ, ਸ਼ਾਸਤਰ, ਨੌਂ ਤਤਵਾਂ (ਜੀਵ ਅਜੀਵ) ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ, ਤਤਵਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਪਛਾਣਨਾ ਹੀ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਾਧਾਰਣ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਦਾ ਹੀ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਹੈ । ਜਾਨਣ ਯੋਗ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੱਲਾਂ
ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਤੱਤਵਾ ਤੇ ਸੁਰਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । 1. ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਸੰਪੂਰਨ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਉਹ (ਜੀਵ) ਕੀ ਹੈ ? 2. ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਦਾਰਥ (ਅਜੀਵ) ਕੀ ਹਨ ? 3. ਦੁਖ ਅਤੇ ਅਸਾਂਤੀ (ਆਸ਼ਰਵ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ ? 4. ਦੁਖ ਤੇ ਅਸਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿ ਹੈ (ਬੰਧ) । 5. ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਨ 6. ਪਹਿਲਾ ਦੁੱਖਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਾ (ਨਿਰਜ਼ਰਾ) ਕਿ ਰਸਤਾ (ਮੋਕਸ਼) ਕੀ ਹੈ ? 8. ਪਾਪ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ? (ਵੇਖੋ 9 ਤੱਤਵ)
(ਸੰਵਰ) ਕਿ ਹੈ । ਦਾ ਉਪਾ ਹੈ ? 7. ਅਨੰਤ, ਅਖੰਡ ਸੁੱਖ 9. ਪੁੰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਦਾ
ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪੱਕੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਤੱਤਵ ਸਰਧਾ ਦੇ ਸਮਿਅਕਤਵ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਝਮੇਲੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਕਰਮ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਕੇ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸੰਬੰਧੀ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਭੈ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ (ਵੇਖਣਾ) ਸਮਿਅਕ (ਸਹੀ) ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਜੋਗ ਜਾਂ ਵਿਯੋਗ ਕਿਸੇ ਦਾ ਡਰ
ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹ ਸਮਭਾਵੀ ਜਾਂ ਸਮਤਾ ਜੋਗੀ ਹੈ ।
੧੨੧

Page #146

.
ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਧਾਰ
: ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਤਵ ਹੈ । ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਤਵ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤੱਤਵ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਅਧਾਰ ਹਨ :
(1) ਕਸ਼ਮ : ਰਾਗ ਦੇ ਵਸ ਕਾਰਣ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ (2) ਨਿਰਵੇਦ ਸੰਸਾਰ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਖਾਣ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਲਗਾਵ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ (3) ਸੰਵੇਗ ਧਰਮ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇਛਾ (4) ਅਨੁਕੰਪਾ : ਦਿਆ (ਲੜ ਬੰਧਾਂ) ਦੀ ਮਦਦ, ਰਹਿਮ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (5) ਆਸਤਿਯ ਜਨੇਸ਼ਵਰ ਦੇਵ ਦੇ ਤੱਤਵ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਅਟਲ ਸ਼ਰਧਾ ਕਰਨਾ, ਦੁਸਰੇ ਝੂਠੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਤਿਆਗ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਮਨ ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ! ਸਗੋਂ ਗਲਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਹੀ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰੇ ਲਈ ਅਨਾਸਕਤੀ (ਤਿਆਗ) ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਆਸਕਤੀ (ਲਗਾਵ) ਬੰਧਨ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਧਨ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਹੈ । ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਆਸਕਤੀ ਹੈ ।
| ਸ਼ਾਂਤ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਵਿਚ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੇਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੁਭਾਵ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਹੈ ਉਹ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੌਣ ਦਾ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੋ
ਸਕਦਾ }
ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਸੱਚ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
(1) ਸ਼ੰਕਾਂ :-ਤੱਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਕਰਨਾ (2) ਕਾਂਕਸ਼ਾ : ਮਿਥਿਆ ਵਿਵਹਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਰਸ ਲੈਣਾ (3) ਵਿਚਿਕਿੱਤਸਾ : ਕਰਮ ਫਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਰੱਖਣਾ (4) ਮਿਥਿਆ ਝੂਠੇ) ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਨਾ (5) ਮਿਥਿਆਤਵ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ।
ਸਮਿਅਕਤਵ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹਨ :(1) ਦੇਵ (2) ਗੁਰੂ (3) ਧਰਮ
| ਦੇਵ ਵੀਰਾਗ ਅਰਿਹੰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਖੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੇ ਚਲਨਾ ਦੇਵ ਭਗਤੀ ਹੈ । ਦੇਵ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਅਸੀਂ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪਾਠ ਵਿਚ ਖੁਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇ ਆਏ ਹਾਂ । ਦੇਵ ਦੀਆਂ ਦੋ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ।
੧੨੨

Page #147

A
(1) ਅਰਿਹੰਤ (2) ਸਿਧ
ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਜੋ ਅਰਿਹੰਤ ਹਨ ਇਹੋ ਅਰਿਹੰਤ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਇਹ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚਕਰ, ਕਾਰਣ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧ ਆਤਮਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਸਮਿਅਕਤਵੀ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਰਗਾ ਬਣ ਸਕੇ । ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਦਾ ਜੇਤੂ ਵੀਤਰਾਗ ਆਤਮਾ ਹੀ ਦੇਵ ਹੈ ।
ਗੁਰੂ
ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤਿਆਗੀ ਬਣ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਪੰਜ ਮਹਾ ਵਰਤਾਂ, ਪੰਜ ਸਮਿਤਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀਆਂ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਜਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਦੇਵ, ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਤੇ ਸੱਚੇ ਵੀਤਰਾਗ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਖੁਦ ਤਰਦੇ ਹਨ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਤੇਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਨ ।
ਧਰਮ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਆਖੇਂ (ਜੀਵ), ਅਜੀਵ ਆਦਿ ਨੌ ਤੱਤਵਾਂ ਗਿਆਨ ਸਾਧੂ ਤੇ ਵਕ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਖੇ ਕਰਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਤ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਿਮਾ ਆਦਿ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਕਰਣਾ ਹੀ ਸੱਚੇ ਸਮਿਅਕਤਵੀ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ।
ਵੀਤਰਾਗ ਦੇ ਆਖੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾ ਕਰਕੇ ਚਲਣਾ ਹੀ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਬਚਾ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਲ ਲੈ ਜਾਵੇ । ਉਹ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ ।
ਤੋਂ
ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਦੋ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪਰਿਪੂਰਕ ਹਨ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ । ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਗਿਆਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਆਨ ਹੈ ਫੇਰ ਦਯਾ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ
ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸਹੀ ਆਚਰਣ । ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਕੁਝ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਚਰਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਆਚਰਨ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਪਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਰਤੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਰਵਾਜੇ ਹਨ 1) ਮਨ 2) ਵਚਨ ਅਤੇ 3) ਕਾਈਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵਾਕਫੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ (ਯੋਗ)
੧੨੩ !

Page #148

ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ, ਮੈਤਰੀ, ਲਾਭ, ਹਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ਹਰ ਪਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਨਿਵਰਤੀ ਜੁੜੀ ਹੈ ਪਰਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਇੱਛਾ ਪੂਰਵਕ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਤੇ ਲਗ ਜਾਨਾ ਅਤੇ ਨਿਵਰਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਭਲਾ ਜਾਂ ਬੁਰਾ ਕਰਨਾ ਮਾਨਸਿਕ ਪਰਵਿਰਤ ਹੈ ਕੌੜੇ ਮਿੱਠੇ ਵਚਨ ਬੋਲਨਾ ਵਚਨ ਪਰਵਰਤੀ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਭੈੜੇ ਜਾਂ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਕਾਵਿਕ ਪਰਵਿਰਤੀ ਹੈ । ਪਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਬੁਰਾ ਹੋਣਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਆਤਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । | ਇਸ ਲਈ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ । (1) ਪਰਵਿਰਤੀ ਮੁਲਕ (ਹਿਸਥ ਧਰਮ) (2) ਨਿਵਰਤੀ ਮੁਲਕ (ਸਾਧੂ ਧਰਮ)
ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਮਿਅਕ ਹੋਣਾ ਕਿ ਹੈ ? ਉਸ ਦਾ ਪਤਾ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਜਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਚਾਰਿੱਤਰ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ਅਹਿੰਸਾ ਵਰਤ ਸੱਤ, ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਬ੍ਰਹਮਚਾਰਜ ਅਤੇ ਅਪਾਰੰਨ੍ਹ ਵਰਤ ਇਸ ਦੇ ਰਖਿਅਕ ਹਨ !
, ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਮਲ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । (1) ਦਰਵ ਹਿੰਸਾ (ਸਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ) ਭਾਵ ਹਿੰਸਾ (ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨੇਤਿਕ ਹਿੰਸਕ ਭਾਵ ਰਖਨ) | ਜਦ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਜਾਂ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਕਾਰਨ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵ ਦਾ ਘਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵ ਹਿੰਸਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ, ਸਤਾਉਂਦਾ ਦਾ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਵਸ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ f ਹੰਸਾ ਭਾਵ ਹਿੰਸਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਜੀਵ ਮਰੇ ਜਾਂ ਨਾ ਮਰੇ ਪਰ ਭਾਵ ਹਿੰਸਾ ਕਾਰਨ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਮਨ ਜਰੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਾਧੂ, ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜ ਮਹਾ ਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪੂਰਨ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ( 1) ਸੰਕਲਪੀ :-ਜਾਨ ਬੁਝ ਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਨਿਰਅਪਰਾਧ ਜੀਵ ਨੂੰ ਮੋਜ ਮਸਤੀ ਜਾ ਖਾਣ ਲਈ ਮਾਰਨਾ ਜਿਵੇਂ ਕਸਾਈ ਦਾ ਧੰਦਾ ਹੈ ।
2) ਆਰੰਭਜ :-ਘਰੇਲੂ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ, ਵਿਉਪਾਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ ।
3) ਉਦਯੋਗੀ :-ਕਾਰਖਾਨੇ, ਨੌਕਰੀ, ਫੌਜ ਵਿਚ ਫੌਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ !
4) ਆਂਰੰਬੀ :-ਭੋਜਨ, ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਕਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ । 5) ਵਿਰੋਧੀ :-ਆਪਣੀ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ
੧੨੪

Page #149

ਉਪਾਸਕ ਸੰਕਲਪੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਸਥਾਵਰ ਅਤੇ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਸੰਕਲਪੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
| ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਹਨ। 1) ਸਮਾਇਕ ਚਾਰਿਤਰ : ਮਾਇਕ ਵਰਤ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ (ਵੇਖੋ ਹਿਸਥ ਧਰਮ) ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1) ਖੱੜੇ ਸਮੇਂ ਦਾ 2) ਜੀਵਨ ਭਰ ਦਾ ।
2) ਛੇਪ ਸਥਾਪਨੀਆ : ਮਹਾਂ ਵਰਤਾ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ (ਵੇਖੋ ਅਚਾਰਿਆ ਪਦਵੀ) .
3) ਪਰਿਹਾਰ ਵਿਧ : ਖਾਸ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਤਪਸਿਆ ਆਦਿ ਕਰਨਾ ।
4) ਸੂਖਮ ਸੰਪਰਾਏ : ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਲੋਭ ਆਦਿ ਕਸ਼ਾਏ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ । ਜਦ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਕਸ਼ਾਏ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੰਪਰਾਏ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : 1] ਵਿਧ ਧਿਆਮਾਨ 2] ਸਕਿਲਜ਼ ਮਾਨ ।
5) ਯਥਾਆਖਿਆਤ : ਵੀਰਾਗਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ।
ਚਾਰਿੱਤਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸਥਿਰ ਬੁਧੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਣ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ !
ਚਰਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਥਿਰ ਬੁਧੀ ਹੋ ਕੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਸਾਧਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਗਮਾ ਵਿਚ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ :(1) ਗਿਆਨ (2) ਦਰਸ਼ਨ (3) ਚਾਰਿਤਰ (4) ਤੱਪ
ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਸੱਚ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਸਚਾਈ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮ ਦੀ ਨਿਰਜਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਪ
੧੨੫
: '

Page #150

ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਦੇ ਭੇਦ 1) ਐਪਸ਼ਮੀਕ :-ਅਨੰਤਾਨੁਬੰਧੀ ਕਸ਼ਾਏ (ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ) ਅਤੇ
ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦੀ ਆਤ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਉਸ਼ਮ (ਘੱਟ ਹੋਣਾ) ਹੋਣ ਤੇ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਤੱਤਵ ਰੁੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਔਪਸ਼ਮੀਕ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਹੈ । 2) ਸਾਜਵਾਦਨ :ਜੀਵ ਦਾ ਜੋ ਪਰਿਣਾਮ (ਹਾਲਤ) ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਮਿਅੱਤਵ ਦੇ
ਸਵਾਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਜਵਾਦਨ ਹੈ । 3) ਸ਼ਯਪਸ਼ਮੀਕ :-ਅਨੰਤਾ ਨੂੰ ਬੰਧੀ ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਮਿਥਿਆਤਵ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ
ਉਪਸ਼ਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜੋ ਜੀਵ ਦੀ ਤੱਤਵ ਰੁਚੀ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਯਪਸ਼ਮੀਕ ਹੈ । 4) ਵੇਦਕ :-ਪਕ ਸ਼ਰੇਣੀ (ਵਖੋ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਨੰਤਾਨੁ
ਬੰਧੀ, ਮਿਥਿਆਤਵ ਮੋਹਨੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰ ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜੋ ਗਲ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵ, ਆਖਰੀ
ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜੋ ਭੋਗ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੇਦ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਹੈ । | ਸਾਕ :-ਉਪਰੋਕਤ ਕਰਮ ਦੀਆਂ 7 ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਾਤਮਾ ਹੈ ਇਸ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਤੱਤਵ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅੱਤਵ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜੀਵ ਉਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਵੀ ਮੋਕਸ਼ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੀਸਰੇ ਜਨਮ ਹਰ ਹਾਲਤ ਮੋਕਸ਼ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਦੇ 6 ਸਥਾਨ (ਮਾਨਤਾਵਾਂ) ਸਮਿਅੱਕਤਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । 1) ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਆਲ ਤੰਤਰ ਦਰਵ ਹੈ । 2) ਇਹ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਸਨਾਤਨ ਹੈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ .
ਨਾਮ ਹੈ । 3) ਆਤਮਾ ਕਰਮਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ ਮਿਥਿਆਤਵ ਆਦਿ ਕਾਰਣ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਇਕੱਠਾ
ਕਰਦਾ ਹੈ । 4) ਇਹ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਆਪ ਹੈ ! 5) ਆਤਮਾ ਦਾ ਮੋਕਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਅਨਾਦੀ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੈ “ਸੋ ਮੋਕਸ਼
ਅਸੰਭਵ ਹੈ'' ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਗਲਤ ਹੈ । 6) ਮੋਕਸ ਲਈ ਸਚਾ ਰਾਹ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੇ ਤੱਪ ਹੈ ।
ਮਿਥਿਆਤਵ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮਿਥਿਆਤਵ ਕਿ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਵਿਚ ਬੰਧਦਾ ਹੈ ।
੧੨੬

Page #151

ਸਮਿਅੱਕਤਵ (ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ) ਦਾ ਉਲਟ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ, ਜਿਸਤੋਂ ਭਾਵ ਗਲਤ ਧਾਰਣਾ ਹਨ। (1) ਅਧਰਮ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸਮਝਣਾ (2) ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਧਰਮ ਸਮਝਣਾ (3) ਝੂਠੇ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਸਚਾ ਮਾਰਗ ਸਮਝਣਾ (4) ਸੱਚੇ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਅਜੀਵ ਨੂੰ ਜੀਵ ਸਮਝਣਾ (6) ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਜੀਵ ਸਮਝਣਾ ਸਮਝਣਾ (8) ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਅਸਾਧੂ ਸਮਝਣਾ ਜੀਵ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਸਮਝਣਾ (10) ਮੁਕਤ ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਮੁਕਤ ਸਮਝਣਾ ।
ਮਾਰਗ ਸਮਝਣਾ (5) (7) ਅਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਕਿਰਵਾਨ ਵਾਲੇ) ਇਹ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ
(9) ਅਮੁਕਤ (ਬਿਨਾ
ਦਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
க்
੧੨੭

Page #152

१२८
सरावर कर्म-पानी
ਨਵ ਤੱਤ ਵ
पुण्य- शुध्ध पानी, पॉप-अशुध्ध पानी
नवतत्व
गोक्ष
भाप बनकर उड़ता है पुण्य-पापका पानी
निर्जश
ਹੈ । ਜੀਵ ਰੂਪੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਕਰਮ ਦਾ ਪਾਣੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਨਿਰਜਰਾ ਰੂਪੀ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਪੁੰਨ ਅਤੇ ਪਾਪ ਦੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਾਪ ਬਣ ਕੇ ਉਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਪੁੰਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁਧ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪਾਪ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਧ ਪਾਣੀ ਕਿਹਾ

Page #153

ਨੌ ਤੱਤਵ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਤਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚੋਂ ਨੂੰ ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੇ ਇੰਝ ਵੀ ਆਖ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਕ ਇਹ ਨੌਂ ਤੱਤਵ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰ ਹਨ ਤਾਂ ਕੋਈ . ਅੱਤ ਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।
| ਤੱਤਵ ਕੀ ਹੈ ? ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰਿਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਅਸੀ ਤੱਤਵ ਦਾ ਅਰਥ ਅਸਲਿਅਤ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । | ਵੈਦਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਮਾਂ ਲਈ ਤੱਤਵ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੰਕਧ, ਆਯਤਨ, ਧਾਤੂ ਆਦਿ ਭਿੰਨ ਤੱਤਵ ਹਨ ।
ਚਾਰਵਾਕ ਆਦਿ ਨਾਸਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਤੱਤਵ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਵੈਸ਼ਸਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਦਰਵ, ਗੁਣ, ਕਰਮ, ਸਮਾਨਯ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਵਾਏ ਆਦਿ ਛੇ ਤੱਤਵ ਹਨ । ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁਰਸ਼, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਮਹੱਤਤਵ, ਅਹੰਕਾਰ ਆਦਿ 25 ਤਤਵ ਹਨ । ਮੀਮਾਂਸਾ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੋ ਹੀ ਤੱਤਵ ਹਨ : ਕਰਮ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ।
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ 9 ਤੱਤਵ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਤਵਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅੰਤ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਕਾਂਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । | ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੀਵ ਨੂੰ ਜੜ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ !
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਆਖਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਅੱਡ ਹੈ ਤੇ ਪੁਦੱਗਲ ਅਡ ਹੈ । (1) ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਤੱਤਵ ਦੇ 3 ਭਾਗ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ੴ) (1) ਜੀਵ (2) ਅਜੀਵ ਅ) (1) ਜੀਵ (2) ਅਜੀਵ (3) ਆਸ਼ਰਵ (4) ਬੰਧ (5) ਸੰਬਰ (6) ਨਿਰਜਰਾ (7) ਮੱਕਸ਼ (ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ) e) () ਜੀਵ (2) ਅਜੀਵ (3) ਨ (4) ਪਾਪ , (5) ਆਸ਼ਰਵ (6) ਸੰਬਰ
੧੨੯
,

Page #154

(7) ਨਿਰਜਰਾ (8) ਬੰਧ (9) ਮੋਕਸ਼ (ਸ਼ਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ)
ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਤਤਵ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਵਹਾਰ ਸਮਿਅਕੱਤਵ (ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ) ਦਾ ਲਛਣ ਹੈ ਉਹ ਤਦ ਹੀ ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਜਾ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਡ਼ ਪ੍ਰਤੀਤੀ, ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਵੇ। ਜਦ ਨਿਸ਼ਚੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਸਵਰੂਪ ਪਹਿਚਾਨ ਕੇ, ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਰਾਗ ਅਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਛੱਡਦਾ ਹੈ । ਮੋਕਸ਼ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਚ ਸਵੈ ਬੁਧੀ ਅਤੇ ਸਵੈ ਵਿਚ ਪਰ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ । ਸਵੈ ਵਿਚ ਸਵ ਬੁਧੀ ਪਰ (ਪਰਾਏ) ਪਰ ਬੁਧੀ ਹੋਣਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ।
ਜੀਵ
ਲਛਣ : ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਾਰਾਂ ਨੇ ਜੀਵ ਦੇ ਲੱਛਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ :1) ਅਨਾਦੀ : ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਕਿ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਹੋਈਆ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਅਜਨਮਾ ਜਾਂ ਅਨਾਦੀ ਹੈ।
(2) ਅਨਿਧਨ :- -ਜੀਵ ਕਦੇ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਜੀਵ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਮਰ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਮਰਨਾ ਜੀਵ ਦਾ ਮਰਨ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ।
(3) ਅਕਸ਼ੇ :--ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਸ਼ਕਤੀ ਪਖੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਹੁਣ ਹੈ, ਅਗੋਂ ਨੂੰ ਰਹੇਗਾ । ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਕਦੇ ਘਾਟਾ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ।
(4) ਧਰੁਵ :—ਜੀਵ ਦਰਵ (6 ਦਰਵ) ਪਖੋਂ (5) ਨਿੱਤ :–ਦਰੱਵ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਦਰੱਵ ਦਾ (ਸੁਭਾਅ) ਪਖੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਟਿਕੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਦੇ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਕੇਵਲ ਪਰਿਆਏ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਹੀਂ,
(6) ਸੰਕੋਚ ਤੇ ਵਿਕਾਸ਼ ਸ਼ੀਲ :—ਨਿਸਚੈ ਪਖੋਂ
ਆਤਮਾ (ਜੀਵ) ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਵਹਾਰ ਪਖੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਹੈ ।
(7) ਦੇਹ ਪਰਿਮਾਣ :-ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਪਰਮ ਤਰਾਂ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ।
(8) ਅਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ :—ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੂਖਮ ਤੋਂ ਸੂਖਮ ਭਾਗ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਸੰਖ ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੰਗਲ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ। ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਆਤਮਾ ਅਖੰਡ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਂਹੀਂ ਨਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ
(9) ਅਰੂਪੀ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤੀਕ: - ਨਸ਼ਚੇ ਪਖੋਂ
-
१३०

Page #155

ਵਾਲੇ ਸ਼ੁਧ ਬੁੱਧ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਅਰੂਪੀ ਹੈ । ਵਿਵਹਾਰ ਪਖੋਂ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਵਿਚ ਜਕੜੀਆ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼
ਵਾਲਾ ਹੈ । (10) ਕੁਆਰਹਿਤ :ਨਿਸ਼ਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕ੍ਰਿਆ
ਰਹਿਤ ਹੈ ਪਰ ਵਿਵਹਾਰ ਪਖੋ, ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜੀਵ ਅਧ, ਮਧ ਜਾਂ ਤਿਰਛੇ
ਲੋਕ ਵਿਚ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ ਲੋਕ ਵਾਦ) (11) ਉਰਧਵਗਤਿ ਲ :--ਨਿਸ਼ਚੇ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਹਲਕਾ
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਸਿਧਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਤੀ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਅਗਰ (ਲੋਕ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਿਸੇ) ਵਿਚ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿਧਲਾ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਧੂਆ ਸੁਭਾਵ ਪਖੋਂ ਉਪਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜਸ ਕਾਰ
ਮਨ ਸਰੀਰ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। (12) ਕਰਤਾ ਤੇ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ :-ਚੇਤਨਾ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਜੀਵ, ਦੁੱਖ, ਸੁੱਖ ਭੋਗਦਾ
ਹੈ ਸ਼ੁਭ, ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧਨ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਜੀਵ ਕਰਮ
ਦਾ ਕਰਤਾ ਤੇ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । (13) ਸੰਸਰਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਨਿਰਵਾਤਾ :ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਮਿਥਿਆਤਵ
ਅਵਿਰਤੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ, ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ ਕਾਰਣ ਕਰਮਬੰਧਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ ਚਿੱਤਰ 1) ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵੴ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਤੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਆਤਮਾ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਗਰਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਪ ਪੁੰਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ! ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਮੁੱਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਸੁੱਤਾ, ਅੰਨਤ ਗਿਆਨ, ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ, ਅੰਨਤ ਚਾਰਿਤਰ (ਸੁਖ), ਅਨੰਤ ਵੀਰਜ ਜਾਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿਟੇ ਵਝ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ
ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (14) ਜੀਵ ਅਨੰਤ ਹਨ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਇਕ ਆਤਮਾ ਨੂੰ (ਬ੍ਰਹਮਾ) ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ! ਜੈਨ
ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਇਕ ਹੀ ਆਤਮਾ ਸਭ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਇਕ ਆਤਮਾ ਮਨ ਲਈ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਕ ਆਤਮਾ
| ੧੩੧ '

Page #156

ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਨਾਲ ਸਭ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਇਕ ਸਮੇਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਦੁਖ-ਸੁੱਖ, ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਦਾ ਫਰਕ ਦਾ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਆਤਮਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸਤਾ ਹੈ ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚੇ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣ (ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਸੁਖ ਅਤੇ ਵੀਰਜ) ਸਹਾਰੇ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ! ਵਿਵਹਾਰ ਪਖੋਂ ਕਰਮ ਵਸ਼ ਅਸ਼ੁਧ ਦਰੱਵ ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣ (5 ਇੰਦਰੀਆਂ 3 ਬਲ, 1 ਆਯੂ ਅਤੇ । ਸ਼ਵਾਸੋਸ਼ਵਾਸ) । ਇਹ 10 ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ !
ਜੀਵ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਸ਼ਰੀਰ ਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਿੱਧ (ਸਰੀਰ ਮੁਕਤ) ਆਤਮਾਂਵਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ।
ਉਪਯੋਗ ਜੀਵ ਦਾ ਲਛਣ ਹੈ ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਸਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ (ਗਿਆਨ) (2) ਨਿਰਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ (ਦਰਸ਼ਨ) । ਭਾਵ ਜਾਨਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਜਾਣਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੇਖਣਾ ਜੀਵ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ਚੇਤਨਾਂ ਜੀਵ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖੁਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਖੁਦ ਹੀ ਫਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੁਦ ਹੀ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਫਸੀਆ ਜੀਵ ਸੰਸਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਧਨ ਮੁਕੱਤ ਮੋਕਸ਼ ਧਾਰੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਸਿੱਧ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ ।
ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਹੈ ਉਹ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ। ਜਦ ਸਰੀਰ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਸੁਖੀ, ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਾਝੇ ਲੱਛਣ ਇਹ ਵੀ ਹਨ 1) ਅਹਾਰ ਸੰਗਿਆਂ 2) ਭੇ ਸੰਗਿਆ 3) ਮੈਥੁਨ ਸੰਗਿਆ 4) ਪਰਿਹਿ ਸੰਗਿਆ । ਇਨਾਂ ਚਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
1. ਜੀਵ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਤੱਤਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਤੱਤਵਾਂ ਜੀਵ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਡਾ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਹੋਵੇ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਗੁਣ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਜੀਵ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਨਾਦਿ ਅਨੰਤ, ਸ਼ਾਸਵਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੀਵ ਸਵੈ ਸਿੱਧ ਹੈ । ਜੀਉਦਾ ਰਹਿਣ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਅਖਵਾਉਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅੱਗ ਦਾ ਗੁਣ ਗਰਮੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਅੱਡ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚੇਤਨਾ ਜੀਵ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਬੱਦਲ
੧੩੨ .

Page #157

ਢੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆ 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੱਦਲ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਹਟਨ ਤੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਸੁਖ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੇਦਨਾ (ਭੋਗਨ) ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਤੇ ਛੁਟਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਬੱਦਲ ਹਟਨੇ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ, ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਅਨੰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਨ ਹੈ ।
ਅਸੰਖਿਆਤ
ਜਿਵੇਂ ਜੜ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਸੰਕਧ ਬਨਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੀਵ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਵਿਜੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸਾ ਦਾ ਕਦੇ ਸੰਜੋਗ ਵਿਜੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜੀਵ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭੇਦ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਭਿੰਨ 2 ਪਖੋਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
1) ਚੇਤਨਾ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ
2) ਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰੀ
3) ਸਿੱਧ, ਤੱਰਸ (ਹਿਲਨ ਚਲਨ ਵਾਲੇ) ਸਥਾਵਰ । ਇਕਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਜੀਵ।
4) ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਨਪੁੰਸਕ
5) ਸਿੱਧ, ਮਨੁੱਖ, ਦੇਵ, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਨਾਰਕੀ
6) ਇਕ ਤੋਂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਸੰਗੀ ਅਤੇ ਅਸੰਗੀ।
7) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਆਦਿ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤਰੱਸ (ਹਿਲਣ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਇੰਦਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ)
ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭੇਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
1) ਪਰੀਆਪਤ (ਪੂਰਨ) ਪਰਿਆਪਤ (ਅਪੂਰਨ)
2) ਸੁਖਮ (ਬਰੀਕ) ਬਾਦਰ (ਮਟੇ)
3) ਸੰਗੀ (ਵਿਕਸਿਤ ਮਨ ਵਾਲੇ) ਅਸੰਗੀ (ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਵਾਲੇ ਹਿੱਤ, ਸੋਚਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ)
4) ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਇਕ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਜੀਵ ਪ੍ਰਤਕ ਹੈ । ਇਕ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜੀਵ ਸਧਾਰਨ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਗੋਦ ਜਾ ਅਨੰਭ ਕਾਈਆਂ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੰਗੀ ਅਤੇ ਅਸੰਗੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ
ਜੋ ਜੀਵ ਸਿਖਿਆ, ਕ੍ਰਿਆ, ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਗਲਬਾਤ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ
੧੩੩

Page #158

ਸੰਗੀ ਹਨ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਅਸੰਗੀ ਹਨ । ਜੋ ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਬੁਲਾਉਣ ਤੇ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੰਗੀ ਹੈ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀ ਅਤੇ ਅਸੰਗੀ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਵੀ ਸੰਗੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਮਨ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹੈ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨ ਵੀ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੋਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵਾਹਰੀ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ 'ਅੰਤਕਰਨ' ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਮਨ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਫੇਰ ਰੂਪ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਹੋਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ, ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਅਨਿੰਦਰੀਆਂ ਜਾਂ
ਇੰਦਰੀਆਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਹਰੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਫੈਲੀ । ਬਾਹਰਲੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਰਤ ਸ਼ਕਲਵਾਲੇ) ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅੰਸ਼ ਤਕ । ਮਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਮਨ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੰਦਰੀਆ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮਨ ਪੁਦਗਲ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਦਰਵ ਮਨ (2) ਭਾਵ ਮਨ ।
(1) ਦਰਵ ਮਨ :-ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ (ਮਨ ਵਰਗਨਾਂ) ਤੋਂ ਬਨਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਦਰਵ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵ ਮਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜੀਵ, ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤਕ ਭਾਵ ਮਨ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ,ਦਰਵ ਮਨ ਨਾ ਰਹਿਨ ਕਾਰਣ ਸ਼ਕਤੀ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ, ਮਨ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ! ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮਨ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਅਸੰਗੀ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਗਲ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦੇ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀ ਜੀਵ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਇਹ ਜੀਵ ਅਵਿਕਸਤ (ਅਸੰਗੀ) ਮਨ ਵਾਲੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਦਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ । (1) ਦਰਵ ਇੰਦਰੀ (2) ਭਾਵ ਇੰਦਰੀ । ਦਰਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪੁਗਲ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਚੜ ਹਨ ਭਾਵ, ਇੰਦਰੀਆ ਚੇਤਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਰਵ ਇੰਦਰੀ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਵਰਤੀ ਤੇ ਉਪ ਕਰਨ । ਜੜ ਪੁਦਗਲ ਤੋਂ ਨਿਰਮਤ ਇੰਦਰੀ ਦਾ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਅਕਾਰ ਹੈ ਉਹ ਨਿਵਰਤੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋ ਅੰਦਰਲੀ ਪੁਦਗਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਉਹ ਉਪਕਰਨ ਇੰਦਰੀ ! ਭਾਵ ਇੰਦਰੀਆ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ (1) ਲੱਬਧੀ (2) ਉਪ ਯੋਗ । ਲੱਬਧੀ ਇੰਦਰੀ ਆਤਮਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਿਣਾਮ (ਅਵਸਥਾ)
੧੩੪ ਨੂੰ

Page #159

ਹੈ । ਲੱਬਧੀ, ਨਿਵਰਤੀ ਅਤੇ ਉਪਕਰਨ ਤਿਨਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਰੁਪ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਜੋ ਆਮ ਜਾਂ ਖਾਸ ਗਿਆਨ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਇੰਦਰੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਪਯੋਗ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਰੂਪ ਹੈ । ਹਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਰਵ ਅਤੇ ਭਾਵ ਰੂਪ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆ ਵਿਚ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਦਾ ਅਧੂਰਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀ ਅਪੂਰਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤਾਂ ਇੰਦਰੀ ਨਾਲ ਅਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ) ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਰੂਪੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸਚੇ ਗੁਣ ਤੇ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕੇਵਲ ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ । ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੂਸਰੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਜੋ ਭਾਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵ ਇੰਦਰੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਵਿਚ ਲਬੱਧੀ ਇੰਦਰੀ ਰੂਪ ਪੰਜ ਭਾਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ! ਪਰ ਉਸ ਜੀਵ ਦੇ ਸਭ ਦਰਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਕੋਈ ਭਾਵ ਇੰਦਰੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ।
ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਨੁਖ ਤੇ ਦੇਵਤਾ ਤਕ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ, ਭੇ, ਮੇਬੂਨ (ਕਾਮ ਭੋਗ ਲਾਲਸਾ) ਅਤੇ ਪਰੀਹਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ (ਭੜਕਾਉ) ਹੈ ਉਹ ਸੰਗਿਆ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਹਾਰ ਸੰਗਿਆ ਹੈ । ਡਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਭਜ ਕੇ ਛਿਪਨਾ ਭੈ ਸੰਗਿਆ ਹੈ । ਮਥੁਨ ਭੋਗ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੇਨ ਸੰਗਿਆ ਹੈ । ਧਨ, ਦੌਲਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਰਿਹਿ ਸੰਗਿਆ ਹੈ । ਇੱਛਾ, ਨਾਉ, ਦੁੱਖ ਦੇ ਅਰਬ ਵਿਚ ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਇਆ ਹੈ ।
ਅਨੰਤ, ਸੰਖਿਆਤ ਅਤੇ ਅਸੰਖਿਆਤ ਜੋ ਸੰਖਿਆ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ (ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਹੈ । ਉਹ ਸੰਖਿਆਤ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨੀ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਉਹ ਅਸਖਿਆਤ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉਪਰ ਜੋ ਸੰਖਿਆ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਸੋ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁਖ ਸੱਖਿਆਤ ਤਕ ਜਾਨ ਸਕਦਾ ਹੈ । (ਜਿਨੇਦਰ ਸਿਧਾਂਤ ਕੋਸ਼ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ 59) ਆਯ (ਵਾਧੇ) ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਆਏ (ਖਰਚ) ਸਹਿਤ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਜੋ ਰਾਸ਼ੀ ਕਦੇ ਸਮਾਪਤ ਨਾਂ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਨੰਤ ਹੈ ਜੈਨ ਲਖਸ਼ਨਾਵਲੀ ਭਾਗ 1]
੧੩੫
::

Page #160

੧੩੬
ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ : 1) ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ । 1] ਦੇਵ
2)
दीन्द्रि
ਜਦਕ
ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ 2] ਮਨੁੱਖ 3] ਨਾਰਕੀ
ਚਿੱਤਰ ਨੰ. 2
अनुस
पंचेन्द्रिय
पला
जीव विज्ञान
स्थलवर
हर
3) ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ 4) ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ 5) ਪੰਜ ਓ) ਜਲਚਰ ਅਤੇ ਖੇਚਰ ਬ] ਸਥੱਲਚਰ

Page #161

| ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ (ਵੇਖੋ ਚਿੱਤਰ ਨੰ: 2) (1) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ 1) ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆ ਜੋ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਕੁਪੀ ਵਿਚ ਕੱਜਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ
ਪਏ ਹਨ । 2) ਵਾਰ ਪ੍ਰਵੀ ਕਾਇਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ 2
ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਪਰੀਆਪਤ ਤੇ ਅਪਰੀਆਪਤ ਭੇਦ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 4 ਭੇਦ ਹਨ ।
(1) ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ (2) ਨੀਲੀ ਮਿੱਟੀ (3) ਪੀਲੀ ਮਿੱਟੀ (4) ਸਫੇਦ ਮਿੱਟੀ (5) ਪਾਡੂ (6) ਗੋਪੀਚੰਦਨ ਇਹ ਕਮਲ ਮਿਟੀਆ ਹਨ । 22 ਕਠੋਰ ਪ੍ਰਥਵੀਆਂ ਹਨ :
(1) ਖਾਨ’ (2) ਮੁਰੜ (3) ਰੇਤਾ (4) ਪਥਰ (5) ਸ਼ਿਲ (6) ਨਮਕ (7) ਸਮੁਦਰ ਦੀ ਖਾਰ (8) ਲਹੇ ਦੇ ਦੀ ਮਿਟੀ (9) ਤਾਬੇ ਦੀ ਮਿਟੀ (10) ਤਰੁਆ ਦੀ ਮਿਟੀ (11) ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਮਿਟੀ (12) ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਮਿਟੀ (13) ਸੋਨੇ ਦੀ ਮਿਟੀ (14) ਬਜਰ ਹੀਰਾ (15) ਹੜਤਾਲ (16) ਹਿੰਗਲ (17) ਮੈਨਮਿਲੀ (18) ਰਤਨ (19) ਸ਼ਰਮਾ (20) ਪ੍ਰਵਾਲਗ (21) ਅਭਰਕ (22) ਪਾਗ 18 ਰਤਨ
(1) ਮੇਦ (2) ਰੁਚਕ (3) ਅੰਕ (4) ਸਫ਼ਟਿਕ (5) ਲਹਿਤਾਕਸ਼ (6) ਮਰਕਤ (7) ਮਸਲਗ (8) ਭਜ ਮੌਚਕ (9) ਇੰਦਰ ਨੀਲ (10) ਚੰਦਰਨੀਲ ( 11 ) ਗਰੁਕ (12) ਹੰਸ ਗਰਭ (13) ਪੋਲਕ (14) ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭ (15) ਬੇਡਰਿਆ (16) ਜਲਕਾਤ (17) ਸੁਰਿਆਕਾਤ (18) ਸੁੰਗਧੀ ਰਤਨ । (2) ਅਪਕਾਇਆ (ਪਾਣੀ) ਦੇ 4 ਭੇਦ ਹਨ "
(1) ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਸੁਖਮ ਅਪਕਾਇਆ (2) ਲੋਕ ਦੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਮੋਟੀ ਅੱਪਕਾਈਆਂ ਦੇ ਦੋ ਪਰਿਆਪਤ ਅਪਰਿਆਪਤ ਭੇਦ ਹਨ । ਪਾਣੀ 16 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਮੁੱਖ ਹੈ
(1) ਵਰਖਾ (2) ਸਦਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਰਸਨ ਵਾਲਾ (3) ਮੇਘਜਲ (4) ਸ਼ਬਨਮ (5) ਔਲੇ (6) ਔਸ (7) ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਗੰਧਕ ਦਾ ਪਾਣੀ (9) ਖਾਰਾ ਪਾਣੀ (10) ਖਟਾ ਪਾਣੀ (11) ਦੁੱਧ ਵਰਗਾ ਪਾਣੀ (12) ਵਾਰੁਣੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗਾ ਪਾਣੀ (13) ਘੀ ਜਿਹਾ ਪਾਣੀ (14) ਮਿਠਾ ਪਾਣੀ (15) ਗੰਨੇ ਦੇ ਰਸ ਵਰਗਾ ਪਾਣੀ ।
੧੩੭

Page #162

(3) ਤੇਜਸਕਾਇਆ (ਅੱਗ) ਦੇ ਭੇਦ
ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭੇਦ ਸੂਖਮ ਤੇਜਸ ਕਾਇਆ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਠਸਾ ਠਸ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਵਾਕਰ ਤੇਜਸ ਕਾਈਆਂ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਪਰੀਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰੀਆਪਤ ਦੇ ਭੇਦ ਵੀ ਹਨ ' ਵਾਕਰ ਅੱਗ 14 ਪਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ :
(1) ਭੁਲ ਦੀ ਅੱਗ (2) ਆਵੇ ਵੀ ਅੱਗ (3) ਟੁਟ ਦੀ ਜਵਾਲਾ (4) ਅਖੰਡ ਜਵਾਲਾ (5) ਚਮਕ ਪਥਰ ਦੀ ਅੱਗ (6) ਬਿਜਲੀ (7) ਖਿਰਨਵਾਲਾ ਤਾਰਾ (8) ਅਰਨੀ ਦੀ ਅੱਗ (9) ਬਾਂਸ (10) ਕਾਠ (11) ਸੁਰਿਆਕਾਂਤ ਕੱਚ ਦੀ ਅੱਗ (12) ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ (13) ਉਲਕਾਪਾਤ (14) ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਅੱਗ । ਵਾਯਕਾਈਆ ਦੇ ਭੇਦ :
ਖ਼ਮ ਅਤੇ ਵਾਦਰ ਪਰੀਆਪਤੇ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਤ ਇਸਦੇ 4 ਭੇਦ ਹਨ ਸੂਖਮ ਵਾਯੂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਠਸਾਸ ਭਰੀ ਲਈ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਵਾਦਰ ਲੋਕ ਦੇ ਖਾਸ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਹਵਾ 16 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ।
(1) ਪੂਰਵ (2) ਪੱਛਮ (3) ਉਤਰ (4) ਦੁਖਣ (5) ਉੱਚੀ ਦਿਸ਼ਾ (6) ਨੀਚੀ ਦਿਸ਼ਾ (7) ਤਿਰਛੀ ਦਿਸ਼ਾ (8) ਵਿਦਿਸ਼ਾ (9) ਚੱਕਰ ਖਾਨ ਵਾਲੀ ਹਵਾ (10) ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫਿਰਨ ਵਾਲੀ ਹਵਾ (11) ਮੰਡਲ ਉੱਚਾ ਚੜਨ ਵਾਲੀ ਹਵਾ (12) ਗੁੰਜਨ ਵਾਲੀ ਹਵਾ (13) ਝਾੜਾ ਨੂੰ ਪੁਟਣ ਵਾਲੀ (14) ਹੌਲੀ 2 ਚਲਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ੁਧ ਹਵਾ (16) ਤਵਾਯੂ (ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਵਾ ਨਰਕ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ । ਹੋਰ ਵੀ ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।
5 ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਈਆ ਇਸਦੇ ਮੁਖ 2 ਭੇਦ ਹਨ
1) ਸਰਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵਿਆਪਤ ਸੂਖਮ ਬਨਾਸਪਤੀ 2) ਲੋਕ ਦੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵਾਰ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਈਆਂ । ਬਾਦਰ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਈਆ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ ।
1) ਪ੍ਰਯੇਕ ਸ਼ਰੀਰ (ਜਿਸ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਜੀਵ ਹੋਵੇ ।
2) ਸਾਧਾਰਨ ਸਰੀਰ (ਜਿਥੇ ਇਕ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਅਨੰਤ ਜੀਵ ਹੋਣ) :
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਖਮ, ਪ੍ਰਯੇਕ, ਸਾਧਾਰਨ, ਪਰਿਆਪਤ, ਅਪਰਿਆਪਤ ਦੇ 6 ਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
· ਪ੍ਰਯੇਕ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ 12 ਭੇਦ 1, ਬ੍ਰਿਖ-ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਇਕ ਬੀਜ ਵਾਲੇ 2) ਬਹੁਤ ਬੀਜ ਵਾਲੇ
੧੩੮

Page #163

ਹਰੜ ਆਦਿ ਇਕ ਬੀਜ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਅਨਾਰ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਬੀਜ ਵਾਲੇ ਹਨ ।
2. ਗੁੱਛੇ-ਤੁਲਸੀ ਵਰਗੇ ਬੂਟੇ ਛੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । 3. ਗੁਲਮ-ਗੁਲਾਬ, ਕੇਵੜਾ ਆਦਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਗੁਲਮ ਹਨ ।
4. ਲਤਾਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਫੈਲ ਕੇ ਉਪਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾ ਵੇਲਾ ਵਾਲੀ ਅਸ਼ੋਕ ਲਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਝਾੜ ਲਤਾ ਹਨ ।
5. ਬਲੀ-ਤੋਰੀ, ਕਕੜੀ ਦੇ ਜਮੀਨ ਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਬੱਲੀ ਹਨ । 6. ਤਰਿਣ-ਘਾਹ, ਦੁਭ ਆਦਿ ਘਾਹ ਤਰਿਣ ਹਨ ।
7. ਬੱਲਯਾ-ਦਰਖਤ ਉਪਰ ਵਲ ਗੋਲ ਅਕਾਰ ਹੋਵੇ ਬੇਲਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਪਾਰੀ ਖਜੂਰ, ਦਾਲ ਚੀਨੀ, ਇਲਾਇਚੀ, ਲੋਗ ॥
8. ਪਵਯਾ-ਜਿਸ ਬਨਾਸਪਤੀ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗਠਾ ਹੌਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਗਨੀ, ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਬੈਂਤ ਦੇ ਦਰਖਤ ॥
9. ਹਣ-ਜੋ ਬੂਟੇ ਜਮੀਨ ਫੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਟੋਪ ਆਦ ਹੈ ।
10. ਜਲਬ੍ਰਿਖ-ਝਲਾ, ਸਿੰਘਾੜਾ ਆਦਿ ਪਾਣੀ ' ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜਲਬਿਖ ਹਨ ।
11. ਔਸ਼ਧਿ-ਇਸ ਵਿਚ 24 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਾਨ, ਦਾਲਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । 12. ਹਰਿਤ-ਜਿਸ ਦੇ ਪਤਿਆਂ ਦੀ ਭਾਜ਼ੀ ਬਣ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਮੂਲੀ, ਮੇਥੀ, ਬਾਥੂ,
ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਯੇਕ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ ਇਹ ਜਦ ਤਕ ਹਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਵਿਚ ਅਸੰਖਿਅਤ ਜੀਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਕ ਜਾਣ ਤੇ ਜਿੰਨੇ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਕੇ ਬੀਜ ਹੀ ਜੀਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਾਰਣ ਬਨਾਸਪਤੀ
| ਮੂਲੀ, ਅਦਰਕ, ਲੱਸਣ, ਪਿਆਜ, ਹਰ ਤਰਾਂ ਦਾ ਜਿਮੀਕੰਦ ਜੋ ਫੁੱਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੂਈ ਦੀ ਨੋਕ ਤੇ ਵੀ ਸਧਾਰਣ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ ਨਿਗੋਦੀਆ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸੰਖਿਆਤ ਸ਼ੈਣੀਆਂ ਹਨ ।
ਨਿਗਦੀਆ ਜੀਵ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇਕ ਸਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ 17 ਨੂੰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । 48 ਮਿੰਟ (ਇਕ ਸ਼ਹੁਰਤ) 65536 ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਨਿਗੋਦ ਦੇ ਜੀਵ ਭੋਗਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਸਾਰੇ ਸਥਾਵਰ ਰਿਐਚ ਜੀਵ ਦੇ 22 ਭੇਦ ਹਨ !
ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਇਸ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ 8 ਸਥਾਨ ਹਨ 1) ਅੰਡਜ----ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ! .
੧੩੯

Page #164

2) ਪੰਤਜ਼-ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਚਲਣ ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਥੀ ਆਦਿ ਜੀਵ ! 3) ਜੇਰਜ਼ਾ-ਜੇਰ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗਉ, ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਾਣੀ । 4) ਰਸ਼ਜ-ਰਸ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ । 5) ਸੰਸਵੇਦ-ਪਸੀਨੇ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਦਿ ਜ਼ੀਵ ॥ (6) ਸਮੁਛਮ-ਬਿਨਾਂ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ । ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੇ ਪੁਦਗਲ ਵੀ ਮੱਖੀ ਆਦਿ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । (7) ਉਦਭਿਜ-ਜਮੀਨ ਫੋੜ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੰਤਗੇ ਆਦਿ ।
8) ਔਪਾਪਤਿਕ-ਉਪਪਾਤ ਸੈਯਾ (ਦੇਵਤਿਆ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਆਸਨ) ਅਤੇ ਨਾਰਕੀ, ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ।
| ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਵੇਖੋ ਚਿੱਤਰ ਨੰ. 2) 1) ਸਾਮਣੇ ਆਉਣਾ 2) ਪਿਛੇ ਹਟਨਾ 3) ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿਕੋੜਨਾ 4) ਸਰੀਰ ਫੈਲਾਉਣਾ 5) ਬੋਲਨਾ ਜਾਂ ਰੋਣਾ 6) ਡਰਨਾ 7) ਦੁੱਖ ਕਸ਼ਟ ਪਾਉਣਾ 8} ਦੌੜਨਾ 9) ਆਵਾਗਮਨ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਲੱਛਣ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹਨ ।
ਤਰੱਸ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵ
ਤਰੱਸ ਰਿਮੰਚ ਦੇ 26 ਭੇਦ ਹਨ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ-ਸੰਖ, ਸੀਪੀ, ਕੋਛੀ ਕਿਰਮ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਪਰਸ ਅਤੇ ਰਸਨਾ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ ।
ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ , ਲੀਖ, ਖੱਟਮਲ, ਦੀਮਕ, ਮਕੌੜ, ਸਰੀਰ, ਮੂੰਹ, ਨੱਕ ਆਦਿ ਤਿੰਨ ਖਿਦਰੀਆਂ ਹੋਣ ਉਹ ਇਸ ਸ਼ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੀ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ।
| ਚਾਰ ਇੰਦਰੀ ਛਾਲੇ ---ਮੱਛਰ, ਮੱਖੀ, ਟਿੱਡੀ, ਮੱਕੜੀ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਇਹ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀ ਹਨ 1) ਕੰਨ 2) ਮੂੰਹ 3) ਨੱਕ 4) ਅੱਖ ਇਹ ਤਰੱਸ ਦੇ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । ਪੰਜ ਇੰਦਰੀ ਤਰੱਸ ਦੇ 20 ਭੇਦ ਹਨ ( 1) ਜਲਚਰ-ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਜੀਵ, ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਸੰਗੀ 2) ਅਸੰਗੀ 3) ਪਰਿਆਪਤ 4) ਅਪਰਿਆਪਤ
2) ਸੱਥਲ ਚਰ-ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ । ਇਨਾ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ ਇਹ ਘੋੜੇ ਗੰਧ ਇਕ ਖੁਰ ਵਾਲੇ ਹਨ ਦੋ ਖ਼ਰ ਵਾਲੇ ਵਿਚ ਗਾਂ, ਬਕਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਪੰਜੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤੇ ਸਣੀਪਦ ਹਨ ।
3) ਖੇਚਰ-ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ---ਇਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੇ ਚਾਰ
੧੪੦

Page #165

ਭੇਦ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ
ੳ) ਰੋਮ ਪੰਛੀ-ਤੋਤਾ ਮੈਨਾ । ਅ) ਚਰਮ ਪੰਚੀ-ਚਮਗਿਦੜ ਆਦਿ ਚਮੜੇ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਵਾਲੇ । ਬ) ਸਾਮੰਤ ਪੰਛੀ-ਗੋਲ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਸ) ਵਿਤੱਤ ਪੰਛੀ-ਬਚਿਤਰ ਫੰਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ ।
4) ਉਰਿਸਰੁੱਪ-ਦਿਲ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਸੱਪ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ :
ਉ) ਅਹਿਸਰਪ : ਕਈ ਸੱਪ ਫਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਈ ਬਿਨਾਂ ਫਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅ) ਅਜਗਰ : ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ : ਬ) ਅਲਸੀਆਂ । ਸ) ਮਹੋਰਗ : ਲੰਬੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੇ !
5) ਭੁਜਿਪਰਿਪ-ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਚਲਣ ਨਾਲੇ ਚੂਹੇ, ਨੇਵਲੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਇੰਦਰੀਆ ਅਧੁਰੀਆ ਹਨ ਉਹ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਮਨੁਖ ਦੇ 303 ਭੇਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ 303 ਭੇਦ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗਰਭ ਮਨੁੱਖ ਦੇ 101 ਭੇਦ ਹਨ, ਜੋ 15 ਕਰਮ ਭੂਮੀ, 30 ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ 56 ਅੰਤਰ ਦੀਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਰਭ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁਖ ਦੇ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ ਦੋ ਭੇਦ ਹੋ ਕੇ 202 ਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ 101 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗੰਦ, ਮੈਲ, ਮਲਮੂਤਰ ਆਦਿ 14 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੈਲਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰਛਿਮ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਅਪਰਿਆਪਤ ਅਵਸਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 101 ਭੇਦ ਹਨ । ਸੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ 303 ਭੇਦ ਹਨ । | ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜਿਥੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀ, ਹਥਿਆਰ, ਲੇਖ ਵਿਉਪਾਰ ਆਦਿ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਨ । ਇਹ ਪੰਜ ਕਰਮ ਭੂਮੀਆਂ ਹਨ
1) ਪੰਜ ਭਰਤ (ਇਕ ਜੰਝੂ ਦੀਪ ਦਾ, ਦੋ ਧਾਤਕੀ ਖੰਡ, ਅੱਧਾ ਪੁਸ਼ਕਰ ਅਰਧ ਦੀਪ) ਪੰਜ ਏਰਾਵਤ ਅਤੇ ਪੰਜ ਮਹਾ ਵਿਦੇਹ ॥
ਜਿਥੇ ਕਰਮ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕ ਨਿਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ 35 ਹਨ ।
ਸਮਰੁਛਿਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸਥਾਨ 1) ਵਿਸ਼ਠਾ 2) ਮੂਤਰ 3) ਬੱਲਗਮ 4) ਨੱਕ ਦਾ ਮੈਲ 5) ਵਮਨ (ਉਲਟੀ) 6) ਪਿਤ 7) ਪੀਕ 8 ਖੂਨ 9) ਵੀਰਜ 10) ਕੇ ਵੀਰਜ ਦੇ ਫੇਰ ਗਿਲੇ
੧੪੧

Page #166

ਹੋਏ ਪੁਦਗਲ 11) ਮੁਰਦੇ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ 12) ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਸੰਭੋਗ 13) ਗੰਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ 14) ਸਾਰੇ ਗੰਦੇ ਸਥਾਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ 14 ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮੂਰਛਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅਸੰਖਿਆਤ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਸਾਰ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨਇਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਜੀਵਾ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਜੀਵ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾਵਾਂ
ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਆਪਤ, ਪ੍ਰਾਣ, ਸਥਿਤੀ, ਕਾਈਆ ਲੇਸ਼ਿਆ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਜੜ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਰਿਆਪਤ (ਸ਼ਕਤੀ)
ਪਰਿਆਪਤੀਆਂ ਛੇ ਹਨ : 1) ਅਹਾਰ 2) ਸਰੀਰ 3) ਇੰਦਰੀ 4) ਸਵਾਸੋ ਸਵਾਸ 5) ਭਾਸ਼ਾ 6) ਮਨ ।
ਸੁਖਮ ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਪਰਿਆਪਤੀ
ਜਦ ਜੀਵ ਇਕ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਜੂਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਉਹ ਭੋਜਨ ਰੂਪ ਅਹਾਰ ਦੇ ਪਦਗਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੂਰਵ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਤੇਜਸ ਅਤੇ ਕਾਰਮਣ ਵੀ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਗਤੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੰਮ ਖਾਏ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਰਸ, ਖੂਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਜਸਵੀ ਪ੍ਰਦਗਲਾਂ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਭੋਜ਼ਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ, ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹੂਰਤ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਫ਼ੇਰ ਸਾਹ ਦੇ ਖੁਦਗਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਵਾ ਸਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰਲਾ ਸਰੀਰ ਅੰਦਾਰਿਕ ਹੈ । ਵੇਕਾਰਿਆ ਸਰੀਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨੀਆਂ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਹਾਰਕ ਸਰੀਰ ਵੀ ਗਿਆਨ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ।
ਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਆਪਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹ 4 (ਪਰਿਆਪਤੀ) ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ । ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰਸਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੁਦਗਲ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੰਗੀ (ਵਿਕਸ਼ਤ ਮਨ ਵਾਲੇ) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ ਮਨ ਦੇ ਕੁਦਗਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਚਾਰ ਰਖ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ 6
१४२
ਸਥਿਤੀ, ਯੋਗ ਉਪਯੋਗ, ਮਿਲਦੀਆਂ ।

Page #167

ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪਦਗਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰਿਆਪਤ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਪਰਿਆਪਤ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ (ਵੇਖੋ ਕਰਮਵਾਦ) ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਪਰਿਆਪਤੀਆਂ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਛੇ ਪਰਿਆਪਤੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
1) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਜੀਵ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭੋਜਨ ਯੋਗ ਬਾਹਰੀ ਪੁਦਗਲ ਲੈਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮਲ ਮੂਤਰ ਤੇ ਰਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਹਾਰ ਪਰਿ
ਆਪਤੀ ਹੈ।
2) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਜੀਵ ਰਸ ਰੂਪ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਰਸ, ਖੂਨ, ਮਾਸ, ਚਰਬੀ, ਹਡੀ, ਚਰਬੀ ਤੇ ਵੀਰਜ ਸਤ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਅਹਾਰ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹੈ।
3) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਜੀਵ ਸੱਤ ਧਾਤੂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਇੰਦਰੀਆ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇੰਦਰੀਆ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹਨ ।
4) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸ਼ਵਾਸੋਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਯੋਗ ਪ੍ਰਦਰਲ ਨੂੰ ਸਵਾਸੋਸਵਾਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਤੇ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਵਾਸੋਸ਼ਵਾਸ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹੈ।
5) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੀਵ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਯੋਗ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਗਨਾਂ ਦੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹੈ ।
6) ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਜੀਵ ਮਨ ਦੇ ਯੋਗ ਮਨੋ ਵਰਗਨਾ ਦੇ ਪੁਦਗਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਨ ਪਪਿਆਪਤੀ ਹੈ । 10 ਪ੍ਰਾਣ ਪ੍ਰਾਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਅੰਨੇ ਕੋਲ ਅੱਖ ਹੈ ਪਰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੇਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ :
1-5) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ । (ਸੁਣਨ, ਵੇਖਣ, ਸੁੰਘਣ, ਸਵਾਦ ਅਤੇ ਛੋਹਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ
ਸਗੋਂ
ਨਹੀਂ
१४३
ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ
ਸਕਦਾ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣ
6-8) ਤਿੰਨ (ਮਨ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਾਈਆ) ਯੋਗ (ਸੁਮੇਲ) ਸ਼ਕਤੀ । (ਵਿਚਾਰਨ, ਬੋਲਣ, ਹਿਲਨ ਅਤੇ ਚਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ।
9) ਸ਼ਵਾਸੋ ਸ਼ਬਾਸ । (ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ)
10) ਆਯੁਸ਼ (ਉਮਰ) । (ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ)
ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਾਣ 10 ਹਨ ਪਰ ਹਰ ਜੀਵ ਕੋਲ 10 ਪ੍ਰਾਣ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਉਛਵਾਸ, ਕਾਇਆ, ਆਯੁਸ਼ ਆਦਿ 4 ਪ੍ਰਾਣ ਹਨ । ਦੋ

Page #168

ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲੇ ਜੀਵ ਰਸਨਾ ਤੇ ਵਚਨ ਯੋਗ ਕਾਰਣ 6 ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ । ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣ ਕਾਰਣ 7 ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ । ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਅੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਣ 8 ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ । ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਤ (ਸੁਨਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਹੋਣ ਕਾਰਣ 9 ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ । ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀ ਜੀਵ ਮਨ ਸਮੇਤ 10 ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹਨ ।
ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਜੀਵ ਵੀ ਮਨ ਪਰਿਆਪਤੀ ਕਾਰਣ ਸੰਗੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਯੋਨੀ ਵਿਚ ਕਈ ਜੀਵ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜੋ ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਕਾਰਣ ਅਸੰਗੀ ਹਨ ।
| 84 ਲੱਖ ਜੂਨ ਅਕਸਰ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 84 ਲੱਖ ਜੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਨਵ ਦੇਹ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜੂਨ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਇਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲੇ ਪੁਦਗਲ ਹਨ । 84 ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਪ੍ਰਵੀ ਕਾਈਆ ਅਪਕਾਈਆ ਤੇਜਸ ਕਾਇਆ ਵਾਯੁ ਕਾਇਆ
ਤੈਯੇਕ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਇਆ ਸਧਾਰਣ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਇਆ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕਾਇਆ ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆ ਕਾਇਆ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆ ਕਾਇਆ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਤਰਿਅੰਚ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਦੇਵਤੇ ਕਾਇਆ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਨਾਰਕੀ ਕਾਇਆ
ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਮਨੁੱਖ ਕਾਇਆ 14 ਲੱਖ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ (ਅਕਾਰ) ਨੂੰ ਅਵਗਾਹਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਜੀਵ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮਰ ਕੇ ਫੇਰ ਉਸੇ ਗਤੀ ਵਿਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਲਵੇ. ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਜਿਨੀ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਾਇਆ ਸਥਿਤੀ ਹੈ । ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਯੋਗ ਤੇ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
੧੪੪

Page #169

ਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਤਮ-ਵੀਰਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਨ, ਵਚਨ ਕਾਇਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਪਯੋਗ 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 'ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਗਿਆਨ 4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ 13-14ਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿਧਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਲੇਸ਼ਿਆ
ਇਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ।
ਲੇਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾ ਧਿਆਨ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਲੇਸ਼ਿਆ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਦੇ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾ ਨਾਲ ਚਿਪਕਦੀ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਰਮ ਯੋਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਸ ਰੰਗ ਦੇ ਖੁਦਗਲਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਵਾਲਾ ਆਤਮਾ ਦਾ ਇਕ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਚਿਤਰ ਕਾਰ ਗੁੰਦ ਆਦਿ ਚਿਕਨੇ ਪਦਾਰਥ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਲੰਬਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਸ਼ੁਭ ਲੇਸ਼ਿਆ ਦਾ ਫਲ ਦੁਖਦਾਇਕ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਲੇਸ਼ਿਆ ਸੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਲਈ ਅੱਜ ਕਲ ਦੀ ਔਰ (Aura) ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਰੂਸੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੇ ਚਿਤਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਲੇਸ਼ਿਆ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ
ਲੇਸ਼ਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਉਦਾਹਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6 ਮਨੁੱਖ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਗਏ,ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁਖ ਨੇ ਸਤਾਇਆ । ਉਨਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਜਾਮੁਨ ਫਲ ਨਾਲ ਲਦਿਆ ਦਰਖਤ ਵੇਖਿਆ । ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ : ਪਹਿਲਾ--ਦਰਖਤ ਨੂੰ ਜੜ ਤੋਂ ਪੁੱਟ ਦੇਵੋ ਫੇਰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਫਲ ਤੋੜਾਂਗੇ । (ਇਹ ਵਾਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਲੇਸ਼ਿਆ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸ਼ੁਭ ਲੈਸ਼ਿਆ ਹੈ)
ਦੂਸਰਾ—ਮੂਲ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਮੌਟੇ ਮੋਟੇ ਟਾਹਣੇ ਤੋੜ ਕੇ ਫਲ ਖਾਣ ਵਿਚ ਫਾਇਦਾ ਹੈ । (ਨੀਲ ਲੇਸ਼ਿਆ)
ਤੀਸਰਾ—ਜਿਨਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਤੇ ਫਲ ਹਨ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਫਲ ਖਾ ਲਏ ਜਾਣ। (ਕਪੋਤ ਲੇਸ਼ਿਆ) ਚੌਥਾ --ਮਨ ਦੇ ਦਰਖਤ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਤੋੜ ਲਵੋ ਅਤੇ ਫਲ ਖਾਵੋ । (ਤੇਜੋ ਲੇਸ਼ਿਆ) ਪੰਜਵਾਂ—ਕੇਵਲ ਪਕੇ ਜਾਮਨ ਫਲ ਖਾਵੋ । (ਪਦਮ ਲੇਸ਼ਿਆ) ਛੇਵਾਂ—ਜੋ ਫਲ ਪੱਕ ਕੇ ਗਿਰ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਕ ਕੇ ਹੀ ਖਾਵੋ । (ਕਲ) ਇਹ 6 ਮਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ 6 ਲੇਸ਼ਿਆ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਨੀਲ, ਕਪੋਤ ਅਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਤੇਜ਼, ਪਦਮ, ਸ਼ੁਕਲ ਸ਼ੁਭ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਹਨ।
੧੪੫

Page #170

2. ਅਜੀਵ ਤੱਤਵ
ਅਜੀਵ ਪੰਜ ਹਨ (1) ਧਰਮ (2) ਅਧਰਮ (3) ਅਕਾਸ਼ (4) ਪੁਦਗਲ (5) ਕਾਲ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਨਣ 6 ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਕਰਾਂਗੇ । ਪੁੰਨ ਅਤੇ ਪਾਪ ਤੱਤਵ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪੁੰਨ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅਪਵਿੱਤਰ ਕਰੇ, ਉਹ ਪਾਪ ਹੈ । ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਪੁੰਨ ਹੈ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਪਾਪ ।
ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸਮਿਅਕ (ਸੱਚੀ) ਸ਼ਰਧਾ, ਸੰਜਮ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪੁੰਨ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁੰਨ ਮੁਕਤੀ ਰੂਪੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਯੋਗ, ਹਵਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਅਰੋਗਤਾ, ਸੰਪਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਦੇ ਖੁਦਗਲਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੇ ਕਾਰਣ ਅਨਗਿਣਤ ਹਨ ਫੇਰ ਵੀ ਕੁਝ ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ ਦੇ ਭੇਦ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਪੁੰਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੇਦ ਹਨ । (1) ਪੰਨਾ ਅਨੁਬੰਧੀ ਪੁੰਨ (2) ਪਾਪਾ ਅਨੁਬੰਧੀ । ਪੁੰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਪੁੰਨ ਮਿਲੇ ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਨਾ ਅਨੁਬੰਧੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਨਵੇਂ ਪਾਪ ਦਾ ਬੰਧ ਹੋਵੇ ਉਹ ਪਾਪਾ ਅਨੁਬੰਧੀ ਪੁੰਨ ਹੈ । ਸਦਕਾ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਆਤਮਹਿਤ ਸੋਚਦਾ ਉਹ ਪੁੰਨ ਅਨੁਬੰਧ ਪੁੰਨ ਹੈ । ਇਕ ਆਦਮੀ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ
ਜਿਵੇਂ
ਕੋਈ ਮਨੁਖ ਪੁਰਵ ਪੁੰਨ
ਹੋਈਆਂ ਧਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪੁੰਨ ਸਦਕਾ ਸੁਖ ਭੋਗ ਦਾ
ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਾਪਾਂ ਨੂੰ ਬੰਧੀ ਪੁੰਨ ਹੈ।
34 ਪੁੰਨ ਤੇ ਕਰਮ ਦੇ ਭੇਦ
ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸ਼ੁਭ ਪੁਦਗਲ ਨੂੰ ਪੁੰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁੰਨ ਕਰਮਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨੌਂ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹਨ । ਪੁੰਨ 42 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਭੋਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(1) ਅਨੰ ਪੁੰਨ (2) ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੁੰਨ (3) ਸਥਾਨ ਦਾ ਪੁੰਨ (4) ਸੌਣ ਲਈ ਯੋਗ ਫੱਟਾ ਆਦਿ ਦੇਣ ਦਾ ਪੁੰਨ (5) ਕਪੜੇ ਦਾ ਪੁੰਨ (6) ਮਨ ਪੁੰਨ (7) ਵਚਨ ਪੁੰਨ (8) ਕਾਇਆ ਪੁੰਨ (9) ਨਮਸਕਾਰ ਪੁੰਨ ।
ਅੰਨ, ਪਾਣੀ, ਦਵਾਈ ਆਦਿ ਸੁਪਾਤਰ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰਨਾਂ, ਠਹਿਰਣ ਲਈ ਯੋਗ ਜਗ੍ਹਾਂ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵਨਾ ਰਖਣਾ, ਚੰਗੇ ਵਚਨ ਬੋਲਣਾ, ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਂਹੀ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਰਨਾ, ਸੱਚੇ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨਾ । ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਦਾ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਨੌ ਕਾਰਣਾ ਕਾਰਣ ਪੁੰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦਾਨ ਦੇਣ ਲਗੇ ਇਹ ਵੇਖਣਾ
੧੪੬

Page #171

ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਦਾਨ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੁਪਾਤਰ ਹੋਵੇ । ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਨੇਕ ਕਮਾਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਦਾਨ ਦਾ ਸੱਚਾ ਹੱਕ ਦਾਰ ਹੋਵੇ । ਕੁਪਾਤਰ ਦਾਨ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪਾਪ ਵੀ ਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ
ਪਾਪ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਠਾਰਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਕਾਰਣ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਰਕ ਤੇ ਪਸ਼ ਗਤੀ ਵਿਚ ਭਟਕਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਪ ਦੇ 18 ਕਾਰਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ
(1) ਹਿੰਸਾ (2) ਝੂਠ (3) ਚੋਰੀ (4) ਅਮਚਰਜ (ਚਾਰਿਤਰ ਹੀਣਤਾ) (5) ਗ੍ਰਿਹਿ (6) ਕਰੋਧ (7) ਮਾਨ (8) ਮਾਇਆ (ਧੋਖਾ) (9) ਲੋਭ (10) ਰਾਗ (ਲਗਾਵ) (11) ਦਵੇਸ਼ (ਨਫ਼ਰਤ) (12) ਕਲੇਸ਼ (13) ਅਵਿਆਖਿਆਨ ਝੂਠਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਂਣਾ) (14) ਚੁਗਲੀ ਕਰਨਾ (15) ਪਰਾਈ ਨਿੰਦਾ (16) ਰਤਿ ਅਰਤ (ਪਾਪ ਵਿਚ ਰੁਚਿ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਨਫਰਤ) (17) ਮਾਇਆ ਮਰਿਸ਼ਾਵਾਦ (ਧੋਖਾ ਕਰਕੇ ਬੋਲਣਾ) (18) ਮਿਥਿਆ ਸ਼ਲਯ ਦਰਸ਼ਨ (ਝੂਠੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) । ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਟ ਹੋਣ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਲ ਨੂੰ ਹੀ ਪਾਪ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
| ਅਧਿਆਤਮਕ ਪਖ ਨ ਤੇ ਪਾਪ ਦੋਹੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ । ਇਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਜੰਜੀਰ । ਜੰਜੀਰ, ਜੰਜੀਰ ਹੈ । ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਜੰਜੀਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋ, ਆਤਮਿਕ ਆਜਾਦੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਕਾਰਣ ਛਡ ਨੇ ਚਾਹਿਦੇ ਹਨ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੁੰਨ ਫਲ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਵੀਰਾਗ ਅਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜਦ ਨਵੇਂ ਕਰਮ ਪੁਦਗਲ ਘਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤਾਂ ਧੂ ਵੀਰਾਗੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਫਸੀਆ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ੁਧ ਵੀਰਾਗ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਹ 18 ਪਾਪ 82 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੀਵ ਭੱਗਦਾ ਹੈ ।
5 ਆਸ਼ਰਵ ਪੰਨ, ਪਾਪ ਰੂਪੀ ਕਰਮਾ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਹੀ ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ । ਆਸ਼ਰਵ ਰਾਂਹੀ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਦਿਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਪਾਪ ਤੇ ਪੁੰਨ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਵ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਮਨ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਾਇਆ ਦਾ ਯੋਗ (ਮੇਲ) ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਆਉਣ ਦੀ ਨਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਨਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਆਉਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਝੂਠ, ਆਦਿ ਪਾਪ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦੀ ਨਾਲੀ
੧੪੭

Page #172

ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਕਰਮ ਆਉਣ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਛੇਕ ਕਾਰਣ ਪਾਣੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਯੋਗ ਅਤੇ ਕਸ਼ਾਏ ਕਾਰਣ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਸ਼ੁਭ ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਅਸ਼ੁਭ ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ । ਆਸ਼ਰਵ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਕਸ਼ਾਏ ਯੁਕਤ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੋ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੰਮਪਰਾਏਕ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੈ । ਕਸ਼ਾਏ ਰਹਿਤ ਵੀਤਰਾਗ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੋ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੈ ਉਹ ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਹੈ। ਏਰਿਆ ਪਥੀਕ ਬੰਧ ਵਿਚ ਕਰਮ ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ, ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਮੇਂ ਝੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਆਸ਼ਰਵ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਹਨ।
(1) ਮਿਥਿਆਤਵ (2) ਅਵਿਰਤਿ (3) ਪ੍ਰਮਾਦ (4) ਕਸ਼ਾਏ (5) ਯੋਗ (ਮਨ-ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆਂ ।
o ਮਿਥਿਆਤਵੀ, ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸ਼ਰਧਾ ਕਰਨਾ, ਧਰਮ ਰਹਿਤ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਨੌ ਤੱਤਵਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾ ਰਖਣਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ।
0
0
ਤਿਆਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਭੋਗ ਪ੍ਰਤੀ ਭੱਜਨਾਂ ਅਵਿਰਤੀ ਹੈ ।
ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਮਾਦ ਹੈ I
ਕਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਣਗਿਹਲੀ ਤੇ ਆਲਸ ਦਾ ਨਾਂ
¤ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿਣਾ ਕਸ਼ਾਏ ਹੈ ।
੯ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਵਿਉਪਾਰ ਯੋਗ ਹਨ । ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤਕ ਪੰਜ ਪਾਪ
0
O ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਵਿਚ ਲਗਣਾ ।
O
ਵਸਤਰ ਪਾਤਰ ਆਦਿ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਰਖਣਾ ।
¤ ਸੂਈ, ਘਾਹ ਦਾ ਵਿਛੋਨਾ ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ।
ਕਾਈਕੀ ਆਦਿ 25 ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵੀ ਆਸ਼ਰਵ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹਨ ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
6 ਸੰਬਰ
ਕਰਮ ਆਉਣ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ (ਨਿਰੋਧ) ਹੀ ਸੰਬਰ ਹੈ, ਆਸ਼ਰਵ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਬਰ ਹੈ । ਆਸ਼ਰਵ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਨਾਲੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਨਾਲੀ ਦਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁੰਬਰ ਹੈ ।
ਸੰਬਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੧੪੮

Page #173

ਸੰਬਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਦਰਵ ਸੰਬਰ 2) ਭਾਵ ਸੰਬਰ
ਕਰਮ ਪਦਗਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਰੋਕਣਾ ਜਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਦੱਰਵ ਸੰਬਰ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਲਾਉਣਾ ਹੀ ਭਾਵ ਸੰਬਰ ਹੈ।
ਤੱਤਵ ਪਖੋਂ ਸੁੰਬਰ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਹਨ :
ਸਮਿੱਕਤਵ—ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਆਦਿ 9 ਤੱਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਰਕੇ ਗਲਤ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਮਿਅਕਤਵ ਹੈ ।
ਵਿਰਤ~~18 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਿਛੇ ਦਸੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ 1 ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪਾਪਾ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ
ਅਮਾਦ—ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਕਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾ
ਰਖਣਾ ।
ਅਕਸ਼ਾਏ—ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਚਾਰ ਕਢਾਏ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ।
ਯੋਗ—ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ । ਇਹ ਸੰਬਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੇਦ ਹਨ ਜੋ ਆਸ਼ਰਵ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿਮਕਤਵ ਆਦਿ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਮਿਲਾ ਕੇ 20 ਜਾਂ 57 ਭੇਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। 7 ਨਿਰਜਰਾ
ਸੰਬਰ ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਰੋਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਪਰ ਇਕਲਾ ਸੰਬਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿਲਾ ਸਕਦਾ।
ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਨੋਕਾ ਵਿਚ ਛੇਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਆਉਣਾ ਆਸ਼ਰਵ ਹੈ । ਛੇਦ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣਾ ਸੰਬਰ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਪਾਣੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਕਰਨਾ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ ।
ਨਿਰਜਰਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕੁਦਗਲ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਝਾੜ ਦੇਣਾ । ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਝੜਨਾ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ। ਨਿਰਜਰਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ, ਕਰਮਾ ਦਾ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਖਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰ ਨਿਰਜਰਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜਦ ਉੱਚਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਰਜਰਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੇਦ ਹਨ ਸਕਾਮ (ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਨ) ਨਿਰਜ਼ਰਾ ਅਤੇ ਅਕਾਮ (ਬਿਨਾ ਉਦੇਸ਼) ਨਿਰਜਰਾ ।
ਨਿਰਜਰਾ ਆਤਮਾ ਧੀ ਵਲ ਪੌੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਰਾਂ ਹੈ । ਸੰਬਰ ਵਿਚ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ੁਧੀ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ, 12 ਅਨੁਪਰੇਕਸ਼ਾਵਾਂ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।
੧੪੯

Page #174

10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ :
1) ਖਿਮਾ :-ਕਰੋਧ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ । 2) ਮਾਰਦਵ :-ਜਾਤ, ਕੁੱਲ, ਗਿਆਨ, ਸ਼ਾਨ ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨਾ । 3) ਆਰਜਵ :-ਸਰਲਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ। 4) ਸ਼ੰਚ :-ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁਧੀ ਲਈ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ। (5) ਸੱਚ :-ਮਿਥਿਆ ਵਚਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ । 6) ਸੰਜਮ :-ਹੰਸਾ ਆਦਿ ਵਿਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ । 7) ਤੱਪ :-ਬੰਨ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਝਾੜਨ ਲਈ ਤੱਪ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।
8) ਤਿਆਗ :-ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਲਈ, ਯੋਗ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ।
9) ਕਿਚੰਨਯ :-ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਾਵ ਨਾ ਰਖਣਾ ! (10) ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ :-ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਰਹਿਨਾ, ਕਾਮ ਭਗਾ ਨੂੰ ਪਾਪਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਜਾਣ ਕੇ ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਉਲਝਣਾ ।
ਨਿਰਜਰਾ ਤੱਤਵਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਜਰਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ ? ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇਂ ਲਈ ਤੱਪ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ1) ਅੰਦਰਲਾ ਤਪ 2) ਬਾਹਰਲਾ ਤੱਪ । ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਛੇ ਭੇਦ ਹਨ ।
ਅੰਦਰਲਾ ਤੱਪ 1) ਪ੍ਰਸ਼ਚਤ 2) ਵਿਨੇ 3) ਵੈਯਵਰਤ (ਬਾਲਕ, ਬੁਢੇ ਅਤੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਸੇਵਾ) 4) ਸਵਾਧਿਆਏ (ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ) 5) ਧਿਆਨ (ਆਰਤ ਤੇ ਰੋਦਰ ਦੇ ਅਸ਼ੁਭ ਧਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ) 6) ਵਿਯਤਸਰਗ
ਇਹ 6 ਤੱਪ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਪ ਹਨ ਅਤੇ ਆਤਮ ਧੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਮਹੱਤਵਪੁਰਵ ਹਨ ।
ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਪ | ) ਵਰਤ 2) ਉਨੀਂਦਰੀ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖਾਣਾ) 3) ਭਿਖਿਆ ਨਾਲ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਨਾ 4) ਰਸ ਤਿਆਗ 5) ਕਾਇਆ ਕਲੇਸ਼ (ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤੱਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੁੱਖੀ ਕਰਨਾ 6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਲੀਨਤਾ । (ਵੇਖੋ ਗੁਰੂ ਸਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ)
8 ਬੰਧ . ਦੁਧ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਘੁਲ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਹੀ ਬੰਧ ਹੈ । ਬੰਧ ਇਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ
੧੫੦

Page #175

ਮੇਲ ਹੀ ਬੰਧ ਹੈ । ਕਸ਼ਾਏ ਆਦਿ ਦੇ ਖੁਦਗਲਾ ਦਾ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਹੋਣਾ ਬਧ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਦੁਧ ਪਾਣੀ ਇਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਵਖੋ ਵਖ ਹਨ । ਠੀਕ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੱਤਵ ਕਾਰਣ ਇਕਠੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੰਧ ਕਾਰਣ ਹੀ ਮਨੁਖ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚਕਰ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਰਮਾ ਨੂੰ ਟੋਲਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ (ਕਰਮ) ਦਗਲ ਦਰਵ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਠੋਸ ਠੋਸ ਕੇ ਭਰੇ ਪਏ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਰਮ ਵਰਗਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਕਰਮ ਵਰਗਨਾ ਦੇ ਪੁਦਗਲ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਮੋਹ ਰੂਪ ਚਿਕਨਾਰਟ ਕਾਰਣ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੰਧ ਤੱਤਵ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ
ਬੰਧ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬੰਧ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਅੱਠ ਕਰਮ ਹਨ ।
(1) ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆ (2) ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨੀਆਂ (3) ਵੇਦਨੀਆ (4) ਮੋਹਨੀਆਂ (5) ਆਯੂਸ਼ (6) ਨਾਮ (7) ਗੋਤਰ (8) ਅੰਤਰਾਏ (ਵੇਖੋ ਕਰਮਵਾਦ) ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਣ
1) ਮਿਥਿਆਤਵ 2) ਅਵਿਰਤਿ 3) ਪ੍ਰਮਾਦ 4) ਕਸ਼ਾਏ 5) ਯੋਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ 4 ਕਰਮ ਦੇ ਭੇਦ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਢਕਦੇ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਾਤੀ ਕਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬਾਕੀ 4 ਕਰਮ ਅਘਾਤੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਟਿਕਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਬੰਧ ਹੈ । ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ ਹੈ ! ਪ੍ਰਾਕਿਤੀ ਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬੰਧ, 3 ਯੋਗ (ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਸਰੀਰ) ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ, ਅਨੁਭਾਗ ਕਸ਼ਾਏ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
1) ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਬੰਧ :–ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਧਨਾਂ ।
2) ਸਥਿਤੀ :–ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਣਾ।
3) ਅਨੁਭਾਗ :---ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਤੇਜੀ ਜਾਂ ਕਮੀ ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਰਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪਤਾ ਲਗਣਾ ।
4) ਪ੍ਰਦੇਸ਼ :: :-ਕਰਮ ਪ੍ਰਦਗਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਣਾਂ।
9 ਮੋਕਸ਼
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਆਖਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਜਨਮ, ਜਰਾ, ਦੁੱਖ
ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਛੁਟਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ
ਹੈ । ਜਦ ਤਕ ਸਰੀਰ ਹੈ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾਂ
੧੫੧

Page #176

ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਕੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸ਼ੁਧ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੁਧ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਧੂਲ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ। ਠੀਕ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰਦਗਲ ਦੀ ਧੂਲ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਈ ਹੈ ।
ਜਦ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਧ ਨਿੱਤ, ਅਜ਼ਰ, ਅਮਰ ਤੇ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਸਵਰੂਪ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਜਦ ਰਾਗ ਦੇਵ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਵੀਰਾਗੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
ਮੋਕਸ਼ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਉਪਮਾ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਿਮੋਕਸ਼ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਜ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਉਪਾਅ ਹਨ । (1) ਗਿਆਨ (2) ਦਰਸ਼ਨ (3) ਚਾਰਿੱਤਰ (4) ਤੱਪ
ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਧ ਤੱਤਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਤੱਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਜਾਗਦੀ ਹੈ । ਚਾਰਿੱਤਰ (ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ) ਰਾਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । (4) ਤਪ ਰਾਹੀਂ ਬੰਧਨ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਿਧ, ਬੁੱਧ ਤੇ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵ ਅਰਿਹੰਤ ਤੇ ਸਰਵੱਗ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ, ਕੁਲ, ਫਿਰਕੇ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਆਤਮਾ ਦੀ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਵਰਗਨਾਂ
ਵਰਗਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਖਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਰਗਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਗਲ ਸਕੰਧ ਦਾ ਸਮੂਹ । ਉਂਝ ਇਹ ਵਰਗਨਾ ਅਸੰਖ ਹਨ । ਪਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ 8 ਹਨ । ਪਹਿਲੀ 5 ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਮਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।
(1) ਅਦਾਰਇਕ ਵਰਗਨਾ (2) ਬੈਕਰਿਆ ਵਰਗਨਾ (3) ਅਹਾਰਕ ਵਰਗਨਾ
੧੫੨

Page #177

(4) ਤੇਜਸ ਵਰਗਨਾ (5) ਕਾਰਮਨ ਵਰਗਨਾ [6] ਸ਼ਵਾਸੋਸਵਾਸ ਵਰਗਨਾ [7] ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਗਨਾ [8] ਮਨ ਵਰਗਨਾ । ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕਾਰਮਨ ਵਰਗਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਗੋਦ ਹੈ । ਨਿਗੋਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਇਕ ਸਰੀਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਜੀਵ ਹੋਣ, ਜਿਵੇਂ ਸੰਪੂਰਨ ਬਨਸਪਤੀ ਜੀਵ ਹਨ। ਇਕ ਸ਼ਰੀਰ ਇਕ ਜੀਵ ਵਿਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕ ਬਨਸਪਤਿ ਹੈ ।
卐
#1 ©€
圖
੧੫੩

Page #178

੧੫੪
पत्थर
पुद्गलास्ति काय
धातु
ਸਰ
ਦਰਵ
अजीव तत्व
6666
ਪੁਦਗਲ ਕਾਠ, ਪੱਥਰ, ਰਤਨ, ਮਿੱਟੀ, ਧਾਤੂ, ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਮੁਰਦਾ
ਕਾਲ : ਬੁਢਾਪਾ ਤੇ ਬਚਪਨ—ਗਤਿ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਧਰਮ ਦਰਵ, ਰੁਕਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਅਧਰਮ ਦਰਵ ।
ਪੰਜ

Page #179

6 ਦਰਵ
ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ 6 ਦਰਵਾ ਦਾ ਬਨਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਵੈਸ਼ਿਸ਼ਨਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਅਜ਼, ਦਿਸ਼ਾ, ਆਤਮਾ ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਤਤਵ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ । ਸੋ ਸਭ ਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਿਸ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਰਖਦਾ ਹੈ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਣ 6 ਦਰਵ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇ ।
ਇਹ 6 ਦਰਵ ਹਨ : (1) ਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਇਆ (2) ਅਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਇਆ (3) ਅਕਾਸ਼ (4) ਕਾਲ (5) ਪੁਦਗੱਲ (6) ਜੀਵ ॥ ਦਰਵ-ਪਰਿਆਏ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਚਲਨਾ ਹੈ । ਦਰਵ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਣ ਹੋਵੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਪਰਿਆਏ ਹੋਵੇ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਦਰਵ ਹੋਣ ਤੇ ਹੀ ਗੁਣ, ਪਰਿਆਏ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ । | ਜੋ ਸਾਥ ਰਹੇ ਉਹ ਗੁਣ ਹੈ । ਜੋ ਸਿਲਸਲੇ ਵਾਰ ਬਦਲਦਾ ਰਹੇ ਉਹ ਪਰਿਆਏ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਸਨਾ ਪੀਲਾ, ਚਮਕਦਾਰ ਤੇ ਕਠੋਰ ਹੈ । ਇਹ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ । ਇਸੇ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਭਿੰਨ 2 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸੋਨੇ ਦੀ ਭੰਨ 2 ਪਰਿਆਏ ਹਨ ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਤੇ ਪਰਿਆਏ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ, ਸੁਖ, ਵੀਰਜ (ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ) ਹੈ । ਦੇਹਧਾਰੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਚਪਨ, ਜਵਾਨੀ, ਬਢਾਪਾ ਦੇਹਧਾਰੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਹੈ ।
| ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ੨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਪਰਿਆਏ ਹੈ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਆਸ਼ਤੀਵਾਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਦ ਪਖ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਸਮਾਨ ਹਨ । ਪਰ ਇਨਾਂ ਦਾ ਮੁਲ ਪਾਉਣਾ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ।
| ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਅਨਾਦਿਕਾਲੀਨ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਰਗੀ ਅਤੇ ਆਂਡੇ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਹਿਲਾ ਆਂਡਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਆਂਡਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਮੁਰਗੀ ? ਜੇ ਆਂਡਾ ਆਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੁਰਗੀ ਦੀ ਹੱਦ ਸਿਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
੧੫੫

Page #180

ਜੇ ਮੁਰਗੀ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਂਡੇ ਦੀ ਹੱਦ ਸ਼ਿਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਸੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਕਰਮ ਜਨਮ ਤੇ ਮਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਸਮਝਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਪਰੀਆਏ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇ ਉਹ ਵਿਅੰਜਨ ਪਰਿਆਏ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਘੜੇ ਦਾ ਪਰਿਆਏ ਕੁੰਭ, ਕਲਸ਼, ਗਾਗਰ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ, ਜੀਵ, ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਾਣ ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਪਰਿਆਏ ਹਨ ।
ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 6 ਦਰਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਹੀ ਲੋਕ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਕਾਲ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਵੱਤਾਵਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਦਰਵ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਕਾਲ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਦਰੱਵ ਆਸਾਤੀ ਕਾਈਆ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਕਾਲ ਨੂੰ ਦਰਵ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ ।
ਆਸਤੀ ਕਾਈਆ ਦਾ ਅਰਥ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਮੂੰਹ । ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਦਰਵ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ । ਧਰਮ, ਅਧਰਮ, ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਜੀਵ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਟੁਟਦੇ ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਕਲਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਦਰਵ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਸਖ ਭਾਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੈ । ਜੋ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮਿਲਣਾ ਵਿਛੜਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਬੰਧ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਬੰਧ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣਾ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਦਲ ਦਰੱਵ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿਸਿਆਂ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਕੰਧ ਦੇ ਜਿਨੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਕੰਧ ਉਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼, ਸਕੰਧ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਨਾ ਹੋ ਸਕਨ । | ਕਾਲ (ਸਮਾਂ) ਦੇ ਨਾਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ, ਨਾ ਹੀ ਦੇਸ਼ । ਕਾਲ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ, ਚਲਣਾ ਅਤੇ ਖਤਮ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਕਾਲ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਸਕੰਧ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ ।
ਪੰਜ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਦਾ ਜੋ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਧਰਮ ਦੇ ਹਨ ਗੁਣ, ਪਰਿਆਏ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਧਰਮ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।
ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਰੱਵਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਅਨਾਦਿ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਅਸ਼ਾਤੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਸਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਆਈ ਹੈ ।
ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦੇ ਲਛਣ
ਧਰਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਧਰਮ ਉਹ ਦਰੱਵ ਹੈ ਜੋ ਚਲਣ ਫਿਰਣ (ਗਤੀ) ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੋ
੧੫੬

Page #181

2
ਦਰੱਵ ਰੁਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਧਰਮ ਹੈ । ਸਾਫ ਜਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਖੁਦ ਚਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਈਆ ਹੈ । ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਅਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਈਆ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤੋਰਨ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ ਮਛਲੀ ਨੂੰ ਤੋਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੜ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀ(ਚਾਲ) ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਧਰਮ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆ ਹੈ।`
ਜਿਵੇਂ ਥੱਕੇ ਮੁਸਾਫਰ ਲਈ, ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਠੰਡੀ ਛਾਂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਜੜ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਵਿਚ ਅਧਰਮਾਸਤੀ ਭਾਈਆ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
ਅਕਾਸ਼ ਦਰਵ
ਜੋ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਅਕਾਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਧ, ਚੀਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਕਾਸ਼ ਦਰਵ ਹੈ । ਅਕਾਸ਼ ਸਥਿਰ ਅਧਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਮੀਨ ਆਦਿ ਹੋਰ ਅਕਾਸ਼ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਕਾਸ਼ ਅਸੀਮ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਅਕਾਸ਼ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਹੈ ਦਿਸ਼ਾ ਆਦਿ ਉਸ ਦਾ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹਿਸਾ ਹਨ । ਇਹ ਠੋਸ ਦਰਵ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਖਾਲੀ
ਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਕਾਸ਼ ਅੰਦਰ ਅਨੇਕਾਂ
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀਪਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਇਕਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਦਰੱਵ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਲ ਦਰਵ
ਕਾਲ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀਤਨਾ ਜਾਂ ਵਰਤਨਾ ਹੈ । ਜੋ ਖੁਦ ਵੀਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ, ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਬੀਤਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲ ਹੈ ।
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਜੀਵ ਪਦਗਲ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਦਲਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਲ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਘੁਮਾਰ ਦੇ ਚੱਕੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਪਰ ਕਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਘੁੱਮ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਕਾਲ ਦੀ ਮਦਦ ਬਿਨਾਂ ਘੁਮ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਂ ਤਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਕ ਦਰਵ ਦਾ ਦੂਸਰੇ ਦਰੱਵ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
੧੫੭

Page #182

ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਆਦਾ ਜਾਂ ਘਟ ਉਮਰ, ਜਵਾਨੀ, ਬੁਢਾਪਾ, ਨਵਾਂ, ਪੁਰਾਣਾ, ਸਵੇਰ, ਦੁਪਹਿਰ, ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਰਾਤ ਛੋਟਾ, ਬੜਾਂ ਆਦਿ ਸਭ ਵਿਚ ਕਾਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੱਥ ਹੈ ।
ਜੀਵ . ਉਪਯੋਗ (ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਆਦਿ) ਜੀਵ ਦਾ ਲਛਣ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਸ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਵੇ ਉਹ ਜੀਵ ਹੈ ! ਅਸੰਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਗਲ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਜੀਵ ਆਸਤੀ ਕਾਇਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਤ, ਵੀਰਜ ਜੀਵ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਗੁਣ ਹਨ !
ਅਜੀਵ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜਿਵੇਂ ਕੜਛੀ ਜਿਨੇ ਮਰਜੀ ਸੁਆਦੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਫੇਰ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਕੜਛੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੁਆਦ ਦਾ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਦੀ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਜੀਵ ਜੜ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸੁਖ, ਦੁਖ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । | ਜੀਵ ਦਰਵ, ਦੁੱਗਲ ਦਰਵ ਤੋਂ ਵੱਖ ਇਕ ਦਰਵ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਰਕ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਜਾਂ ਅਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਦਰੱਵ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਚੇਤੰਨ ਦਰੱਵ ਨੂੰ ਜੀਵ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । | ਲਛਣ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ : (1) ਆਤਮਭੂਤ (2) ਅਨਾਤਮ ਰਹਿਤ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿੱਤਰ, ਤੱਪ, ਵੀਰਜ (ਆਤਮੀਕ ਸ਼ਕਤੀ) ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਹੋਵੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਛਣਾ ਨੂੰ ਆਤਮ ਭੂਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ ਉਹ ਅਨਾਤਮ ਰੂਪ ਹੈ । | ਜੀਵ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਵਰੂਪ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । (1) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ (2) ਤਿੰਨ ਬੱਲ (ਮਨ) ਵਚਨ ਤੇ ਸਰੀਰ (9) ਉਮਰ (10) ਸਵਾਥੋਂ ਸਵਾਸ਼ (ਸਾਹ)
ਪੁਦਗਲ ਜੋ ਦਰਵ ਇਕੱਠਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅੱਡ ਹੋਵੇ, ਟੁਟੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਜੁੜੇ ਅਤੇ ਵਿਖਰ ਜਾਵੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਬਿਗੜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਦਗਲ ਦੀ ਪਰਆਏ ਗਲ ਵਿਚ ਵਰਨ, ਗੱਧ, ਰਸ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੂਰਤ (ਸ਼ਕਲ) ਵਾਲਾ ' ਦਰਵਾਂ ਹੈ, ਉਹ ਪੂਗਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਆਸਤੀਕਾਈਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਬਦ, ਅੰਧਕਾਰ, ਉਧਤ (ਚਾਨਣ) ਭਾ, ਛਾਂ, ਧੁੱਪ, ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਲਛਣ ਹਨ ।
੧੫੮

Page #183

ਪੁਦਗਲ (Mattar)
ਪੁਦਗਲ ਦਰਵ ਵਿਚ 5 ਰੂਪ, 5 ਰਸ, 2 ਗੰਧ ਅਤੇ 8 ਸਪਰਸ਼ ਵਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ
ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਗੁਣ
ਨੀਲ
ਪੀਲਾ
ਸਫੇਦ
ਕਾਲਾ
ਲਾਲ
ਵਰਨ
ਰਸ
ਮਿਠਾ
ਤੇਜਾਬੀ
ਕੜਾ
ਕਸੇਲਾ
वीप
੧੫੯
ਤਿਖੀ
ਸੁਗੰਧ
ਦਰਗੰਧ
ਸਪਰਸ਼
T
ਕੋਮਲ
ਕਠੋਰ
ਗੁਰੂ (ਭਾਗ)
ਲਘੂ (ਹਲਕਾ) ਸ਼ੀਤ (ਠੰਡਾ)
ਗਰਮ
ਚਿਕਨਾ
ਰੁਖਾ
ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਭੇਦ
ਪੁਦਗਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਇਕ ਅਣੂ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸੰਕਧਰੂਪ । ਅਗੇ ਸੰਕਧ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕੁਦਗਲ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ (1) ਸੰਕਧ (2) ਸੰਕਧ ਦੇਸ਼ (3) ਸੰਕਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (4) ਪਰਮਾਣੂ 1 ਅਨੰਤ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸੰਕਧ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਸੰਕਧ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਅੱਧਾ ਸੰਕਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ :
ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸੰਕਧ ਦਾ ਜਿਸ ਦਾ ਹੋਰ ਭਾਂਗ ਨਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੈ ।
ਸੰਕਧ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਵਾਦਰ ਤੇ ਸੁਖਮ । ਵਾਦਰ ਅੱਖਾਂ ਆਦਿ ਇੰਦਰੀਆ ਨਾਲ
ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਛੇ
ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੂਖਮ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਦੋ ਅਣੂਆ ਦਾ ਇਕ ਸਕੰਧ ਬਣਦਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਰੁਖਾ ਅਣੂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਚਿਕਨਾ । ਇਥੇ ਚਿਕਨਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਚਿਕਨਾਹਟ ਨਹੀਂ ਨਾ ਹੀ ਰੁਖੇ ਦਾ ਅਰਥ ਖੁਰਦਰਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਨੇਗਟਿਵ ਅਤੇ ਪੋਜਟਿਵ ਅਰਥ ਵਿਚ ਹਨ । ਸੰਕਧ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਨਦਾ । ਸਕੰਧ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿਚ ਰੁਖਾ ਅਤੇ ਚਿਕਨਾਹਟ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।
(1) ਵਾਦਰ ਵਾਦਰ (ਮੋਟਾ ਮੋਟਾ) ਜੋ ਸੰਕਧ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਨਾਂ ਮਿਲ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਲਕੜੀ ਆਦਿ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ

Page #184

(3).
(2) ਵਾਦਰ (ਸਥੂਲ) (ਜੋ ਛਿਨ ਭੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਦਰਵ ਪਦਾਰਥ
ਘ, ਦੁੱਧ, ਪਾਣੀ । ਵਾਦਰ ਸੂਖਮ (ਸਥੂਲ ਸੁਖਮ) ਜੋ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇ, ਪਰ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਾਂ ਆਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਅੰਧਕਾਰ । ਸੁਖਮ ਵਾਦਰ (ਸੁਖਮ ਸਥੂਲ) ਜੋ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਨਾਂ ਦੇਵੇ ਪਰ ਹੋਰ ਰਸਨਾ, ਨੱਕ ਛੋਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਤਾਪ, ਧੁੰਨੀ, ਰਸ
ਗੰਧ ਤੇ ਸ਼ਪਰਸ਼ । (5) ਸੂਖਮ :-ਸੰਕਧ ਹੋਣ ਤੇ ਜੋ ਸੁਖਮ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹਿਣ ਨਾ
ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਤੇਜਸ ਤੇ ਕਾਰਮਨ (ਇੰਦਰੀਆ ਰਹਿਤ ਸਰੀਰ) (6) ਅਤਿਸੂਖਮ : ਕਰਮ ਵਰਗਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟੇ ਦਰਵ ਅਣੂ ॥
ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸੂਖਮ ਵਿਭਾਗ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਸ਼ਾਸਵਤ, ਸ਼ਬਦ ਰਹਿਤ ਤੇ ਇਕ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਤ ਉਹ ਖੁਦ ਹੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨਿੱਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਆਦਿ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੁ ਕਾਰਜ ਵੀ ਹੈ ਕਾਰਣ ਵੀ । ਜਦ ਕਾਰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਪਚਾਰ ਪਖੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸੱਤ ਸਵਰੂਪ ਹੈ ਧਰਵਯ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਉਤਪਤਿ ਨਹੀਂ । ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । ਦੋ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਮਿਲਕੇ ਸੰਕਧ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸੰਕਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਲੋਕ ਵਿਚ ਸੰਕਧ ਦੇ ਭੇਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । | ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਵਿਚ ਜੀਵ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ । ਇਹ ਅਕਾਰ ਰਹਿਤ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸਮਰਥ ਹੈ ਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪੁਦਗਲ ਨਾ ਆਪ ਗਲਦਾ ਹੈ ਨਾ ਵਿਖਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਵਿਛੜਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਇਹ ਸਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਨੰਤ ਹਨ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨਹੀਂ । ਲੋਕ ਵਿਚ ਸਭ ਪਾਸੇ ਇਨਾਂ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪੁਦਗਲ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਉਪਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਦਸ ਪ੍ਰਣ ਸੰਸਾਰ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੁੱਕਤ ਆਤਮਾਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਅਨਾਤਮ ਭੂਤ ਲਛਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਹਨ ।
੧੬੦

Page #185

ਭਾਸ਼ਾ
ਪੁਦਗਲ ਦੀ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ)
ਸ਼ਬਦ
|
I ਅਖਰਾਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਮਕ
ਅਭਾਸ਼ਾਤਮਕ
ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ
ਤਤ
ਮਰਿਦੰਗ
ਵੈਸਤਿਰਸੰਕ (ਬਦਲ ਦੀ ਗਰਜ)
ਵਿਹਤ
ਘੋਸ਼
ਵੀਣਾ ਕਾਲ
ਸੁਧੀਰ
ਸ਼ੰਖ ਦੇ ਸ਼ਬਦ
ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਬਦ
ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵੈਸੇਸ਼ਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਅਕਾਸ਼ ਦਾ ਗੁਣ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਦਗਲ ਦੀ ਪਰੀਆਏ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਦਰੱਵ ਅਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ) ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਦਗਲ ਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲਵਾਲਾ) ਅਤੇ ਅਰਪੀ ਵੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਹ 6 ਦਰਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਅਲੋਕ ਹੈ ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ।
ਹੁਣ ਅਸੀਂ 6 ਦਰਵਾਂ ਦਾ, ਦਰੱਵ, ਕਾਲ, ਖੇਤਰ, ਭਾਵ ਤੇ ਗੁਣ ਪਖੋਂ ਨਿਰਨਾ ਕਰਾਂਗੇ । ਛੇ ਦਰੱਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਉਪਕਾਰ
ਧਰਮ
ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਧਰਮ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਇਕ ਹੈ ਭਾਵ ਅਸੰਖਿਆਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਣਵੰਡੀਆਂ ਸਮੂਹ (ਪਿੰਡ) ਹੈ ।
ਇਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਦੇ ਵੀ ਘਟਦੇ ਵਧਦੇ ਨਹੀਂ। ਖੇਤਰ ਪਖੋਂ ਧਰਮ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਲੋਕ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਜਿਥੇ ਧਰਮ ਆਸਤੀ ਕਾਈਆਂ ਨਾ ਹੋਵੇ।
੧੬੧
ਕਾਲ ਪਖੋਂ ਧਰਮ ਦਰੱਵ ਅਨਾਦੀ,ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਸਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹੇਗਾ । ਇਹ ਨਾ ਕਦੇ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੈ ।
ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਇਹ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਅਰੂਪੀ, ਅਮੂਰਤ ਅਤੇ ਅਕਾਰ ਰਹਿਤ ਹੈ ।

Page #186

ਗੁਣ ਪਖੋਂ ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਜੀਵ ਤੇ ਖ਼ੁਦਗਲ) ਨੂੰ ਚਲਣ ਫਿਰਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਚਲਣ ਫਿਰਣ, ਹਿਲਣ, ਬੋਲਣ, ਬੈਠਣ, ਵੇਖਣ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਹਰ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਗਤੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਹ ਨਿੱਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ।
ਅਧਰਮ
ਇਹ ਦਰਵ, ਖੇਤਰ, ਕਾਲ, ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਧਰਮ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
ਗੁਣ ਪਖੋਂ ਇਹ ਜੀਵ ਤੇ ਖ਼ੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਰੱਵ ਵੀ ਲੋਕ ਤਕ ਹੈ ।
ਅਕਾਸ਼
ਦਰੱਵ ਪਖੋਂ ਅਕਾਸ਼ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਅਖੰਡ ਦਰਵ ਹੈ । ਖੇਤਰ ਪਖੋਂ ਲੋਕ ਅਤੇ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆਂ ਹੈ ਅਕਾਸ਼ ਅਨੰਤ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ ।
ਕਾਲ ਪਖੋਂ ਅਕਾਸ਼ ਅਨਾਦਿ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਅਕਾਸ ਅਰੂਪੀ ਅਮੂਰਤ ਹੈ। ਗੁਣ ਪਖੋਂ ਅਕਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਦਰੱਵਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ ।
ਕਾਲ
ਦਰੱਵ ਪਖੋਂ ਕਾਲ ਅੰਨਤ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੰਤ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਲਾ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਖੇਤਰ ਪਖੋਂ 2ਨੂੰ ਦੀਪ ਵਿਚ ਹੀ ਕਾਲ ਦਰੱਵ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਵਿਚ ਹੀ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰ, ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੜੀ, ਮਹੀਨੇ ਤੇ ਸਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਜਵਾਨੀ ਬੁਢਾਪਾ ਅਤੇ ਰੁੱਤਾ, ਕਾਲ ਦਰਵ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਹਨ ।
ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਲ ਦੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਇਹ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ ਪਰ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਸਰੱਵਗ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਕਾਲ ਬੀਤ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਕਾਲ ਆਉਣਗੇ ।
ਕਾਲ ਅਨਾਦੀ ਅਨੰਤ ਹੈ
ਕਾਲ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹਿਸਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜੋ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਕਾਲ ਚੱਕਰ
ਸਮੇਂ, ਆਵਲਿਕਾ, ਘੜੀ, ਦਿਨ, ਰਾਤ, ਮਹੀਨਾ, ਵਰਸ਼ ਆਦਿ ਕਾਲ ਦਾ ਵਿਭਾਗ ਹਨ । ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਵਿਭਾਗ ਹਨ । (1) ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ (2) ਉਤਸਰਪਨੀ ਕਾਲ ।
ਜਿਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਕਾਰ ਤੇ ਉਮਰ ਘੱਟਦੀ ਹੈ ਉਹ ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਤਸਵਰਨੀ ਕਾਲ ਹੈ । ਆਨਦਿ
੧੬੨

Page #187

ਕਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਕ੍ਰਮ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧ ਲੋਕ ਵਿਚ ਭਰਤ ਅਤੇ ਏਰਾਵਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਭੇਦ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਤਸਰਪਨੀ 10 ਕਰੋੜ X 10 ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੋ ਪਮ ਹੈ ਅਤੇ ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ ਵੀ ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਾਲ ਚੱਕਰ ਦੇ 6-6 ਭਾਗ
ਹਨ।
1) ਸੁਖਮਾ-ਸੁਖਮਾ—ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਤਿੰਨ ਕੋਹ, ਉਮਰ ਤਿੰਨ ਪਲੱਯਪਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕ ਸਰਲ ਸੁਭਾਵ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੜੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨਾਂ ਦੇ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ 49 ਦਿਨ ਹੈ।
(1) ਮਤੰਗਾ ਦਰਖਤ ਮਿੱਠੇ ਫਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (2)- ਭਰਿੰਤਗਾ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵਰਤਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (3) ਤ੍ਰਟਿਭਾਗ ਚਿਤ ਪ੍ਰਚਾਉਣ ਲਈ ਬਾਜੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ (4) ਜਯੋਤੀਰੰਗਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (5) ਦੀਪਾਂਗਾ ਦੀਪਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (6) ਚਿਤੰਰਸਗਾਂ ਸੁਗੰਧਿਤ ਫੁਲ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ (7) ਚਿਤ ਰਸ 18 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ (8) ਗੇਹਾਕਾਰਾਂ ਦਰਖਤ ਘਰਾਂ ਦੇ ਅਕਾਰ ਵਾਲੇ ਬਨ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । (9) ਅਨਿਧਰਾਣਾ ਉਤਮ ਵਸਤਰ ਪਾਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
i) ਕਰੋੜ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਕਰੋੜ ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਨਾ ਨਾਲ ਇਕ ਕਰੋੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ii) 70 ਲੱਖ 56 ਹਜਾਰ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਰੋੜ ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਨ ਤੇ 70560000000000 ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਪੂਰਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
üi) ਪਲੋਯਮ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਪ
ਇਕ ਯੋਜਨ ਲੰਬਾ, ਇਕ ਯੋਜਨ ਚੋੜਾ, ਇਕ ਯੋਜਨ ਡੰਗਾ ਖੂਹ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਵਿਚ ਦੇਵ ਕੂਰ, ਉਤਰ ਕੂਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸੱਤ ਦਿਨ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਗੁਜਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਬਾਲ ਪੂਰੇ ਦਬੇ ਰਹਿਣ ਫੇਰ 100-100 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਕ ਇਕ ਬਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਾ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਤੇ ਲੱਗੇਗਾ ਉਨੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਕ ਪਲੋਯਪਮ ਹੈ । ਤੇ 10 ਕਰੋੜ X 10ਕਰੋੜ (1000000੦੦੦੦੦੦੦੦) ਪਲੋਯਪਮ ਦਾ ਇਕ ਸਾਗਰੋਂ ਪਮ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੈਮਾਨਾ ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਯੁਗਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਮਾਪਨ ਲਈ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ । ਸੰਖਿਆ ਇਹ ਹੈ ਜੋ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਵੇ । ਜੋ ਸੰਖਿਆ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ ਉਹ ਅਸੰਖਿਅਤ ਹੈ । ਜਿਸ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਅਨੰਤ ਹੈ I
੧੬੩

Page #188

ਜਦ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਖਤਾਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਘੱਟ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਨ ਇਹ ਯੁਗਲ ਇਕਠੇ ਹੀ ਦੇਵ ਗਤਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਮੀਨ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮਿਸ਼ਰੀ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸੁਖਮਾ :-ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ X ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੋ ਪਮ ਦਾ ਸੁਖਮਾ ਨਾਂ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਆਰੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਆਰੇ ਨਾਲੋਂ ਉਮਰ, ਕੱਦ, ਲੰਬਾਈ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੰਬਾਈ ਦੋ ਕੋਂਸ, ਉਮਰ ਦੋ ਪਲੋਯਪਮ ਭੋਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਾਗਦੀ ਹੈ । ਜਮੀਨ ਦਾ ਸਵਾਦ ਸ਼ੁਕਰ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੀਵ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ ਦਾ ਸਮਾਂ 64 ਦਿਨ ਹੈ।
(2) ਸੁਖਮਾ ਦੁਖਮ :---ਦੂਸਰਾ ਆਰਾ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਦੋ ਕਰੋੜ X, ਦੋ ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੋਪਮ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਸੁਖਮਾ-ਦੁਖਮਾ (ਬਹੁਤ ਸੁਖ ਅਤੇ ਥੋੜਾ ਦੁੱਖ) ਕਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਰੇ ਵਿਚ ਵਰਨ; ਗੰਧ ਰਸ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਾ 79 ਦਿਨ ਦੇ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ ਬਾਅਦ ਤੁਰ ਫਿਝਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਯੁਗਲ (ਨਰ-ਨਾਰੀ ਇੱਕਠੇ) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੀਸਰੇ ਆਰੇ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਭਾਗ (ਛਿਆਠ ਲੱਖ ਕਰੋੜ, ਛਿਆਠ ਹਜਾਰ ਕਰੋੜ, ਛਿਆਠ ਕਰੋੜ, ਛਿਆਠ ਲੱਖ, ਛਿਆਠ ਹਜਾਰ, ਛਿਆਠ ਸੌ ਛਿਆਠ ਸਾਗਰੋਂ ਪਮ) ਬੀਤ ਜਾਣ ਤੇ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖ ਪੂਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਜਰੂਰਤਾਂ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਰੂਰਤ ਵੱਧ ਜਾਣ ਨਾਲ ਝਗੜੇ ਵੱਧਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ 15 ਕੁਲਕਰ ਪੈ ਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਕੁਲਕਰ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਨੀਤੀ ਦੰਡ ਤਹਿ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਗੁਨਾਹ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸਮਾਂ ਬੀਤਨ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਿਆਦਾ ਪਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸ਼ਰਮਸਕਾਰ (ਸ਼ਰਮ ਕਰ) ਨੀਤੀ ਤਹਿ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗੁਨਾਹ ਹੋਣ ਤੇ ਕੁਲਕਰ ਨਾ ਕਰੋ (ਮਚਾਰ) ਆਖਦੇ ਹਨ । 5 ਕੁਲਕਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਪਰਾਧ ਵੱਧਣ ਤੇ ਧਿਕ (ਧਿਕਾਰ) ਆਖ ਕੇ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਯੁਗ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਲਈ ਅਸੀ (ਸ਼ਸਤਰ) ਮੱਸੀ (ਵਿਉਪਾਰ) ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ (ਖੇਤੀ) ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ । ਪਹਿਲੇ ਆਰੇ ਤੋਂ ਤੀਸਰੇ ਆਰੇ ਤੱਕ ਇਹ ਭੂਮੀ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਤੀਸਰਾ ਆਰਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਚੋਰਾਸੀ ਲੱਖ ਪੂਰਵ ਤਿੰਨ ਵਰਸ਼ ਅਤੇ 8Ě ਮਹੀਨੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਤੇ ਪੰਦਰਵੇ ਕੁਲਕਰ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਭੁੱਖਾ ਪਿਆਸਾ ਘੁਮਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸਦਕਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਅੱਗ ਜਲਾ ਕੇ ਅੰਨ ਪਕਾਉਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । 18 ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਰਭ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਾਇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ 72 ਅਤੇ
ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ
੧੬੪
K

Page #189

72 ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । 18 ਲਿਪਿਆਂ ਅਤੇ 14 ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕਰਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ (ਵਿਆਹ) ਆਦਿ ਰਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਯੂਗਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਪਹਿਲੇ ਚਕਰਵਤੀ ਵੀ ਇਸ ਯੁਗ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ( 4) ਦੁਖ ਸੁਖਮਾ :-42000 ਸਾਲ ਘੱਟ ਇਕ ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੋ ਪ੍ਰਮ ਦਾ ਚੌਥਾ ਦੁਖ-ਸੁਖਮਾ (ਜਿਆਦਾ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਥੋੜਾ) ਚੌਥਾ ਆਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਰੇ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 500 ਧਨੁਸ਼ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਮਰ ਘੱਟ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਦਿਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ 23 ਤੀਰਥੰਕਰ, 11 ਚਕਰਵਰਤੀ, 9 ਬਲਦੇਵ, 9 ਵਾਸਦੇਵ, 9 ਪ੍ਰਤਿ ਵਾਸਦੇਵ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਤੀਸਰੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਆਰੇ ਵਿਚ 24 ਕਾਮਦੇਵ, 11 ਰੁਦੱਰ, ਨੋ ਨਾਰਦ ਵੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਚੌਥੇ ਘਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਅਤੇ 8! ਮਹੀਨੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਤੇ 24ਵੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੋਕਸ਼ ਪਧਾਰਦੇ ਹਨ । .
(5) ਦੁਖਮਾਂ :- ਅੱਜ ਕੱਲ ਅਸੀਂ ਇਸ ਆਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 21000 ਸਾਲ ਹੈ । ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ ਤੇ ਕੱਦ ਚੌਥੇ ਆਰੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਘੱਟ ਦੇ ਘੱਟ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 7 ਹੱਥ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਦੋ ਵਾਰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਗਦੀ ਹੈ ਇਸ ਆਰੇ ਵਿਚ 10 ਗੱਲਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ (1) ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ (2) ਮਨ ਪ੍ਰਯਵਕ (3) ਪਰਮਅਵਧੀ ਸੰਪੂਰਨ ਲਕ ਅਤੇ ਲੋਕ ਦੇ ਅਸੰਖਿਆਤ ਦਾ ਗਿਆਨ) (4-6) ਪਰਿਹਾਰ ਵਿਧੀ, ਸੂਖਮ ਸੰਪਰਾਏ ਅਤੇ ਯਥਾ ਅਖਿਆਤ ਤਿੰਨ ਚਾਰਿੱਤਰ (7) ਪੁਲਾਲ ਲੱਭਧੀ (ਵਿਧੀ) (8) ਅਹਾਰਕ ਸਰੀਰ (9) ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅੱਕਤਵ (ਨਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਮਿਅੱਕਤਵ) (10) ਜਿਨ ਕਲਪੀ ਮੁਨੀ ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਕਲਯੁਗ ਦੇ ਵਰਨਣ ਵਰਗਾ ਹੈ ਮਾਂ, ਪਿਓ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਇੱਜਤ ਘੱਟਦੀ ਹੈ । ਪਾਪੀ ਸੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਧਰਮੀ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ ਅਕਾਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਪਾਖੰਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਠੀਕ ਵਰਤ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ : ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਲਤ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ 30 ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਜਵੇ ਆਰੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸੰਕੇਦਰ ਦਾ ਆਸਨ ਕੰਬਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਸਾਵਧਾਨ ਕੱਲ ਨੂੰ ਛੇਵਾ ਦੁਖ, ਦੁਖਮਾ ਆਰਾ ਲੱਗੇਗਾ ਜੋ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਰ ਲਵੇਂ ।"
(8) ਦੁਖ-ਦੁਖਮਾ : ਪੰਜਵਾ ਆਰਾ ਬੀਤਨ ਤੇ ਛੇਵਾ ਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਰਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਮਨੁੱਖ ਦੇਵ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਡਿਆ ਪਰਬਤ ਦੇ ਦੱਖਣ ਉਤਰ ਭਾਗਾ ਵਿਚ ਜੋ ਗੰਗਾ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 8 ਕਿਨਾਰੇ ਦੀਆਂ
૧éપ

Page #190

-
9-9 ਖਡਾਂ ਹਨ । ਹਰ ਖਡ ਤਿੰਨ ਮੰਜਲੀ ਹੈ ਛੇਵੇ ਆਰੇ ਵਿਚ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਪੁਦਗਲ ਘੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਮਰ ਘੱਟਦੀ ਘੱਟਦੀ 20 ਸਾਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਰ-2 ਭੋਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਗਦੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਨੂੰ ਠੰਡ ਅਤੇ ਦਿਨ ਜਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਖੱਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਮਨੁੱਖ ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਤੇ 48 ਮਿੰਟ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । ਗੰਗਾ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਘੱਟਦਾ ਹੈ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕਛੂ ਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ ਰੇਤ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਧੂਪ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਜਦ ਇਹ ਕਛੂ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰ ਪੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਸ ਲਈ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਮਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਦੀਨ, ਦੁਰਵਲ, ਬੀਮਾਰ, ਨੰਗੇ, ਆਚਾਰ ਵਿਚਾਰ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਂ, ਭੈਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । 6 ਸਾਲ ਦੀ ਲੜਕੇ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨਰਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੱਡਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਤਸਰਪਨੀ ਕਾਲ ਇਸੇ ਛੇ ਆਰੇ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਆਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਸ ਆਰੇ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਦੁਖਮਾ ਦੁਖ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸੁਖਮਾ ਸਥਮਾ ਤੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਦੂਸਰੇ ਦੂਖਮਾ ਆਰੇ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਸਾਵਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ 15 ਦਿਨ ਨੂੰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਇਸ ਆਰੇ ਤੇ 5 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਵਰਖਾ 7-7 ਦਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (1) ਪੁ ਕਰ ਨਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । (2) ਸ਼ੇਰ ਖੀਰ (ਦੁਧ ਦੀ ਵਰਖਾ) ਦੁਰਗੰਧ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (3) ਘੀ ਦੀ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਚਿਕਨਾਹਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (4) ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਵਰਖਾ ਨਾਲ 24 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਾਨ ਤੇ ਬਨਾਸਪਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾਂ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਤੇ ਘਾਹ ਫੂਸ ਉਗਦਾ ਹੈ । (5) ਹਾਕੇ ਦੇ ਰਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਚ ਮਿਠਾਸ, ਕੜਾ, ਤੀਖਾ, ਕਸੈਲਾ ਤੇ ਤੇਜਾਬੀ ਰਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਬਾਕੀ 3 ਤੋਂ 6 ਆਰੇ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ ।
ਟਿਪਣੀ
ਰਾਜੂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ 3, 81, 27, 970 ਮਨ ਵਜਨ ਨੂੰ ਭਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ 1000 ਭਾਰ ਦੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗਲੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਉਪਰੋ ਸੁਟੇ । ਉਹ ਗੋਲਾ 6 ਮਹੀਨੇ, 6 ਦਿਨ, 6 ਪਹਿਰ 6 ਘੜੀ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਲਵੇ ਉਹ ਇਕ ਰਾਜ ਲੋਕ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਹੈ
ਕਾਲ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜੋ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ !
.
੧੬੬

Page #191

ਕਾਲ ਗਣਨਾ ਜਦ ਅਸੀਂ ਅੱਖ ਮੀਟ ਕੇ ਖੋਲਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਅਨਰਾਸ ਹੈ ਉਨਸੇਸ਼ ਅਨ ਵੰਡਿਆ ਭਾਗ ਹੈ । ਕਾਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹਿਸਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਅਣਵੰਡੇ ਕਾਲ - 1 ਸਮਾਂ 2223 ਨੂੰ ਆਵਾਲਿਕਾ) ਅਸੰਖ ਸਮੇਂ - ਆਵਲੀ ਜਾਂ ਸਾਧਕ 17 ਸ਼ੁਲਕਭਵ ) 1 ਣ 256 ਆਵਲੀਕ -
ਲਕਵ | ਜਾਂ ਇਕ ਸ਼ਵਾਸਸ਼ਵਾਸ਼ 4446 ਆਵਲੀਕਾ - 1 ਪ੍ਰਾਣ
(ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ) 7 ਪ੍ਰਾਣ
1 ਸਤਕ . 2 ਪੱਖ- ਮਾਹ (ਮਹੀਨਾ)) 7 ਸਤਕ
1 ਲਵ 2 ਮਹੀਨੇ-1 ਰਿਤੂ 38 ਲਵ
1 ਘੜੀ 3 ਰਿਤੂ - 1 ਅਯਨ
2 ਅਯਨ - 1 ਵਰਸ਼ 77 ਲਵ -2 ਘੜੀ48 ਮਿੰਟ | 5 ਵਰੋਸ਼ - 1 ਯੁਗ
84 ਲੱਖ ਸਾਲ -ਪੂਰਵ
70 ਲੱਖ ਕਰੋੜ, 56 ਹਜਾਰ ( ਮਹੁਰਤ --16 77 72 16 ਆਵਲੀਕਾ
ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਦਾ - ਪੂਰਵ ਅਜੇਹੇ 21 ਵਾਰ ਗੁਣਾ ਕਰਨ ਨਾਲ 54 ਅੰਕਾਂ ਅਤੇ 140 ਬਿੰਦੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਤੇ
ਸ਼ਰੀਜ਼ ਕਾ ਸੋਖ ਆ ਬਣਦੀ ਹੈ । --(6553 6 ਸ਼ਲੋਕ ਭਵ ਅਸੰਖ ਸਾਲ ਦਾ - 1 ਪਲਯੁਪਮ 30 ਮਹੂਰਤ - ਅਰਾਤ (1 10 ਕਰੋੜ+10 ਕਰੋੜ
ਦਿਨ-ਰਾਤ) 15 ਦਿਨ ਰਾਤ - । ਪੱਖ ਪਲਯੋ -- 1 ਗਰਮ
20 ਕਰੋੜX 20 ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੁਪਮ - ਕਾਲ ਚਕਰ ਉਤਸਰਪਨੀ ਅਤੇ ਅਵਸਰਪਨੀ ਅਨੰਤਕਾਲ ਚਕਰ--ਇਕ ਗਲ
ਪਰਾਵਰਤਨ ਭਾਵ ਪੱਖੋ ਕਾਲ ਅਮੂਰਤ, ਅਰੂਪੀ ਹੈ । ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕਠੇ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦੇ ।
ਗੂਣ ਪੱਖ ਕਾਲ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਵਰਤਨਾ ਹੈ ਕਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਬੀਜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਬਚੇ ਨੌਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪਾ ਕਾਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਵਿਉਪਾਰ ਨੌਕਰ ਹਿਲਣ ਤੇ ਤੈਰਨਾ ਵਿਚ ਕਾਲ ਦਰਵ ਸਹਾਇਕ ਹੈ, ਕਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਕ੍ਰਿਆ ਸੰਭਵ ਹੈ ।
| ਜੀਵ ਜੀਵ ਦਰਵ ਪੱਖ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਖੇਤਰ ਪੱਖ 14 ਰਾਜ਼ ਲੋਕ ਹੈ । ਕਾਲੇ ਪੱਖੇ
।
੧੬੭

Page #192

ਅਨਾਦੀ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਭਾਵ ਪੱਖੋਂ ਅਰੂਪੀ ਹੈ । ਗੁਣ ਪੱਖੋਂ ਚੇਤਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਦਗਲ
ਪੁਦਗਲ ਗੁਣ ਪੱਖੋਂ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਖੇਤਰ ਪੱਖੋਂ ਲੋਕ ਤਕ ਹੈ । ਕਾਲ ਪੱਖੋਂ ਅਨਾਦੀ ਅਨੰਤ ਹੈ । ਭਾਵ ਪੱਖੋਂ ਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਵਾਲਾ) ਹੈ। ਗੁਣ ਪੱਖੋਂ ਬਨਣਾ, ਗਲਣਾ, ਸੜਨਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਖੁਦਗਲ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ।
(1) ਪਰਿਣਮਨ :---ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਅਸਲ ਸਥਿਤੀ ਛੱਡੇ ਬਿਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪਰਿਣਮਨ ਹੈ ।
(2) ਗਤੀ :—ਅਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ। (3) ਕ੍ਰਿਆ :--ਹੋਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਜਾਣਾ ।
(5) ਪਰਤਯੋ-ਅਪਣੱਤਯ :—ਪਹਿਲਾ ਪਿਛੇ, ਨਵਾਂ, ਪੁਰਾਣਾ, ਵੱਡਾ, ਛੋਟਾ ਹੋਣਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਸਭ ਵਿਚ ਕਾਲ ਦਰਵ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
ਪੁਦਗਲ ਦਰਵ ਦੇ ਉਪਕਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ (1) ਸ਼ਰੀਰ (2) ਬਾਣੀ (3) ਮਨ (4) ਸਾਹ (5) ਉਛਵਾਸ (6) ਸੁਖ ਦੁਖ (7) ਜਿੰਦਗੀ, (8) ਮੌਤ । ਇਹ ਸਭ
ਪ੍ਰਦਗਲ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਦਗਲ ਦੇ ਕੰਮ
ਸ਼ਬਦ, ਬੰਧ, ਸੁਖਮਤਵ, ਸਥੂਲਯ, ਸੰਸਥਾਨ, ਭੇਦ, ਤਮ, ਛਾਈਆ ਆਤਪ (ਹਨੇਰਾ) ਅਤੇ ਉਦਯੋਤ ਪ੍ਰਦਗਲ ਦੇ ਕੰਮ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਜੀਵ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹਨ ।
ਅਦਾਰੀਕ ਆਦੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਖੁਦਗਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇਜਸ ਤੇ ਕਾਰਮਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਰਿਕ ਦਾ ਸਿਟਾ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੁਖ ਸੁਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੁਦਗਲਾ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਗਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਮਨ ਦੀਆ ਵਰਗਣਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਠੀਕ ਤੇ ਗਲਤ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਨ ਦੇ ਵਰਗਨਾ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ।
ਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਪ੍ਰਾਣ ਵਾਯੂ [ਪ੍ਰਾਣ] ਅਤੇ ਪੇਟ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਛੱਵਾਸ ਵਾਯੂ [ਅਪਾਣ] ਇਹ ਦੋਹੇ ਪਦਗਲ ਹਨ ।
ਅਚਾਰਿਆ ਨੇਮੀ ਚੰਦਰ ਅਨੁਸਾਰ ਖੁਦਗਲ ਸਰੀਰ ਨਿਰਮਾਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਅਦਾਰਿਕ ਵਰਗਣਾ ਨਾਲ ਅਦਾਰਿਕ, ਵੇਕਰਿਆ ਵਰਗਣਾ ਨਾਲ ਵੇਕਰੀਆ, ਆਹਾਰਕ ਵਰਗਣਾ ਨਾਲ ਅਹਾਰਕ ਸ਼ਰੀਰ ਸ਼ਵਾਸੋਸਵਾਸ਼, ਤੇਜਸ ਵਰਗਣਾ ਰਾਹੀਂ ਤੇਜਸ ਸ਼ਰੀਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਗਣਾ ਰਾਹੀਂ ਬਣੀ, ਮਨ ਵਰਗਣ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਵਰਗਣਾ ਰਾਹੀਂ
੧੬੮

Page #193

ਕਾਰਮਣ ਸਰੀਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਅਤੇ ਖਾਸ ਸੰਬੰਧ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਸੁਖ ਦੁਖ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਪੁਦਗਲ ਹੈ। ਕਰਮ ਪ੍ਰਦਗਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਪੁਦਗਲਾ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵ ਦਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਹ ਕਰਮ ਦਗਲ ਸੰਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੁਖ ਜੀਵਨ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੇ
ਹਨ।
ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਰੂਪੀ ਪਦਗਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੁਖਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਮੂਰਤ [ਸ਼ਕਲ ਵਾਲਾ] ਹੈ । ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਨਿਤ (ਧਰੂਵ) ਗੁਣ
ਧਰਮ
(1) ਅਰੂਪੀ (2) ਅਚੇਤਨ (3) ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਨ (4) ਚਲਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ
ਅਧਰਮ
(1) ਅਰੂਪੀ (2) ਅਚੇਤਨ (3) ਅਕ੍ਰਿਆ (4) ਰੁਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ
ਅਕਾਸ਼
(1) ਅਰੂਪੀ (2) ਅਚੇਤਨ (3) ਅਕ੍ਰਿਆ (4) ਦਰਵਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਣ ਵਿਚ
ਸਹਾਇਕ
ਕਾਲ
1) ਅਰੂਪੀ 2) ਅਚੇਤਨ 3) ਅਕ੍ਰਿਆ 4) ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਪੁਰਾਨੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਵੀਤਨਾ
ਪ੍ਰਦਰਲ
1 ਰੂਪੀ 2] ਅਚੇਤਨ 3] ਕ੍ਰਿਆਵਾਨ 4] ਸੰਜੋਗ ਵਿਜੋਗ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਜੀਵ
1] ਅਨੰਤ ਗਿਆਨ 2] ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ 3] ਅਨੰਤ ਸੁੱਖ 4] ਅਨੰਤ ਵੀਰਜ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਅਕਾਸ਼ ਦਰੱਵ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਤੇ ਕੁਦਗਲ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸਿਟਾ ਹੈ, ਅਕਾਸ਼ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦਰਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਵਿਚ ਉਠਣ, ਬੈਠਣ, ਚਲਣ, ਫਿਰਣ, ਖਾਣ, ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ, ਬਦਲ, ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ
੧੬੯

Page #194

ਪੁਦਗਲਾਂ ਕਾਰਣ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਕਸ਼ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ।
ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਉਪਕਾਰ
ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ । ਧਰਮ ਗਤਿ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਅਧਰਮ ਰੁਕਾਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਅਕਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਾਲ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਦਗਲ ਦਰਵ ਦਾ ਉਪਕਾਰ
1) ਪ੍ਰਦਗਲ ਦਰੱਵ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਰੂਪ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ । 2) ਮਿਲਣਾ, ਵਿਛੜਣਾ, ਸੁਭਾਅ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਦਗਲ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । 3) ਪ੍ਰਦਗਲ ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਤੇ ਬੜਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
4) ਪੁਦਗਲ ਵਿਚ ਪਤਲਾ ਪਨ ਤੇ ਮੋਟਾਪਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5) ਪੁਦਗਲ ਗੋਲ, ਤਿਕੋਨੇ, ਚੋਰਸ, ਅਤੇ ਆਯਾਤ ਵਾਲੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 6) ਗਲ ਦੇ ਭੇਦ, ਟੁਕੜੇ, ਚੂਰਨ, ਕਣ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
7) ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਜੋ ਹਿਸਾ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਤਮ ਹਨੇਰਾ] ਹੈ । 8) ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਜੋ ਹਿਸਾ ਚਾਨਣ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਛਾਂ
ਹੈ।
9) ਦਗਲ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਧੁਪ ਹੈ ।
10) ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਚਾਨਣਾ ਜਾਂ ਸ਼ੀਤਲਤਾ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਦਰਵ ਦਾ ਉਪਕਾਰ
ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਉਪਕਾਰ ਕਰਨਾ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਕ ਦਾ ਨੌਕਰ ਤੇ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆ ਦੇਨਾ ।
ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਗੁਣ-ਪਰਿਆਏ ਨਿਰਨਾ
ਦਰਵ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦਰਵ ਦਾ ਇਹ ਲੱਛਣ ਕਿਹਾ ਹੈ ਗੁਣ ਤੇ ਪਰਿਆਏ ਹੋਣ । ਪਰਿਆਏ ਬਿਨਾਂ ਦਰਵ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਦਰੱਵ ਬਿਨਾਂ ਪਰਿਆਏ ਨਹੀਂ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਣ ਜਰੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਵ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗੁਣ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਦਾ ਦਰਵ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪ ਨਿਰਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਗੁਣ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਚੀਤੇ ਹਨ । ਸਹਭਾਵੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਮਭਾਵੀ । ਜੋ ਦਰੱਵ ਦੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਹਿਭਾਵੀ ਗੁਣ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕ੍ਰਮਿਕ ਗੁਣ ਹਨ । ਜੋ ਛੇ ਦਰਵਾ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਉਹ ਸਮਾਨਯ ਸਹਿ ਭਾਵ ਗੁਣ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਸਮਾਨਯ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਵ ਵਿਚ ਹੋਣ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹਨ ।
੧੭੦

Page #195

ਸਮਾਨਯ ਸਹਿਭਾਵ ਗੁਣ 6 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ :
1) ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦ, ਵਿਆਏ, ਧਰੋਵਯ ਇਹ ਤਿੰਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਅਸੀਤੱਤਵ ਗੁਣ ਹੈ :
2) ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਪੂਰਨ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰੇ ਉਹ ਵਸ ਤਤਵ ਹੈ :
3) ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਹਾਲਤ ਅਵਸਥਾ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵਤਤਵ ਗੁਣ ਹੈ।
4) ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣੀਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਹ ਪ੍ਰੇਮਯਤੱਤਵ ਗੁਣ ਹੈ ।
5) ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਤਵ ਗੁਣ ਹੈ ।
6 ) ਸੌ ਦਰਵਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਕਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਅੱਡ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਵੇ. ਉਹ ਅਗੁਰੂਲਘਤਵ ਭਾਵ ਹੈ ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਿਭਾਵੀ ਗੁਣ :
1) ਗਤੀ ਸਹਾਇਕ (2) ਸਥਿਤੀ ਸਹਾਇਕ 3) ਅਵਗਾਹ ਸਹਾਇਕ 4) ਵਰਤਨ, ਅਧਰਮ, ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦਰਵ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ। (5-9) ਵਰਨ, ਗੰਧਰਗ, ਸਪਰਸ਼, ਮੂਰਤੀ (ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ) (10-14) ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਵੀਰਜ, ਸੁਖ ਅਤੇ ਚੇਤਨ (ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ) (15) ਅਮੂਰਤੀਤੱਤਵ : ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਜੀਵ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਪੰਜ ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। (16) ਚੇਤਨ (ਜੜ੍ਹਤਾ ਇਹ ਗੁਣ ਜੀਵ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 5 ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ :
1) ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯ (ਵੇਖੋ ਨਯਾਵਾਦ,) ਪਖੋਂ ਸਾਰੇ ਦਰਵ ਪਰਿਣਾਮੀ ਹਨ । ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਹੀ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ ।
2) ਛੇ ਦਰਵਾ ਵਿਚ ਇਕ ਜੀਵ ਅਤੇ 5 ਅਜੀਵ ਹਨ।
3) ਛੇ ਦਰਵਾ ਵਿਚ ਇਕ ਕਾਲ ਦਰਵ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹੈ ਬਾਕੀ ਪੰਜ ਦਰਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਾਲੇ ਹਨ।
4) ਛੇ ਦਰਵਾ ਵਿਚ ਇਕ ਦਗਲ ਦਰਵ ਰੂਪੀ (ਮੁਰਤਕ) ਹੈ ਬਾਕੀ ਅਰੁਪੀ
ਹਨ।
5) ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਅਧਰਮ, ਅਕਾਸ਼ ਇਕ ਇਕ ਦਰਵ ਹੈ ਬਾਕੀ ਜੀਵ, ਪ੍ਰਦਗਲ ਅਤੇ ਕਾਲ ਅਨੰਤ ਹਨ ।
૧૦૧

Page #196

6) ਨਿਸ਼ਚੱਨਯ ਤੋਂ 6 ਦਰ ਸਕ੍ਰਿਆ (ਅਰਥ ਕ੍ਰਿਆਕਾਰੀ) ਹਨ ਪਰ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਤੋਂ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਹੀ ਕ੍ਰਿਆ ਹਨ ਬਾਕੀ 4 ਅਕ੍ਰਿਆ ਹਨ ।
7) ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯ ਤੋਂ 6 ਦਰਵ ਨਿੱਤ ਵੀ ਹਨ, ਅਸਤੱਤਵੀ ਹਨ ਪਰ ਵਿਵਹਾਰ | ਨਯ ਤੋਂ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਹੀ ਦਰਵ ਅਨਿੱਤ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਦਰਵ ਨਿਤ ਹਨ ।
8) ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਜੀਵ ਦਰਵ ਕਾਰਣ ਹੈ ਬਾਕੀ ਅਕਾਰਣ ਹਨ !
9) ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਯ ਤੋਂ 6 ਦਰਵੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਕਰਤਾ ਹਨ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਪਖੋਂ ਜੀਵ ਦਰਵ ਹੀ ਕਰਤਾ ਹੈ ਬਾਕੀ 5 ਅਕਰਤਾ ਹਨ । ( 10) ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਕਾਸ਼ ਦਰਵ ਹੀ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦਰਵ, ਕੇਵਲ ਲੱਕ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਹਨ ।
11) ਛੇ ਦਰਵ ਇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਗੁਣ ਸਭ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਹਨ ।
ਛੇ ਦਰਵਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਅਰਿਹੰਤ ਨੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਹੀ | ਸਾਨੂੰ ਦਸਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਕੁਮ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਲੋਕ
ਜਿਥੇ ਛੇ ਦਰਵ ਹਨ ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ ਪਰ ਜਿਥੇ ਕੇਵਲ ਅਕਾਸ਼ ਹੈ ਉਹ ਸਥਾਨ | ਅਲੋਕ ਹੈ ।
੧੭੨

Page #197

ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ
ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਨਯ . ਨਿਕਸ਼ੇਪ
\\\
WIT
fill
.
ਆਤਮਾ
:
s
13
ਕਰਮਵਾਦ
6047 do/
674 09
B
#
ਲੋਕਵਾਦ
. ਇ੩)
ਹੈ
8
18
u
ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਮੋਕਸ਼
रिसहेस सम पत्त, निरज इक्रवरस समदाण/सेयास समो भावो, हविज्ज जई मग्गिय हज्ज
੧੭੩ ॥

Page #198

ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ : ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਅਨੇਕਾਂਤ' । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਆਦਵਾਦ ਜਾਂ ਸ਼ੱਪਤ ਭੰਗੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਖੱਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪਰ ਜੈਨ ਤੱਤਵ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਮਝ ਲਵੋ ਤਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਰਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਸਮਝਨਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਆਖਿਰ ਇਹ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ? ਜੋ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਵੀ ਹੈ ਅਜ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਇਨਸਟਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਸਾਪੇਖਵਾਦ ਵਝ ਮਾਨਤਾ ਦਿਵਾਈ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ :
ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਦਵੰਦ ਆਤਮਕ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਸਤਾ ਵੀ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਵੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ । ਚੇਤਨ ਤੇ ਅਚੇਤਨ ਉਤਪਤਿ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਤੋਂ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ। ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੋਹੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਸ਼ਰੀਰ ਅਚੇਤਨ ਹੈ ਆਤਮ ਚੇਤਨ ਹੈ। ਦੋਹੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ । ਅਚੇਤਨ ਜੀਵ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਜੀਵ, ਨਿਰਾਕਾਰ, ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਬੰਧ ਵਿਚ ਵਸੇ, ਜੀਵ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਾਪੇਖ (ਕਿਸੇ ਪੱਖ) ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਅਖੰਡ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਹੈ, ਅਨੰਤ ਧਰਮ (ਗੁਣਾਂ) ਵਾਲਾ ਹੈ । ਉਸ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦ, ਵਿਆਏ ਅਤੇ ਧਰੋਵਯ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਵਿਦਮਾਨ ਹਨ । ਉਤਪਾਦ ਅਤੇ ਵਿਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਧਰਵਯ ਨਿੱਤ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ । ਹਰ ਵਸਤ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਇਕ ਰੂਪਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਰੁਪ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਉਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪਤਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੋਹਾਨ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੂਲ ਸਵਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ । ਜਿਵੇਂ ਸੁਨਿਆਹ ਹਾਰ ਤੋੜ ਕੇ ਕੰਗਨ ਬਨਾਉਦਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਹਾਰ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਤਪਾਦ ਅਤੇ ਵਿਆਏ ਵਿਚ ਸੋਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ, ਵਿਆਏ ਸਮੇਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਸਤੂ ਦੀ ਜੋ ਇਹ ਸਥਿਰਤਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੱਤ, ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਵਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰੀਆਏ ਤੋਂ ਭਾਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਕਾਰ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ।
੧੭੪

Page #199

ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਵਿਚ ਅੰਤ ਪਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ--ਧਰਮ । ਵਸਤੂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸੁਭਾਅ ਜਾਂ ਅਨੰਤ ਧਰਮ ਦਾ ਕਥਨ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਵਸਤੂ ਚਾਹੇ ਜੀਵ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜੀਵ । ਉਸ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦ, ਵਿਆਏ, ਧਰੋਵਯ ਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਦਵੰਦਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦੀ ਕਥਨ ਸ਼ੈਲੀ ਸਿਆਦ ਵਾਦ ਹੈ । ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕਈ ਸੁੰਤਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਸਿਆਦਵਾਦ ਵਿਚ ਦੋ ਪੱਦ ਹਨ । ਜਿਆਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਪੱਖ ਤੋਂ । ਭਾਵ ਸੱਚ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਖ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪੱਖ ਠੀਕ ਹੈ ਹੋਰ ਪੱਖ ਠੀਕ ਹੈ । ਸੰਕਰਾ ਅਚਾਰੀਆ, ਸਵਾਮੀ ਦਿਆਨੰਦ ਬਾਣੀ ਡਾਕਟਰ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸੁਆਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਇਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਸਿਟੇ ਵਝੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸੰਸ਼ਯਵਾਦ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਗਲਤ ਹੈ ।
ਤਾਂ
ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੋਈ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ, ਅਤੇ
ਸ਼ਪਤਭੰਗੀ
ਮਿਆਦ ਵਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਵਚਨ ਨੂੰ 7 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕਥਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਾਨਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਵਚਨ ਸਾਪੇਖ (ਕਿਸੇ ਪੱਖ ਤੋਂ) ਹੈ । (1) ਸੁਆਦ ਆਸਤੀ :-ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਹੈ ।
(2) ਸੁਆਦ ਨਾਸਤੀ :—ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(3) ਸੁਆਦ ਆਸਤੀਨਾਸਤੀ :—ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਆਦ ਅਵੱਕਤਯ :—ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਾਂ ਆਖਣ ਯੋਗ ਹੈ
(4)
(5) ਸੁਆਦ ਆਸਤੀ, ਸਿਆਦ ਅਵਕੱਤਵਯ :-ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਾਂ ਆਖਣ ਯੋਗ ਹੈ ।
(6) ਸਿਆਦ ਨਾਸਤੀ, ਸਿਆਦ ਅਵਕੱਤਵਯ :- ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਾਂ
ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ।
(7) ਸਿਆਦ ਆਸਤੀ, ਸੁਆਦ ਨਾਸਤੀ ਅਤੇ
ਹੈ, ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਪਹਿਲੇ 4 ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੀ
ਸਿਆਦ ਅਵਕੱਤਵਯ :—ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਨਾਂ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਅੰਤਮ ਤਿੰਨ ਬੋਲ ਹਨ । ਸੁਆਦ ਵਾਦ ਦੀ
ਹਾਂ, ਨਾਂ, ਨਾਂ ਆਖਣ ਯੋਗ ਬੋਲ ਵਸਤ੍ ਦੇ ਦਰਵ ਖੇਤਰ, ਕਾਲ ਅਤੇ ਭਾਵ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣ :
ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਵਰਗੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਨਣ ਕਰਦੇ ਸਤ ਬੋਲ ਲਿਖੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਭ ਦਾ
੧੭੫

Page #200

ਵਰਨਣ ਇਕ ਵਾਰ ਜਾਂ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਜਿਸ ਕਾਲ ਜਾਂ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨਾਲ ਜਿਆਦ-ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
| ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੁਤਰ ਹੈ ਪੱਤਰਾ ਹੈ, ਭਾਈ ਹੈ, ਪਤੀ ਹੈ, ਮਿਤੱਰ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
“ਪੁਤਰ ਪਖੋਂ ਪਿਤਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਪਖੋਂ ਉਹ ਪਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਾਬੇ ਪਖੋਂ ਪੋਤਰਾ ਹੈ, ਭਾਈ ਪਖੋਂ ਭਾਈ ਹੈ, ਪਤਨੀ ਪਖੋਂ ਪਤੀ ਹੈ ਮਿੱਤਰ ਪਖੋਂ ਮਿੱਤਰ ਹੈ । ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਪਖ ਉਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੱਖ 2 ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪੱਖ ਸੱਚ ਹਨ । ਜੇ ਪੁੱਤਰ ਆਖੇ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਿਤਾ ਹੀ ਹੈ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਝਗੜਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਆਖਦਾ, ਹੋਇਆ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਰੇਗਾ ਉਸ ਦਾ 'ਹੀ' ਆਖਣਾ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਜੱਜ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ! | ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦਰਸਨ ਸਿਰਫ ‘ਹੀਂ' ਤੇ ਖੜੇ ਹਨ । ਸਭ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਉਸ ਧਰਮ ਕੋਲ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਚ ਤਾਂ ਅਸੀਮ ਹੈ । ਉਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਤ ਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਕਦੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ ਕਿ ਜੋ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ ।'' ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਏਕਾਂਤ (ਇਕ ਪਾਸੜ) ਚਿੰਤਨ ਹੈ । ਪਰ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦੀ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ । ਸ਼ਪਤ ਭੰਗੀ ਸੰਭਧੀ ਉਦਾਹਰਨ :
| ਸ਼ਪਤ ਭੰਗੀ ਜਾ ਮਿਆਦ ਵਾਦ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਕ ਚੈਲਾ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਵਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨਹੀਂ, ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸਤ ਉੱਤ ਸ਼ਪਤ ਭੰਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । (3) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ : ਆਤਮਾ ਸਦਾ ਬਨਿਆ ਰਹਿਨ ਕਾਰਣ ਨਿਤ ਹੈ । 2) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਆਤਮਾਂ ਅਨਿੱਤ ਹੈ ? ਉੱਤਰ : ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਅਵੱਸਥਾਵਾਂ ਪਰੀਵਰਤਨ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪਖੋਂ
ਅਨਿੱਤ ਹੈ । (3) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕਿ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਅਨਿੱਤ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ?

Page #201

ਉੱਤਰ : ਹਾਂ ਆਤਮ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਅਨਿੱਤ ਵੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੋਨੇ ਦੀ
ਅੰਗੂਠੀ ਤੋੜ ਕੇ ਕੁੰਡਲ ਬਨਾਉਣ ਤੇ ਵੀ ਮੂਲ ਸੋਨਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚਕਰ ਸਮੇਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਮੂਲ ਸਵਰੂਪ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕਿ ਇਹ ਦੋਹੇ ਗੱਲਾਂ (ਨਿੱਤ ਅਨਿੱਤ) ਅਸੀਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ ?
ਉੱਤਰ : ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਅਵਕੱਤਯ ਹੈ ਭਾਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । (ਕਿਉਂਕਿ ਨਿਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ।
(5) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕਿ ਅਵੱਕਤੱਯ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਨਿੱਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਵਕੱਤਯ (ਨਾ ਆਖਣ ਯੋਗ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕਿ ਅਵੱਕਤਵਯ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅਨਿੱਤ ਵੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ : ਹਾਂ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਵੱਕਤਵਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਨਿੱਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (7) ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ਕਿ ਅਵੱਕਤਵਯ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਨਿਤ-ਅਨਿੱਤ ਵੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ : ਹਾਂ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਵੱਕਤਵਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਿੱਤ ਅਨਿੱਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਸਵੈ ਦਰਵ, ਸਵੈ ਖੇਤਰ, ਸਵੈ ਕਾਲ, ਸਵੈ ਭਾਵ, ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਭ ਇਹ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰ ਦਰਵ, ਪਰ ਖੇਤਰ, ਪਰ ਕਾਲ, ਪਰ ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਅਸਤ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸਤ ਅਤੇ ਅਸਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ।
ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਝਨ ਲਈ ਸੱਤ ਅਨੇਆਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੱਤ ਅੰਨੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਹਾਥੀ ਆ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਡ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਹਿਸ ਕਰਨ ਲਗੇ । ਕੋਈ ਆਖਦਾ ਹੈ ਹਾਥੀ ਮੁਸਲ ਵਰਗਾ ਹੈ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਕਾਰ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਉਥੇ ਇਕ ਅੱਖ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਕਿਉਂ ਝਗੜਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਸੱਚ ਆਖਦੇ ਹੋ । ਹਾਥੀ ਸੁੰਡ ਪਖੋਂ ਮੁਸਲ ਵਰਗਾ ਹੈ । ਤੁਸਾ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦਾ ਨਿਰਣੈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਅੱਖ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਹੈ ।ਅੰਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਏਕਾਂਤਵਾਦੀ ਮੱਤ ਹਨ ।ਜੋ ਹੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਹਨ ।ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦੀ ਵੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ ।
੧੭੭

Page #202

ਨਿਕਸ਼ੇਪ
ਇਕ ਹੀ ਅਰਥ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹੈ । ਇਕ ਹੀ ਨਾਂ, ਅਲਗ ਅਲਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ (1) ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਾ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (2) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਰਾਜਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਰਾਜਾ ਆਖਦੇ ਹਨ। (3) ਕਦੇ ਕਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਹੀ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ “ਇਹ ਅਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਸਵਾਇਆ ਰਾਜਾ ਹੈ ।" (4) ਅਸਲ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੇਵਲ ਨਾਂ, ਸ਼ਕਲ ਜਾਂ ਕਾਰਣ ਦਰਵ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਰਾਜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਭਾਵ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੈਨ ਆਗਮ ਅਰਬਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਘਟ ਘਟ ਚਾਰ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
(1) ਨਾਮ ਨਿਕਸ਼ੇਪ :-ਕੇਵਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਂ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਾ ਇੰਦਰ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਜੈਨ’ ਦਾ ਨਾਂ ਜੈਨ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਮ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹੈ ।
(2) ਸਥਾਪਨਾ ਨਿਕਸ਼ੇਪ :-ਅਸਲ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਅਸਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਨਾ, ਇਹ ਤੀਰਤੰਕਰ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ ਜਾਂ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਣਾ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
(3) ਦਰਵ ਨਿਕਸ਼ੇਪ :-ਕਦੇ ਕਦੇ ਭੂਤ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਰਵ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਨਾ ਇਹ ਰਾਜਾ ਹੈ' । ਖਾਲੀ ਘਿਓ ਦੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ‘ਓ ਦਾ ਘੜਾ ਆਖਣਾ' !
(4) ਭਾਵ ਨਿਕਸ਼ੇਪ :-ਨਾਉਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ, ਭਾਵ ਵਸਤੂ ਦੀ ਜਿਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਵ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਖਣਾ, ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨੌਕਰ ਆਖਣਾ ! ਸਾਧੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਆਖਣਾ, ਇਹ ਭਾਵ ਨਕਸ਼ੇਪ ਹੈ ।
੧੭੮

Page #203

ਲੋਕਵਾਦ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਵਰਗ, ਨਰਕ, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜੋਨੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਘੁੰਮਨ, ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸੰਸਾਰ, ਜਗਤ ਲਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਬਦ ਆਇਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਜਿਥੇ 6 ਦਰਵ ਹਨ ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਇਕੱਲਾ ਅਕਾਸ਼ ਦਰਵ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦਰੱਵ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਇਹ 6 ਤੱਤਵ ਹਨ ਉਥੋਂ ਤਕ ਲੋਕ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਲੋਕ ਵਿਚ ਹਨ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ । ਜੈਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪਖ ਲੋਕ ਸੀਮਾ ਵਾਲਾ ਹੈ ਪਰ ਆਲੋਕ ਅਸੀਮ ਹੈ ।
ਲੋਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ । 1) ਉਰਧਵ ਲੋਕ 2) ਮੱਧ ਲੋਕ 3) ਅਧੂ ਲੋਕ
ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 14 ਰੱਜੂ ਹੈ । ਚਾਰੇ ਗਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਧਵ ਲੋਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 7 ਰੱਜੂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘਟ ਹੈ । ਮੱਧ ਲੋਕ 1800 ਪਰਿਮਾਨ ਯੋਜਨ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧੋ ਲੋਕ 7 ਰੱਜੂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਛੱਤ ਤੇ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਹੈ । ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਦੇ ਹੇਠ ਗਾਂ ਦੇ ਥਨ ਦੀ ਤਰਾਂ 8 ਰੁਚਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਰੂਚਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ ਦੇ 900 ਯੋਜਨ ਹੇਠ ਤੇ 900 ਯੌਜਨ ਉਪਰ ਕੁਲ 1800 ਯੋਜਨ ਉਚਾਈ ਵਾਲਾ ਤਿਰਛਾ ਮਨੁਖ ਲੋਕ ਹੈ । ਸੁਮੇਰ ਪਰਵਤੇ | ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਵਿਰਕਾਰ ਸੂਦਰਸ਼ਨ ਮੇਰੁ ਪਰਵਤ ਹੈ । ਜੋ ਖੰਬੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ । ਹੇਠਾ ਤੋਂ ਚੋੜਾ ਹੈ ਉਪਰ ਤੋਂ ਘਟ ਚੌੜਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਬਤ ਦੀ ਉਚਾਈ 100000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਇਸ ਇਕ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਵਿਚੋਂ 1000 ਯੋਚਨ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਹੈ 99000 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ 10090 ਯੋਜ਼ਨ ਚੌੜਾ ਹੈ । ਜਮੀਨ ਤੋਂ
੧੭੯ 2.0!

Page #204

10000 ਯੋਜਨ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਿਖਰ ਤੇ 1000 ਯੋਜਨ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉਰਧਵ ਲੋਕ | ਮੱਧ ਲੋਕ ਤੋਂ 900 ਯਜਨ ਉਪਰਲਾ ਹਿਸਾ ਉਰਧਵ ਲਕ ਹੈ । ਇਥੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਲੋਕ ਜਾਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲੋਕ (ਸਰਵਾਰਥ ਵਿਮਾਨ)ਤੋਂ 12 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਸਿਧ ਸ਼ਿਲਾ ਹੈ ਜੋ 45 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਲੰਬੀ ਅਤੇ 45 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਚੋੜੀ ਗੋਲਾ ਅਕਾਰ ਹੈ । ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਹਿਸੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 8 ਯੋਜਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਮੱਖੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਸਿਧ ਸ਼ਿਲਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਉਲਟੇ ਛੱਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਅੰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਲੋਕ ਦਾ ਸਿਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਕੋਹ ਦੇ 16 ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਸਿੱਧ ਆਤਮਾ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ। | ਉਧਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵੇਮਾਨਿਕ ਦੇਵਤੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭੇਦ ਹਨ ।
1] ਕਲਪਉਤਪਨ 2] ਕਲਪਾਤੀਤ ਨੇ ਇਹ ਭੇਦ ਵੈਮਾਨੀਕ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਜਿਨਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਇੰਦਰੀ ਆਦਿ ਪਦਵੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਪ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 12 ਹੈ । ਕਲਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਪ ਉਪਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । 12 ਕਲਪਾ ਤੋਂ ਉਪਰ 9 ਗਰੇਵਕ ਅਤੇ 5 ਅਤਰ ਵਿਮਾਨ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਕਲਪਾਤੀਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਲਪਾਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਵਾਮੀ ਸੇਵਕ ਦਾ ਭੇਦ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੇ ਇੱਦਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਹਿਮੰਦਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਲਈ ਕਲਪ ਉਪਨ ਦੇਵਤੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਲਪਾਤੀਤ ਨਹੀਂ। ਉਧਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵੈਮਾਨਿਕ ਦੇਵ ਹਨ ਤਿਰਛੇ ਲੋਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦੇਵਤਾ ਹਨ । ਮਨੁਖ ਤੇ ਵਾਅਬਿਅੰਤਕ ਦੇਵਤਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਧੋ ਲੋਕ ਵਿਚ ਭਵਨ ਪਤੀ ਅਤੇ ਥੋੜੇ ਜੇਹੇ ਵਾਣਸਿਅੰਤਰ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਭਵਨਪਤਿ ਦੇਵਤਾ ਭਵਨਪਤੀ ਦੇਵਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ ।
1) ਅਸਰ ਕੁਮਾਰ 2) ਨਾਗ ਕੁਮਾਰ 3) ਵਿਦੁਤ ਕੁਮਾਰ 4) ਪਰਨ ਕੁਮਾਰ 5) ਅਗਨੀ ਕੁਮਾਰ 6) ਵਾਯੂ ਕੁਮਾਰ 7) ਸਤਨ ਕੁਮਾਰ 8) ਉੱਧੀ ਕੁਮਾਰ 9) ਦੀਪ ਕੁਮਾਰ 10) ਇਕ ਕੁਮਾਰ । 30 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿਯੋਗ ਜੀਵਕ ਦੇਵ ।
1) ਅਨ 2) ਪਾਨ 3) ਸ਼ਯਨ 4) ਵਸਤਰ 5) ਪੁਸ਼ਪ 6) ਫੁੱਲ
੧੮੦
? .

Page #205

7) ਪੁਸ਼ਪ 8) ਪੁਸ਼ਪ ਫਲ 9) ਆਵੰਤੀ । ਭੋਜਨ, ਪੀਣ ਯੋਗ, ਘਰ, ਰਖਿਆ, ਕਪੜੇ, ਫੁਲ, ਫਲ, ਅਤੇ ਫੁਲ ਦੋਹਾ, ਬੀਜ, ਧਨ ਆਦਿ ਨੂੰ ਘਟਾਨਾ ਵਧਾਉਣਾ ਇਨਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ : 12 ਦੇਵ ਲੋਕ
(1) ਸੁਧਰਮ 2) ਈਸ਼ਾਨ 3) ਸਨਤ ਕੁਮਾਰ 4) ਮਹੇਂਦਰ 5) ਬ੍ਰਹਮ 6) ਲਾਂਤਕ 7) ਮਹਾਸੂਕਰ 8) ਸਹਸ਼ਰਨਾਰ 9) ਆਨਤ 10) ਪ੍ਰਾਣਤ 11) ਅਰੁਣ 12) ਅਰੁਯਤੇ 9 ਗਰੇਵਯਕ :
1) ਭਦਰ 2) ਸੁਭਦਰ 3) ਸੁਜਾਤ 4) ਸਮਨਸ਼ 5) ਪ੍ਰਿਆ ਦਰਸ਼ਨ 7) ਅਮੋਹ 8) ਸਤਿਬੁਧ 9) ਯਸ਼ੋਧਰ । 5 ਅਨੁਤਰ ਵਿਮਾਨ : ( 1) ਵਿਜੈ 2) ਵਿਜੈਅੰਤ 3) ਜੈਅੰਤ 4) ਅਪਰਾਜਿਤ 5) ਸਰਵਾਰਥ ਸਿੱਧ 9 ਲੋਕਾਂਤਿਕ ਦੇਵ :
1) ਸਾਰਸਵਤ ) ਆਦਿਤ 3) ਵਨਹੀ 4) ਵਰੁਣ 5) ਗੁਰਦ ਤੌਯ 6) ਤਸ਼ਿਤ 7) ਅਵਿਆਬਾਧ8) ਮਰੁਤ 9) ਅਰਿਸ਼ਟ 3 ਕਿਲਾਵੇਸ਼ੀ ਦੇਵਤਾ :
3 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿਲਵਿਸ਼ਕ ਦੇਵਤੇ ਜੋ ਇਸ ਦੇਵਾ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਦੇ ਹੇਠਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਦੂਸਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਦੇਵ ਲੱਕ ਦੇ ਹੇਠਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਤੀਸਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਦੇ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਛੇਵੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਵ ਦੂਸਰੇ ਮਤਾ ਦੀ ਮਿਥਿਆਤਵੀ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ
ਹਨ ।
15 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਮਾਧਾਰਮਿਕ (ਯਮਦੂਤ) 1) ਅੰਬ 2) ਅੰਬ ਰਸ 3) ਸ਼ਿਆਮ 4) ਸੰਬਲ 5) ਰੁਦੇਰ 6) ਮਗਰੂਰ 7) ਕਾਲ 8) ਮਹਾਕਾਲ 9} ਅਸੀ ਪੱਤਰ 10) ਧਨ ਪੱਤਰ 11) ਕੁੰਭ 12) ਬਾਲੂ 13) ਵੈਤਰਨੀ 14) ਖਰਸਵਰ 15) ਮਹਾ ਘੋਸ਼ । ਇਹ ਦੇਵ ਨਾਰਕੀਆ ਨੂੰ ਸਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ 99 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੇਵ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ 198 ਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
੧੮੧ ਨੂੰ

Page #206

10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇਵ 1) ਚੰਦਰਮਾ 2) ਸੂਰਜ 3) ਗ੍ਰਹਿ 4) ਨਛੱਤਰ 5) ਤਾਰਾ । ਇਹ ਇਨਾਂ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸਥਿਰ ਹਨ 2 ਨੂੰ ਦੇ ਚਲਦੇ ਹਨ 2ਨੂੰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । 2) ਵੈਮਾਨਿਕ ਦੇਵਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ) ਕਲਾਉਨ 2) ਕਲਪਾਤੀਤ
ਵਿਅੱਤਰ ਦੇਵ ਦੇ ਨਾਉ 1. ਪਿਸ਼ਾਚ
9. ਆਣਪਣਿ 2. ਭੂਤ
10. ਪਾਣਪੁਣਿ 3. ਕਸ਼
11. ਈਸ਼ਵਾਣੀ ਰਾਖੁਸ਼
12. ਭਈਵਾਣੀ 5. ਕਿਨਰ
13. ਕੰਦੀ 6. ਕਿਮ ਪੁਰਸ਼
14. ਮਹਾਕੰਦੀ 7. ਮਹਰਗ
15. ਵੰਡ 8. ਗੰਧਰਵ .
16. ਪਯੋਗ ਦੇਵ | ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਪ ਉਪਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਇੰਦਰ ਵਿਚ ਸਾਮਨਿਕ, ਰਾਏ ਇਸਤਰਾਸ਼ ਪਰਿਸ਼ਧ ਆਤਮ ਰਖਿਅਕ, ਲੋਕਪਾਲ, ਸੈਨਿਕ, ਕਣਕ, ਅਭਿਯੋਗੀਕ, ਕਿਲਿਵਿਸ਼ਕ ਆਦਿ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 1) ਸਾਖਨਿਕ ਦੇਵ, ਮੁੱਖੀ, ਪਿਤਾ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਵਡਿਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰ
ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਇੰਦਰ ਪਦਵੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 2) ਤਰਾਏ ਇਸਤਰੀਸ਼ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਰੋਹਤ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 3). ਪਾਰਿਸ਼ਧ ਦੇਵ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 4) ਆਤਮ ਰਖਿਅਕ ਅੰਗ ਰਖਿਅਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । 5) ਲੋਕਪਾਲ, ਕੋਤਵਾਲ ਜਾਂ ਰਾਜਦੂਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6) ਸੇਨਿਕ, ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ? 7) ਕਿਣਕ ਦੇਵ ਨਗਰ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ । 8) ਅਭਿਯੋਗਿਕ ਦੇਵ ਦਾਸ ਸੇਵਕ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ । 9) ਕਿਲਿਵਿਸ਼ਕ ਦੇਵ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ ।
| ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਸਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਵਾਰਥਸਿੱਧ ਤਕ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ, ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰੀਵਾਰ, ਸੁਖ, ਧੀ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਅਗੇ ਤੋਂ ਅਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਜਿਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆ ਦੀ ਆਯੂ ਜਿਨੇ ਸਾਗਰੋ ਪੋਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਵਾਸ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਨੇ ਹੀ ਹਜਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੇਵਤੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਉਤਪਾਦ ਸ਼ੈਯਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੈਯਾ ਦੇਵ ਦੁਸ਼ਯ
੧੮੨
:

Page #207

ਵਸਤਰ ਨਾਲ ਢਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਗਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਖੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਫੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੇਰ ਦੇਵ ਜਦ ਘੜੀਆਲ ਬਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਉਸ ਅਧੀਨ ਦੇਵ, ਦੇਵੀਆਂ ਉਸ ਸ਼ੈਯਾ ਕੋਲ ਇਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਪੁਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਭੋਜਨ ਸ਼ੁਧ ਸਵਾਮੀ ਬਣੇ । ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਉਮਰ ਦੇ ਜਵਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਮ ਦੇ ਪੁਕਾਰ
ਜੈਨ ਆਗਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਨਾ ਹੀ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਸਮੁ ਛਮ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ 14 ਸਥਾਨ ਹਨ । ਅੰਡਜ਼, ਪਜ਼, ਜਰਾਜ਼ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ‘ਗਰਭ' ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਉਪਾਪਾਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਾਰਕੀ ਕੁੰਭੀ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਦੇਵ ਯਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮਨੁਖ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਭ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ ਅੱਜ ਬਲਵਾਨ, ਵੀਰਜ ਕਮਜੋਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੜਕੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਵੀਰਜ ਜਿਆਦਾ ਅੱਜ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਨਸਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਦੋਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਦਾ ਗਰਭਾਸ਼ਯ ਵਿਚ ਠਹਿਰਨਾ ਬਿੰਬ ਹੈ ।
ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੂਸਰੇ ਈਸ਼ਾਨ ਲੋਕ ਤਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੇਵਤੇ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਉਪਕ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਪੰਜਵੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਅਠਵੇਂ ਸਹਸਤਾਰ ਕਲਪ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਅਚੂਯਤ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਭੇਖ ਵਿਚ ਦੇਵ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੌਵੇਂ ਗੋਰਯਕ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । 14 ਪੁਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਗਿਆਨੀ ਬ੍ਰਹਮ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਵਾਰਥ ਸਿਧ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ, ਅਤੇ ਉਚੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਸੋਧਰਮ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸੁੱਖ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਸਰੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਕਲਪਵਾਸੀ ਕੇਵਲ ਸਪਰਸ਼ ਨਾਲ ਕਾਮ ਸੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਵੇਂ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਕਾਮ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
੧੮੩
),

Page #208

ਸਤਵੇਂ ਤੇ ਅਠਵੇਂ ਦੇ ਦੋਵ, ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ੨ਅੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਮ ਭੋਗ ਪੂਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਨੌਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਵ ਲੱਕ ਦੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਦਾ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਚਿੰਤਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਾਮ ਭੋਗ ਭੋਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਰਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਭੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
ਦੇਵ ਲਕ ਵਿਚ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਅਗਿਆਨੀ, ਕਿਲਵਸ਼ਕੀ ਦੇਵ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਸਾਰਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਭੋਗ ਭੂਮੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਦੇਵਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਅਗੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪਖੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਵਤੇ ਧਰਮ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।
ਮੱਧ ਲੋਕ ਮੱਧ ਲੋਕ ਦੀ ਉਚਾਈ 1800 ਯੋਜਨ ਦੀ ਹੈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਰੁ ਪਰਵਤ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਇਕ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਹੈ ਦੋ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਲਵਨ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 8 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਕਾਲਧਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1 6 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੀਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਮਾਨਸਤਰ ਪਰਵਤ ਹੈ । ਇਨੇ ਢਾਈ ਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਢਾਈ ਦੀਪਾ ਨੂੰ ਮਨੁਖ ਲੋਕ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ 5 ਭਰਤ 5 ਏਰਾਵਰਤ,5 ਮਹਾਵਿਦੇਹ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਇਕ ਭਰਤ ਧਾਤ ਖੰਡ ਦੇ ਦਖਣ ਵਿਚ ਦੋ ਭਰਤ, ਅਰਧ ਸਕਰ ਵਿਚ ਦੋ ਭਰਤ ਹਨ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਤਰ ਵਲ 5 ਏਰਾਵਤ ਪੂਰਵ ਪੱਛਮ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸੇ 5 ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਦੇ 32-32 ਹਿਸੇ (ਵਿਜੇ) ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਵਿਜੇ ਵਿਚ 6-6 ਖੰਡ ਹਨ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਸੱਤ ਖੇਤਰ ਹਨ ।
1) ਭਰਤ 2) ਹੈਮਵਤ 3) ਹਰੀ 4) ਵਿਦੇਹ 5) ਰਮਿਅਕ 6) ਹਿਰਣਯਾਵਤ 7) ਏਰਾਵਤ ॥
ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਜਿਥੇ ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀ, ਵਿਉਪਾਰ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਧਰਮ, ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਲਾ ਆਦੀ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੀਵ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਹੈ ।
ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ | ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਕਰਮ ਆਦਿ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਬਿਨਾਂ ਮਹਨਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਭੋਗ ਭੂਮੀ ਅਖਵਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 30 ਹੈ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਵਿਚ 6, ਧਾਤਕੀ ਖਡ ਵਿਚ 12 ਅਰਧ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚ 12 ਹਨ ।
੧੮੪ ''ਤੇ :

Page #209

ਅੰਤਰਦੀਪ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਭਰਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜਾਲ ਹਿਮੰਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਚੁਲ ਹੇਮੰਤ ਪਰਵਤ ਦੀ ਦੇ ਪੂਰਵ ਵਲ ਅਤੇ ਦੋ ਪਛਮ ਵੱਲ ਦਾੜਾ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾੜਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਵਰਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਖਰੀ ਪਰਵਤ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇਥੇ ਦੋ ਦਾੜਾ ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਦਾੜਾ ਤੇ 7-7 ਦੀਪ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 8 ਦਾੜਾਵਾਂ ਦੇ 56 ਦੀਪ ਹਨ । ਇਥੇ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨੁਖ ਦੀਆਂ 15+30+56 = 1 01 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।
ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਪ ਹਨ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤਰ ਦੀਪ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 7 ਖੇਤਰਾ ਵਿਚ 56 ਅੰਦਰ ਦੀਪ ਹਨ ।
ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 32 ਵਿਜੇ (ਉਪਭਾਗ ਹਨ) ਇਹ ਭਾਗ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹਨ । ਭਰਤ ਅਤੇ ਐਰਾਵਤ ਵਿਚ ਇਕ ਇਕ (ਵਿਜੈ) ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 34 ਵਜੇ ਹਨ । ਧਾਤਕੀ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ 68 ਵਿਜੈ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸ਼ਕਰ ਦੀਪ ਖੰਡ ਅੱਧਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ 68 ਵਿਜੈ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਢਾਈ ਦੀਪ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਥੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 170 ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ਵੱਧ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਅਜੀਤ ਨਾਥ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਸੀ ।
ਜੋਤਸ਼ ਲੋਕ (ਖਗੋਲ) ਮੱਧ ਲੋਕਵਰਤੀ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਮੇਰੂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਤਲ ਭੂਮੀ ਤੋਂ 790 ਯੋਜਨ ਉਚਾ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਹੈ ਜਿਥੇ ਅਧੇ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੋੜੇ ਤੇ 3/4 ਕੋਹ ਉਚੇ ਤਾਰਾ ਵਿਮਾਨ ਹਨ । ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਤੋਂ 10 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਇਕ ਯੋਜਨ ਦੇ 61 ਵੇ ਭਾਗ ਵਿਚੋਂ 48 ਭਾਗ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਅਤੇ 24 ਭਾਗ ਉੱਚਾ ਅੰਕਰਤਨ ਸੂਰਜ ਦੇਵ ਦਾ ਵਿਮਾਨ ਹੈ ।
ਸੂਰਜ ਦੇਵ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਤੋਂ 80 ਯੌਜਨ ਉਪਰ ਇਕ ਯੋਜਨ ਦੇ 61 ਭਾਗ ਵਿਚੋਂ 56 ਭਾਗ ਲੰਬਾ-ਚੌੜਾ ਅਤੇ 28 ਭਾਗ ਉੱਚਾ ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਵਿਮਾਨ ਹੈ ।
ਚੰਦਰ ਵਿਮਾਨ ਤੋਂ 4 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਨਛੱਤਰ ਮਾਲਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਰਤਨਾ ਵਰਗੇ ਪੰਜ ਰੰਗੇ ਵਿਮਾਨ ਇਕ ਇਕ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਅਤੇ 1/2 ਕੋਹ ਉਚੇ ਹਨ । ਨਛੱਤਰ ਮਾਲਾ
੧੮੫ ) :)

Page #210

ਤੋਂ 4 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਗ੍ਰਹਿ ਮਾਲਾ ਹੈ ਗ੍ਰਹਿ ਮਾਲਾ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਪੰਜ ਰੰਗੇ ਰਤਨਾ ਵਰਗੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਇਕ ਕੋਹ ਉਚੇ ਗ੍ਰਹਿਮਾਲਾ ਤੋਂ 4. ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਹਰਿਤ ਰਤਨ ਬੁੱਧ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਰਤਨ ਵਰਗਾ ਸ਼ੁਕਰ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਪੀਲੇ ਰਤਨ ਵਰਗਾ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਮੰਗਲ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਮੰਗਲ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਜਾਮੁਨ ਵਰਗਾ ਸ਼ਨੀ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰਾ ਜੋਤਸ਼ ਚੱਕਰ ਮੱਧ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਤੁੱਲ ਤੋਂ 790 ਯੋਜਨ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ 900 ਯੋਜਨ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਯੋਜਨ ਦੂਰ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਘੁਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਦੇ
ਤਕ ਅਰਥਾਤ
110 ਯੋਜਨ
ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਤੋਂ 112 1
ਅਧੋ ਲੋਕ (ਨਰਕ)
ਮੱਧ ਲੋਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਧੋ ਲੋਕ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ 7 ਨਰਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀਆਂ ਹਨ ।ਸੱਤਾ ਦੀ ਚੋੜਾਈ ਇਕ ਤਰਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਹੇਠਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀਆਂ ਉਪਰ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵਧ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਮੀਆਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹਨ ਫੇਰ ਵੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨਹੀਂ । ਵਿਚਕਾਰ ਖਾਲੀ ਜਗਾ ਹੈ । ਸੱਤ ਨਰਕ ਭੂਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : 1) ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ 2) ਸ਼ਰਕਰ ਪ੍ਰਭਾ 3) ਬਾਲਕਾ ਪ੍ਰਭਾ 4) ਪੰਕ ਪ੍ਰਭਾ 5) ਧੂਮ ਪ੍ਰਭਾ 6) ਤਮ ਪ੍ਰਭਾ 7) ਤੱਮ ਤਮ ਪ੍ਰਭਾ । ਨਰਕ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਹੈ।
ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਨਰਕ ਉਪਰ ਜੋ 1000 ਯੋਜਨ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਉਪਰ 10 ਇਸੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ 10 ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚਾਰਕਾਰ10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ 10 ਭਵਨ ਪਤਿ ਦੇਵਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਵਾਨਾਵਿਅੰਤਰ ਦੇਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।
ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਹੈ ਫੇਰ ਤਨ ਵਾਯੂ (ਹਲਕੀ ਹਵਾ) ਫੇਰ ਤਨ ਦਧਿ (ਹਲਕਾ ਪਾਣੀ ਧੂੰਦ ਵਰਗਾ) ਘਨਵਾਯੂ (ਤੂਫਾਨੀ ਹਵਾ), ਘਨੋਦਧਿ ਬਰਫ (ਜਿਹਾ ਜਮਿਆ ਪਾਣੀ) ਉਸ ਦੇ ਉਪਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਹੈ । ਸਾਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵੀ ਇਸ ਅਧਾਰ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਸੱਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵਿਚੋਂ 6 ਪਿਥਵੀ ਤੋਂ ਨਾਰਕੀ ਹਨ। ਸਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਉਪਰ ਮੱਧ ਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੇ ਮਨੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਹਿਲੀ ਨਰਕ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦੀ ਉਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦੀ
੧੮੬੦

Page #211

ਮੋਟਾਈ 1 6000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਖਰ ਕਾਂਡ ਆਖਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਹਿਸੇ ਨੂੰ ਪੱਕ ਬਹੁਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 80000 ਯੋਜਨ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਲ ਬਹੁਲ ਨਾਂ ਦਾ ਨਰਕ ਹੈ : 1,80000 ਯੋਜਨ ਮੋਟਾਈ ਵਾਲਾ ਨਰਕ ਹੈ । | ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਹੇਠ 1000-1000 ਯੋਜਨ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ 178000 ਯੋਜਨ ਦੀ ਵਿੱਥ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ 1 3 ਪਾਥਡੇ ਅਤੇ 12 ਅੰਤਰ ਹਨ ਵਿਚਕਾਰਲੇ 10 ਅੰਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਰ ਕੁਮਾਰ ਆਦਿ ਭਵਨਪਤੀ ਦੇਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਪਾਥੜੇ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ 1 600 ਯਜਨ ਦੀ ਪਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ 30 ਲੱਖ ਨਰਕਾਵਾਸ ਹਨ ।
ਦੂਸਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,32000 ਯੋਜਨ ਹੈ, (ਤੀਸਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,28000 ਯਜਨ ਹੈ । ਚੋਥੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,20000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਪੰਜਵੀਂ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1, 18000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਛੇਵੀ, ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟੀ 1,16000 ਯੋਜਨ ਹੈ, ਸਤਵੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 10, 8000 ਯੋਜਨ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਜੋ ਦਸੀ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਉਪਰ ਤੇ ਹੇਠ 1000-1000 ਯੋ ਜਨ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਨਰਕ ਵਾਸ ਹਨ ।
ਇਨਾਂ ਸੱਤ ਭੂਮੀਆ ਵਿਚ ਨਾਰਕੀ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਉ ਜਿਊ ਨਰਕੀ ਜੀਵ ਹੇਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਰੂਪਤਾ ਭਿਅੰਕਰ ਅਤੇ ਬੇਡੋਲਣਾ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨਰਕ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । [1] ਪਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਹੀਂ [2] ਖੇਤਰ ਮਿਤ ਨਰਕ ਦੀ ਭੂਮੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥ ਪਥ, ਕੀਚੜ ਨਾਲ ਭਰੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਠੰਡੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । [3] ਨਾਰਕੀ ਜੀਵ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸੂਰ ਤੀਸਰੇ ਨਰਕ ਤਕ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੁਭਾਵ ਤੋਂ ਕਠੋਰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਖ ਦੇ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਰਕ ਦੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ੨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਇਹੋ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਸਤਵੀ ਨਰਕ ਤਕ ਕਸ਼ਟ ਵਧਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਗਲੇ ਚਾਰ ਨਰਕਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਹਨ । | ਨਾਰਕੀ ਜੀਵਾਂ ਪਾਸ ਵੇਰੀਆ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਮਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਵਕਰੀਆ ਕਾਰਨ ਫੇਰ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਨਾਰਕੀ ਆਪਣੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਯੂ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹੀ ਨਾਰਕੀ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲੋਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅਲੋਕ ਆਕਾਸ਼ [ਹਨੇਰਾ] ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨ
੧੮੭ ? !

Page #212

ਲੋਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਹੈ I
ਲੋਕ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ
ਬਣਾਇਆ। ਲੋਕ ਅਤੇ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛੇ ਦਾ ਕੋਈ ਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ । ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਕਾਰ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਅਕਾਸ਼ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਸਮੁੰਦਰ ਹਵਾ ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੈ । ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਟਿਕੇ ਹਨ ਅਜੀਵ ਜੀਵ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੈ । ਸ਼ਕਰਮ ਜੀਵ ਕਰਮ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੈ ਅਜੀਵ ਜੀਵ ਰਾਹੀਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਹੈ ਜੀਵ ਕਰਮ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਹੈ ।
.:F
੧੮੮ '

Page #213

ਆਤਮਾ
ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਕਈ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਆਤਮਾ ਸਬੰਧੀ ਬੁੱਧ, ਨਿਆਏ, ਸਾਂਖਯ, ਵੇਦਾਂਤੀ, ਵੈਸ਼ੀਸ਼ਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸਧ . ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਖਾਸ ਉਲੇਖ ਕਰਾਂਗੇ । ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ : '
ਬੁੱਧ ਆਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਅਨਾਤਮਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਬੋਧੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸੰਗਿਆ (ਨਾਮ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਛਿਨ ਛਿਨ ਨਸ਼ਟ ਅਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਿਗਿਆਨ (ਚੇਤਨਾ) ਅਤੇ ਰੂਪ (ਭੌਤੀਕ ਸ਼ਰੀਰ) ਦੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਕੋਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ (ਨਿੱਤ) ਨਹੀਂ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਾਲੇ ਕਰਮ, ਪੂਰਨ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ (ਨਿਰਵਾਨ)ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਚੁਪ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ, ਬਰਫ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਹਾ ਹੈ । ਨਿਆਇਕ :
ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਵਿਭੁ ਹੈ । ਇੱਛਾ, ਦੇਵੇਸ਼, ਪ੍ਰਯਤਨ, ਸੁਖ ਦੁੱਖ ਗਿਆਨ ਇਹ ਉਸਦੇ ਲਿੰਗ ਹਨ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ । ਸਾਂਖਯ :
ਸਾਂਖਯ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਫਲ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸਥਾਈ, ਅਨਾਦਿ, ਅਨੰਤ, ਅਵਿਕਾਰੀ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਚਿੱਤ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । ਵੇਦਾਂਤੀ :
ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਇਕ ਹੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਪਰ ਦੇਹ ਪਖੋਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ ।
| ਰਾਮਾਨੁਜੇ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਅਨੰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ । ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ :
ਸੁਖ ਦੁਖ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਵਿਵਸਥਾ ਪਖ” ਅਨੇਕ ਹੈ : ਮੋਕਸ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
੧੮s '

Page #214

ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਤੇ ਗੀਤਾ
ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਨ, ਮਨ ਤੋਂ ਭਿੰਨ, ਵਿਭੂ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪਖੋਂ ਨਾ ਬਦਲਨ ਯੋਗ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਯੋਗ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਨਾ ਸਥਲ ਮੋਟੀ ਹੈ ਨਾ ਅਣੂ ਛੋਟੀ, ਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਦਰਵ ਨ ਛਾਂ ਹੈ, ਨਾ ਗਰਮੀ ਹੈ, ਨਾ ਹਵਾ ਹੈ, ਨਾ ਅਕਾਸ਼ ਗੰਧ ਹੈ ਨਾ ਨੇਤਰ ਸੁਖ ਹੈ ਨਾ
ਹੈ ਨਾ ਰੰਗ ਹੈ, ਨਾ
ਹੈ
ਰਸ ਹੈ । ਨਾ ਨਾ ਪ੍ਰਾਣ ਹੈ
। ਨਾ ਕੰਨ ਹੈ ਨਾ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਨਾ ਮਨ ਮਾਪ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ
ਨਾ
1
ਹੈ, ਨਾ ਤੇਜ ਹੈ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ।
ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਥੇ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ । ਬ੍ਰਹਮ ਤੋਂ ਅਕਾਸ਼, ਅਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਵਾਯੂ, ਵਾਯੂ ਤੋਂ ਅੱਗ, ਅੱਗ ਤੋਂ ਪਾਣੀ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਅਸ਼ੋਧੀ (ਦਵਾਈਆ) ਅਸ਼ਧੀਆਂ ਤੋਂ ਅੰਨ, ਅੰਨ ਤੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਉਤਪਨ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਪੁਰਸ ਰਸਮਯ ਹੈ ਅੰਨ ਤੇ ਰਸ ਦਾ ਵਿਕਾਰ (ਸਿਟਾ) ਹੈ । ਪ੍ਰਾਣਵਾਨ ਆਤਮਾ (ਸ਼ਰੀਰ) ਅੰਨ ਵਾਲੇ ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਅਕਾਰ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਅੰਗ ਉਪ ਅੰਗ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਾਣਵਾਨ ਆਤਮਾ ਜਿਵੇਂ ਅੰਨਕੋਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਵਾਲੀ ਆਤਮ, ਪ੍ਰਾਣਗਯ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਾਤਰ (ਅੰਗੂਠੇ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਂਗਲੀ ਤਕ) ਹੈ, ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਪੀ ਹੈ ਆਤਮਾ ਸਰਭ ਵਿਆਪੀ ਹੈ ਹਿਰਦੇ ਕਮਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਲੋਕ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਅਜਰ, ਅਮਰ, ਹੈ । ਜਨਮ ਜਰਾ ਵਿਆਪੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ।
ਉਪਰਲੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਹਰ ਜਨਮ ਵਿਚ ਇਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ
ਨਵਾਂ
ਕਰਾਂਗੇ |
ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਆਤਮਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰ
ਜੈਨ ਧਰਮ :
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ' ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਮੇਂ 363 ਮੱਤ ਸਨ । ਸਭ ਦੀ ਅਪਣੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੱਤ ਸਨ (1) ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ (2) ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਤਖ ਹੈ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ? ਆਤਮਾ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਜਦ ਪ੍ਰਤਖ ਨਹੀਂ ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ । ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਕੇਵਲ ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਤਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਅਨੁਭਵ-ਪ੍ਰਤਖ,ਅਨੁਮਾਨ
੧੯੦

Page #215

ਵੀ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਕਿ ਕੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਅਪਣੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਪੀੜੀ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜੁਰਗ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਸਿਰਫ ਸਪਰਸ਼, ਰਸ, ਗੰਧ ਆਦਿ ਰੂਪ ਸ਼ਰੁਤ ਦਰਵ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਗਲਤੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਤੇ ਸ਼ਪਰਸ ਤੋੰ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਅਰੂਪੀ ਤੱਤਵ ਇੰਦਰੀਆ ਰਾਹੀਂ ਜਾਨਣੇ ਅਸੰਭਵ ਹਨ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਤਖ ਬਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਸੋ ਇੰਦਰੀਆ ਪ੍ਰਤਖ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਗਲਤ ਹੈ । ਅਨਾਤਮਵਾਦੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਤਖ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਵੀ ਵੇਖੋ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਿਧੀ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ।
ਜਾਨੇ ਜਾ
(1) ਆਤਮਾ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧ ਹੈ ‘ਮੈਂ ਹਾਂ’, ਦੁਖੀ ਹਾਂ ਸੁਖੀ ਹਾਂ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਜੋ ਵਸਤੂ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
(2) ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਵਸਤੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਰਤੀ ਗੁਣ ਮਿਲੇ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਨਾ ਮਿਲੇ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਆਤਮਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੈ ।
(3) ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਮਨੁੱਖ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਨ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ।
(4) ਹਰ ਇੰਦਰੀਆ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਇੰਦਰੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇੰਦਰੀਆ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅੱਡ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਅੱਡ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਇਹੋ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
(5) ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਆਤਮਾ ਹੈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਹੀਂ । ਇੰਦਰੀਆ ਜਾਨਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਆਤਮ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਜਿਵੇਂ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੋ
1
ਹੋਰ ਤੱਤਵ ਹੈ ।
ਕੰਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਟ ਜਾਨ ਤੇ, ਫੇਰ ਵੀ ਸੁਨਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਠੀਕ ਇਹ ਗਲ ਮੰਨਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ (6) ਜੜ ਤੇ ਚੇਤਨ ਦੋ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੁੜ ਕਦੇ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਨਾ ਜੜ ਚੇਤਨ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਜੁੜ ਕਦੇ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(8) ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਵ ਨਾ ਮਿਲੇ ਉਸ ਦਾ ਅਮਿੱਤਤਵ ਸਿਧ ਨਹੀਂ
੧੯੧੭

Page #216

ਹੁੰਦਾ । ਜੇ ਚੇਤਨ ਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਸੱਤਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ।
ਗਿਆਏ (ਜਾਨਣ ਯੋਗ) ਵਸਤੂ, ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਆਤਮਾ ਤਿੰਨੋਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਗਿਆਤਾ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਲੋਹਾਰ ਸ਼ੰਡਾਸੀ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਉਠਉਦਾ ਹੈ ਲੋਹਾ ਪਿੰਡ (ਗ੍ਰਹਿਣ ਯੋਗ) ਸੰਡਾਸੀ (ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਾਧਨ) ਅਤੇ ਲੋਹਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਲੋਹਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੰਡਾਸੀ ਤੇ ਲੋਹਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆ ਅਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਆਤਮਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਨੂੰ ਲੈਕੇ (ਅਕਾਰ) । ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਅਣ ਦੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਚਾਵਲ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਅੰਗੂਠੇ ਵਰਗ, ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸਟੀ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਕਟਣ ਤੇ ਉਸਦਾ ਦੁੱਖ ਇਕ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾ ਰਹਿਨ ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਆਯੁਸ਼ ਕਰਮ ਥੋੜਾ ਅਤੇ ਵੈਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਜਿਆਦਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਸਮੁਦਘਾਤ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਤਮ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਫੈਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸਮੇਟ ਕੇ ਸਿਧ ਗਤਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਪਰ ਉਂਝ ਆਤਮਾ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ‘ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਅਨੰਤ ਅੰਸਿਖਆਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਹਨ । ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਵਖ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਹੈ
ਆਤਮਾ ਦੇ ਇਕ ਜਾਂ ਅਨੇਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਹਿਸ ਚਲਦੀ ਰਹੀ
ਪਰ ਗੁਣਾਂ ਪਖੋਂ
ਆਤਮਾ ਇਕ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਦਗਲ ਹਨ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਦਗਲ ਨਹੀਂ । ਕਈ ਲੋਕ ਅੰਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਮਨ ਅੰਤਕਰਨ ਇਕ ਹੀ ਹੈ ਸੋ ਇਹ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ। ਆਤਮਾ ਹਿਰਦਾ ਜਾ ਦਿਮਾਗ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਬੁੱਧੀ, ਚਿਤ, ਦਿਲੋਂ, ਦਿਮਾਗ਼ ਸਭ ਮਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ, ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਹੀਂ ।
ਆਤਮਾ ਚੇਤਨਾ ਮਯ ਅਰੂਪੀ ਸਤਾ ਹੈ ਉਪਯੋਗ (ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ) ਉਸ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਸੁਖ ਦੁਖ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਲੰਬਾ, ਛੋਟਾ, ਟੇਡਾ, ਗੋਲ
੧੯੨)

Page #217

ਚੋਰਸ, ਮੰਡਲਕਾਰ, ਹਲਕਾ ਭਾਰੀ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ ਅਤੇ ਨਪੁਸੰਕ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਆਤਮਾ ਅਸੰਖਿਆ ਗਿਆਨ ਮਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਉਹ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਉਹ ਅਰੂਪੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਚੇਤਨਾ ਗੁਣ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਗੁਣਾਂ ਪਖੋਂ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਅਨੰਤ ਹਨ ਜਿਨੇ ਜੀਵ ਹਨ ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਟੁਟਨ [ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ] ਸਮੇਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾਹੈ । ਸਿਧ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਜਨਮ, ਮੌਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੱਤ ਚਿੱਤ ਆਨੰਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਲੋਕ ਦੇ ਅਗਰ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਉਪਰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਬੰਧਨ ਕਾਰਣ ਹੀ ਆਤਮਾ ਤਿਰਛੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰ ਜਾ ਕੇ ਆਤਮਾ ਫੇਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਉਹ ਆਤਮਾ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਥੇ ਧਰਮ ਤੱਤਵ ਨਹੀਂ (ਗਤੀ ਤੱਤਵ) ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਸਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਭਿੰਨ ੨ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਫਲ ਭੋਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਾਰੀ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਬੰਧੀਆ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰ ਵਿਆਪੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਰਵ ਵਿਆਪੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।
ਜੈਨ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਪਖੋ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਵਰੂਪ :
(1) ਜੀਵ ਆਨੰਦ ਹੈ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਕਸ਼ੇ (ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ। ਦਰਵ ਨਯ ਪਖੋਂ ਪਖੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਪਰਿਆਏ ਪਖੋਂ ਭਿੰਨ 2 ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਸੋ ਆਤਮਾ ਅਨਿੱਤ ਹੈ । (2) ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਤਿੱਲ ਤੇ ਤੇਲ ਇਕ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰੀ ਦਸਾਂ
ਜਾਪਦਾ । ਦੁੱਧ ਤੇ ਪਾਣੀ, ਵਿਚ ਜੀਵ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਇਕ
ਲਗਦੇ ਹਨ ।
ਜੀਵ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ :
ਜੀਵ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
(1) ਆਤਮਾ ਕਾਲ ਪਖੋਂ ਆਨੰਦ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ।
(2) ਆਤਮਾ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮੂਰਤ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਅਵਗਾਹ (ਅਕਾਰ) ਗੁਣ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਅਮੂਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਗੁਣ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(3) ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਭ ਦਰੱਵਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੀ ਜੀਵ
੧੯੩ ੭੧,

Page #218

ਗਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ।
[4] ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਸ਼ ਤਿੰਨ ਕਾਲਾ ਵਿਚ ਅਕਸ਼ੈ, ਅਨੰਤ, ਅਤੇ ਅਤੁਲ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਵਿਚ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
[5] ਜਿਵੇਂ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਅਵਸਥਾ ਕੁੰਡਲ, ਮੁਕੱਟ ਹੋਣ ਤੇ ਸੋਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਨਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਨਾ ਤੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ ਦਰੱਵ ਸੋਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਜ ਮੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
[6] ਜਿਵੇਂ ਕਾਮਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ।
[7] ਜਦ ਦਿਨ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
[8] ਜਿਵੇਂ ਕਮਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਫਿਰ ਵੀ ਨਕ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਜਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਤਮਾ ਗਿਆਨ ਵਾਨ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਗਿਆਨ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਤੇ ਵੀ ਗਿਆਨ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਵੇਖਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ।
[9] ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵ ਹਾਸੇ ਨਾਚ, ਸੁਖ ਦੁਖ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
[10] ਜਿਵੇਂ ਖਾਇਆ ਭੋਜਨ ਸੱਤ ਧਾਤੂਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਦਵਾਰਾ ਹਿਣ ਕਰਮਯੋਗ ਪੁਦਗਲ ਅਪਣੇ ਆਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
[11] ਜਿਵੇਂ ਸੋਨਾ ਤੇ ਮਿਟੀ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸਬੰਧ ਅਨਾਦਿ ਹੈ । ਜੀਵ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਲੱਛਣ :
| ਅਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਜਨਮ, ਵਾਧਾ, ਉਤਪਾਦਨ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜੀਵ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਲਛਣ ਹੈ । ਕੀੜੀ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਪਰ ਰੇਲ ਗਡੀ ਚੜ ਹੈ ਘੁੰਮਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹਨ । ਨਿਸਚੇ ਲੱਛਣ :
ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੇ ਗੁਣ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵੇਖਨ ਵਿਚ ਇਹ ਘੱਟ
੧੯੪
ਨੂੰ

Page #219

ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਸਤਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੇਤੰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਅਨੰਦ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਕਾਸ ਪਖੋਂ ਸਭ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਰਦਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਦੁਰਬਲਤਾ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਆਤਮਾ ਨਾ ਤਾਂ ਮਨ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਨਾ ਹੀ ਕਰਮ ॥ ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਚੇਤਨਾ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਹਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸੱਤਾ ਹੈ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਹੈ । ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਮਨੁੱਖ ਜੂਨ ਤੋਂ ਛੂਟ ਕੋਈ ਵੀ ਜੂਨ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕੇ । ਮੋਕਸ਼ ਲਈ 14 ਗੁਣ ਸਥਾਨਾ ਰੂਪੀ ਪੜੀ ਤੇ ਚੜਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । (ਵੇਖ ਗੁਣ ਸਥਾਨ)
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਅਖਵਾਉਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਵਿਚ ਦੋ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੀਵ ਅਤੇ ਗਲ ਵਿਚ ਕਾਲ ਕਾਰਣ ਜੋ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੈ । ਜੀਵ ਦੇ ਨਮਿਤ ਜੋ ਪੁਦਗਲ ਵਿਚ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਨਮਿਤ ਜੋ ਜੀਵ ਵਿਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਭਾਵ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੈ ਪੁਦਗਲ ਜੜ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਹੈ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਜੀਉਂਦਾ ਸਰੀਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦਗਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪੁਦਗਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਜੀਵ ਸਹਿਤ ਅਤੇ ਜੀਵ ਰਹਿਤ । ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਾ ਸੁਮੇਲ ਜੀਵ ਸਹਿਤ ਸਰੀਰ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੈ । ਜਦ ਤਕ ਇਹ ਸਬੰਧ ਟੁਟਦਾ ਨਹੀਂ ਉਦੋਂ ਤਕ ਪੁਦਗਲ ਜੀਵ ਤੇ ਜੀਵ, ਪੁਦਗਲ ਤੇ ਆਪਣਾ ੨ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਜੀਵ (ਆਤਮਾ)ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਣ ਸਰੀਰ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਗਲ ਤੋਂ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਅੜੀਇੰਦਰੀਆ (ਇੰਦਰੀ ਰਹਿਤ) ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਤਕ ਜਨਮ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਗਤਿ ਤਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇਕ ਗਤਿ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਗਤਿ ਤਕ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਇੰਦਰੀ ਰਹਿਤ ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਖਾਏ ਅੰਨ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਸਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਮ ਜੀਵ ਕੋਲ ਅੰਦਾਰਿਕ ਸਰੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਜੋ ਅਗਨ ਭੇਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਹਾਰਕ ਸਰੀਰ ਖਾਸ਼ ਗਿਆਨੀਆਂ ਪਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸਰੀਰ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਖਮ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ, ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉਤਰ ਪੁਛਦੇ ਹਨ । ਬੇਕਰਿਆਂ ਸਰੀਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਨਾਰਕੀਆਂ ਕੋਲ ਹੈ ।
੧੯੫ ?

Page #220

ਆਤਮ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 14 ਗੁਣ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼Hਝਿਆ ਜਾਵੇ ।
ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਗੁਣ ਣੀ ‘ਗੁਣ ਸਥਾਨ’ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਤਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਹੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਤਮ ਵਿਕਾਸ ਦੀ 14 ਸ਼ਣੀਆਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਹਨ !
(1) ਮਿਥਿਆਤਵ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (2) ਸਾਂਸਵਾਦਨ ਸਮਿਅਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (3) ਮਿਸ਼ਰਗੁਣ ਸਥਾਨ (4) ਅਵਿਰਤੀ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (5) ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (6) ਪ੍ਰਮਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (7) ਅਤਸੰਯਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (8) ਨਿਵਰਤੀਵਾਦ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (9) ਅਨਿਵਰਤੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (10) ਸੁਖਮਸੰਪਰਾਏ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (11) ਉਪਸ਼ਾਤ ਮੱਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (12) ਸ਼ੀਨ ਮੋਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (13) ਸਯੋਗ ਕੇਵਲੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (14) ਅਯੋਗੀ ਕੇਵਲ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ।
(1) ਮਿਥਿਆ ਦਿਸ਼ਟੀ :- ਜਦ ਤਕ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਉਹ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਸਦਕਾ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਸ਼ਾਏ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਠੰਡੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹੇ ਸਮੇਂ ਜੀਵ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਆਤਮ ਨਾਲ ਚਮੜੇ ਕਸ਼ਾਏ ਖਤਮ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵ ਸੱਚੀ (ਸਮਿਅਕ) ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸਵਰੂਪ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਚੌਥੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਟੀ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਨਾ ਮੌਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮਿਥਿਆਤਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਰ ‘ਕਰਨ ਲਬਧੀ’ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਦਕਾ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । (1 ) ਮਿਥਿਆਤਵ (2) ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ ਤੇ (3) ਸਮਿਅਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ।
| ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੋ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ (ਸਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ-ਸਮਿਅਕਤਵ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਇਸ
੧੯੬ ਕਿ.

Page #221

ਦੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਜੀਵ ਸਮਿਅਕਤਵ (ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਾਰਿਤਰ) ਰੂਪ ਪਰਬਤ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਗਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੇ ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਕਸ਼ਾਏ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਮਿਥਿਆ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੀਵ ਫੇਰ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਇੰਨੇ ਸੁਖਮ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
(2) ਸਾਸਵਾਦਨ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਪਰ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਪਤਿੱਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਵਾਦਨ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਿਅਕਤਵ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਿੱਠੀ ਖੀਰ ਖਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਲਟੀ ਆ ਜਾਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਲਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਖੀਰ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਿਅਕਤਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਜਦ ਕਰਮਾ ਕਾਰਣ ਸਮਿਅਕਤਵ ਨੂੰ ਉਲਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਉਲਟੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਆਤਮ ਧੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਗਿਰਿਆ ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 6 ਆਵਲੀ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਮਿਥਿਆ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(3) ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ : ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਭਾਵ ਬੜੇ ਵਚਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਸਮਿਅਕ (ਸੱਚ) ਮਿਥਿਆਤਵ (ਝੂਠ) ਦੋਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਸਚ ਪ੍ਰਤਿ ਰੁਚੀ ਰਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਨਫਰਤ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਹੀਂ ਤੇ ਚੀਨੀ ਵਾਲਾ ਦਾ ਸਵਾਦ ਖੱਟਾਮਿੱਠਾ, ਇਕ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਤੇ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾਂ ਹੀ ਗਲਤ 1 ਇਸ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਕ ਮਹੂਰਤ (48 ਮਿੰਟ) ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਪਰ ਜੇ ਜੀਵ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਭਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਚੌਥੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਅਸੰਯਤ ਸਮਿਅਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ :-ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ (ਸੱਚਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ! (1) ਔਪਸ਼ਮੀਕ (2) ਸ਼ਾਯੀਕ (3) ਖਾਯੋਪਸ਼ਮਿਕ ।
ਦਰਸ਼ਨ-ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਦੀਆਂ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕਤਵ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਦੀ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਚਾਰ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ਅਸ਼ਮਿਕ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ
੧੯੭
\

Page #222

ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਹਾਲਤ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜੀਵ ਜਲਦ ਹੀ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 66 ਸਾਗਰੁਪਮ ਹੈ । ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਪਰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ ।
(5) ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ :-ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ 12 ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪਾਪ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਬਚਨਾ ਪਰ ਪੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੀਵ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 11ਵੀਂ ਮਣ ਕਲਪ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਤੱਕ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਾਧੂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(6) ਮੱਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :-ਇਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ (ਅਣਗਹਿਲੀ) ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੇ 15 ਭੇਦ ਹਨ :-(1) ਚਾਰ ਕਸਾਏ (2) ਚਾਰ ਵਿਕਥਾ (3) 5 ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ (4) ਸਨੇਹ ਅਤੇ (5) ਨੀਂਦਰ ।
(7) ਅਪ੍ਰਮੱਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :-ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਤਵਾਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । (1) ਸਵ ਸਥਾਨ (2) ਸਾਤਿਥੈ ।
ਸਤਵੇਂ ਤੋਂ ਛੇਵੇਂ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਤੋਂ ਸਤਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਨਾ ਸਵ-ਸਥਾਨ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਸਾਧੂ ਮਹੁਨੀਆਂ ਕਰਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਾ-ਅਤਿਥੈ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਅਗਲੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇਹ ਸਮਝਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਠਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਣੀਆਂ ਹਨ । () ਉਪਸ਼ਮ (2) ਸ਼ਪਕ
ਉਪਸ਼ਮ ਸ਼ਰੇਣੀ ਵਿਚ 8-9-10 ਤੋਂ 11 ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਸ਼ਪਕ ਸ਼ਰੇਣੀ ਤੇ ਕੇਵਲ ਤਦ ਭਵ ਮੋਕਸ਼ ਗਾਮੀ (ਭਾਵ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਜੋ ਇਸੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇ) ਔਪਸ਼ਮੀਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅਕ ਟੀ, ਇਹ ਜੀਵ ਸਭ ਇਸੇ ਣੀ ਵਿਚ ਹਨ ।
ਪਰ ਉਪਸ਼ਮ ਸ਼ਰੇਣੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਗਿਆਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਤੇ ਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਤ ਕਰਕੇ ਵੀਰਾਗਤਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਗਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੰਭਲਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਛੇਵੇਂ ਸਤਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ
੧੯੮
?

Page #223

ਲੋਕਵਾਦ
ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਵਰਗ, ਨਰਕ, ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜੋਨੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਘੁੰਮਨ, ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸੰਸਾਰ, ਜਗਤ ਲਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਬਦ ਆਇਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਜਿਥੇ 6 ਦਰਵ ਹਨ ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਇਕੱਲਾ ਅਕਾਸ਼ ਦਰਵ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦਰੱਵ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਇਹ 6 ਤੱਤਵ ਹਨ ਉਥੋਂ ਤਕ ਲੋਕ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਲੋਕ ਵਿਚ ਹਨ ਅਲੋਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ । ਜੈਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪਖ ਲੋਕ ਸੀਮਾ ਵਾਲਾ ਹੈ ਪਰ ਆਲੋਕ ਅਸੀਮ ਹੈ ।
ਲੋਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ । 1) ਉਰਧਵ ਲੋਕ 2) ਮੱਧ ਲੋਕ 3) ਅਧੂ ਲੋਕ
ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 14 ਰੱਜੂ ਹੈ । ਚਾਰੇ ਗਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਧਵ ਲੋਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 7 ਰੱਜੂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘਟ ਹੈ । ਮੱਧ ਲੋਕ 1800 ਪਰਿਮਾਨ ਯੋਜਨ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧੋ ਲੋਕ 7 ਰੱਜੂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਛੱਤ ਤੇ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਹੈ । ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਦੇ ਹੇਠ ਗਾਂ ਦੇ ਥਨ ਦੀ ਤਰਾਂ 8 ਰੁਚਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਰੂਚਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ ਦੇ 900 ਯੋਜਨ ਹੇਠ ਤੇ 900 ਯੌਜਨ ਉਪਰ ਕੁਲ 1800 ਯੋਜਨ ਉਚਾਈ ਵਾਲਾ ਤਿਰਛਾ ਮਨੁਖ ਲੋਕ ਹੈ । ਸੁਮੇਰ ਪਰਵਤੇ | ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਵਿਰਕਾਰ ਸੂਦਰਸ਼ਨ ਮੇਰੁ ਪਰਵਤ ਹੈ । ਜੋ ਖੰਬੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ । ਹੇਠਾ ਤੋਂ ਚੋੜਾ ਹੈ ਉਪਰ ਤੋਂ ਘਟ ਚੌੜਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਬਤ ਦੀ ਉਚਾਈ 100000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਇਸ ਇਕ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਵਿਚੋਂ 1000 ਯੋਚਨ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਹੈ 99000 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ 10090 ਯੋਜ਼ਨ ਚੌੜਾ ਹੈ । ਜਮੀਨ ਤੋਂ
੧੭੯ 2.0!

Page #224

10000 ਯੋਜਨ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਿਖਰ ਤੇ 1000 ਯੋਜਨ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉਰਧਵ ਲੋਕ | ਮੱਧ ਲੋਕ ਤੋਂ 900 ਯਜਨ ਉਪਰਲਾ ਹਿਸਾ ਉਰਧਵ ਲਕ ਹੈ । ਇਥੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਲੋਕ ਜਾਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲੋਕ (ਸਰਵਾਰਥ ਵਿਮਾਨ)ਤੋਂ 12 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਸਿਧ ਸ਼ਿਲਾ ਹੈ ਜੋ 45 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਲੰਬੀ ਅਤੇ 45 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਚੋੜੀ ਗੋਲਾ ਅਕਾਰ ਹੈ । ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਹਿਸੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 8 ਯੋਜਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਮੱਖੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਸਿਧ ਸ਼ਿਲਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਉਲਟੇ ਛੱਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਅੰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਲੋਕ ਦਾ ਸਿਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਕੋਹ ਦੇ 16 ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਸਿੱਧ ਆਤਮਾ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ। | ਉਧਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵੇਮਾਨਿਕ ਦੇਵਤੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭੇਦ ਹਨ ।
1] ਕਲਪਉਤਪਨ 2] ਕਲਪਾਤੀਤ ਨੇ ਇਹ ਭੇਦ ਵੈਮਾਨੀਕ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਜਿਨਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਇੰਦਰੀ ਆਦਿ ਪਦਵੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਪ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 12 ਹੈ । ਕਲਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਪ ਉਪਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । 12 ਕਲਪਾ ਤੋਂ ਉਪਰ 9 ਗਰੇਵਕ ਅਤੇ 5 ਅਤਰ ਵਿਮਾਨ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਕਲਪਾਤੀਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਲਪਾਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਵਾਮੀ ਸੇਵਕ ਦਾ ਭੇਦ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੇ ਇੱਦਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਹਿਮੰਦਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਲਈ ਕਲਪ ਉਪਨ ਦੇਵਤੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਲਪਾਤੀਤ ਨਹੀਂ। ਉਧਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵੈਮਾਨਿਕ ਦੇਵ ਹਨ ਤਿਰਛੇ ਲੋਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦੇਵਤਾ ਹਨ । ਮਨੁਖ ਤੇ ਵਾਅਬਿਅੰਤਕ ਦੇਵਤਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਧੋ ਲੋਕ ਵਿਚ ਭਵਨ ਪਤੀ ਅਤੇ ਥੋੜੇ ਜੇਹੇ ਵਾਣਸਿਅੰਤਰ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਭਵਨਪਤਿ ਦੇਵਤਾ ਭਵਨਪਤੀ ਦੇਵਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ ।
1) ਅਸਰ ਕੁਮਾਰ 2) ਨਾਗ ਕੁਮਾਰ 3) ਵਿਦੁਤ ਕੁਮਾਰ 4) ਪਰਨ ਕੁਮਾਰ 5) ਅਗਨੀ ਕੁਮਾਰ 6) ਵਾਯੂ ਕੁਮਾਰ 7) ਸਤਨ ਕੁਮਾਰ 8) ਉੱਧੀ ਕੁਮਾਰ 9) ਦੀਪ ਕੁਮਾਰ 10) ਇਕ ਕੁਮਾਰ । 30 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿਯੋਗ ਜੀਵਕ ਦੇਵ ।
1) ਅਨ 2) ਪਾਨ 3) ਸ਼ਯਨ 4) ਵਸਤਰ 5) ਪੁਸ਼ਪ 6) ਫੁੱਲ
੧੮੦
? .

Page #225

7) ਪੁਸ਼ਪ 8) ਪੁਸ਼ਪ ਫਲ 9) ਆਵੰਤੀ । ਭੋਜਨ, ਪੀਣ ਯੋਗ, ਘਰ, ਰਖਿਆ, ਕਪੜੇ, ਫੁਲ, ਫਲ, ਅਤੇ ਫੁਲ ਦੋਹਾ, ਬੀਜ, ਧਨ ਆਦਿ ਨੂੰ ਘਟਾਨਾ ਵਧਾਉਣਾ ਇਨਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ :
12 ਦੇਵ ਲੋਕ
1) ਸੁਧਰਮ 2) ਈਸ਼ਾਨ 3) ਸਨਤ ਕੁਮਾਰ 4) ਮਹੇਂਦਰ 5) ਬ੍ਰਹਮ 7) ਮਹਾਸਕਰ 8) ਸਹਸ਼ਤਰਨਾਰ 9) ਆਨਤ 10) ਪ੍ਰਾਣਤ 11) ਅਰੁਣ 12) ਅਯਤ
6) ਲਾਂਤਕ
9 ਗਰੇਵਯਕ :
2) ਸੁਭਦਰ 3) ਸੁਜਾਤ
1) ਭਦਰ 7) ਅਮੋਹ 8) ਸਤਿਧ 9) ਯਸ਼ੋਧਰ (
ਸਮਨਸ਼ 5) ਪ੍ਰਿਆ ਦਰਸ਼ਨ
5 ਅਨੁਤਰ ਵਿਮਾਨ :
1) ਵਿਜੈ 2) ਵਿਜੈਅੰਤ 3) ਜੈਅੰਤ 4) ਅਪਰਾਜਿਤ 5) ਸਰਵਾਰਥ ਸਿੱਧ
9 ਲੋਕਾਂਤਿਕ ਦੇਵ :
1) ਸਾਰਸਵਤ 2) ਆਦਿਤ 3) ਵਨਹੀ 4) ਵਰੁਣ 6) ਤਸ਼ਿਤ 7) ਅਵਿਆਬਾਧ 8) ਮਰੁਤ 9) ਅਰਿਸ਼ਟ
3 ਕਿਲਾਵਿਸ਼ੀ ਦੇਵਤਾ :
3 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿਲਵਿਸ਼ਕ ਦੇਵਤੇ ਜੋ ਇਸ ਦੇਵਾ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5) ਗਰਦ ਤੌ ਯ
ਦੂਸਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਦੇ ਹੇਠਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਤੀਸਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਛੇਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਵ ਦੂਸਰੇ ਮਤਾ ਦੀ ਮਿਥਿਆਤਵੀ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਧਾਰਕ ਹੋਣ
ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ
ਹਨ।
૧૯૧
15 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਮਾਧਾਰਮਿਕ (ਯਮਦੂਤ) 2) ਅੰਬ ਰਸ 3) ਸ਼ਿਆਮ
1) ਅੰਬ
6) ਮਗਰਦਰ
8) ਮਹਾਕਾਲ
9) ਅਸੀ ਪੱਤਰ
11) ਕੁੰਭੀ
7) ਕਾਲ 12) ਬਾਲੂ 13) ਵੈਤਰਨੀ 14) ਖਰਸਵਰ 15) ਮਹਾ ਘੋਸ਼ । ਇਹ ਦੇਵ ਨਾਰਕੀਆ ਨੂੰ ਸਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ 99 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੇਵ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਆਪਤ ਅਤੇ ਅਪਰਿਆਪਤ 198 ਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
4) ਸੰਬਲ 5) ਰੁਦਰ
10) ਧਨ ਪੱਤਰ

Page #226

10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇਵ 1) ਚੰਦਰਮਾ 2) ਸੂਰਜ 3) ਗ੍ਰਹਿ 4) ਨਛੱਤਰ 5) ਤਾਰਾ । ਇਹ ਇਨਾਂ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸਥਿਰ ਹਨ 2 ਨੂੰ ਦੇ ਚਲਦੇ ਹਨ 2ਨੂੰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । 2) ਵੈਮਾਨਿਕ ਦੇਵਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ) ਕਲਾਉਨ 2) ਕਲਪਾਤੀਤ
ਵਿਅੱਤਰ ਦੇਵ ਦੇ ਨਾਉ 1. ਪਿਸ਼ਾਚ
9. ਆਣਪਣਿ 2. ਭੂਤ
10. ਪਾਣਪੁਣਿ 3. ਕਸ਼
11. ਈਸ਼ਵਾਣੀ ਰਾਖੁਸ਼
12. ਭਈਵਾਣੀ 5. ਕਿਨਰ
13. ਕੰਦੀ 6. ਕਿਮ ਪੁਰਸ਼
14. ਮਹਾਕੰਦੀ 7. ਮਹਰਗ
15. ਵੰਡ 8. ਗੰਧਰਵ .
16. ਪਯੋਗ ਦੇਵ | ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਪ ਉਪਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਇੰਦਰ ਵਿਚ ਸਾਮਨਿਕ, ਰਾਏ ਇਸਤਰਾਸ਼ ਪਰਿਸ਼ਧ ਆਤਮ ਰਖਿਅਕ, ਲੋਕਪਾਲ, ਸੈਨਿਕ, ਕਣਕ, ਅਭਿਯੋਗੀਕ, ਕਿਲਿਵਿਸ਼ਕ ਆਦਿ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 1) ਸਾਖਨਿਕ ਦੇਵ, ਮੁੱਖੀ, ਪਿਤਾ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਵਡਿਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰ
ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਇੰਦਰ ਪਦਵੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 2) ਤਰਾਏ ਇਸਤਰੀਸ਼ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਰੋਹਤ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 3). ਪਾਰਿਸ਼ਧ ਦੇਵ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 4) ਆਤਮ ਰਖਿਅਕ ਅੰਗ ਰਖਿਅਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । 5) ਲੋਕਪਾਲ, ਕੋਤਵਾਲ ਜਾਂ ਰਾਜਦੂਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6) ਸੇਨਿਕ, ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ? 7) ਕਿਣਕ ਦੇਵ ਨਗਰ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ । 8) ਅਭਿਯੋਗਿਕ ਦੇਵ ਦਾਸ ਸੇਵਕ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ । 9) ਕਿਲਿਵਿਸ਼ਕ ਦੇਵ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ ।
| ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਸਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਵਾਰਥਸਿੱਧ ਤਕ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ, ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰੀਵਾਰ, ਸੁਖ, ਧੀ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਅਗੇ ਤੋਂ ਅਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਜਿਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆ ਦੀ ਆਯੂ ਜਿਨੇ ਸਾਗਰੋ ਪੋਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਵਾਸ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਨੇ ਹੀ ਹਜਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੇਵਤੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਉਤਪਾਦ ਸ਼ੈਯਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੈਯਾ ਦੇਵ ਦੁਸ਼ਯ
੧੮੨
:

Page #227

ਵਸਤਰ ਨਾਲ ਢਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਗਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਖੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਤਰਾਂ ਫੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੇਰ ਦੇਵ ਜਦ ਘੜੀਆਲ ਬਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਉਸ ਅਧੀਨ ਦੇਵ, ਦੇਵੀਆਂ ਉਸ ਸ਼ੈਯਾ ਕੋਲ ਇਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਪੁਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਭੋਜਨ ਸ਼ੁਧ ਸਵਾਮੀ ਬਣੇ । ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਉਮਰ ਦੇ ਜਵਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਮ ਦੇ ਪੁਕਾਰ
ਜੈਨ ਆਗਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨੀਅਤ ਨਹੀਂ ਨਾ ਹੀ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਸਮੁ ਛਮ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ 14 ਸਥਾਨ ਹਨ । ਅੰਡਜ਼, ਪਜ਼, ਜਰਾਜ਼ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ‘ਗਰਭ' ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਉਪਾਪਾਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਾਰਕੀ ਕੁੰਭੀ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤੇ ਦੇਵ ਯਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮਨੁਖ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਭ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ ਅੱਜ ਬਲਵਾਨ, ਵੀਰਜ ਕਮਜੋਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੜਕੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਵੀਰਜ ਜਿਆਦਾ ਅੱਜ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਨਸਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਦੋਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਦਾ ਗਰਭਾਸ਼ਯ ਵਿਚ ਠਹਿਰਨਾ ਬਿੰਬ ਹੈ ।
ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੂਸਰੇ ਈਸ਼ਾਨ ਲੋਕ ਤਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੇਵਤੇ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਉਪਕ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਪੰਜਵੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਅਠਵੇਂ ਸਹਸਤਾਰ ਕਲਪ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਅਚੂਯਤ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਭੇਖ ਵਿਚ ਦੇਵ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੌਵੇਂ ਗੋਰਯਕ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । 14 ਪੁਰਵਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਗਿਆਨੀ ਬ੍ਰਹਮ ਲੋਕ ਤੇ ਸਰਵਾਰਥ ਸਿਧ ਤਕ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ, ਅਤੇ ਉਚੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਜੈਨ ਉਪਾਸਕ ਸੋਧਰਮ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸੁੱਖ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੀਸਰੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਕਲਪਵਾਸੀ ਕੇਵਲ ਸਪਰਸ਼ ਨਾਲ ਕਾਮ ਸੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਵੇਂ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਕਾਮ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
੧੮੩
),

Page #228

ਸਤਵੇਂ ਤੇ ਅਠਵੇਂ ਦੇ ਦੋਵ, ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ੨ਅੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਮ ਭੋਗ ਪੂਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਨੌਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਵ ਲੱਕ ਦੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਦਾ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਚਿੰਤਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਾਮ ਭੋਗ ਭੋਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਰਵੇਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਭੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
ਦੇਵ ਲਕ ਵਿਚ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਅਗਿਆਨੀ, ਕਿਲਵਸ਼ਕੀ ਦੇਵ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਸਾਰਾ ਦੇਵ ਲੋਕ ਭੋਗ ਭੂਮੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਦੇਵਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਅਗੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪਖੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਵਤੇ ਧਰਮ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।
ਮੱਧ ਲੋਕ ਮੱਧ ਲੋਕ ਦੀ ਉਚਾਈ 1800 ਯੋਜਨ ਦੀ ਹੈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਰੁ ਪਰਵਤ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਇਕ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਹੈ ਦੋ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਲਵਨ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 8 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਕਾਲਧਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1 6 ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਦਾ ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੀਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਮਾਨਸਤਰ ਪਰਵਤ ਹੈ । ਇਨੇ ਢਾਈ ਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਢਾਈ ਦੀਪਾ ਨੂੰ ਮਨੁਖ ਲੋਕ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ 5 ਭਰਤ 5 ਏਰਾਵਰਤ,5 ਮਹਾਵਿਦੇਹ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਇਕ ਭਰਤ ਧਾਤ ਖੰਡ ਦੇ ਦਖਣ ਵਿਚ ਦੋ ਭਰਤ, ਅਰਧ ਸਕਰ ਵਿਚ ਦੋ ਭਰਤ ਹਨ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਤਰ ਵਲ 5 ਏਰਾਵਤ ਪੂਰਵ ਪੱਛਮ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸੇ 5 ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਦੇ 32-32 ਹਿਸੇ (ਵਿਜੇ) ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਵਿਜੇ ਵਿਚ 6-6 ਖੰਡ ਹਨ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਸੱਤ ਖੇਤਰ ਹਨ ।
1) ਭਰਤ 2) ਹੈਮਵਤ 3) ਹਰੀ 4) ਵਿਦੇਹ 5) ਰਮਿਅਕ 6) ਹਿਰਣਯਾਵਤ 7) ਏਰਾਵਤ ॥
ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਜਿਥੇ ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀ, ਵਿਉਪਾਰ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਧਰਮ, ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਲਾ ਆਦੀ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੀਵ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਹੈ ।
ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ | ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਕਰਮ ਆਦਿ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਬਿਨਾਂ ਮਹਨਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਕਲਪ ਬ੍ਰਿਖਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਭੋਗ ਭੂਮੀ ਅਖਵਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 30 ਹੈ । ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਵਿਚ 6, ਧਾਤਕੀ ਖਡ ਵਿਚ 12 ਅਰਧ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚ 12 ਹਨ ।
੧੮੪ ''ਤੇ :

Page #229

ਅੰਤਰਦੀਪ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਭਰਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜਾਲ ਹਿਮੰਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਚੁਲ ਹੇਮੰਤ ਪਰਵਤ ਦੀ ਦੇ ਪੂਰਵ ਵਲ ਅਤੇ ਦੋ ਪਛਮ ਵੱਲ ਦਾੜਾ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾੜਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਵਰਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਖਰੀ ਪਰਵਤ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇਥੇ ਦੋ ਦਾੜਾ ਹਨ । ਇਕ ਇਕ ਦਾੜਾ ਤੇ 7-7 ਦੀਪ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 8 ਦਾੜਾਵਾਂ ਦੇ 56 ਦੀਪ ਹਨ । ਇਥੇ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨੁਖ ਦੀਆਂ 15+30+56 = 1 01 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।
ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਪ ਹਨ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤਰ ਦੀਪ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 7 ਖੇਤਰਾ ਵਿਚ 56 ਅੰਦਰ ਦੀਪ ਹਨ ।
ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 32 ਵਿਜੇ (ਉਪਭਾਗ ਹਨ) ਇਹ ਭਾਗ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦਾ ਹਿਸਾ ਹਨ । ਭਰਤ ਅਤੇ ਐਰਾਵਤ ਵਿਚ ਇਕ ਇਕ (ਵਿਜੈ) ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 34 ਵਜੇ ਹਨ । ਧਾਤਕੀ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ 68 ਵਿਜੈ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸ਼ਕਰ ਦੀਪ ਖੰਡ ਅੱਧਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ 68 ਵਿਜੈ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਢਾਈ ਦੀਪ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਥੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 170 ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ਵੱਧ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਅਜੀਤ ਨਾਥ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਸੀ ।
ਜੋਤਸ਼ ਲੋਕ (ਖਗੋਲ) ਮੱਧ ਲੋਕਵਰਤੀ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਮੇਰੂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਤਲ ਭੂਮੀ ਤੋਂ 790 ਯੋਜਨ ਉਚਾ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਹੈ ਜਿਥੇ ਅਧੇ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੋੜੇ ਤੇ 3/4 ਕੋਹ ਉਚੇ ਤਾਰਾ ਵਿਮਾਨ ਹਨ । ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਤੋਂ 10 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਇਕ ਯੋਜਨ ਦੇ 61 ਵੇ ਭਾਗ ਵਿਚੋਂ 48 ਭਾਗ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਅਤੇ 24 ਭਾਗ ਉੱਚਾ ਅੰਕਰਤਨ ਸੂਰਜ ਦੇਵ ਦਾ ਵਿਮਾਨ ਹੈ ।
ਸੂਰਜ ਦੇਵ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਤੋਂ 80 ਯੌਜਨ ਉਪਰ ਇਕ ਯੋਜਨ ਦੇ 61 ਭਾਗ ਵਿਚੋਂ 56 ਭਾਗ ਲੰਬਾ-ਚੌੜਾ ਅਤੇ 28 ਭਾਗ ਉੱਚਾ ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਵਿਮਾਨ ਹੈ ।
ਚੰਦਰ ਵਿਮਾਨ ਤੋਂ 4 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਨਛੱਤਰ ਮਾਲਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਰਤਨਾ ਵਰਗੇ ਪੰਜ ਰੰਗੇ ਵਿਮਾਨ ਇਕ ਇਕ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਅਤੇ 1/2 ਕੋਹ ਉਚੇ ਹਨ । ਨਛੱਤਰ ਮਾਲਾ
੧੮੫ ) :)

Page #230

ਤੋਂ 4 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਗ੍ਰਹਿ ਮਾਲਾ ਹੈ ਗ੍ਰਹਿ ਮਾਲਾ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਪੰਜ ਰੰਗੇ ਰਤਨਾ ਵਰਗੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਕੋਹ ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਇਕ ਕਹ ਉਚੇ ਹਿਮਾਲਾ ਤੋਂ 4 ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਹਰਤ ਰਤਨ ਬੁੱਧ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਰਤਨ ਵਰਗਾ ਸ਼ੁਕਤ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਪੀਲੇ ਰਤਨ ਵਰਗਾ ਸਪਤੀ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਮੰਗਲ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਮੰਗਲ ਤਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਯੋਜਨ ਉਪਰ ਜਾਮੁਨ ਵਰਗਾ ਸ਼ਨੀ ਦਾ ਤਾਰਾ ਹੈ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰਾ ਜੋਤਸ਼ ਚੱਕਰ ਮੱਧ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਤੱਲ ਤੋਂ 790 ਯੋਜਨ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ 900 ਯੋਜਨ ਤਕ ਅਰਥਾਤ 110 ਯੋਜਨ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਵਿਮਾਨ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦੇ ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਤੋਂ 112 1 ਯੋਜਨ ਦੂਰ ਚਾਰੋ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਅਧੇ ਲੋਕ (ਨਰਕ). ਮੱਧ ਲੋਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਅਧ ਲੋਕ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ 7 ਨਰਕ ਪ੍ਰਬਵੀਆਂ ਹਨ । ਸੱਤਾ ਦੀ ਚੋੜਾਈ ਇਕ ਤਰਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਹੇਠਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀਆਂ ਉਪਰ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵਧ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਮੀਆਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹਨ ਫੇਰ ਵੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨਹੀਂ । ਵਿਚਕਾਰ ਖਾਲੀ ਜਗਾ ਹੈ । ਸੱਤ ਨਰਕ ਭੂਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : 1) ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ 2) ਸ਼ਰਕਰ ਪ੍ਰਭਾ3) ਬਾਲੁਕਾ ਪ੍ਰਭਾ 4) ਪੰਕ ਪ੍ਰਭਾ 5) ਧੁਮ ਪ੍ਰਭਾ 6) ਤਮ ਪ੍ਰਭਾ 7) ਤੱਮ ਤਮ ਪ੍ਰਭਾ। ਨਰਕ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ।
ਰਤਨ ਭਾ ਨਰਕ ਉਪਰ ਜੋ 1000 ਯੋਜਨ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਉਪਰ 10 ਹਿਸੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ 10 ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚਾਰਕਾਰ10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ 10 ਭਵਨ ਪਤਿ ਦੇਵਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਵਾਨਾਵਿਅੰਤਰ ਦੇਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।
ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਹੈ ਫੇਰ ਤਨ ਵਾਯੂ (ਹਲਕੀ ਹਵਾ) ਫੇਰ ਤਨ ਦਧਿ (ਹਲਕਾ ਪਾਣੀ ਧੁੰਦ ਵਰਗਾ) ਘਨਵਾਯੂ (ਤੂਫਾਨੀ ਹਵਾ), ਘਨੋਦਧਿ ਬਰਫ (ਜਿਹਾ ਜਮਿਆ ਪਾਣੀ) ਉਸ ਦੇ ਉਪਰ ਪ੍ਰਥਵੀ ਹੈ । ਸਾਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਥਵੀ ਵੀ ਇਸ ਅਧਾਰ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਸੱਤ ਪ੍ਰਥਵੀ ਵਿਚੋਂ 6 ਪਿਥਵੀ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਹਨ । ਸਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਉਪਰ ਮੱਧ ਲੋਕ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੇ ਮਨੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਹਿਲੀ ਨਰਕ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦੀ ਉਪਰ ਤੋਂ ਹੋਠਾਂ ਦੀ
੧੮੬
)

Page #231

ਮੋਟਾਈ 1 6000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਖਰ ਕਾਂਡ ਆਖਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਹਿਸੇ ਨੂੰ ਪੱਕ ਬਹੁਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 80000 ਯੋਜਨ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਲ ਬਹੁਲ ਨਾਂ ਦਾ ਨਰਕ ਹੈ : 1,80000 ਯੋਜਨ ਮੋਟਾਈ ਵਾਲਾ ਨਰਕ ਹੈ । | ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰ ਅਤੇ ਹੇਠ 1000-1000 ਯੋਜਨ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ 178000 ਯੋਜਨ ਦੀ ਵਿੱਥ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ 1 3 ਪਾਥਡੇ ਅਤੇ 12 ਅੰਤਰ ਹਨ ਵਿਚਕਾਰਲੇ 10 ਅੰਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਰ ਕੁਮਾਰ ਆਦਿ ਭਵਨਪਤੀ ਦੇਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਪਾਥੜੇ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ 1 600 ਯਜਨ ਦੀ ਪਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ 30 ਲੱਖ ਨਰਕਾਵਾਸ ਹਨ ।
ਦੂਸਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,32000 ਯੋਜਨ ਹੈ, (ਤੀਸਰੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,28000 ਯਜਨ ਹੈ । ਚੋਥੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1,20000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਪੰਜਵੀਂ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 1, 18000 ਯੋਜਨ ਹੈ । ਛੇਵੀ, ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟੀ 1,16000 ਯੋਜਨ ਹੈ, ਸਤਵੀ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 10, 8000 ਯੋਜਨ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੀ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਨਰਕ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਜੋ ਦਸੀ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਉਪਰ ਤੇ ਹੇਠ 1000-1000 ਯੋ ਜਨ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਨਰਕ ਵਾਸ ਹਨ ।
ਇਨਾਂ ਸੱਤ ਭੂਮੀਆ ਵਿਚ ਨਾਰਕੀ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਉ ਜਿਊ ਨਰਕੀ ਜੀਵ ਹੇਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਰੂਪਤਾ ਭਿਅੰਕਰ ਅਤੇ ਬੇਡੋਲਣਾ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨਰਕ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । [1] ਪਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਹੀਂ [2] ਖੇਤਰ ਮਿਤ ਨਰਕ ਦੀ ਭੂਮੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥ ਪਥ, ਕੀਚੜ ਨਾਲ ਭਰੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਠੰਡੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । [3] ਨਾਰਕੀ ਜੀਵ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸੂਰ ਤੀਸਰੇ ਨਰਕ ਤਕ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੁਭਾਵ ਤੋਂ ਕਠੋਰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਖ ਦੇ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਰਕ ਦੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ੨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਇਹੋ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਸਤਵੀ ਨਰਕ ਤਕ ਕਸ਼ਟ ਵਧਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਗਲੇ ਚਾਰ ਨਰਕਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਹਨ । | ਨਾਰਕੀ ਜੀਵਾਂ ਪਾਸ ਵੇਰੀਆ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਮਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਵਕਰੀਆ ਕਾਰਨ ਫੇਰ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਨਾਰਕੀ ਆਪਣੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਯੂ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹੀ ਨਾਰਕੀ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲੋਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅਲੋਕ ਆਕਾਸ਼ [ਹਨੇਰਾ] ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨ
੧੮੭ ? !

Page #232

ਲੱਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਲੋਕ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ! ਲੋਕ ਅਤੇ ਅਲੰਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛੇ ਦਾ ਕੋਈ ਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ । ਲੋਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਅਕਾਸ਼ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਸਮੁੰਦਰ ਹਵਾ ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੈ । ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਟਿਕੇ ਹਨ ਅਜੀਵ ਜੀਵ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੈ । ਸ਼ਕਰਮ ਜੀਵ ਕਰਮ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੈ ਅਜੀਵ ਜੀਵ ਰਾਹੀਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਹੈ ਜੀਵ ਕਰਮ ਸੰਹਿਤ ਹੈ ।
੧੮t
*

Page #233

ਆਤਮਾ
ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਕਈ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਆਤਮਾ ਸਬੰਧੀ ਬੁੱਧ, ਨਿਆਏ, ਸਾਂਖਯ, ਵੇਦਾਂਤੀ, ਵੈਸ਼ੀਸ਼ਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਖਾਸ ਉਲੇਖ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ :
ਬੁੱਧ ਆਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਅਨਾਤਮਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਬੋਧੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸੰਗਿਆ (ਨਾਮ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਛਿਨ ਛਿਨ ਨਸ਼ਟ ਅਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਿਗਿਆਨ (ਚੇਤਨਾ) ਅਤੇ ਰੂਪ (ਭੌਤੀਕ ਸ਼ਰੀਰ) ਦੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਕੋਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ (ਨਿੱਤ) ਨਹੀਂ ਵਾਲੇ ਕਰਮ, ਪੂਰਨ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ (ਨਿਰਵਾਨ)ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਬੁੱਧ ਚੁਪ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਹਾ ਹੈ ।
ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ
ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ
ਨਿਆਇਕ :
ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਵਿਭੂ ਹੈ । ਇੱਛਾ, ਦਵੇਸ਼, ਪ੍ਰਯਤਨ, ਸੁਖ ਦੁੱਖ ਗਿਆਨ ਇਹ ਉਸਦੇ ਲਿੰਗ ਹਨ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ।
ਸਾਂਖਯ :
ਸਾਂਖਯ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਫਲ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸਥਾਈ, ਅਨਾਦਿ, ਅਨੰਤ, ਅਵਿਕਾਰੀ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਚਿੱਤ ਸਵਰੂਪ ਹੈ 1
ਵੇਦਾਂਤੀ :
ਸੁਭਾਵ ਪਖੋਂ ਇਕ ਹੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਪਰ ਦੇਹ ਪਖੋਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ ।
ਰਾਮਾਨੁਜ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਅਨੰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ।
ਵੈਸ਼ੇਸਿਕ
.
ਸੁਖ ਦੁਖ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਵਿਵਸਥਾ ਪਖੋਂ ਅਨੇਕ ਹੈ । ਮੋਕਸ਼ ਵਿਚ, ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
੧੮੬

Page #234

ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਤੇ ਗੀਤਾਂ :
ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਨ, ਮਨ ਤੋਂ ਭਿੰਨ, ਵਿਭੂ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪਖੋਂ ਨਾ ਬਦਲਨ ਯੋਗ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਯੋਗ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਨਾ ਸਥੁਲ ਮੋਟੀ ਹੈ ਨਾ ਅਣੂ ਛੋਟੀ, ਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਦਰਵ ਨ ਛਾਂ ਹੈ, ਨਾ ਗਰਮੀ ਹੈ, ਨਾ ਹਵਾ ਹੈ, ਨਾ ਅਕਾਸ਼ ਹੈ ਨਾ ਰੰਗ ਹੈ, ਨਾ ਰਸ ਹੈ ਨਾ ਗੰਧ ਹੈ ਨਾ ਨੇਤਰ ਹੈ ਨਾਂ ਕੰਨ ਹੈ ਨਾ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਨਾ ਮਨ ਹੈ, ਨਾ ਤੇਜ ਹੈ, ਨਾ ਪ੍ਰਣ ਹੈ ਨਾ ਸੁਖ ਹੈ ਨਾ ਮਾਪ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।
ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਥੇ ਕ੍ਰਮ ਹੈ । ਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਅਕਾਸ਼, ਅਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਵਾਯੂ, ਵਾਯੂ ਤੋਂ ਅੱਗ, ਅੱਗ ਤੋਂ ਪਾਣੀ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਅਸ਼ਧੀ (ਦਵਾਈਆ) ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਤੋਂ ਅੰਨ, ਅੰਨ ਤੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਉਤਪਨ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਪੁਰਸ ਰਸਮਯ ਹੈ ਅੰਨ ਤੇ ਰਸ ਦਾ ਵਿਕਾਰ (ਸਟਾ) ਹੈ । ਪ੍ਰਾਣਵਾਂਨ ਆਤਮਾ (ਸ਼ਰੀਰ) ਅੰਨ ਵਾਲੇ ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਅਕਾਰ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਅੰਗ ਉਪ ਅੰਗ ਨਹੀਂ । ਪ੍ਰਾਣਵਾਨ ਆਤਮਾ ਜਿਵੇਂ ਅੰਨਕੋਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਵਾਲੀ ਆਤਮ, ਪ੍ਰਗਯ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਪਨਿਸ਼ਧਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਾਤਰ (ਅੰਗੂਠੇ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਗਲੀ ਤਕ) ਹੈ, ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਪੀ ਹੈ ਆਤਮਾ ਸਰਭ ਵਿਆਪੀ ਹੈ ਹਿਰਦੇ ਕਮਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਵੀ, ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਲੋਕ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਅਜਰ, ਅਮਰ, ਹੈ । ਜਨਮ ਜਰਾ ਵਿਆਪੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ । | ਉਪਰਲੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਹਰ ਜਨਮ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਆਤਮਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ । ਜੈਨ ਧਰਮ :
'ਜੌਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਮੇਂ 363 ਮੱਤ ਸਨ । ਸਭ ਦੀ ਅਪਣੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੱਤ ਸਨ (1) ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ (2) ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਖ ਹੈ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ? ਆਤਮਾ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਜਦ ਪ੍ਰਤਖ ਨਹੀਂ ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ । ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਕੇਵਲ ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਤਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਅਨੁਭਵ-ਪ੍ਰਖ,ਅਨੁਮਾਨ
੧੯o
..

Page #235

ਵੀ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਕਿ ਕੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?'' ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਅਪਣੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੀੜੀ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜੁਰਗ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇੰਦਰੀਆਂ ਸਿਰਫ ਸਪਰਸ਼, ਰਸ, ਗੰਧ ਆਦਿ ਰੂਪ ਸ਼ਰੂਤ ਦਰਵ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਗਲਤੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ ਤੇ ਸ਼ਪਰਸ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਅਰੂਪੀ ਤੱਤਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਨਣੇ ਅਸੰਭਵ ਹਨ । ਇੰਦਰੀਆ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਖ ਬਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਸੋ ਇੰਦਰੀਆ ਪ੍ਰਤਖ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਗਲਤ ਹੈ । ਅਨਾਤਮਵਾਦੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਤਖ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਵੀ ਵੇਖੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਿਧੀ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ !
(1) ਆਤਮਾ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀ ਸਿਧ ਹੈ ‘ਮੈਂ ਹਾਂ, ਦੁਖੀ ਹਾਂ ਸੁਖੀ ਹਾਂ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਜੋ ਵਸਤੂ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਵਸਤੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਵਰਤੀ ਗੁਣ ਮਿਲੇ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਨਾ ਮਿਲੇ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਆਤਮਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੈ ।
(3) ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਮਨੁੱਖ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕਿ ਨਹੀਂ।
(4) ਹਰ ਇੰਦਰੀਆ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਇੰਦਰੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇੰਦਰੀਆ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅੱਡ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਅੱਡ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਇਹੋ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
(5) ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਆਤਮਾ ਹੈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਇੰਦਰੀਆ ਜਾਨਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ। ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਆਤਮ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਪੰਜਵੇਂ ਕੰਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਟ ਜਾਨ ਤੇ, ਫੇਰ ਵੀ ਸੁਨਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਇਹ ਗਲ ਮੰਨਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਤੱਤਵ ਹੈ ।
(6) ਜੜ ਤੇ ਚੇਤਨ ਦੋ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੁੜ ਕਦੇ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਨਾ ਜੜ ਚੇਤਨ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਚੜ ਕਦੇ ਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । (8) ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਵ ਨਾ ਮਿਲੇ ਉਸ ਦਾ ਅਸਿੱਤਤਵ ਸਿਧ ਨਹੀਂ
੧੯੧?'

Page #236

ਹੁੰਦਾ । ਜੇ ਚੇਤਨ ਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਸੱਤਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ।
ਗਿਆਏ ਜਾਨਣ ਯੋਗ) ਵਸਤੂ , ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਆਤਮਾ ਤਿੰਨੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਗਿਆਤਾ ਹੈ । ਇੰਦਰੀਆ ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਲੋਹਾਰ ਸ਼ੰਡਾਸੀ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਉਠਉਦਾ ਹੈ ਲੋਹਾ ਪਿੰਡ (ਹਿਣ ਯੋਗ) ਸੰਡਾਸੀ (ਹਿਣ ਦਾ ਸਾਧਨ) ਅਤੇ ਲੋਹਾਰ ਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਲੋਹਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੰਡਾਸੀ ਤੇ ਲੋਹਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆ ਅਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਆਤਮਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਆਤਮਾ ਦੇ ਇਕ ਜਾਂ ਅਨੇਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਨੂੰ ਲੈਕੇ (ਅਕਾਰ) ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵਹਿਸ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਅਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਚਾਵਲ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਅੰਗੂਠੇ ਵਰਗ, ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਕਟਣ ਤੇ ਉਸਦਾ ਦੁੱਖ ਇਕ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਾਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾ ਰਹਿਨ ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਆਤਮ ਦੇਸ਼ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਆਯੁਸ਼ ਕਰਮ ਥੋੜਾ ਅਤੇ ਵੈਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਜਿਆਦਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਸਮੁਦਘਾਤ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਤਮ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਫੈਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸਮੇਟ ਕੇ ਸਿਧ ਗਤਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਪਰ ਉਂਝ ਆਤਮਾ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਅਨੰਤ ਅੰਸਿਖਿਆਤ ਦੇਸ਼ੀ ਹਨ । ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਵਖ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਹੈ । ਪਰ ਗੁਣਾਂ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਇਕ ਹੈ ! ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਗਲ ਹਨ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਗਲ ਨਹੀਂ। ਕਈ ਲੋਕ ਅੰਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਮਨ ਅੰਤਕਰਨ ਇਕ ਹੀ ਹੈ ਸੋ ਇਹ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ। ਆਤਮਾ ਹਿਰਦਾ ਜਾ ਦਿਮਾਗ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਬੁੱਧੀ, ਚਿਤ, ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ਼ ਸਭ ਮਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ, ਇੰਦਰੀਆ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਹੀਂ।
| ਆਤਮਾ ਚੇਤਨਾ ਮਯ ਅਰੂਪੀ ਸਤਾ ਹੈ ਉਪਯੋਗ (ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ) ਉਸ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਸੁਖ ਦੁਖ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਜਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਲੰਬਾ, ਛੋਟਾ, ਟੇਡਾ, ਗੋਲ
੧੯੨ ? !

Page #237

ਚਰਸ, ਮੰਡਲਕਾਰ, ਹਲਕਾ ਭਾਰੀ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ ਅਤੇ ਨਪੁਸੰਕ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਅਸੰਖਿਆ ਗਿਆਨ ਮਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਉਹ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਉਹ ਅਰੂਪੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਚੇਤਨਾ ਗੁਣ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਗੁਣਾਂ ਪਖੋਂ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਅਨੰਤ ਹਨ ਜਿਨੇ ਜੀਵ ਹਨ ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਟੁਟਨ [ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ] ਸਮੇਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾਹੈ । ਸਿਧ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਜਨਮ, ਮੌਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੱਤ ਚਿੱਤ ਆਨੰਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਲੋਕ ਦੇ ਅਗਰ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਉਪਰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਬੰਧਨ ਕਾਰਣ ਹੀ ਆਤਮਾ ਤਿਰਛੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰ ਜਾ ਕੇ ਆਤਮਾ ਫੇਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਉਹ ਆਤਮਾ ਅਲੱਕ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਥੇ ਧਰਮ ਤੱਤਵ ਨਹੀਂ (ਗਤੀ ਤੱਤਵ) ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਭਿੰਨ ੨ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਫਲ ਭੋਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਾਰੀ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਬੰਧੀਆ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰ ਵਿਆਪੀ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜੈਨ ਸਰਵ ਵਿਆਪੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ । ਜੈਨ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਪਖੋ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਵਰੂਪ :
(1) ਜੀਵ ਆਨੰਦ ਹੈ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਕਸ਼ੇ (ਨਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ । ਦਰਵ ਨਯ ਪਖੋਂ ਪਖੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਪਰਿਆਏ ਪਖੋਂ ਭਿੰਨ 2 ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਅਨਿੱਤ ਹੈ ।
(2) ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ। ਦੁੱਧ ਤੇ ਪਾਣੀ, ਤਿੱਲ ਤੇ ਤੇਲ ਇਕ ਲਗਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸੰਸਾਰੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜੀਵ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਇਕ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ :
ਜੀਵ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਕਾਰ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ 1
(1) ਆਤਮਾ ਕਾਲ ਪਖੋਂ ਆਨੰਦ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
(2) ਆਤਮਾ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮੂਰਤ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਅਵਗਾਹ (ਅਕਾਰ) ਗੁਣ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਅਮੂਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਗੁਣ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਭ ਦਰੱਵਾਂ ਦਾ ਅਧਾਂਰ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੀ ਜੀਵ
੧੯੩ 2,

Page #238

ਗਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ।
[4] ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਸ਼ ਤਿੰਨ ਕਾਲਾ ਵਿਚ ਅਕਸ਼ੈ, ਅਨੰਤ, ਅਤੇ ਅਤੁਲ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਵਿਚ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
[5] ਜਿਵੇਂ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਅਵਸਥਾ ਕੁੰਡਲ, ਮੁਕੱਟ ਹੋਣ ਤੇ ਸੋਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਨਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਨਾ ਤੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ ਦਰੱਵ ਸੋਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਜ ਮੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
[6] ਜਿਵੇਂ ਕਾਮਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ।
[7] ਜਦ ਦਿਨ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
[8] ਜਿਵੇਂ ਕਮਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਫਿਰ ਵੀ ਨਕ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਜਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਤਮਾ ਗਿਆਨ ਵਾਨ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਗਿਆਨ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਤੇ ਵੀ ਗਿਆਨ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਵੇਖਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ।
[9] ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵ ਹਾਸੇ ਨਾਚ, ਸੁਖ ਦੁਖ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
[10] ਜਿਵੇਂ ਖਾਇਆ ਭੋਜਨ ਸੱਤ ਧਾਤੂਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਦਵਾਰਾ ਹਿਣ ਕਰਮਯੋਗ ਪੁਦਗਲ ਅਪਣੇ ਆਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
[11] ਜਿਵੇਂ ਸੋਨਾ ਤੇ ਮਿਟੀ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸਬੰਧ ਅਨਾਦਿ ਹੈ । ਜੀਵ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਲੱਛਣ :
| ਅਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਜਨਮ, ਵਾਧਾ, ਉਤਪਾਦਨ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜੀਵ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਲਛਣ ਹੈ । ਕੀੜੀ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਪਰ ਰੇਲ ਗਡੀ ਚੜ ਹੈ ਘੁੰਮਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹਨ । ਨਿਸਚੇ ਲੱਛਣ :
ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੇ ਗੁਣ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵੇਖਨ ਵਿਚ ਇਹ ਘੱਟ
੧੯੪
ਨੂੰ

Page #239

ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਸਤਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੇਤੰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਅਨੰਦ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਕਾਸ ਪਖੋਂ ਸਭ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਗਿਆਨ ਤੇ ਪਰਦਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਦੁਰਬਲਤਾ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਆਤਮਾ ਨਾ ਤਾਂ ਮਨ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਨਾ ਹੀ ਕਰਮ। ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆ ਅਤੇ ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਚੇਤਨਾ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਹਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸੱਤਾ ਹੈ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਮਨੁੱਖ ਜੂਨ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕੋਈ ਵੀ ਜੂਨ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕੇ । ਮੋਕਸ਼ ਲਈ 14 ਗੁਣ ਸਥਾਨਾ ਰੂਪੀ ਪੋੜੀ ਤੇ ਚੜਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । (ਵੇਖ ਗੁਣ ਸਥਾਨ)
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਿਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਵਿਚ ਦੋ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ
ਜੀਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਗਲ ਵਿਚ ਕਾਲ ਕਾਰਣ ਜੋ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੈ । ਜੀਵ ਦੇ ਨਮਿਤ ਜੋ ਕੁਦਗਲ ਵਿਚ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਨਮਿਤ ਜੋ ਜੀਵ ਵਿਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਭਾਵ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੈ ਕੁਦਗਲ ਜੜ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਹੈ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਜੀਉਂਦਾ ਸਰੀਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦਗਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪੁਦਗਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਜੀਵ ਸਹਿਤ ਅਤੇ ਜੀਵ ਰਹਿਤ । ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਾ ਸੁਮੇਲ ਜੀਵ ਸਹਿਤ ਸਰੀਰ ਹੈ।
ਜੀਵ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੈ । ਜਦ ਤਕ ਇਹ ਸਬੰਧ ਟੁਟਦਾ ਨਹੀਂ ਉਦੋਂ ਤਕ ਪ੍ਰਦਰਲ ਜੀਵ ਤੇ ਜੀਵ, ਪੁਦਗਲ ਤੇ ਆਪਣਾ ੨ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਜੀਵ (ਆਤਮਾ)ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਮਣ ਸਰੀਰ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਗਲ ਤੋਂ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਤੀਇੰਦਰੀਆ (ਇੰਦਰੀ ਰਹਿਤ) ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਤਕ ਜਨਮ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਗਤਿ ਤਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇਕ ਗਤਿ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਗਤਿ ਤਕ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਇੰਦਰੀ ਰਹਿਤ ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਖਾਏ ਅੰਨ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਸਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਮ ਜੀਵ ਕੋਲ ਅੰਦਾਰਿਕ ਸਰੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਜੋ ਅਗਨ ਭੇਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਹਾਰਕ ਸਰੀਰ ਖਾਸ਼ ਗਿਆਨੀਆਂ ਪਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸਰੀਰ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਖਮ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ, ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉਤਰ ਪੁਛਦੇ ਹਨ । ਬੇਕਰਿਆ ਸਰੀਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਨਾਰਕੀਆਂ ਕੋਲ ਹੈ।
੧੯੫

Page #240

ਆਤਮ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮ
ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 14 ਗੁਣ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ।
ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਗੁਣ ਸ਼੍ਰੇਣੀ
‘ਗੁਣ ਸਥਾਨ' ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ।ਆਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਤਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਹੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਤਮ ਵਿਕਾਸ ਦੀ 14 ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨ
ਹਨ।
(1) ਮਿਥਿਆਤਵ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (2) ਸਾਸਵਾਦਨ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (3) ਮਿਸ਼ਰਗੁਣ ਸਥਾਨ (4) ਅਵਿਰਤੀ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (5) ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (6) ਪ੍ਰਮਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (7) ਅਮਤਸੰਯਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (8) ਨਿਵਰਤੀਵਾਦ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (9) ਅਨਿਵਰਤੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (10) ਸੁਖਮਸੰਪਰਾਏ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (11) ਉਪਸ਼ਾਤ ਮੋਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (12) ਸ਼ੀਨ ਮੋਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (13) ਸਯੋਗ ਕੇਵਲੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ (14) ਅਯੋਗੀ ਕੇਵਲ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ।
(1) ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ :- ਜਦ ਤਕ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਉਹ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਸਦਕਾ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਢਾਏ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਠੰਡੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਜੀਵ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਆਤਮ ਨਾਲ ਚਿਮੜੇ ਕਸ਼ਾਏ ਖਤਮ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵ ਸੱਚੀ (ਸਮਿਅਕ) ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸਵਰੂਪ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਚੌਥੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਨਾ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮਿਥਿਆਤਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ‘ਕਰਨ ਲਬਧੀ' ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਦਕਾ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
(1) ਮਿਥਿਆਤਵ (2) ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ ਤੇ (3) ਸਮਿਅਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ।
ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੋ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ (ਸੱਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ-ਸਮਿਅਕਤਵ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਇਸ
੧੯੬੫

Page #241

ਦੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਜੀਵ ਸਮਿਅਕਤਵ (ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਾਰਿਤਰ) ਰੂਪੀ ਪਰਬਤ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਗਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੇ ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਕਸ਼ਾਏ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਿਥਿਆ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੀਵ ਫੇਰ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਇੰਨੇ ਸੂਖਮ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
(2) ਸਾਸਵਾਦਨ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ :–ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਪਰ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਪਤਿੱਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਸਵਾਦਨ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਿਅਕਤਵ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਿੱਠੀ ਖੀਰ ਖਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਲਟੀ ਆ ਜਾਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਲਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਖੀਰ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਿਅਕਤਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਜਦ ਕਰਮਾ ਕਾਰਣ ਸਮਿਅਕਤਵ ਨੂੰ ਉਲਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਉਲਟੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਆਤਮ ਸ਼ੁਧੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਗਿਰਿਆ ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 6 ਆਵਲੀ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਮਿਥਿਆ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(3) ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ : ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਭਾਵ ਬੜੇ ਵਚਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਸਮਿਅਕ (ਸੱਚ) ਮਿਥਿਆਤਵ (ਝੂਠ) ਦੋਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਸਚ ਪ੍ਰਤਿ ਰੁਚੀ ਰਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਨਫਰਤ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਹੀਂ ਤੇ ਚੀਨੀ ਵਾਲਾ ਦਾ ਸਵਾਦ ਖੱਟਾਮਿੱਠਾ, ਇਕ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਸਰੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਤੇ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾਂ ਹੀ ਗਲਤ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਮ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮਹੂਰਤ (48 ਮਿੰਟ) ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਪਰ ਜੇ ਜੀਵ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਭਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਚੌਥੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(4) ਅਸੰਯਤ ਸਮਿਅਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ :- -ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ (ਸੱਚਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤਿੰਨ ਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਔਪਸ਼ਮੀਕ (2) ਸ਼ਾਯੀਕ (3) ਖਾਯੋਪਸ਼ਮਿਕ ।
ਦਰਸ਼ਨ-ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਦੀਆਂ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕਤਵ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਦੀ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਚਾਰ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ਅਪੋਸ਼ਮਿਕ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ
੧੯੭॥

Page #242

ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਹਾਲਤ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜੀਵ ਜਲਦ ਹੀ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 66 ਸਾਗਰੁਪਮ ਹੈ । ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਪਰ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ ।
(5) ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ :-ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ 12 ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪਾਪ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਬਚਨਾ ਪਰ ਪੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੀਵ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 11ਵੀਂ ਮਣ ਕਲਪ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਤੱਕ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਾਧੂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(6) ਮੱਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :-ਇਹ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਮੁਨੀਆਂ ਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ (ਅਣਗਹਿਲੀ) ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੇ 15 ਭੇਦ ਹਨ :-(1) ਚਾਰ ਕਸਾਏ (2) ਚਾਰ ਵਿਕਥਾ (3) 5 ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ (4) ਸਨੇਹ ਅਤੇ (5) ਨੀਂਦਰ ।
(7) ਅਪ੍ਰਮੱਤ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :-ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਤਵਾਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । (1) ਸਵ ਸਥਾਨ (2) ਸਾਤਿਥੈ ।
ਸਤਵੇਂ ਤੋਂ ਛੇਵੇਂ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਤੋਂ ਸਤਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਨਾ ਸਵ-ਸਥਾਨ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਸਾਧੂ ਮਹੁਨੀਆਂ ਕਰਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਾ-ਅਤਿਥੈ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਅਗਲੇ ਗੁਣ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇਹ ਸਮਝਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਠਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਣੀਆਂ ਹਨ । () ਉਪਸ਼ਮ (2) ਸ਼ਪਕ
ਉਪਸ਼ਮ ਸ਼ਰੇਣੀ ਵਿਚ 8-9-10 ਤੋਂ 11 ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਸ਼ਪਕ ਸ਼ਰੇਣੀ ਤੇ ਕੇਵਲ ਤਦ ਭਵ ਮੋਕਸ਼ ਗਾਮੀ (ਭਾਵ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜੀਵ ਜੋ ਇਸੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇ) ਔਪਸ਼ਮੀਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਸ਼ਾਯਕ ਸਮਿਅਕ ਟੀ, ਇਹ ਜੀਵ ਸਭ ਇਸੇ ਣੀ ਵਿਚ ਹਨ ।
ਪਰ ਉਪਸ਼ਮ ਸ਼ਰੇਣੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਗਿਆਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਤੇ ਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਤ ਕਰਕੇ ਵੀਰਾਗਤਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਗਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੰਭਲਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਛੇਵੇਂ ਸਤਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ
੧੯੮
?

Page #243

ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਸ਼ਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ, ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਘਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਵਿਚ ਵੀਤਰਾਗਤਾ ਨਿਰਮਲਤਾ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਥੋਂ ਇਹ ਭੁਲਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਗਿਆਨਾ ਵਰਨੀਆ (ਅਗਿਆਨ) ਕਰਮ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਅਗਿਆਨੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਹਾਲਤ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਤਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਜੀਵ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗ ਸਕਦਾ ਹੈ :
(12) ਸ਼ੀਨ ਕਸ਼ਾਏ ਵੀਤਰਾਗ ਛਦਮਸਤ ਅਵਸਥਾ :—ਸ਼ਪਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਦਸਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੇ ਸੁਖਮ ਲੋਭ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦਮ ਬਾਰਹਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਭੇਦ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵ ਗਿਆਨਾਵਰਨੀਆ, ਦਰਸ਼ਨਾਵਰਨੀਆ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮੋਹ ਕਰਮ ਖਾਤਮਾ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਕਰ ਚੁਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਚਾਰ ਘਾਤਕ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਤੇਹਰਵੇਂ ਕੇਵਲੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
(13) ਸਯੋਗੀ ਕੇਵਲੀ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :—ਬਾਹਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤਕ ਗਿਆਨਾਵਰਨੀਆਂ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨਾਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਅਣਜਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਬਾਹਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਜੀਵ ਸਭ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹਰ ਚਲ ਤੇ ਅਚੱਲ ਚੀਜਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਖਣ, ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਰਵੱਗ ਤੇ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ, ਅਰਿਹੰਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕੇਵਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਨੰਤ, ਗਿਆਨ, ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ਨ, ਅਨੰਤ ਸੁਖ, ਸਮਿਅਕਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅੰਤਰਾਏਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅਨੰਤ ਦਾਨ, ਅਨੰਤ ਲਾਭ, ਅਨੰਤ ਭੋਗ, ਅਨੰਤ ਉਪਭੋਗ ਤੇ ਅਨੰਤ ਵੀਰਜ ਦਾ ਧਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਲਈ ਦੇਵਤੇ ਸਮੋਸਰਨ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । 64 ਇੰਦਰ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੇਹਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਦ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਭੇਦ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਜੀਵ 14ਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(14) ਅਯੋਗੀ ਕੇਵਲ ਗੁਣ ਸਥਾਨ :—ਇਸ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੀ ਜੀਵ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚੌਥੇ ਭੇਦ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯੋਗਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗੀ ਕੇਵਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅੰਤ ਮਹੂਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਕੇਵਲੀ ਆਤਮਾ ਸਭ ਕਰਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ, ਸਿੱਧ, ਬੁੱਧ, ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਾ ਈਸ਼ਵਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁਧ ਅਤੇ ਅਸਲ ਅਵਸਥਾ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ।
੨੦੦

Page #244

ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਇੰਦਰੀਆ ਅਤੇ ਮਨ ਆਤਮਾਂ ਨਹੀਂ । ਸੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹਨ । ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਇਕੱਲੀ ਸਪਰਸ਼ ਇੰਦਰੀ ਰਖਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਸ਼ਪਰਸ ਅਤੇ ਰਸ ਵਾਲੇ (ਜੀਭ) ਵਾਲੇ ਦੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਲਟ, ਘੁਣ, ਲਗਿਆ ਸੰਖ, ਜੋੜੀ, ਚੌਂਕ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਕੋਲ ਸਪਰਸ਼, ਰਸ ਅਤੇ ਘਰਾਣ (ਨੱਕ) ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ, ਚੀਚੜ, ਮੱਕੜ, ਕੰਨਖਜੂਰੇ ਹਨ । ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਅੱਖ (ਚਕਸ਼) ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੱਖੀ, ਮੱਛਰ, ਭੌਰੇ, ਬਿੱਛੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਕੋਲ ਕੰਨ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਇੰਦਰੀਆ ਯੋਗ ਜਾਂਨਣ ਸ਼ਬਦ, ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਸਪਰਸ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ
ਰੋਤ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇ (ਸ਼ਬਦ) (1) ਜੀਵ ਸ਼ਬਦ-ਜੀਵ ਦੀ ਅਵਾਜ (2) ਅਜੀਵ ਸ਼ਬਦ-ਕਿਵਾੜ, ਘੜੀ ਦੀ ਅਵਾਜ (3) ਮਿਸ਼ਰ ਅਵਾਜ-ਜੀਵ-ਅਜੀਵ ਦੀ ਮਿਲੀ ਜੁਲੀ ਅਵਾਜ ਜਿਵੇਂ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਸਾਜ ਵਜਾਉਣਾ ।
ਅੱਖ ਚਖਸ਼) ਇੰਦਰੀਆ ਦੇ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇ (ਰੰਗ) (1) ਕਾਲਾ (2) ਨੀਲਾ (3) ਲਾਲ 4) ਪੀਲਾ (5) ਸਫੇਦ
ਘਰਾਣ ਇੰਦਰੀਆ ਦੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇ (1) ਗਧ (2) ਦੁਰਗੰਧ
| ਰਸਨਾ ਇੰਦਰਆ ਦੇ 5 ਵਿਸ਼ੇ (ਰਸ) (1) fਪੱਖਾ (2) ਕੌੜਾ 3) ਕਸੈਲਾ (4) ਤੇਜਾਬੀ (5) ਮਿੱਠਾ
ਸਪਰਸ਼ਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ 8 ਵਿਸ਼ੇ (ਛੋਹ). () ਕਰਕਜ਼ (ਖੁਰਦਰਾ) (2) ਮਰਿਦੂ (ਠੀਕ) (3) ਗੁਰੂ (ਭਾਰੀ) (4) ਲਘੂ (ਛੋਟੀ) (5) ਠੰਡਾ (6) ਗਰਮ (2) ਰੁੱਖਾ !
ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਆਤਮਾ ਭਾਵੇਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਭਾਜਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਸਵ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਅਤੇ ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਪਰ-ਪਰਿਆਏ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਅੱਠ ਭੇਦ ਹਨ । () ਦਰੱਵ ਆਤਮਾ-ਅਸੰਖ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰੂਪ ਦਰਵ, ਦਰਵ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਦਰਵ
੨੦੧੬' '

Page #245

ਆਤਮਾ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਵਿਚ ਹੈ ।
(2) 10ਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਾਏ ਆਤਮਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । (3) ਯੋਗ ਆਤਮਾ :—ਮਨ-ਵਚਨ ਕਾਇਆ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਤੀ (ਹਰਕਤ) ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਆਤਮਾ ਹੀ ਯੋਗ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੇਹਰਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । (4) ਉਪਯੋਗ ਆਤਮਾ :—ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਰੁਪ ਚੇਤਨਾਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਤਮਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(5) ਗਿਆਨ ਆਤਮਾ :—ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ ਰੂਪ ਸਮਿਅੱਕ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਜੀਵ ਦਾ ਆਉਣ ਗਿਆਨ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਜੋ ਸਮਿਅੱਕਤਵੀ ਜੀਵਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(6) ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ :-ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ
ਜੀਵ ਆਦਿ 9 ਤੱਤਵਾਂ ਤੇ
ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
(7) ਚਾਰਿੱਤਰ ਆਤਮਾ :—ਵਕ ਜਾ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਥਿਰ ਹੋਣ ਚਾਰਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
(8) ਵੀਰਜ ਆਤਮਾ :-ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀਰਜ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
ਨਾਰਕੀ, ਦੇਵ, ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ 7 ਆਤਮਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਚਾਰਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਇੰਦਰੀਆ ਜੀਵਾਂ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟ 6 ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਵਿਚ ਦਰਵ, ਉਪਯੋਗ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਚਾਰ ਆਤਮਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
1
5% ❁ ❁ ❁
圖
२०२
2.24
S

Page #246

ਕਰਮਦੀਦ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾ ਵਿਚੋਂ ਕਰਮਵਾਦ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਅੱਦੁਤੀ ਦੇਣ ਹੈ ।
ਅਸੀਂ ਕੀ ਹਾਂ ? ਕਿਥੋਂ ਆਏ ਹਾਂ, ਕਿ ਕਰਨਾ ਹੈ ? ਅਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ, ਕਰਨਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਕਰਮਵਾਦ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਧਾਰਾਂਵਾਂ ਰਾਂਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ । ਕੋਈ ਦੁਖੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਸੁੱਖੀ, ਕਈ ਰਾਜਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਫਕੀਰ, ਕੋਈ ਪਸ਼ੂ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕੋਈ ਸਵਰਗ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਨਰਕ ਦਾ ਭਾਗੀ ਹੈ ।
ਇਕ ਹੀ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਔਲਾਦ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਕਿਉਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ? ਇਕ ਹੀ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੀ ਔਲਾਦ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸੂਰਤਾਂ ਵਿਖਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆ ? ਇਕੋ ਹੀ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦਾ ਕੋਈ ਬਾਲਕ ਦੱਖੀ, ਬੀਮਾਰ ਤੇ ਗਰੀਬ ਹੈ । ਉਸੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦਾ ਪੱਤਰ ਸੁੱਖੀ, ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ ? ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜੂਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਭੋਗ ਦੇ ਹੋਏ ਮਰਦੇ, ਜੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰ ਕਾਰਣ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇ ਆਤਮਾ ਗਿਆਨਵਾਨ, ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਾਂ ਕਾਰਣ ਹੋਵੇਗਾ ? ਜੇ ਆਤਮਾ ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਜਕੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉਤਰ ਇਕੋ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ੁਧ ਗਿਆਨ ਸਵਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਬੇਵਸ ਬਣਾ ਕੇ ਇਹ ਨਾਚ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵ ਜਿਸ ਆਤਮਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਰਣ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਉਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੇਦਾਂਤ ਇਸ ਮਾਇਆ ਜਾਂ ਅਵਿਦਿਆ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਵਿਚ ਅਦਰਿਸ਼ਟ ਜਾਂ ਸੰਸਕਾਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
੨੦੩ ?
,

Page #247

ਕਰਮਵਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਰਸ਼ਨ
ਆਦਿਸ਼ਟ ਨਿਆਏ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਸ਼ਟ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਸ਼ਟ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਜਦ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ | ਆਦਰਿਸ਼ਟ ਦਾ ਫਲ ਈਸ਼ਵਰ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਰੱਬ ਕਰਮ ਫਲ ਦੇਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਨਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਰਮ ਨਿਸ਼ਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।
| ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀਵਾਦ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਚੰਗੀਆਂ. ਮਾੜੀਆਂ, ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਅਚੇਤਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਮਾ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅਕਰਤਾ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰਮ ਵਸ ਉਸ ਨੂੰ ਭਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਭਗਤਾ ਕਿਵੇਂ ?
| ਵੇਦਾਂਤ ਜਾਂ ਮਾਇਆ ਇਹ ਵੀ ਕਰਮ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਮਾਇਆ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਨਿੱਤ ਸੁਭਾਵ ਮਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਪਖੋਂ ਮਾਇਆ ਫਜੂਲ ਸਿਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
| ਬੁਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਦ ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਨੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ! ਇਹੋ ਵਾਸਨਾ ਸੁੱਖ, ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
ਭੂਤਵਾਦ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਦੇਹ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਸੋ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਕਰਮ ਫਲ ਬਾਰੇ ਇਹ ਚੁੱਪ ਹੈ ।
| ਕਾਲ ਆਦਿ ਪੰਚ ਕਾਰਣ ਵਾਦ 1. ਕਾਲਵਾਦ : ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸੁਖ-ਦੁਖ, ਹਾਨੀ-ਲਾਭ, ਜੀਵਨ ਮਰਨ ਸਭ ਦਾ ਅਧਾਰ ਕਾਲ (ਸਮਾਂ) ਹੈ । ਕਾਲਵਾਦੀਆਂ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਕਾਲ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਰਹਿਕੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿਤਰ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
2. ਸੁਭਾਵਵਾਦ : ਦੂਸਰੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰ ਭਾਵਵਾਦ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੋ ਅਨੋਖਾ ਪਨ ਹੈ। ਉਹ ਸੁਭਾਵ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਕੰਡੇ ਦਾ ਤੀਖਾਪਣ, ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਆਲਗ ੨ ਰੂਪ ਭਾਵ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਭਾਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੰਗੀ ਪੱਕ ਨਹੀਂ
੨੦੪ (

Page #248

ਸਕਦੀ, ਭਲਾ ਲੱਖ ਕਾਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਖਿਆਂ ਜਾਵੇ । ਸ਼ਾਸਰ ਥਵਾਰਤਾ ਸਮੁਚਯ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਹਰੀਭੱਦਰ ਨੇ ਸੁਭਾਵਵਾਦ ਵਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਮਾਤ ਗਰਭ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼, ਬਚਪਨਾ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਦਿ ਗੱਲਾਂ ਸੁਭਾਵ ਤੋਂ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੁਭਾਵਵਾਦੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਿਚਿਤੱਰਤਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਧਰਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ ।
3. ਪੁਰਸ਼ਵਾਦ : ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰ ਪਾਲਨਹਾਰੇ ਤੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਰੱਬ ਹੈ । ਇਸ ਦਰਸਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਰੱਬ ਦੇ ਹਥ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।
4. ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ : ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੇ ਜਿਸ ਸਮੇਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ, ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਹ ਵਸਤੂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸੇ ਕਾਰਣ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹੋਣੀ ਬਲਵਾਨ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਟਾਲ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਬਲ, ਵੀਰਜ, ਪੁਰਸ਼ਾਰਬ ਪ੍ਰਕਾਮ ਆਦਿ ਦੀ ਕੋਈ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ! ..
5. ਯੱਦ ਇੱਛਾਵਾਦ : ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕਾਰਜ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਹਾਰੇ ਕਿਸੇ ਘੱਟਨਾ ਦਾ ਘਟ ਜਾਨਾ ਯੱਦ ਇੱਛਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਅਚਾਨਕ । ਉਪਸ਼ਿਸ਼ਟਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਪੂਰਥ ਹੀਨ ਸਿਧਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
ਦੇਵ ਵਾਦ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਮੇਹਨਤ ਨਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਦੇਵ ਵਾਦ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਗ ਵਾਦ ਆਖ ਸਚਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੂਰਨ ਗੁਲਾਮ ਜਿਧਾਂਤ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਹੱਥ ਖਿਲੋਨਾ ਬਨਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੇਵਵਾਦ ਅਨੇ ਨਿਅਤੀਵਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਫਰਕ ਹੈ । ਦੇਵਵਾਦ ਕਰਮ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਅਤੀਵਾਦ ਤਾਂ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦ (ਅਕਰਮ) ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਸ਼ਾਰਥਵਾਦ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਚਮੜੇ ਸੂਖਮ ਪੁਦਗਲ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ।
ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ ਮੇਹਨਤ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਜੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹਰ ਵਸਤੂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਭਾਗ, ਦੇਵਤਾ, ਨਿਅਤੀ ਕਾਲ
੨੦੫
1

Page #249

ਸਭ ਕੁਝ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਵਿਚ ਇੱਛਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ ।
ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਭਾਗ ਜਾਂ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂਪੁਰਸ਼ਾਰਥੀ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਯੋਗ ਹਾਲਤ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਰ ਕਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਕਾਲ, ਸੁਭਾਅ ਨਿਯਤੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਿਨੰਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਖੇਤੀ ਤੱਦ ਹੀ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਬਿਜਾਈ ਦੀ ਰੁੱਤ ਠੀਕ ਹੋਵੇ, ਬੀਜ, ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਫੁਟਣ ਯੋਗ ਹੋਵੇ (ਭਾਵ) ਫੇਰ ਭਾਗ (ਨਿਯਤੀ) ਸਾਥ ਦੇਵੇ, ਕੋਈ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨਾ ਆਵੇ, ਤੱਦ ਹੀ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੁਰਸਾਬ ਸਫਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ (ਮਿਹਨਤ) ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਣ ਬੇਕਾਰ ਹਨ ।
“ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਹੈ । ਅਚਾਰਿਆਂ ਸਿੱਧ ਸੈਨ ਦਿਵਾਕਰ ਅਤੇ ਅਚਾਰਿਆ ਹਰੀ ਭੱਦਰ ਆਖਦੇ ਹਨ : “ਕਾਲ, ਭਾਵ, ਨਿਅੱਤੀ, ਪੂਰਵ ਕਰਮ (ਦੇਵ ਵਾਦ ਜਾਂ ਭਾਗ ਵਾਦ) ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਇਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕਾਰਣਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਰਣ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ । ਇਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕਾਰਣਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਕਾਰਜ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਤੋਂ ਕਾਰਣ ਮਨਣਾ ਹੀ ਸਮੀ ਔਕਤ ਹੈ ।
ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਆਮ ਲੋਕ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਚਲਣਾ, ਫਿਰਣਾ, ਸੌਣਾ, ਜਾਗਣਾ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਰਤ ਆਦਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ । '
ਮਾਸਾ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਮਰਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਵਰਣਾ ਦੇ ਆਖੇ ਕਰਤਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਦਾਰਸ਼ਨੀਕ ਮਤਾ ਨੇ ਸੰਸਕਾਰ, ਆਸ਼ਯ (ਵਿਚਾਰਾਂ, ਅਦਿਰਸ਼ਟ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਨਾ ਆਦਿ ਲਈ ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
੨੦੬ 24

Page #250

ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਬੜੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਈ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਵਚਨ ਦੀ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਰਾਂਹੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਅਵਿਰਤੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ, ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ, ਰਾਗ ਅਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਖਿਚਿਆ ਆਤਮਾ ਜੋ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਕਰਮ ਹੈ । ਕਰਮ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆ ਦਾ ਸੰਕਧ ਹੈ । ਭਾਵ ਪੁਦਗਲ ਦੀ ਅਨੇਕ ਵਰਗਣਾ (ਜਾਤੀਆਂ) ਵਿਚ ਜੋ ਕਾਰਣਵਰਗਣਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਕਰਮ ਦਰਵ ਹੈ । ਕਰਮ ਦਰਵ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਸੁਖਮ (ਰਜ਼) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਖਮ ਧੂਲ ਦੇ ਕਣ ਜਦ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਅਵਿਰਤੀ, ਪ੍ਰਮਾਦ ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ ਕਾਰਣ ਜਦ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਮ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਕਾਰਣਾ ਨਾਲ ਖਿਚੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਗਲ ਹੀ ਕਰਮ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮਾੜੀ ਭਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬੰਧਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਬੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਬੰਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ (ਸਤਾ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਖ ਦੁਖ ਫਲ ਨੂੰ ਭੋਗਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਕਰਮਾ ਦਾ ਉਦੇ ਹੈ ।
ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਤਮਾ ਅਮੂਰਤ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ) ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਪੁਗਲ ਰੂਪੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੇ ਜੜ ਹਨ । ਫੇਰ ਸਹਿਜ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਵੇਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਲ ਆਪਣੇ ਖਿਚਦੇ ਵੱਲ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ “ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਮੂਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਮੂਰਤ ਸ਼ਰਾਬ, ਅਮੂਰਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੂਰਤ ਕਰਮ, ਅਮੂਰਤ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫਲ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਹਰ ਪਖੋਂ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂਤ ਦੀ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਅਮੂਰਤ ਵੀ ਹੈ, ਮੂਰਤ ਵੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵਹਾਅ ਅਨਾਦਿ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਅਨਾਦੀ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕਰਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਵਿਚ ਬੰਧਿਆ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਕਰਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸੋਨੇ ਉਪਰ ਪਈ ਧੂਲ ਸਮਾਨ ਹਨ । ਇਸ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਮੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਕਰਮ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ ਆਤਮਾ ਮੂਰਤ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਿਟੇ ਵੴ ਮੂਰਤ ਕਰਮਾ ਦਾ ਮੂਰਤ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਅਣਹੋਣੀ ਗਲ ਨਹੀਂ।
ਸੰਸਾਰੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਹਰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਅੰਨਤ, ਅਨੰਤ
੨੦੭ ?

Page #251

ਕਰਮਵਰਗਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਲ ਕਾਰਣ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਿਪਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਰਮ ਪੁਦਗਲਾ ਕਾਰਣ ਹੀ ਨਵੇਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਉਦੇ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ਮੁਕਤ ਸਿਧ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਵੀ ਸ਼ਰੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਇਕ ਕਰਮ ਨਿਜੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨਾਦਿ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਤੱਦ ਤਕ ਆਤਮਾ ਪੁਰਾਣੇ ਬੰਧੇ ਕਰਮ ਝਾੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬੰਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਰਮ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਆਉਣਾ ਤੇ ਜਾਣਾ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਜਦ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਨਾ ਭੋਗ !
ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰੂਪੀ ਤਿੰਨ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
| ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਨਾਦਿ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਆਤਮਾ ਅਥਾਹ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਬਲਵਾਨ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਰਮ ਜਨਮ, ਮਰਨ, ਦੁਖ ਤੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਸ਼ੁਧ ਸੋਨੇ ਤੇ ਪਈ ਧੂਲ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ।
ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧਨਾਂ ਬੰਧ ਹੈ ਅਤੇ ਤਪ, ਸ਼ੁਭ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕਰਮ ਦਗਲਾਂ ਦਾ ਝੜਨਾ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ । ਕਰਮਾ ਦੇ ਪੁਦਗਲ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਕੇ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (1) ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀਆ ਜੋ 148 ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਵਿਚ
ਕਰਮਾ ਦਾ ਭਿਨ ਸੁਭਾਵ (ਕ੍ਰਿਤੀ) ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਣਾ ਜਾ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਲ ਜਦ ਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਹੀ ਕਤੀ ਬੰਧ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਮ ਬੰਧ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕਾਲ ਮਰਿਆਦਾ ਸਮਾਂ) ਸਥਿਤੀ
ਬੰਧ ਹੈ । (3) ਕਰਮ ਦਾ ਤੇਜ ਜਾ ਘਟ, ਸ਼ੁਭ ਅਸੁਭ ਰਸ । ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸੁਭਾਵ) ਬੰਧਨ ਨਾਲ
ਪਾਕ੍ਰਿਤੀ (ਸੁਭਾਵ ਨਿਰਮਾਨ) ਵੀ ਤੇਜ, ਮਧਮ ਅਤੇ ਘਟ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਭਾਗ ਬੰਧ ਹੈ । ਕਰਮ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਦਗਲਾਂ ਦਾ ਘਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਜੀਵ ਨਾਲ ਬੰਧਨ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਬੰਧ ਹੈ। ਆਤਮਾਂ ਰਾਂਹੀਂ ਤੱਪ, ਤਿਆਗ, ਵੇਰਾਗ ਰਾਂਹੀ ਕੀਤੀ ਧਰਮ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਇਹ
੨੦੮

Page #252

ਕਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਜਿੱਤ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਸੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ।
ਜਦ ਜੀਵ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਰੂਪੀ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣਾ ਦੁਖੀ ਤੇ ਸੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਜੜ ਕਰਮ ਇਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਮਲੇ (ਸ਼ਰੀਰਧਾਰੀ) ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿ ਆਤਮਾ ਗੁਲਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਬੰਧ ਪਖੋਂ ਕਰਮ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ । ਦਰਵ ਕਰਮ, ਕਰਮ ਵਰਗਨਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਵਿਕਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਵ ਕਰਮ ਖੁਦ ਆਤਮਾ ਦਾ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ । ਕਰਮ ਖੁਦਗਲਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ, ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਪਖੋਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਿਸ਼ਚੈ ਪਖੋਂ ਸ਼ੁਧ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਤਾਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਭੋਗਤਾ ਹੈ ।
ਤਤਵਾਰਥ ਸੁੱਤਰ ਵਿਚ ਕਰਮਬੰਧ ਦੇ 5 ਕਾਰਣ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । (1) ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ (2) ਅਵਿਰਤਿ (3) ਪ੍ਰਮਾਦ (4) ਕਸ਼ਾਏ (5) ਯੋਗ । ਅੱਠ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧ
ਜੀਵ ਆਯੂਸ਼ ਕਰਮ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਭਾਗ ਵੀਤਨ ਤੇ ਇਸ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ 7 ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਦੇਵ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਅਪਣੀ 6 ਮਹੀਨੇ ਉਮਰ ਬਾਕੀ ਰਹਿਨ ਤੇ ਆਯੂਸ਼ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣ ਨਹੀਂ । ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਰਦਾ, ਗੁਲਾਮੀ, ਦੁਖਾਂ ਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਘਾਤਕ ਹੈ। ਆਤਮ ਵਿਚ ਅਨੰਤ ਵੀਰਜ (ਸਮਰੱਥ) ਹੈ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਉਹ ਲਬਧੀ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਰਥਾ ਕਰਨ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਦਰੱਵ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਚਾਰ ਭਾਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । (1) ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਬੰਧ (2) ਸਥਿਤੀ ਬੰਧ (3) ਅਨੁਭਾਗ ਬੰਧ (4) ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬੰਧ
ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਰਮ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬੰਧ ਹੈ । ਇਸ ਬੰਧ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਸ਼ੁਭਾਵ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਕਾਲ ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਫਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬੰਧ ਜੀਵ ਦੇ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਈਆ ਦੇ ਯੋਗਾਂ ਰਾਂਹੀ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਹਰਕਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹਨ।
ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਅਨੁਭਾਗ ਦਾ ਕਾਰਣ ਰਾਗ ਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਹਨ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਸਮੇਂ, ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਦਰਲ ਵਿਖਰਦੇ ਹਨ, ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਫੇਰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬੰਧ ਹੈ ।
੨੦੯ ੭੧)

Page #253

ਕਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ, ਕੰਮ ਤੇ ਭੇਦ
ਕਰਮ ਵਰਗਣਾ ਦੇ ਖੁਦਗਲ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਕੰਮ ਭੇਦ ਪਖੋਂ ਅੱਠ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਬੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸੁਭਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਠ ਭਾਗ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
4] ਮੋਹਨੀਆਂ
1] ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ 2 ਦਰਸ਼ਨ ਵਰਨੀਆਂ 5] ਆਯੁਸ਼ 6] ਨਾਮ ਕਰਮ 7] ਗੋਤਰ ਕਰਮ
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਠ ਹੀ ਭਾਗ ਦੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਆਪਣੇ ੨ ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸੱਤ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਕਰਮ ਘਾਤੀ ਹਨ : ਇਹ ਕਰਮ ਆਤਮ ਗੁਣ ਤੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਰਮ ਹਨ 1] ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆ 2] ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨੀਆਂ 3] ਮੋਹਨੀਆਂ 4] ਅੰਤਰਾਏ ਅਰਿਹੰਤ ਕੇਵਲੀ, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਮੇਂ ਇਨਾਂ ਚਾਰ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਤਾਉਂਦਾ । 1. ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ
ਇਹ ਕਰਮ ਦਾ ਉਹ ਭੇਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਲੋਂ ਆਤਮਾ ਉਪਰ ਆਗਿਆਨ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਵਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ਪਰਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਢੱਕਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦਗਲ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
3] ਵੇਦਨੀਆਂ 8] ਅੰਤਰਾਏ ।
ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਣ
1] ਗਿਆਨ ਤੇ ਗਿਆਨੀਆ ਵਿਰੋਧਤਾ ।
2] ਗਿਆਨ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਛਿਪਾਉਣਾ ।
2 ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਪੜਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਨਾ।
4] ਗਿਆਨ ਤੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲ ਦਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ।
5] ਗਿਆਨ ਤੇ 6] ਗਿਆਨ ਤੇ
1] ਸਰੋਤ ਵਰਨ
ਨੇਤਰਾ ਗਿਆਰੂਰਨ
ਰਸਾ ਵਰਣ
ਗਿਆਨੀਆ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ, ਬੇਇਜਤੀ ਕਰਨਾ । ਗਿਆਨੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਸ਼ ਤੇ ਝਗੜੇ ਖੜੇ ਕਰਨਾ। ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਫਲ
2] ਸਰੋਤ 3 ] ਗਿਆਨ ਵਰਨ 4] ਨੇਤਰਾ ਵਰਣ 5 6] ਘਾਣ [ਸੰਘਣ] ਵਰਣ 7] ਘਾਣ ਗਿਆਨ ਵਰਨ 8 ] ਰਸ ਗਿਆਨ ਵਰਣ 10]
9]
ਸਪਰਸਾ ਵਰਨ 11] ਸੁਪਰਸ਼
੨੧੦

Page #254

ਵਿਗਿਆ ਵਰਸ਼ । ਜੋ ਅੰਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਢਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੇਸਾਵਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਪੂਰਨ ਢਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਰਵਾਵਰਨ ਹੈ ।
ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘਟੋ ਘਟ ਅੰਤ ਮਹੂਰਤ ਅਤੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ 30 ਕਰੋੜ ਕਰੋੜਸਾਗੋਰਖਮ ਹੈ । ਮਤੀ, ਸ਼ਰੁਤ, ਅਵਸ਼ੀ, ਮਨ ਪ੍ਰਯੰਭਵ ਚਾਰ ਗਿਆਨ ਦੇਸ਼ਾਵਰਵ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਰਵਾਵਰਨ ਹੈ ।
2. ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨੀਆਂ
ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦੀ ਵੇਖਨ ਸ਼ਕਤੀ ' ਤੇ ਪਰਦਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਦੇ 6 ਕਾਰਣ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਜੋ ਗਿਆਨ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੀ ਹਨ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਕਰਮ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਰਨ ਕਰਮ ਦੇ 6 ਕਾਰਣ
(1) ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਨ ਪ੍ਰਤਿ ਉਲਟ ਚਲਣਾ (2) ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਨ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਛਿਪਾਉਣਾ । (3) ਦਰਸ਼ਨ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਨਾ (4) ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨਵਾਦ ਪ੍ਰਤਿ ਦਵੇਸ਼ (5) ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਨ ਦੀ ਅਵੱਗਿਆ (6) ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਦਰਸ਼ਣ ਵਾਨ ਨਾਲ ਬੇਕਾਰ ਝਗੜਾਂ
ਦਰਸ਼ਨਾਵਰਨ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ
1] ਨੀਂਦ 2] ਨਿੰਦਰਾਂ ਨਿੰਦਰਾ 3] ਪ੍ਰਚਲਾ 4] ਪ੍ਰਚਲਾ ਚਲਾ 5] ਸੱਤਯ ਨਿਰਿਧੀ 6] ਚਖਸ਼ੂਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਣ 7] ਅੱਚਖਸ਼ੂ ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨ 8] ਅਵੱਧੀ ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨ 9] ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨ । 10] ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਰਨੀਆ । 3. ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ
ਜਿਸ ਕਰਮ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਸਹੀ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਗੱਲਤ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜੀਵ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮਾਂ ਅਨੰਤਾਨੂੰ ਬੰਧੀ ਕਸ਼ਾਏ, ਅਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨੀ ਕਸਾਏ, ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ ਕਸ਼ਾਏ, ਸੰਜਵੰਲਨਕ ਕਸ਼ਾ ਅਤੇ 9 ਕਢਾਏ ਵੇਦਨੀਆ ਦੇ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 26 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤ, ਅਵਿਅਕਤ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ । ਮੋਹਨੀਆ ਕਰਮ ਬੰਧ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਦੇ 6 ਕਾਰਣ ਹਨ । 1) ਤੀਵਰ ਕਰੋਧ 2) ਤੀਵਰ ਮਾਨ 3) ਤੀਵਰ ਮਾਈਆ 4) ਤੀਵਰ ਲੋਭ 5) ਤੀਵਰ ਦਰਸ਼ਨ ਮੋਹਨੀਆ 6) ਤੀਵਰ ਚਾਰਿਤਰ ਮੋਹਨੀਆ ਚਾਰ ਕਢਾਏ ਦਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਪੰਜ ਫਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 1) ਸਿਮਿੱਕਤਵ ਵੇਦਨੀਆਂ 2) ਮਿਥਿਆਤਵ ਵੇਦਨੀਆਂ 3) ਸਮਿਅਕ ਮਿਥਿਆਤਵ ਵੇਦਨੀਆਂ 4) ਕਸ਼ਾਏ ਵੇਦਨੀਆਂ 5) ਨੌ ਕਸ਼ਾਏ ਵੇਦਨੀਆਂ ।
ਨੂੰ ਕਸ਼ਾਏ ਵੇਦਨਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਸ਼ਾਏ ਨੂੰ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਦਗਲ
299233

Page #255

ਇਸਦੇ 9 ਭੇਦ ਹਨ। (1) ਹਾਸਾ (2) ਰਤਿ (3) ਅਰਤਿ ਦਵੇਸ਼) (4) ਸੋਗ (5) ਭੈ (6) ਜਰੂਪ (ਘਿਰਨਾ) , (7) ਇਸਤਰੀ ਵੇਦ (ਪੁਰਸ਼ ਭੋਗ ਦੀ ਕਾਮਨਾ (8) ਪੁਰਸ਼ ਵੇਦ (ਇਸਤਰੀ ਭੋਗ ਦੀ ਕਾਮਨਾ) (9) ਨਪੁੰਸਕਵੇਦ (ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਭੋਗ ਦੀ ਕਾਮਨਾ । ਨੂੰ ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕੋਸ਼ਾਏ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕਸ਼ਾਏ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੈ । ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ।
ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਭੋਗ ਸਮਾਂ ਘਟੋ ਘਟ 12 ਮਹੂਰਤ ਅਤੇ ਵਧੋ ਵਧ 30 ਕਰੌੜ X 30 ਕਰੋੜ ਸਾਗਰੁਪਮ ਹੈ ।
4. ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮ ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦਾਨ, ਲਾਭ, ਭੋਗ, ਉਪਭੋਗ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ (ਵੀਰਜ) ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ (ਪ੍ਰਗਟ) ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਚੀਜ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਤੇ ਵੀ ਜੋ ਚੀਜ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੇ, ਉਸਦਾ ਨਾ ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮ ਹੈ ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਾਰਣ ਮਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । | ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਦੇ ਪੰਜ ਕਾਰਣ ਹਨ ।
1) ਦਾਨ ਅੰਤਰਾਏ (ਦਾਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ) 2) ਲਾਭ ਅੰਤਰਾਏ 3) ਭਗ ਅੰਤਰਾਏ 4) ਉਪਭੋਗ (ਵਾਰ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ) ਅੰਤਰਾਏ 5) ਵੀਰਜ ਅੰਤਰਾਏ (ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਲਗੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣਾ
ਅੰਤਰਾਏ ਕਰਮ ਦਾ ਫ਼ਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘਟੋ ਘਟ ਅੰਤ ਮਹੂਰਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ 30 ਕਰੋੜ x30 ਕਰੋੜ ਸਗਪਮ ਹੈ ।
5. ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਜਿਸ ਕਰਮ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਕੇਵਲ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦੁਖ ਸੁਖ ਨੂੰ ਭੋਗਦੀ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਪੁਗਲ ਹੀ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਹਨ ।
ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ 1) ਬਾਤਾਵੇਦਨੀਆਂ : ਸੁਖ ਪੂਰਵਕ ਭੋਗਨਾ ! 2) ਅਬਾਤਾਵੇਦਨੀਆਂ : ਦੁਖ ਪੂਰਵਕ ਭੋਗਣ ਯੋਗ) ।
ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਕੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਗੁਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਸਾਤਾਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਅਤੇ ਅਸਾਰਾ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦੇ ਦਸ-ਦਸ ਭੇਦ ਹਨ !
੨੧੨ .

Page #256

ਸਾਤਾ ਵੇਦਨੀਆਂ (ਸੁੱਖ) ਕਰਮ
1- ਪ੍ਰਾਣ (ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵਾਂ) ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਨਾਲ । 2] ਭੂਤ (ਬਨਾਸਪਤਿ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਕਾਈਆ) ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਨਾਲ । 3] ਜੀਵ (ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ) ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਕਾਰਣ।
4] ਸਤੱਵ (ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪਾਣੀ, ਅਗਨੀ, ਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਜੀਵਾਂ) ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ! 5] ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾ ਨੂੰ ਦੁਖ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਣ।
6] ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਕਾਰਣ। ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲਾਪ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਕਾਰਣ ।
7]
8] ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਕਾਰਣ ।
9] ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਕੁਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਕਾਰਣ
10] ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵੀ ਤਕਲੀਫ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਣ ਸਾਤਾ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁਖ ਸੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਦੇਣ ਕਾਰਣ ਅਸਾਤਾ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸਾਤਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ
(1-5) ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਗੰਧ ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਦਾ ਸੁਖ (6) ਮਨ ਦਾ ਸੁੱਖ (7) ਵਚਨ ਦਾ ਸੁੱਖ (8) ਕਾਈਆਂ ਦਾ ਸੁਖ
ਹੈ 1
ਅਸਾਤਾ ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਦੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੇਦਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟੋ-ਘਟ 12 ਮਹੂਰਤ ਤੇ ਵਧੋ ਵੱਧ 30 ਕਰੋੜਾ ਕਰੋੜ ਸਾਗਰਪਮ ਹੈ । (6) ਨਾਮ ਕਰਮ
ਜੀਵਨ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਮਗਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਪ੍ਰਦਗਲ ਦਾਨਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਮ ਸਿਟੇ ਵਝੋਂ ਜੀਵ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਸ਼ਰੀਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ (1) ਸ਼ੁਭ (2) ਅਸ਼ੁਭ । ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ ਕਾਰ ਭਿੰਨ ੨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਨਾਉਦਾ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਕਰਮ ਭਿੰਨ ਙਗਤੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
ਸ਼ੁਭ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਸੁੰਦਰ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਨੀਰੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸ਼ੁਭ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਅਮੂਰਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਸ਼ੁਭ ਨਾਮ ਕਰਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਣ ਹਨ।
(1) ਕਾਈਆ ਰਿਜਤਾ (ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਂਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਛੱਲ ਨਾ ਕਰਨਾਂ) (2) ਭਾਵ ਰਿਜਤਾ (ਮਨ ਵਿਚ ਛੱਲ ਕਪਟ ਨਾ ਕਰਨਾ) (3) ਭਾਸ਼ਾ ਰਿਜੁਤਾ(ਛੱਲ ਕਪਟ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲਣਾ) (4) ਅਵਿੰਸਵਾਦਨਯੋਗ ਮਨ, ਵਚਨ ਕਾਈਆਂ ਰਾਂਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਰਹਿਣਾ ।
ਅਸੁਭ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਵੀ ਚਾਰ ਕਾਰਣ ਹਨ ।ਜੋ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਟੇ
293235

Page #257

ਵਵੇਂ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕਰੂਪਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਰਮ 34 ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭੋਗਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ੁਭ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਭ ਨਾਮ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ 14 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (1-5) ਇਸ਼ਟ [ਮਨਭਾਉਂਦੇ] ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼ (6-7) ਇਸ਼ਟ ਚੰਗੀ ਗਤਿ ਤੇ ਸਥਿਤੀ (8) ਲਾਵਣੰਯ (9) ਯਸ਼ ਕੀਰਤੀ {ਮਸ਼ਹੂਰੀ] (10) ਉਥਾਨ, {ਕਰਮ ਬਲ-ਵੀਰਜ ਪੁਸ਼ਾਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰਮ] (ii ) ਇਸ਼ਟ ਸਵਰਤਾ (12) ਕਾਂਤ ਸਵਰਤਾ (13) ਪ੍ਰਿਆਸ਼ਵਰਤਾ (14) ਮੋਰਿਆਂ ਸਵਰਤ ।
ਇਸ ਕਰਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟੋ ਘਟ ਅੱਠ ਮੁਹਰਤ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ 20 ਕਰੋੜ ਕਰੋੜ ਸਾਗਰਮ ਹੈ ।
(7) ਗੌਰ ਕਰਮ ਇਸ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਉੱਚ ਜਾਂ ਨੀਚ ਅਖਵਾਉਦਾ ਇਹੋ ਗੱਤਰ ਕਰਮ ਉੱਚਤਾ, ਨੀਚਤਾ, ਸਨਮਾਨ ਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਚ ਤੇ ਨੀਚ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । | ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮ ਅਗੁਰੂ ਲਘੂ (ਇਕ ਸਮਾਨ) ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਚ ਗੋਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਅੱਠ ਮੱਦ ਦਾ ਤਿਆਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
1) ਜਾਤ ਮੱਦ ਹੰਕਾਰ] 2) ਕੁਲ ਮਦ 3) ਬਲ ਮਦ 4) ਰੂਪ ਮਦ 5) ਤੱਪ ਮਦ6) ਸਰੂਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ] ਮਦ 7) ਲਾਭ ਮਦ %) ਏਸ਼ਵਰਿਆ [ਸ਼ਾਨ ਸ਼ਕਤ] ਮਦ।'
ਇਹਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਉੱਚ ਗੋਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨੀਚ ਗੋਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਉਦੇ ਇਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਚ ਗੋਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਫ਼ਲ ਇਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਜਾਤੀ, ਕੁਲ, ਬਲ, ਰੂਪ ਤੱਪ, ਸ਼ਰੂਤ, ਲਾਭ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ੋਕਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਨੀਚ ਗੱਤਰ ਕਰਮ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਨਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾਮ ਕਰਮ ਜਨਾਂ ਹੈ ।
(8) ਆਯੂਸ਼ ਕਰਮ ਇਸ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਚਾਰੇ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ, ਖਾਸ ਗਤੀ ਵਿਚ ਟਿਕਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪੁਦਗਲ ਹੀ ਆਯੂਸ਼ ਕਰਮ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਸ਼ੁਭ ਆਯੂ 2) ਅਸ਼ੁਭ ਆਯੂ ।
੨੧੪ 2.3

Page #258

ਦੇਵਤਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਯੂ (ਉਮਰ) ਸ਼ੁਭ ਆਯੂ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਨਾਰਕੀ ਦੀ ਅਸ਼ੁਭ | ਆਯੁ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ, ਨਜ਼ਰ, ਅਮਰ ਅਤੇ ਅਜਨਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਕਰਮ ਘਾਤੀ ਹਨ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਅਘਾਤੀ । ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਦੇ ਆਯੂ ਕਰਮ ਦੇ ਸਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਨਰਕ ਆਯੂਸ ਦਾ ਕਾਰਣ :-1) ਮਹਾਂ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨਾ 2) ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਧ | ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨਾ 3) ਮਾਂਸ ਅਹਾਰ 4) ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਰਕ ਵਿਚ ਹੋਣ ਆਯੁਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹਨ ।
| ਪਸ਼ੂ ਆਯੂਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਣ :-1) ਪੰਰਬਚਨ :--ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਠੱਗੀ ਕਾਰਣ 2) ਮਾਈਆਂ :--ਕਪਟ ਕਰਨ ਕਾਰਣ 3) ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਕਾਰਣ 4) ਨੇ ਨਾਪ ਤੋਲ ਵਰਤਣ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਪਸ਼ੂ ਜੂਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
| ਮਨੁੱਖ ਆਯੂਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ :-1) ਸਰਲਤਾ (2) ਨਿਮਰਤਾ 3) ਦਿਆਲਤਾ (4) ਈਰਖਾ ਭਾਵ ਦਾ ਤਿਆਗ
| ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਆਯੂ ਦਾ ਕਾਰਣ :-1} ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਪਾਲਣ ਕਰਕੇ 2) ਹਿਸਬ ਧਰਮ ਪਾਲਣ ਕਾਰਣ3) ਅਕਾਮ ਨਿਰਜਰਾ 4) ਬਾਲਕੱਪ [ਅਗਿਆਨਤਾ ਪੂਰਵਕ ਕੀਤੀ ਤਪਸਿਆ !
ਲੇਸ਼ਿਆਂ ਲੇਸ਼ਿਆ ਸ਼ਬਦ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ | ਪੁਦਗਲੇ ਦਰਵ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪਰਿਣਾਮ । ਆਤਮਾ ਚੇਤੰਨ
ਹੈ । ਜੜ ਸ਼ਰੀਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੈ ! ਫੇਰ ਵੀ ਸੰਸਾਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਇਸ ਜੜ | ਦਰੱਵ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦਗਲਾਂ ਰਾਂਹੀ ਜੀਵ ਦੇ | ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਦਰੱਵ ਲੋਸ਼ਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਦਰਵ ਲੇਸ਼ਿਆ
ਪੁਦਗਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਹਨ । ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ੁਭ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤੇ ਰੰਗ ਵੀ ਦਰਵ ਲੇਸਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
| ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਰਹਿਣ, ਸਹਿਣ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਮਨ 'ਤੇ ਆਸਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਇਕ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਇਕ ਦਾ ਅਸਰ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਪਾਦੇ ਹੈ ।
ਦਰਵ ਲੇਖ਼ਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਭਾਵ ਸ਼ਿਆ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਦਰਵ ਲਸ਼ਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਭਾਵ ਲੇਸ਼ਿਆ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਨਾਲ ਦਰਦ ਤੋਂ ਰਹਿਣ
| ੨੧੫ 231

Page #259

ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲੇਸ਼ਿਆ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ। 6 ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1) ਕਿਸ਼ਨ 2) ਨੀਲ 3) ਕਾਪੋਤ 4) ਤੇਜਸ 5) ਪਦਮ 6) ਕਲ ਕਿਸ਼ਨ, ਨੀਲ, ਕਪੋਤ ਇਹ ਤਿਨ ਅਧਰਮ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ [ਅਸ਼ੁਭ ਵਿਚਾਰਾਂ] ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ । ਤੇਜਸ, ਪਦਮ ਤੇ ਸ਼ੁਕਲ ਇਹ ਤਿੰਨ ਧਰਮ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਾਂ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਰਾਂਹੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਅਧੀਨ ਕਰੋ ।
ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ [ਮਨ ਵਚਨ ਤੇ ਸਰੀਰ] ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਲੇਸ਼ਿਆ ਹੈ। ਮਨ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨ ਦੀ ਭਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪਰਿਆਏ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਰਮ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਚਿਪਕਾਉਣ ਵਿਚ ਲੇਸ਼ਿਆ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ।
ਲੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਕਰਮਬੰਧ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਸੁਭਾਵ ਪਖੋਂ ਹਰ ਲੇਸ਼ਿਆ ਦੇ ਰੰਗ, ਸੁਆਦ ਅਤੇ ਅਸਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਅਸਰ
ਲੇਸ਼ਿਆ ਰੰਗ ਕਿਸ਼ਨ ਕੱਜਲ ਦੀ ਅਸ਼ੁਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲੀ
ਨੀਲ
ਕਪੋਤ
ਤੇਜ਼ਸ
ਨੀਲੀ
ਕਬੂਤਰ
ਸਿਧੂਰ
ਵਰਗਾ
ਅਸ਼ੁਭ
ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਰਣ ਮੋਹ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੇ
ਅਸ਼ੁਭ
ਸ਼ੁਭ
ਲੱਛਣ
ਕਰੋਧੀ, ਲੜਾਕੇ, ਰਹਿਮ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਸੁਭਾਅ । ਨੀਮ ਤੋਂ ਕੌੜੇ ਸੁਆਦ ਵਾਲੀ। ਮਰੇ ਸੱਪ ਦੀ ਬਦਬੂ ਵਾਲੇ । ਛੋ ਵਿਚ ਗਊ ਦੀ ਪੁੰਛ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਰਦਰੀ ।
ਘੱਟ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ, ਮਨਮਰਜੀ ਵਾਲੇ, ਵਿਵੇਕ ਤੇ ਕਲਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਠੱਗ, ਧੰਨ ਦੌਲਤ ਦੇ ਭੁਖੇ । ਸੁੰਡ ਵਰਗ ਸਵਾਦ । ਗੰਧ ਤੇ ਛੋ ਪਹਿਲਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
ਕਰੋਧੀ, ਨਿੰਦਕ, ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਸਹਿਨ ਸ਼ੀਲ, ਹੱਤਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ, ਅਪਣੇ ਹੀ ਪ੍ਰੰਸ਼ਸਕ । ਕਚੇ ਅੰਬ ਦੇ ਤਿਖੀ । ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ, ਸਮਦਰਸ਼ੀ ਦਿਆਲੂ, ਦਾਨੀ ਨਰਮ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ । ਸੁਆਦ ਪੱਕੇ ਅੰਬ ਦੇ ਰਸ ਵਰਗਾ 1
29238

Page #260

ਸ਼ੁਭ
ਪਦਮ ਹਲਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਦਾਨੀ, ਉਤਮ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ, ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣਵਾਲਾ ਸਮਾਨ
ਮੁਨੀ ਦੀ ਇੱਜਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ । ਫੁੱਲ ਜੇਹੀ ਗੰਧ ਛੋਹ ਮੱਖਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਿਕਨਾਹਟ ਵਰਗੀ ਸੁਆਦ
ਸ਼ਹਿਦ ਵਰਗਾ ਸੁਆਦ । . ਸ਼ੁਕਲ ਸਫੇਦ
ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਦੁਖ, ਸੁਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਰਾਗ, ਦਵੇਰਾ ਨਰਕ,ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ | ਪਦਮ ਲੇਸ਼ਿਆ ਵਰਗਾ
ਹੀ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਕੱਲਾ ਸੰਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਰਕ । ਤੇ ਸਵਰਗ ਮਨੁਖ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਨੀਆਂ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਅੱਠ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੇ ਘਾਟੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੀ ਹੈ ।
ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਵਰਣ ਨਾਮਕ ਭੇਦ ਕਾਰਣ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੰਗ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹਨੂੰ ਦਰਵ ਲੈਬਿਆ ਵਿਚ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁਭ ਲੋਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦਾ ਉਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਬਣਾ ਹੈ । ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਅਸ਼ੁਭ ਲੇਸ਼ਿਆ ਨਾਲ, ਅਸ਼ੁਭ ਸਰੀਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਰਮ ਬੰਦ ਦੇ 8 ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਰਮਾਂ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਲੇਸ਼ਿਆ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਯੋਗ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਹਿਸਾ ਹੈ ।
ਕਰਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੇ ਉਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਜੀਵ ਦੀਆਂ ਇਹ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ : 1) 4 ਗਤੀਆਂ (ਨਰਕ, ਸਵਰਗ, ਦੇਵ ਤੇ ਮਨੁੱਖ) 2) ਕਾਇਆ (ਤਰੱਸ ਤੇ ਬਾਵਰ) 3) 4 ਕਸ਼ਾਏ 4) ਵੇਦ (ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਨਪੁੰਸਕ · 5) ਲੇਸ਼ਿਆ !
| ਕਰਮ ਦੀ 10 ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ (1) ਬੰਧ :-ਮਿਥਿਆਤਵ ਆਦਿ ਆਸ਼ਰਵਾਂ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਦੇ ਅਸੰਖ ਦੇਸਾਂ ਦੀ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਅਨੰਤਾਂ ਅਨੰਤ ਕਰਮ ਯੋਗ ਪੁਦਗਲ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(2) ਉਦਵਤਨਾ-ਅਪਵਰਤਨਾ :-ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਅਨੁਭਾਗ ਦੇ ਵੱਧਨ ਨੂੰ ਉਦ ਵਰਤਨਾ ਅਤੇ ਘਟਨ ਨੂੰ ਅਪਵਰਤਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੋਹੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
੨੧੭ 233

Page #261

(3) ਸੱਤਾ :-ਬੰਧੇ ਹੋਏ ਕਰਮ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਫਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਪਾਰਕ (ਵਪਾਕ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਰਮ ਅਪਣਾ ਫਲ ਨਾ ਦੇਕੇ ਜਦ ਤਕ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਦ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਦਸ਼ਾ ਸੱਤਾ ਹੈ ।
(4) ਉਦੈ :-ਵਪਾਕ (ਫਲ) ਦਾ ਸਮੇ ਆਉਣ ਤੇ ਕਰਮ ਅਪਣਾ ਫੱਲ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਜੋ ਕਰਮ ਅਪਣਾ ਫਲ ਦੇਨੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(2) ਜੋ ਕਰਮ ਉਦੈ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਫੱਲ ਦਿਤੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਉਹ | ਦੇਸ਼ ਉਦੇ ਹਨ । (5) ਉਰਨਾ :- ਕਰਮ ਦਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਉਦੈ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਪ, ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਕੇ, ਉਦੈ ਵਿਚ ਆਏ ਵਰਤਮਾਨ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭੋਗਨਾ ਉਰਨਾ ਹੈ । ਉਦੀਨਾ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਦੈ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮ ਦਲ ਨੂੰ ਤੱਤ ਕਾਲ ਭੋਗ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(7) ਸੰਕ੍ਰਮਨ :-ਜਿਸ ਖਾਸ ਯਤਨ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਸਜਾਤੀਆ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰਯਤਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਮਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੰਕ੍ਰਮਨ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ (1) ਪ੍ਰਾਕਿਤੀ (2) ਸਥਿਤੀ (3) ਅਨੁਭਾਗ (4) ਦੇਸ਼ ।
| ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਮੁਲ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੰਮਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਨਾਲ ਹੀ ਆਯੂ ਕਰਮ ਦੀਆ ਚਾਰ ਉਤਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਕ੍ਰਮਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਦ ਵਰਤਨਾ, ਅਪਵਰਤਨ, ਉਦਾਰਨਾ. ਸੰਕ੍ਰਮਨ ਇਹ ਚਾਰੋ ਉਦੈ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਏ ਕਰਮ ਦਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(8) ਉਪਸ਼ਮ :-ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉਦੈ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਉਪਸ਼ਮ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਉਦੈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ । ਉਪਸ਼ਮ ਕੇਵਲ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(9) ਨਿੱਧਤਿ :-ਅੱਗ ਵਿਚ ਤਪਾ ਕੇ ਕਡੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਨਾ ਨਿੱਧਤਿ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਦਵਰਤਨਅਪਵਰਤਨਾ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦੀਨਾ ਅਤੇ ਸਕ੍ਰਮਣ ਨਹੀਂ।
(10) ਨਿਕਾਚਨਾ :ਅੱਗ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਕੱਡੀ ਸੂਈਆਂ ਨੂੰ ਹਥੋੜੇ ਨਾਲ ਕੂਟਨ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਪ੍ਰਗਲਾ ਦਾ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾੜਾ ਸਬੰਧ ਹੋਣਾ ਨਿਕਾਚਿਤ ਬੰਧ ਹੈ। ਉਦਵਰਤਨਾ ਅਪਵਰਤਨਾ, ਉਦਾਰਨਾ ਆਦਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
੨੧੮ ?Ap

Page #262

ਪਰਮਾਤਮਾ
ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਨਾਦਿ ਹੈ ਪਰ ਜਦ ਆਤਮਾ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਜੇਹੀ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਆਖ ਚੁਕੇ ਹਾਂ । ਇਥੇ | ਅਸੀਂ ਉਨਾ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ, ਜੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ !
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਆਸਤਕ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਾਂ | ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
. ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਿਰਜਨ ਜਾਂ ਸੰਚਾਲਨ ਕੋਈ ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਰਮ ਇਸ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਜੀਵ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਹਾਰਾ ਕਰਮ ਦਾ। ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਮਨ ਕੇ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਜਗਤ ਦਾ ਕਰਤਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਦੇ ਹਨ ਜੋ ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਤੀ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ : 1] ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਕੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਝੰਜਟ ਕਰੇ ? 2] ਈਸ਼ਵਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? 3] ਈਸ਼ਵਰ ਦਿਆਲੂ ਹੈ । ਜੋ ਈਸ਼ਵਰ ਜਗਤ ਕਰਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦਿਆਲੂ ਈਸ਼ਵਰ
ਜੀਵ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? 4] ਈਸ਼ਵਰ ਇਹ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਕਿਵੇਂ
ਬਣਿਆ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ?
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਟੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ : |) ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਇਹ ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਨ ਖੇਲ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ । (2) ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਖੇਡ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਲਕ ਅਖਵਾਏਗਾ । ੩) ਜੇ ਦਿਆ ਕਾਰਣ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਸਭ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ
ਬਣਾਉਂਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਕਿਉਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਤਾ ਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਵੀ ਰਾਗ
ਦਵੇਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ । (4) ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨਿਆਏ ਧੀਸ਼ ਹੈ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦਾ ਦੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਦੁਖ ਦੀ ਰਚਨਾ
੨੧੯ 2

Page #263

ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਜਾਰਾਂ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ
5)
ਜ਼ਰੂਰਤ
ਹੈ
ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਾਲਾ ਈਸ਼ਵਰ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਨੂੰ ਉਹ ਅਪਰਾਧ ਕਿਉਂ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਂਰਣ ਉਸ ਨੂੰ ਦੰਡ ਭੋਗਣਾ ਪਵੇ । ਜੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੱਤਿਆ ਕਰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦੋਸ਼ੀ ਅਖਵਾਏਗੀ ? ਕੀ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ? ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦਿਆ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
1) ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਥੇ ਬੈਠ ਕੇ 2) ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਸਰੀਰ ਧਾਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ 3) ਜੇ ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਰਅਕਾਰ ਸਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਿਰਮਾਤਾ ਕੌਣ ਹੈ ਕਿਵੇਂ ਕਰ
4) ਈਸ਼ਵਰ ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਕਿ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ?
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦਮੀ ਦੁਖੀ ਹਨ । ਕਿ ਦਿਆਲੂ ਭਗਵਾਨ ਇਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
5) ਕਈ ਲੋਕ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰਾ, ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਕਦ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁੱਭ ਕਰਮ ਦਾ ਕਰਤਾ ਤੇ ਭੋਗਤਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਰਮ ਵਸ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ ਜੇ ਇਸ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੜ ਕਰਮ ਪ੍ਰਦਗਲ ਚੇਤਨਾ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਭਾਵੇਂ ਜੜ੍ਹ ਹਨ ਪਰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦਾ ਹੈ ਨਸ਼ਾ ਉਸਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਸ਼ਾ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਜੜ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੇਤਨ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਕਰਮ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਕਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਸਿਤਕ ਜਾਂ ਆਸਤਕ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਸ਼ੁਧ ਆਸਤਕ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਪੁੰਨ, ਪਾਪ ਨਰਕ, ਸਵਰਗ, ਦੇਵਤਾ ਆਦਿ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਹੈ : ਮਨੂ ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਵਿਚ
220242

Page #264

it
2
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਵਿਛਾ ਦਾ ਨਿੰਦਕ ਨਾਬਿਤਕ ਚੈ" ਇੰਸਪਖੋਂ ਸਾਂਖਯ ਬੁਧ, ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, : ਯਹੂਦੀ ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚਾਰਵਾਕ ਛੋ ਛੂਟ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਸਤਕੀ ਨਹੀਂ । ਨਾਸ਼ਤਕ ਉਹ : ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਧਾਰਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਵਸ਼ਬਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਰੇਗੀ. । ਇਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ *ਰਾਹ ਵਿਚ ਰਾਗ,, ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਜਨਮੁ ਮਨੁ ਦਾ ਚਕਰ ਹੈ । ਜਦ ਆਤਮਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰਲੈ ਹਰੇ ਕਾਰਣਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਚਿਦਾਨੰਦ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਮਾਤੰਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ ਅਹੰਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਾਕਾਰ ਵੀ ਹੈ । * ਕਈ ਲੋਕ ਬਿਨਾ ਸਬੂਤ ਤੋਂ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹ ਇਹ ਦਸਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ? ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਕੀਤੀ ? ਜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਘੁਖਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਕੀ ਹੈ ? ਜੋ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਹਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਚਿਅਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰਚਿਅਤਾ ਬਾਰੇ ਇੰਹੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿੱਕੇ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਹੈ । " } ਉਲ ਹੈ , ਨੂੰ
, ... ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ, ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਮੁਲ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ , ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਨ ਰਾਂ ਨੂੰ ੨੫ ( 3:5 : : : ., ਕਈ ਲੋਕ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਟੀ ਕਿਸੇ ਸਮਝਦਾਰ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾਂ ਹੋਵੇਗੀ. ਪਰ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕੁਰੁ ਪਤਾਣਾ ਵੀ ਹਨ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਖੀਏ ਕਿ ਹਨੇਰੀ, ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਰੋਗ ਵ:ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿੱਖਾਂ ਦਾਵਲ ਹਨ ਤਾਂ ਈਸ਼ਵਰ , ਵਿਚ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਗੁਣ ਮਨਣ ਵਿਚ ਦੇਸ਼
.
.
ਜੇ ਲੋਕ ਰੱਬ ਨੂੰ ਬਛੁਝ ਮੰਨਦੇ ਹੰਕੂ ਅਤੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕੁੱਝ ਨੂੰ , ਆਵਾਨ , ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਦ ਰੱਬ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕੇਹੜੀ ਖਾਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕੀਤਾ ਜੋ ਜੜ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ ਅਲਗ ਹੈ ਜੜ੍ਹ (ਸਰੀਰ) ਅਲਗ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਜਾਪਦਾ ਹੈ . ਕਿ ਰੱਬ ਸ਼ਾਸਵਤ ਨਹੀਂ ! ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਜੜ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । 1 , -- -
: ਕਈ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਬ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ, ਜਦ ਕ ਜੈਨੁ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਧ ਚੇਤਨ (ਆਤਮਾ): ਅਤੇ ਜੁੜ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕਰਮ ਬੰਧ · ਕਾਰਣ ਇਥੇ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਜੜ) , ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ
ਇਕਠੇ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਧ, ਅਸਲ ਸਵਰੂਖ ਇਕ ਹੀ ਹੈ : ਚਾਹੇ ਉਹ ਪੁਲ ਬੰਧ ਸਰੀਰ ਸਾਹਿਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੁਕਤ । : ਸ਼ਰੀਰ ਜੁੜ ਵਸਤੂ ਹੈ ਸੂਖਮ ਭੌਤਿਕ
੨੨੧ 28

Page #265

ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਦੇਵੇਸ਼ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ '; ਇਹ 'ਵਿਕਾਰੀ ਸ਼ਾਦੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਛਾਰਣ ਬਣ ਕੇ ਜੀਵ ਆਉਮਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਨ ਵਿਚ ਭਟਕਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਇਹ ਭੂਮ ਅਰਿਹੰਤ ਉਸੰਥਾ ਥ ਉਲਦਾ ਰ ਹੈ : ਜਦ ਅਰਿਹੰਤ ਦੇਹ ਤਿਆਗਦੇ ਤਨੇ ਥਾਂ-ਸ਼ਰਮ ਪਰਾਖਤਮ ਹੋ ਜੋਬੀ ਹੈ ! ਉੱਡ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਭੌਤਿਕ '
ਵਿਆਂ ਦਾ ਰੰਣ ਗਿਆਨ ਹੈ | 'ਪਰ' ਜਿੰਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਤੇ ਅਗਿਆਨ ਮਿਲੋਂ 'ਹੋਣ ਉਹ 'ਗਿਆਨ ਵਾਲੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਾਰੀ ਬ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾਂ ਜੋਰਾਂ ਉਦਾਹੌਰਿੰਹਨ ਜੋ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਸਰਵਾਕੋ ਗੱਣ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਚੇਤਨ ਤੇ ਅਚੇਤਨ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਸੰਨਦੀ ਆ , ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚੇਤਨ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਹੈ ਅਚੇਤਨ 5 ਅਜੀਵ ਦਰਵ। ਇਹ ਛੇ ਦਰਵ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਰਮ ਹਨ । ਚੇਤਨਾ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹੱਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ 6 ਦਰਵ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਇਨਾਂ ਦਰਵਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨੂੰ ਅਦਿ ਅਨੰਤ ਮੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ “ਦਰਵ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਮਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅੰਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ । ਫੇਰ ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾਵਾਂ) ਵਰਤਮਾਨ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਹੈ। ਹੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਪਨ ਅਤੇ ਨਮਿਤ ਕਾਰਣ ਹਨ। ਹਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦ (ਉਤਪੰਨ ਹੋਣਾ) ਵਿਆਏ (ਨਾਸ਼ ਹੋਣਾ) ਅਤੇ ਧਰਵਯ (ਸਥਿਰਤਾ) ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈਂਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਸਿੱਤਾ ਹੈਂ ! ਇਸ ਸੰਸਰਚੋਦ ਗੰਦੀ ਚ ਅੰਤਾ ਨਹੀਂਉਪਉਨ ਮਿਲ ਵਾਲੀ
ਸ਼ਕਤੀ ਇੰਨਾਂ ਪੱਛੋਂ ਦੇਵਤੋਂ ਸੰਛੁਟਿ ਨਹੀਂ। ਜੈਨ ਧਰੰਮ ਲਿਸ਼ੇਕ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਮਾਂ ਨਹੀਂ | . .
. . . :: ਜਿਵੇਂ ਰੱਬਲੌਸਭ ਕੁੱਝ ਬਨਾਇਆ ਫੌਰ ਮਾਸ, ਸ਼ਰਾਬ, ਵਿਭਚਾਰ,ਨਿੰਦਾ ਚੋਰੀ | ਕਿਸ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ? ਕਈ ਲੋਕ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਰੱਬ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ
ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੇਰਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਮਕੌਰ-ਮੰਲਕੇ ਉੱਬ ਦੀ ਊਜਾਂ ਹੀ ਕਦੇ ਸਗੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਨੂੰ ਸੇਰੋਗ, ਚੋਦਾ ਆਨੰਦ; ਸੋਰੇਵ ਸ਼ੰਕਤੀਮਾਨ ਕੰਉਦੇ ਜੇਤੂੰ) ‘ਰਭੈ (ਜਨਮ ਮਰੰਨ ਦੇ ਭੋ ਤੋਂ ਓਹਿਤ)-ਐਤੇ ਨਿਰਵੈਰ (ਗ ਦੇਵੇਸ਼ ਦੀ ਮੌਤੂ) ਜਾਣੋਕੋ ‘ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਆਤਮਾਂ ਹੈ “ਜੋ qਣੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਉਤਪੰਨਕੇਰਦਾ ਹੈ ਨਾਂ ਹੀ ਕੈਰਮੱਛੱਲੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰਾਗ ਹੈ ਬੀ ਉਮPਉਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ । .
ਜੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਿਆਂਧੀਸ਼ ਮਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਤਰਾਂ ਚੇਰਿਤਰਹੀਣ ਮਨੁੱਖਉ ਮੇਰੇਵਾਂਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਂਉਦੋ ? ਵਾਰ ਸੰਸਾਰੀ
ਦਾਲਤ ਵਿਚ ਸੱਚtਉੱਚਸ਼ਬੌਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਾਛਣਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਬੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇ 'ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕੇਤਾ ਨੇਹੀਂ, ਤੇ ਫਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾਕੇਜਲੰਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੋਂ ਨੇਮ ਵਿਚ ਕੌਣਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੌਈyfਸ਼ੋਕੋਠੀ ਉਏਗੀ ?ਜੇਨੇਦਨਸੇਊਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕੇ ਅਰਹੰਤ ਅਵਸੰਬਾ ਤੱਕ ਤੇਜ#ਉ ਕਾਮਨ ਸਰੀਰ-ਆਓਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਮ
3੩੨ ?

Page #266

ਕੋਈ ਜਵੀਕਾਰ
ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਜਨਮ ਤਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਂ ਨਿਰਮਾਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰਮਣ ਸਰੀਰ, ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਗਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਕਾਰਮਣ ਸਰੀਰ ਜੀਵ ਦੀ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਗਤਿ ਤਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹੇ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਹਿਤ-ਸਰੀਰ ਹਨ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਹਰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਨਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਉਪਾਸਕ ਹੈ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਆਤਮਾ ਕਰਮ ਬੋਧਾ ਵਿਚ ਵਸੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਧਰਮ ਬੰਧਤ ਮੁਕਤਾ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਈਸ਼ਵਰ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਗੁਣਾਂ ਪੱਖੋਂ ਈਸ਼ਵਰ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਨਹੀਂ । ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਚਾਰ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਗੁਣ ਪੂਜਕ ਹੈ 'ਬਿਅਕਤੀ ਮੁਲਕ ਨਹੀਂ।ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੀਰਰਾਗਲਾ, ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਯੋਗ ਹੈ।ਜ
·C
7
2
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਧਿਆਤਮਕ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਚੈਨ ਧਰਮ ਜੀਵ ਵਾਰੀ ਹੈ ਮੋਕਸ਼ ਈ (ਹੈ, ਨਿਰਬਾਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ, ਲੜਕ, ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਕਰਮ ਵਲ ਨੂੰ ਮੰਗਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਆਤਮਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਆਪਤ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ, ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਣ। ਪਰ ਬਿਨਤਾਵਾਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੋ ਇਕ ਆਤਮਾ ਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇੱਕ ਆਤਮ ਦੇ ਚੋਣ, ਤੇ ਸਾਰੀਆ ਆਤਮ ਦਾ ਸਵਰ ਇਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕਰਮ, ਗਰੀ, ਇਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਰਨ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਕ ਵਿਆਪਤ ਆਤਮਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਸਵਰੂਪ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਸੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਕਰਮ-ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਦੇ ਝਮੇਲੇ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਕਰਤਾਵਾਦ ਨੇ ਨਾਲ਼ਤਿਕ ਪੁਨੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਾਇਆ ਹੈ ।
7
1233 245
੨੩
ਦੀ ਲੜੀ

Page #267

ਮੈਕਸ਼ਵਾਦ :: ਭਾਰਤੀ ਬਸ਼ਨਵਿਚ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂ ਨਿਛਵਾਨ ਸਬੰਧੀ ਸਪਸ਼ਣ ਵਿਚਧਾਰਾਂ ਚੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ :ਸ਼ਨ ਜ਼ਿਲਣੀ ਹੈ, ਹਿੰਦੂਵਾਂ ਉੁਵਚ ਸੜਕੂਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁੱਖਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।ਉਖਨਿਧਾਂ ਅਛੋਆਤਮਾ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ: ਦੇਸ਼: ਕਨ੍ਹਾਂ ਗਿਆਂ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਕ : ਆਤਮਾ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ : ਜੀਵ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੈ : ਜਬੜੀ ਆਤਮਾਂ : ਡੰਰਮ ਬੰਧ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੁੱਧ ਧਰੇ? ਆਨਾਰੋਮਚੀ ਹੈ ਬਧਾਂ ਧਾਰਮpਮਝੇਮਾ ਨੂੰ ਅਜੋਰ ਅਮਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਜਦ ਆਤਮਾ ਨੇ ਮਰ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ ਥਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਕਿਸ ਦਾ ਹੋਣਾਂ ਹੈ .? ਇਸ ਗਲ ਦਾ ਉਤਰ ਬੁਧ ਧਰਮ • ਚੱਲ ਨਹੀਂ । ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਆਤਮਾਂ ਦਾ ਵਾਪਸ ਆਉਂਣਾਂ' ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਕੌਣ ਬੈਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਫੇਰ ਕੱਦ ਵਿਚ ਆਏਂਗਾ ਸੋ ਮੋਕਸ਼ ਵਾਰੇ ਇਕ ਕੁਖ ਜੋ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹੌਰ ਕਿਸੇ ਧੇਖ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮੋਕਸ ਸਵਰਗੇ 'ਨੰ : ਸਵਰਗ ਭੋਗ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਚਾਰੇ ’ਗਤੀਆਂ ਤੋਂ ਜੀ ਆਤਮਾਂ ਦਾ ਛੁਟਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਣਾ ਅਤੇ ਨਿੱਜੋਂ ਵਰੇਵਿਥਿਹੋਣਾ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ । : : : : : : : : : : : : : : : : *
* ਜਿਵੇਂ ਬੀਜੇ' ਚੋਂ ਜੇਲ ਜਾਣ ਤੇ ਬੀਜਾਂ ਡੋਰ ਨੇ ਉੱਚੀ ਸਕFਉਥੋਂ ਕਾਂਰ ਝਰੋਮ .. ਰੂਪੀ ਬੀਜ ਜੰਲ ਜਾਣਨਾਲ ਸੰਸਾਰ (ਜਨਮ ਮਰਨੋ) ਰੂਪੀ ਅੰਰ ਨਹੀਂ ਫੁਟਦੀ " ਜੈਨ ਧਰਮ :| ਜਦੋਂ ਆਤਮਾ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ੇਨ ਅਤੇ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੰਨਸ਼ਚੈ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਹੱਕ ਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ . । ਸਰਵੇ ਕਰਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ | ਕਸ਼ਾਏ ਦਾ ਨਾਸ 10 ਵੇਂ ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਬੰਧੇ ਕਰਮ ਦਾ ਕਦੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਖਾੜਮਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ । ਖਾਤਮਾ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਕਰਮ ਮੁੜ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਦ ਤਬ ਆਸਰਵ ਦੇਵਾਰੋ ਖੁਲਾ ਹੈ ਤੱਦ ਤਕ ਕਰਮ ਪ੍ਰਭਾਤ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਪਿਛਲੇ ਬੰਧੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗ ਕੇ ਇਸ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਨਵੇਂ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰਾਗ ਵੇਬ ਕਾਰਣ ਬੰਨਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਕਰਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਅਤੇ ਬੰਧਨਾ ਬਨਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਸ਼ਰਵ ਦਾ ਨਿਰੋਧ ਹੀ ਸੰਬਰ (ਕਰਮ ਚੌਕ) ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਹੈ ।
ਮਿਥਿਆਤਵ, ਅਵਤ, ਖਾਦ, ਕਸ਼ਾਏ, ਅਤੇ ਯੋਗ ਇਹ ਪੰਜ ਆਸ਼ਰਵ ਹਨ। .
।
੩੨੪ 24

Page #268

ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸਮਿਅਕਤ, ਵਰਤ, ਅੰ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਏ ਸ਼ੁਧ ਉਪਯੋਗ ਪੰਜੇ ਸੰਬੰਰ ਹਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਸੰਬਰ ਦੀ ਅਗਧਨਾਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਮਬੈ੧ -- ਰੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਵੇਂ ਕਰਸ ਦਾ ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪਹਿਲੇ "ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਨਿਰਜੋਰਾਂ ਜ਼ੋਰੂਬੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉੱਖ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ । ' ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਪਦੀ ਠੀਕ ਅਰਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾਂ ਤੋਂ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਇਸ ਚਰ੍ਹਾਂ ਝੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੁਧ ਬਿੰਨਾ ਬਾਹਲ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁ&ਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਹ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਸਾਧਨ (ਬਰਮ) ਹਨ | ਨਿਸ਼ਚੈ ਪਖੋਂ ਪਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਚ ਮਮਤਾਂ ਨਾਂ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਭਾਵ ਵਿਚ
ਤੋਂ : ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਰੋਕਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਜਮੀਅਸ਼ ਕੈਂਪ ਹੈ। '". : : : :3; , ' " ਜਦ ਸਰਵਗ ਭਗਵਾਨ ਯੋਗ · fਨਰੋਧ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਅਖੀਰ ਤੇ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ' ਯੋਗ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਕੀ ਯੋਗਾ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸੂਖਮ ਆਂ ਐਡਿਪਤੀ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਧਿਆਨ : 13 ਵਾਂ ਗੁਣ ਸਥਾਂਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸਬੰਗੂ ਚਲ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਕਾਂਈਆ ਯੋਗ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਵਾਸਿਸ਼ਵਾਸ਼ : ਦੀ ਤਰਾਂ ਸੂਖਮ ਕ੍ਰਿਆ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਤਮ ਦੇਸ਼ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਨਿਸ਼ਕੇਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ 14 ਵੇਂ ਗੁਣ ਸਬਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ।
| ਸਿੱਕਸ਼ ਉੱਚੀ, ਛੋਟੀ, ਦਰਮਿਆਨੀ ਹਰੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਚੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਦੇਸ਼, ਜਾਤੀ, ਕੁਲ, ਖਾਂ, ਭੇਖ ਅੰਦਰ ਸਿੱਧ ਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਵੀਰਾਗੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਮੋਕਸ਼ ਕਠਿਨ ਨਹੀਂ । ਮੈਕਬ ਗੁਣਾ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸਮੇਂ* ਵਿਚ . .108 ਪ੍ਰਸ਼, 20 ਇਸਤਰੀਆਂ, 10 ਨਪੁੰਸਕ ਮੋਕਸ਼ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ! ਘੱਟ ਅਕਾਰ (ਅਵਗਹਨ ਵਿਚ ਦੋ ਹੱਥ ਉੱਚੀ ਅਵਗਾਹਨਾ ਵਿਚ ਦਰਮਿਆਨੀ ਵਿਚ 108 ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਨੇ ਆਗਮਾ ਨੇ ਮੋਕਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸ਼ਥਿਡੀ ਦੀ ਚਨਣ ਕੀੜਾ ਹੈ ।ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਰੇ ਹੈ : ਜੀਵ ਐਮਾਂ, ਚਾਰੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ? ਖਾਤਮਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ ਸਹਿਤ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਦੇ ਉਚਾਈ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਕ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਡੋਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਦਾਂ ਖਾਤਮਾ, ਸਿਧ ਗਤੀ ਵਲੋਂ ਯਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਤ ਸਥਿਤੀ । ਮੁਕਡ ਆਤਮਾ ਸ਼ਰੀਰ ਛਡਦੇ ਹੀ ਉਧਵ ਗਤਿ ਵਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਹੇ ਗੌਤਮ ! ਸਿੱਧ ਭਗਵਾਨ ਨਾ ਇਸ਼ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ (ਨਰਕ) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹਨ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇਵ ਲੌਕ ਤੋਂ ਹੋਠਾਂ ਹਨ ।
ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਾਲ, ਸੁਭਾਵ, ਨਿਯਤੀ, ਪਿਛਲੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ
..੧੨੫ 23

Page #269

ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਭੱਵਯ (ਆਤਮ) ਕਾਲ ਆਉਣ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਲ ਨਾਲ
ਭਾਵ ਜੁੜੀਆ ਹੈ । ਕਾਲ ਤੇ ਸੁਭਾਵ ਮਲਕੇ ਨਿਅੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਨਿਅਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮੋਕੁਸ਼ ਚਲੇ ਜਾਣ | : ਕਾਲ਼, ਭਾਵ, : ਨਿਅੜੀ ਤੇ ਨਾਲ ਪੁਰਸ਼ਾਰਬ (ਧਰਮ ਅਰਾਧਨਾ) ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ : ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਇਕਲੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੜਾ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੜਾ ਹੀ ਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਕੜੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ !
. ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਖੇ : ਇਕ ਸਿੱਧ ਹੈ ਉਥੇ ਅਠੰ ਸਿੱਧ ਕਿਵੇਂ ਟਿਕਦੇ ਹੋ । ਇਸ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ' ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਕਿਥੇ ਗੋਮ ਵਿਚ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਬੇਲਟ ਦਾ ਬਲਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਓਨੀ ਹੀ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ : ਬਲਬ ਲਗਾਏ ਜਾਣ । ਸਭ ਦਾ · ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ । ਕੋਈ : ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੂਸਰੇ ਝਾਸ਼ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਬਨ ਸਕਦਾ । ਸਾਰੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸੱੜਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਲ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾਉ ਨਹੀਂ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ , ਆਖ਼ਮਾ:ਦੇਸ਼ਾ. ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਟਕਰਾਉ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਸਿੱਧ ਆਬਾਦ ਹਨ, ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹਨ ।
ਬੰਦੇ
ਨੂੰ
ਵੀ
੨੫£ 2.4

Page #270

ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਯਵਾਦ
ਮਾਣ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਾਰਾ ਪਦਾਰਥ ਵੇਖਣਾ (1) ਕਿਸੇ ਪਖ ਵਸਤੂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਸ਼ ' ਦਾ ਗਿਆਨੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਘੜਾ ਵੇਖਿਆਂ ਘੜੇ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸਵਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ । ਪਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਕੇ ਯਾਦ ਆਇਆ ''ਘੜਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵਧੇਤੂ, ਦਾ ਆਸ਼ਿਕ ਬੰਧ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਬੱਧ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ । ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਸ਼ ਦਾ ਬੰਧ (ਗਿਆਨ · ਨਯ ਹੈ , ' ' ' ` , '
'.. ਦਿ ਮਾਂ : . . '. ਪ੍ਰਮਾਣ ਗਿਆਂਨ ਦੇ ਦੇ ਭੱਦ ਹਨ ` (1) ਖ (2) ਪਰਸ਼ । ਜੋ :- ਗਿਆਨ ਆਤਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਰਥਾਤ ਬਾਹਰਲੇ ਸਾਧਨਾ ਇੰਦਰੀਆ, ਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਖ ਹੈ (2) ਜੋ ਗਿਆਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪਰ ਅਰਥਾਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਸਾਧਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਕਸ਼ ਹੈ ਪਰੌਕ ਗਿਆਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਮਤਿ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਤ ਗਿਆਨ । ਖ ਗਿਆਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ, ਮਨ ਪਰਆਏ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਮਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਵਹਿ, ਈਹਾ, ਅਪਾਏ, ਧਾਰਨਾ ਆਦਿ ਭੇਦ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਰ ਆਏ ਹਨ । ਮਤਿ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਦਾਹਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
1} ਮਨ ਤੇ ਭਵਿਖ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ । ' 2 ਭੂਤ ਕਾਲ ਦੀ ਯਾਦ ਸਮਰਿਤੀ ਹੈ 3) ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੌਗਿਆ ਜਾਂ ਮਤ ਹੈ 4) ਇਹ ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭੂਤਬਾਲ ਦੀ ਖੋਜ ਤਿਅਭਾਗਿਆ ਹੈ 5} ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਕੱਲਪ ' ਤਰਕ ਹੈ । 6} ਹੇਤ (ਕਾਰਣ) ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਹੱਣਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਹੜ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਆਖਣਾ ਵਰਖਾ ਹੋਈ ਸੀ' 7} ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਸੁਣੀ ਜਾਂ ਰਹੀਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਅਣਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ! ਇਥੇ ਅਰਬ ਉਤਪਤਿ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਸ਼ਕੜੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਉਹ ਦਿਨ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਾਹਰ ਹੈ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਕਰੋਗਾ । | : ਸੂਰਤ ਗਿਆਨ ਦੇ ਭੇਦ ਵੀ 5 ਪ੍ਰਕਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪਾਠ ਤੇ ਜਾਣ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ
੨੨੭ 29

Page #271

ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਗਮਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਦਰਵ, ਖੇਤਰ, ਕਾਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਰਵ ਰੂਪੀ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਵੇ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਖ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਨਾਰਕੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਮਨ ਪ੍ਰਭਵ ਗਿਆਨੀ ਲਈ , ਬਲੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਨੁਖ ਹੋਵੇ, ਗਰਭ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ' ਹੋਵੇ, ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰਿਆਪਤ ਹੋਵੇ ਸਮਿਅੱਕਤਵੀ ਤੇ ਮੁਨੀ ਹੋਵੇ, ਅ ਦੀ ਹੋਵੇ ਅਨੇਕੇ ਲੱਬਧੀ ਦਾ ਧਾਰਕ ਨੂੰ ਹੀ, ਮਨ ਪ੍ਰਭਵ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਉਹ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਜਲ ਹਨ ਦੇ ਭੂਤ, ਭਵਖ, ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਅਵਧੀ ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਜਾਨਦਾ । : : : : : : : : · · ਕੇਵਲ : ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਚਰਚਾ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾ ਕਰ : ਚੁਕੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਭ ਰੂਪੀ ਅਰੁਖੀ, ਪੰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਭੁ ਸੇ ਝੱਜਾੜੇ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨੇ ਲੋਕ, ਆਲੰਕ ਨੂੰ ਜਾਣੇ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨ ਆਮ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ਬਿਆਨ ਪਖੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਪਕਸ਼ ਮਾਨੜਾ ਪਰਮਾਰਿਬਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੈ ! ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਖ ਗਿਆਨ ਹੀ ਤੱਖ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! ਇਹ ਸਾਵਰਹਾਰਕ, ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ : : :ਮਤਿ ਅਤੇ ਸ਼ਰੂਤ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੱਖ, ਅਨੁਮਾਨ, ਉਪਮਾਨੁ, ਆਖ, ਅਰਥਾਤ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਾਦੀਆ. (ਵਾਦਵਿਵਾਦ ਦੀ ਭਾ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਰੀਮ ਪ੍ਰਣ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੋਂ ਅਨੁਮਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਖਾਈ ਦੇਨ-ਵਿਸ਼ੇ ਜਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਅਰ'
ਥਾਤ ਹੇਤੂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੀ ਦੂਰ, ਵਸਤੂ : ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਨਿਰਨਾ · ` ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1.1}, ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਤੇ ਜੋ ਪਹਿਲੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆ ਵਾਕ, ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅਜ਼ਡ ਤੇ, ਅੱਗ ਹੈ ! 2. ਹੈਡੂ : ਵਾਕ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿਉਂਕਿ ਧੂਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਇਸ ਲਈ ਅੱਗ ਹੈ । 3) ਵਿਆਪਤੀ ਆਦਿ ਲਈ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਧੂਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਅੱਗ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਰਸੋਈ ਘਰੁ । ' ' : : : : :: ਸ਼ਾਧਨ: ਅਗਨੀ ਤੇ ਹੇਤੂ ਧੂਏਂ ਦਾ ਅਵਿਨਾਝੀ ਹੈ ਕੇ ਬਿਨਾ ਦਾ ਭਾਰ ' ਸਦ ਭਾਵ ਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ । ਅਵਿਨਾਭਾਵੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੋ ਜਿਲਦੇ ਆਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਧੂਆ ਅੱਗ ਦਾ ਅਨੁਪਨਾ ਅਰਥਾਤ , ਧੂਆ ਅੱਗ ਦੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਬਿਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ! ਧੂਆ ਵਿਆਪਯ ਅਤੇ ਅਗਨੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। .. !
ਵਿਆਪਯ ਅੜੇ ਵਿਆਪਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਆਪੜੀ ਦਾ ਆਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਆਪਯ · ਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਨਵਯੋ-ਵਿਆਪਤ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਵਿਆਪਕ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਤੋਂ ਵਿਆਪਯ : ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੰਭਵ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਰਕੀ
੨੨੮
ਤਾ

Page #272

ਵਿਆਪਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । 4) ਵਿਅਤੀਅੜੇ , ਉਚਾਰਨ ਈ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਪਨਯ ਹੈ | ਜਿਵੇ*ਧਰਾਂਵਡੇ ਚੈ ਅਗਨੀ ਦਾ ਧੂਆਂ ਵਿਆਪਯ , ਧੂਆ ਹੈ 5} ਫੇਰ ਇਹ · ਨਿਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਵਰ ਤੇ ਅੱਗ ਨਿਗਮਨ ਹੈ । ਇਹ 5 ਅਵਯਵ ਪਦਾਰਥ ਅਨੁਮਾਨ ਵਿਚ ਜਰੂਰੀ ਹਨ । ਸਵਾਰਬਨੁਮਾਨ ਹੇਤੁ ਨਿਗਮ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਆਤਮਾ, , ਪਰਲੋਕ : ਅੰਤ ਕਰਮ ਆਦਿ ਅਭਿਦੰਰੀਆਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਆਗਮ ਪ੍ਰਮਾਣ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । : : : : ....
ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ ਦੀ ਈਕਾ ਵਿਚ ਅਚਾਰੀਆ , ਅਛ ਹੀ ਘੜੀ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ “ਅਨੰਤ ਧਰਮ ਸੁਭਾਵ] ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਜਿਸ਼ ਬਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਗਿਆਨ ਅੰਸ ਹੀ ਨਯ ਹੈ । ਨਯ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੀ ਭੇਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ (1) ਸੰਮਾਨਤ {ਮ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ :{ਖਾਂਸ , ' .. | ਭਾਵ ਛੁਸਤੂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਅਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅੰਸ਼ ' ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੇਖਨਾ, ਬਾਕੀ ਅੰਬਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਹੀ ਨਯ ਹੈ । ਹਰ ਲਥੇ ਵਚਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਯੇ ਨੂੰ ਵਚਨ ਆਡਮਾਕ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ: : ਨਯ ਦੇ ਅਫ਼ਗਿਣਤ ਭੇਦ ਹਨੂੰ ! ਲਿਥੇ ਰੂਪ ਵਿਚ · ਦੀ ਬੱਚਰੀ ਹਨ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਅਭਿੰਨ ਧਰਮ । ਭੇਦ ਪਰਕ ਅਤੇ ਅਭੇਦ ਪਰਕ ਹਨ ! ....
| ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਨਯ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਨਿਯ ਅਤੇ ਦਰਵ ਨਯiਿਗਿਆਨਕ ਨਾਜ਼ ਭਾਵ ਨਯ ਹੈ ਅਤੇ ਵਚਨਾਤਮਕ ਨਯ ਦਰਵ ਨਯ ਹੈ । ਪਖਨ ਦੀਆਂ ਚੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਹਨ। ਦਰੱਬ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਖ ਵਿਚ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਰਖਕੇ ਚਲਨ ਵਾਲਾ ਦਰਵ ਪਰਿਆਵਬਕ ਨਯ ਹੈ । ਦਰੱਵ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਚੂਪਾਡੰਝ ਹੈ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਰਿਆਏ , ਆਰਥਿਕ ਨਯ ਹੈਂ । ਵਸਤੂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਸਤੂੰ ਵਰਕ ਪਰਿਆਦਮਕ ਹੈ : ਇਸ ਅਧਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਬੰਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਸ਼ਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ' ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯਾ ਹੈ ਮੋਟੀ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਲੋਕ ਸੰਮਤ ਬ , ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਿਵਹਾਰ ਜੰਯ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚ, ਸ਼ੇਟੀ ਸਾਧR ਵਲ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਸਾਧਨ ਵਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨੇਯ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਵਰਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਜੋ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ 'ਨਯ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਸਧਨ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਕ੍ਰਿਆ ਨਯ ਹੈ । 7 .ਯ : “ : .
(1) ਨੇਗਮਜੇ ਨਤਮਕ ਵਿਚਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਬਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਮ ਤੇ ਖਾਸ ਦੋਹੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇ ਬਨਾਉਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਰਮ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ । ਉਹ ਯ ਨੇਮ ਲੋਯ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਤਮਾ ਸਚ ਹੈ ਪਰੇ ਚੇਤੰਨ ਹੈ । ਇਥੇ ਚੇਤਨ ਧਰਮ (ਭਾਵ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ । ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਰੂਪ ਹਨੇ ਇਹੋ ਨੇਮ ਨੰਯ ਹੈ " "
‘:੨੩੬ :
S!

Page #273

(2) ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਕ –ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਰਹੇ ਹੋਏ ਆਮ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੋਰ ਬਾਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਨਯ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿਖ ਤਿੰਨ ਭੇਟਾ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸਮਾਨਯ (ਸਧਾਰਨ) ਨਯ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਯ ਹੈ ।
(3) ਵਿਵਹਾਰਾਲਯ :—ਇਹ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਨਯ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ: ਅੰਗ੍ਰਹਿ ਨਯ ਰਾਹੀਂ ਜਾਨੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ' ਭੇਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਿਵਹਾਰ” ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਖੋਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਹੈ । ਇਹ ਨਯ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਅਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਨਾਉਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਜੋ, ਸਤ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਨਾਂ ਤਾਂ ਦਰਵ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਪਰਿਆਏ ਰੂਪ। ਜੀਵ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ: (1) ਸੰਸਾਰੀ (2) ਂ ਮੁਕਤ ± ਇਹ ਭੇਦ ਕਰਨ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਦਾ
ਕੰਮ ਹੈ ਪ
(4) ਰਿਜ਼ ਨਯ :—ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਰਹੀ ਹੋਈ ਭੂਤ, ਭਵਿਖ ਬਾਲ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਰਿਜੂ ਨਯ ਹੈ । (5) ਸ਼ਬਦ ਨਯ :--ਕਾਲ, ਕਾ ਨ, ਲਿੰਗ, ਸੰਖਿਆ, ਪੁਰਸ਼, ਵਚਨ ਤੇ ਉਪਸਰਗ ਆਦਿ ਵਿਆਕਰਨ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ' ਤੇ ਇਕ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਭੇਦ ਰੂਪ ' ਜਾਣਨਾ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਨਯ ਹੈ ।
6) ਸਮਭਿਤ ਨਯ : ਇਸ ਨ੍ਯ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
"
F
9
ਇਕ ਹੀ ਅਦਾਰਥ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪਰਿਆਏ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਬੁਰਿਆਏ ਸ਼ਬਦ 'ਉਤ ਪਤਿ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਵਿਧ ਪਦਾਰਥ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੁਨਣ ਵਾਲਾਂ ਨਯ ਸਮਭਿੜ ਨਯ ਹੈ ਜਿਥੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਭੇਦ ਹੈ ਉਥੇ ਅਰਥ ਦਾ ਭੇਦ ਹੈ ਜਰੂਰ (7) ਭੂਤ ਨਯ :—ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਉਤਪਤਿ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਰਥ :ਕ੍ਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸ ਵਾਚਕ (ਸੰਧਿਤ) ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ ਜਾਵੇ; ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੀ ਧਾਰਨਾ ਭੁਤ ਨਯ ਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੜਾਉਦਾ ਹੋਈਆ ਆਦਮੀ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ।
..
ਸਾਰੋ ਨਯ ਅਨਕਾਂਤ ਵਾਦ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ। ਅਧਿਆਤਮ ਪਖੋਂ ਦੋ ਨਯ ਹਨ (1) ਨਿਸ਼ਚੈ ਂ (2) ਵਿਵਹਾਰ ਨਿਸ਼ਚੈ । ਨਯਪਦਾਰਥ ਦੇ ਮੂਲ, ਧ, ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਪਦਾਰਥ ਪਰ ਸਾਪੇਖ, ਪਰ ਆਸਰਿਤ, ਕਾਰਣ, ਨਮਿਤ ਰੂਪ ਦਾ ਇਹ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯ ਹੀ ਅਸਲ ਹੈ । ਨਯਵਾਦ ਏਕਾਂਤ ਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਅਪੋਕਸ਼ਾ ਵਾਦੀ ਹੈ;। ਭਿੰਨ 2 ਨਯਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੀ ਪਦਾਰਥ
230 252
I

Page #274

ਦੇ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਛਡਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ। ' ' ਅਚਾਰੀਆ ਸਿਧ ਸੈਨ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :
“ਬਡੂਰਿਆ, ਨੀਲਮ ਰਤਨ ਇਕੱਠੇ ਵਿਖਰੇ ਪਏ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਨੀ ਵੀ ਕੀਮਤ ਹੋਏ ਜਦ ਤਕ ਰਤਨ ਮਾਲਾ ਨਹੀਂ ਖੂਨਦੀ, ਕੌਣ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ? ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਨਯ ਆਪਣੇ 2 ਪਖੋਂ ਕਿਨੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੋਣ, ਪਰ ਜਦ ਅਨੇਕਾਂਤ ਰੂਪੀ ਮਾਲਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪੂਰਦੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ।
•
· ੧੩੧ 23

Page #275

?
"
ਸ਼ੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ
ਸੂਤਰ

Page #276

( ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰੁੜ ਸਕੰਧ } ਸਮੇਂ ਨਾਮਕ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਐਨ
. .
4
.
ਇਕ ਹੀ ਅਰਥ ਨੂੰ ਭੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਕਸ਼ੇਪ ਹੈ ਇਕ ਹੀ ਨਾਂ, ਅਲਗ ਅਲਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਇਸਤੈਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ (1) ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਾ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (2) ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਈ ਰਾਜਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਨਾ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਰਾਜਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । (3) ਕਦੇ ਕਦੇ ਰਾਜੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਹੈ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ ਇਹ ਅੱਪਣੇਂ ਪੱਤਾ ਤੇ ਵੀ ਸਵਾਆ ਰਾਜਾ ਹੈ । (ਅਸਲ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਜੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਨਾਂ, ਸ਼ਲ ਦੇ ਕਾਰਣ ਰਵਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ । ਬਾਬਤ ਬਾਬਿਆਂ ਵਲੋਂ ਭਾਵ ਕਿ ਮੈਂਨ । ਨ ਗ ਅਰਥਾ ਵੀ ਨ-ਭਿੰਨੇ ਥਾਪੇ ਨੂੰ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਆਖਦੇ ਹ ਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਘਟੋ ਘਟ ਚਾਰ ਨਿਕਸ਼ੇਖ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
(1) ਨਾਮ ਨਿਕਸ਼ੇਤੂੰ - ਛੇਵ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਂ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਾਂ ਇੰਦਰ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਅਜੈ ਨੂੰ ਰੋਕ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਨਾਂ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹੈ ।
(2) ਸਥਾਪਨਾ ਨਕਸ਼ੇਪ- ਅਸਲ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮੁਡੀ, ਚਿੱਲਰ ਜਾਂ ਆਡੀ. ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਫੋਟੋ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਨਾ, ਇਹ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ ਜਾਂ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਨਾ ਇਹ ਸ਼ਾਡੇ ਬੈਸ਼ ਹੈ :
3) ਕੀ ਨਿਕਸ਼ੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਭੂਤ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਰਵ ਨਿਕਬੇਪ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਨਾ 'ਇਹ ਰਾਜਾ ਹੈ । ਖਾਲੀ ਘਿਓ ਦੇ ਏ ਨੂੰ ਘਿਓ ਦਾ ਘੜਾ ਆਖ ।
[ 2 ] .

Page #277

(4) ਭਾਵ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਨਾਉਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ : ਦਾ ਅਰਬ, ਭਾਵ ਵਸਭੂ ਦੀ ਜਿਸ , ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਵ ਨਿਕਸੈਪ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇ’ ਧਰਮ ਰੂਪ) ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬੰਕਰ , ਆਖ, ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਰ ਆਂਖਨਾ । ਸਾਧੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਆਖਨਾ, ਇਹ ਭਾਵ ਨਿਕ ਸ਼ੈਪ ਹੈ ।
ਸਮੇ” ( ਸਲ) ਤੋਂ ਭਾਵ ਖਾਲੀ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਅਰਬ ਆਤਮਾ · ਵੀ ਹੈ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ 11 ਛੰਦ ਦੱਸੇ ਹਨ : (1) ਨਾਮ ਸਮੇਂ - ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮ ਰਖ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਨਾਮ ਸਮੇਂ ਹੈ । (2) ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਂ -- ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਾਲਪਨਿਕ ਚਿੱਤਰ ਬਨਾ ਕੇ ਅਖਨਾ, ਇਹ
| ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਂ ਹੈ । (3) ਦਰਵ ਸਮੇਂ- ਦਰਵ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰੱਵ ਸਮਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । (4) ਕਾਲ ਸਮੇਂ - ਜਿਸ ਦਰਵ ਦੇ ਯੋਗ ਜੋ ਕਾਲ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਹੈ । · (5): ਖੇਤਰ-ਸ - ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ, ਅਕਾਸ਼ ਮੇਂ ਹੈ । (6) ਕੁਤੀਰਥ ਸਮੇਂ-ਪਾਖੰਡੀਆਂ (ਦਰੋ ਮੜਾ) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਝ ਕੁੜੀਖ ਸਮੇਂ ਹੈ। (7 ਸੰਗਾਰ ਸਮੇਂ-ਸੰਗਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਇਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੈਕੌਰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੈ। (8) ਗਣ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਆ ਗਣ ਸਮੇਂ ਹੈ । · (9) ਸ਼ੰਕਰ ਸਮੇਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੰਕਰ ਸਮੇਂ ਹੈ । (10) ਡੀ ਸਮੇਂ- ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਬਾਵਾਂ ਗੰਡੀ ਸਮਾਂ ਹੈ । (i) ਭਾਵ ਸਮੇਂ- ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਨੁਕੂਲ ਤੇ ਤਿਕੂਲ ਸਿੱਧਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵ ਸਮੇਂ
| ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਭਾਵ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਪੰਚ ਮਹਾਭੂਤ ਵਾਦੀਆਂ, ਆਤਮ ਅਦਵੈਤ ਵਾਦ, ਜੀਵ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਇਕ ਹੈ, ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ।
| ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ *ਨ ਤੇ ਪਾਪ ਆਦਿ ਕੋਈ ਵੀ ਕ੍ਰਿਆ ਜੀਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਪੰਚ ਮਹਾਭੂਤ ਤੇ ਛੇਵਾਂ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । "ਕਿਸੇ ਕਿਆਂ ਜਾ ਫਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਛੇਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । ਉਦੇਸ਼ਕ ਦੇ ਚਾਰ ਅਰਥ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 1. ਨਿਯਝੀਵਾਦ, 2.
[ 3 ]

Page #278

{ਅਗਿਆਨਵਾਬ, 3. ਗਿਆਨਵਾਦ 4 ਬੁਧ ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ।
ਬੁਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਚਾਰ' ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕਰਮ ਉਪਚੈ (ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ [1] ਅਵਿਦਿਆ ਜਾਂ ਅਗਿਆਨਤਾ [2] ਪਰਿਪਚਿਤ ਕਰਮ (ਕੇਵਲ 'ਮਨੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰਮ ਉਪਚੈ) [3] ਈਰੀਆ ਪ੍ਰਯ ਕਰਮ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਜੋ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਕਰਮ ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਸੁਪਨੀਤਿਕ ਕਰਮਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਦਾ ਵੀ ਉਪਚੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ !
ਤੀਸਰੇ ਉਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਆਧੁ ਕਰਮੀ (ਸਾਧੂ ਲਈ ਖਰੀਦਿਆ ਜਾਂ ਤਿਆਰ · ਕੀਤੇ) ਭੱਜਨ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਉਪਚੇਸ਼ ਦਿੜਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਵਸ਼ਕੂ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਸ਼ੁਧ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇਛੁਕ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਧੂ-ਸਾਧਵੀ ਲਈ ਤਾਂ ਅਨਜਾਨ ਕੁਲਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਧ ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਤੇ ਕਰਤਾਵਾਦੀ ਮਤ ਵੀ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾਂ ਗਿਆ ਹੈ । ' ਚੋਥੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਪਰ ਤੀਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਗਲਤ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿੱਧਾਂਤ, ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ ! ਕੋਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਬਚਨ ਲਈ : ਅਹਿੰਸਾ, ਸਮਤਾ, ਕਸ਼ਾਏ (ਕਰੋਧ, ਮੱਤ, ਲੋਭ ਤੇ ਹੰਕਾਰ) ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ ਸਵ : ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਅਵਿਰਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ . ਹਿਸਥੀ ਦਾ ਉਹ ਕੰਮ : ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚ ਅਸੰਜਮ ਹੋਵੇ ।
. ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਇਸਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ-- (1) ਸਚਿੱਤ-ਜਾਨਦਾਰ ਵਸਤਾਂ ਇਸਤਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ (2) ਅਚਿੱਤ ਬੇਜਾਨ ਵਸਤਾਂ ਮਕਾਨ, ਪੈਸਾ ਖਤ ਆਦਿ ।
ਖੌਝ ਵਿੱਚ
ਇਸ ਦੇ É

Page #279

ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
(ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼੍ਰੀ. ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਬੰਧਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ? ਕੀ ਜਾਣ ਕੇ ਬੰਧਨ ਨੇ ਦ੍ਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ @?" (1)
ਸਥਿੱਤ (ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂ ਆਦਿ) ਅਚਿੱਤ (ਕਪੜੇ, ਗਹਿਣੇ, ਮਕਾਨ ਆਦਿ) ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਗੋਂ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਭਲਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । (2)
+
$
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਵੰਡ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । (3)
:
ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਜਿਸ ਕੁਲ ) ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ (ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਤਰ ਅਤੇ ਮਿਤੱਰ ਆਦਿ ਨਾਲ) : ਮਮਤਾ ਕਾਰਣ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਮਮਤਾ ਭਾਵ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। (4) ਆਦਿ ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਥੋੜਾ ਤੇ ਮਿਟਣ ਵਾਲਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਜੋ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਰਮ
ਧਨ ਸੰਪੱਤੀ ਆਦਿ ਅਤੇ ਭਾਈ ਭੈਣ ਪਦਾਰਥ ਜੀਵ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਝਕੇ ਆਰੰਭ (ਹਿੰਸਾ) ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (5)
..
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । “ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਣ (ਬੋਧ, ਆਜੀਵਕ, ਪਰਿਵਰਾਜਕ, ਤਾਪਸ) ਅਤੇ ' ਮਾਹਣ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜੋ ਕਿ ਬ੍ਰਹਸਪਤਿ ਨਾਸਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ) । ਪਰਮਾਰਥੀ (ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚੇਤਨ ਸਵਰੂਪ) ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਮੱਤ ਦੇ ਕਾਰਣ, ਅਰਿਹੰਤ (ਸਰਵਗ, ਕਾਲਦਰਜ਼ੀ ਵੀਤਰਾਂਗ ਆਤਮਾ) ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਕਾਮ ਭੋਗ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ( 6)
1
3451
ਬ੍ਰਹਿਸਪਤੀ ਮਤ ਦੇ 'ਚਾਰਵਾਕ ਅਨੁਯਾਈ ਆਖਦੇ ਹਨ; ** ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ 1 ਜਮੀਨ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਤ ਹਨ । (ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । (7)

Page #280

"ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ , ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਇਕ (ਚੇਤਨ ਸ਼ਕਤੀ ) ਦੀ | ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ (ਚੰਤਨ ਸਕਤੀ) ਦਾ | ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।* (8) " ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਹੀ ਜੇਖੋ , ਇਕ ਸਮੇਂ ਨਦੀ, , ਸਮੁੰਦਰ, ਪਰਬਤ, ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸਰਾ ਪਸਾਰਾ ਇਕ ਆਤਮਾ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਅਨੇਕਾਂ ਢੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।" (9)
ਕੋਈ ਕੋਈ ਅਗਿਆਨੀ ਅਜੇਹਾ ਆਖਦੋਂ ਹਨ ਕਿ ਇਥੋਂ ਹੀ ਆਤਮਾਂ ਹੈ, ਪਰ | ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪਾਪੀ ਪਾਂਣੀ, ਪਾਪ ਕਰਕੇ ਦੁਖ ਉਠਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੁਖ-ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਉੱਠਾਉਦੇ ? (30) "
“ਜੋ ਅਗਿਆਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਗਿਆਨੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਅਚਨਾਂ “ਅਲਗ ਅਲਗ ਹੈ ਇਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਹਰ · ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਅਲੱਗ ਆਤਮਾ ਹੈ ਪਰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ਸੋ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਿੱਤ (ਅਮਰ} ਪਦਾਰਥ
ਨਹੀਂ* * (1!). | ਇਸ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ: ਨਾ ਪਨ ਹੈ ਨਾਂ ਪਾਪ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ
ਸੰਬਾਰ ਨੌਹੀਂ, ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਫਲ ਜ ਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈi" (12) | ਆਤਮਾ ਨਾ ਖੁਦ ਕਿਰਿਆਂ ਕਠਿੰਦੀ ਹੈ' ਨਾਂ '' ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ‘ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, । ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ
ਅਥਾਰਕਰਲਾਣੇ ਤੋਂ ਉਹਿਤ)' ਹੈ । {13} tity · 1,743 · *ਜੋ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫੌਰ ਚਾਬ 'ਗਤੀ ਸੰਸਾਰ 'ਨਰਕ, ਸਵਰਗ, ਪਸ਼ ਤੇ ਮਨੁਖ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਭਾਵ ਆਉਮਾ ਜੋ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਫਲਦਾਂ ਰੇਤਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਜੂਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ।(14)
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕ ਇਥੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੁਸਰੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਪੜੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । 15} } 13 ) , ' ' , ' .. ; : :
ਆਤਮਾ ਵੱਟ ਵਾਦਿਆਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ । ਪੰਜ ਮੋਹਾਤ ਹਨ ਅਤੋ ਛੇ ਆਤਮਾ ਹੈ ਆਤਮਾਂ ਨਿਤ (ਅਮਰ) ਅਤੇ 'ਲੋਕ ਨਿਤ ਹੈ । (16) | ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ ਨੰ:8--ਚਾਵਾਕ ਮੂਡ, ਅਨੂਸਾਰ ਠੀਕ ਪੰਜ , ਕੁੜੀ ਦੀ ਸਰੀਰ ਦੇ . ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਲੋਕ, ਪਰਲੋਕ ਭੋਲਨ, ਵਾਲ ਸ਼ੜੀ ਹੈ।
ਆਤਮਾ ਦੀ ਕੋਈ ਵਖ ਹੱਦ ਨਹੀਂ। ' '
.
HE':
' [6] '

Page #281

ਨਿੱਤਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਠ, ਜੋ · ਮਹਾਂਭੂਤੇ , ਅਤੇ, ਆਤਮਾ ਦੌਵੇਂ ਸੁਕ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਕਾਰਣ ਵਿਨਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੱਤ (ਖਡਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਹਮੇਸ਼ ਨਿੱਤ (ਅਮਰ} ਹਨ । (47)
ਕੋਈ ਕੋਈ ਅਗਿਆਨੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਖਿਨ ਮਾਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਸਕੰਦ ਰੂਪ, ਵੇਦਠਾ, ਵਿਗਿਆਨ, ਸੰfਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ) ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਜਾ ਅਭਿੰਨ, ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੱਖ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ। (18)
ਪ੍ਰਵਾ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਹਵਾ ਇਹ ਚਾਰ ਧਾਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ । ਤਦ ਇਹ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਫੱਲਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ।” (19)
ਸਾਰੇ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ੇਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ, ਜਾਂ ਖਿਆਂ ਲੈ ਲਵੇ ਉਹ ਜੀਵ ਸਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਦੇਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਸ਼ਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਆਖਦੇ ਹਨ :'(20) .
ਉਹ ਪੰਜੇ ਕੁੜਵਾਦੀ, ਗਿਆਨਾਵਰਣੀਆਂ {ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਕਾਰਣੁ ਕਰਮ) ਆਦਿ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸੰਧੀ (ਛੇਕ) ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਦੁਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਦਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜ਼ਤੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਫ਼ਲੇਵਾਂਦੀ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਕ 'ਰਣ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । (21}
* ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ਤੀਰਬੀ (ਦਰਸ਼ਨ) ਸੰਧੀ (ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਛੇਕਾ) ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਦੀ ਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ।
-
---
-
-
--
ਟਿੱਪਨੀ ਗਾਥਾ 18- ਬੁਧ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਬਵ, . ਪਾਣੀ, ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹਵਾਂ ਆਦਿ ਚਾਰੇ ,੫ · ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ · ਇਕ ਜੀਵ ਸੰਗਿਆ [ਨਾਮ] ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 19- ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : 1. ਖਿਮਾਂ [ਬਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ] 2. ਲਘੂਤਾ ਨਿਮਰਤਾ 3. ਸਰਲਤਾ 4. ਨਿਰਲੱਭ 5. ਰੁੱਪ 6. ਸੰਜ਼ਮ 7. ਸੱਤ 8. ਥੱਚ [ਮਾਨਸਿਕ ਪਵਿਤਰਤਾ] 9. ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ [ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਧ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ] 10. ਹੰਮਚਰਯ ! ਟਿੱਪਨੀ ਗਾਥਾ 20-ਸੰਧੀ ਦੇ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ, ਸੰਧੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸ਼ੇਕ ਹੈ ਦਰਵੇ ਸੰਧੀ] ਦੁਸਰੀ ਭਾਵੇਂ ਸੰਧੀ ਹੈ ।
[7]

Page #282

,
' ' ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਵਾਦੀ (ਦਰਸ਼ਨ) ਹਨ, ਉਹ ਜਨਮ, ਬਿਮਾਰੀ ਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਪਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ {21) . .
* ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਥੀ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਜਾਣੇ-ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ । ਅਜਿਹੇ ਵਾਦੀ : ਗਲਤ ਸਿਧਾਤਾਂ ਕਾਰਣ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਪਾਰ * ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ · ” (22)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਵਰਨ ਆਦਿ ਹੋਰ ਤੀਰਬੀ, ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ । ਅਜਿਹੇ ਵਾਦੀ ਮਿਥਿਆਤਵ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਰਣ ਸੰਸਾਰ ' ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ "(23) .
“ਹੋਰ ਤੀਰਬੀ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉੱਹ ਧਰਮ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ । ਅਜਿਹੇ ਜੋ ਵਾਦੀ ਹਨ ਉਹ ਮਿਥਿਆ (ਗਲਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।” (24)
“ ਦੂਸਰੇ ਤੀਰਬੀ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਲ ਸਵਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ । ਇਹ ਮਿਥਿਆ - ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਮੱਤ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । (ਭਾਵ ਇਹ ਜਨਮਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜੇ ਵਿਚ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਣ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ) (25) ·
“• ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਥਿਆਂ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਮੌਤ, ਪੀੜ ਬੁਢਾਪੇ ਨਾਲ ਭਰੈ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । (26) :. ਧਰੁਮਾ ਸੁਵਾਮੀ ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ, ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਹੇ ਸ਼ਿਸ਼ : ਆਤਮਾ ਜੇਤੂ • (ਜਿਨੇਮ) ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਦੀ (ਗਲਤ ਸ਼ਰਧਾ, ਗਿਆਨ, ਗਲਤ
ਧਾਰਨਾਂ ਕਾਰਣ ਉਚ ਨੀਚ ਗੜੀਆਂ ਵਿਚ · ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ' ' ' (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵਰ) ਅਨੂਸਾਰ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (27).
" ...
*
{ 81

Page #283

ਦੂਸਰਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
R
ਨਿਯਤੀਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ—“ਜੀਵ-ਆਤਮਾ ਹਰ ਜੀਵ [ਬਰੀਰ] ਵਿਚ ਅਲਗ ਅਲਗ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਅੱਡ ਅੱਡ ਹੀ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਹੀ ਇੱਕ ਜੰਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਜਗ੍ਹਾ [ਜਨਮ-ਮਰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
(1)
ਜਗਤ ਦੇ ਜੀਵ ਜੋ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ [ਕਰਮਬੰਧ] ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋਰ, ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਜੇ ਖੁਦ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਕੋ ਤਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਇਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਹੀ ਦਾ। ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਈਸ਼ਵਰ, ਕਾਲ, ਸੁਭਾਵ ਤੋਂ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧਿਕ (ਸਿੱਧੀ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ) ਅਜਿੱਥਿਕ ਅਮਿੱਬੀ ਤੋਂ ਉੱਤਪੰਨ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਨਾ ਆਪਣੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ · ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (2)
“ਅੱਡ ਅੱਡ ਜੀਵ ਜਿਸ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦਾ ਵੇਦਨ (ਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨਾ ਜੀਵ ਆਤਮਾਂ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਡੋਰ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਉਹ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਨਿਯਤੀ (ਹੋਣੀ) ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਨਿਤੀਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ [ਹੋਣੀ ਬਲਵਾਨ ਹੈ ਹੋਣੀ ਅੱਗੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕਰਮ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਰਥ ਕਰਨਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜੀਵ ਲਈ ਨਿਯਤ
L
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।] (3)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਨਿਯਤੀਕਤ .. ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਪੰਡਤ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਨਿਯਤੀ ਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਿਯਤੀ ਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਧਾਂਤ (ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ) ਨੂੰ ਨਾਂ ਜਾਨਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਇਕਾਂਤ (ਇਕ ਪੱਖ) ਨੂੰ ਹੀ ਨਿਯਤੀ ਰੂਪ ਹੋਣੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਅਯਿਹੇ ਲੋਕ ਮੂਰਖ ਹਨ । (4)
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਯਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਪਾਰਸ਼ਵਥ (ਬਿਨਾ ਤਰਕ ਤੋਂ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ) ਵਾਰ ਵਾਰ ਇਕ ਨਿਯਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਤਾ ਆਖਣ ਦਾ ਧੋਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਸੁਧਾਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । (5)
[ 9 ]

Page #284

ਜਿਵੇਂ ਬੇ ਸਹਾਰਾ, ਡਰਿਆ ਮਿਰਗ, ਪ੍ਰਾਣ ਬਚਾਉਂਣ ਲਈ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੋ ਜਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਥੇ ਵੀ ਜਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਜਾਲ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਲ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਉਹ ਡਰਦਾ ਹੋਇਆ, ' ਸੁਰਖਿਅਕ ਥਾਂ ਨੂੰ ਅਸੁਰਖਿਅਕ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੁਰਖਿਅਕ ਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਕ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਗਿਆਨ ਤੋਂ ਡਰ ਕਾਰਣ ਮਿਰਗ ਰੱਸੇ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਹੀ ਜਾਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਮਿਰਗ ਰਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਰੱਸੇ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਮੂਰਖ ਮਿਰਗੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ । (6-8)
ਆਪਣਾ ਬੁਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਗਲਤ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਉਹ ਮਿਰਗ, ਬੰਧਨ ਕਾਰਣ, ਵਿਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੰੁਦਾ ਹੈ । (9)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਮਣ (ਮੁਨੀ), ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ੰਕਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਕਰਨ ਯੋਗ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ੰਕਾ
ਸ਼ੰਕਾ 'ਚੋ ਂ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ, ਬਰਦੇ।
(10)
ਉਹ ਮੂਰਖ, ਆਸਤਰ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬੇਰਿਤ ਅਗਿਆਨਵਾਂਦੀ ਖਿਮਾ ਆਦਿ ਧਰਮ ਦੀ ਸੱਚੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਂ ਸ਼ਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਰ, ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਆਰੰਭ (ਹਿੱਸਾ) ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । (11)
ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੋਭ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਕਰੋਧ ਦਾ ਨਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਜੀਵ ਕਰਮ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਮਿਰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ, ਇਹ ਗਲ ਨਾ ਸਮਝਕੇ ਇਸ ਕਰਤੱਵ (ਧਰਮ ਦੇ) ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । (12) ਅਤ
ਜੋ ਮਿਥਿਆਤਵੀ (ਅਗਿਆਨੀ) ਅਨਾਰਿਆ (ਸਭਿਅਤਾ ਹੀਣ) ਪੁਰਸ਼ ਤੱਥ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ, ਉਹ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸੋ ਮਿਰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । (13)
ਕਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। (14)
ft
ਅਗਿਆਨੀਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਜਿਵੇਂ ਆਰਿਆ (ਸਰੇਸ਼ਟ) ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਮਲੇਛ ਪੁਰਸ਼, ਆਰਿਆ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ . ਕਥਨ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
۲
ਭਾਵ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ । ਉਹ ਬੋਲੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ
::
ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਗਿਆਨੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਸ਼ਮਣ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ ਦਸਦੇ
। ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ
T
ਮੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਚੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਮਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਲੇਛ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਨ ਅਨੁਵਾਦ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (15-16)
( 10 ]

Page #285

ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਅਗਿਆਨ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਗਿਆਨ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ।” ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਰੂਪੀ ਗਿਆਨ ਠੀਕ ਨਹੀਂ । ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਨਾ ਖੁਦ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਅਗਿਆਨ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ । ਇਸ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਗਿਆਨ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੋ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਰਵ ਉੱਚ ਆਖੇਂਗਾ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਅਗਿਆਨਵਾਦ ਅਸੰਗਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। (17)
*
...
t.
(ਅਗਿਆਨਵਾਦ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਵਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ) “ਜਿਵੇਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਅਨਜਾਣ ਰਾਹੀ, ਦੂਸਰ ਅਨਜਾਣ ਰਾਹੀ ਦੇ ਪਿਛੇ-ਪਿਛੋਂ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਨਾ ਅਪੜਨ ਦਾ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।" (18)
12
ਜਿਵੇਂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਗਲ਼ਤ ਮਾਰਗ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਹੀ ਰਾਹ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਹੈ । (19)
ਇਸੇ ਤਰਕ
ਕੀ ਅਲਸੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਉਹ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪਾਪ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਗਤ ਅਧਰਮ ਦਾ ਰਾਹ ਅਪਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਭਾਵ ਹਿੰਸਕ ਪਾਪੀ ਲੋਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ' ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦੈ । (20)
F
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਮੂਰਖ, ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਚਲਦੇ ਹੋਏ, ਗਿਆਨੀ [ਧਾਰਮਿਕ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਲਤੀ ਤਰਕਾਂਵਿਤਰਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਰਾਹ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 1 (21)
ਜਿਵੇਂ ਪਿੰਜਰ ਵਿਚ ਪਿਆ ਪੰਛੀ ਪਿੰਜਰਾ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ । (22)
ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਹੋਰ, ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੀ ਪੰਡਤਾਈ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੰਮਦੇ ਤੇ ਮਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। (23)
ਇਹ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਕਰਮ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਭਾਵ, ਸ਼ਰਮ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਭਟਕਾਉਣ ਵਾਲਾ ' (24) * **
ra
1
[11] !!!

Page #286

, ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ . ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਸਿਰਫ, ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵ ਹਿਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੰਨ ਰਾਹੀਂ ਹਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਪਰਸ਼ ਮਾਤਰ (ਥੋੜਾ) ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਮਨ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਇਸਾ ਦਾ ਪਾਖ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । (25)
ਕਿਆਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਛਿਨ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਇਸ ਰਾਹੀਂ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : i. ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ । 2. ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਅਜੇਹਾ ਕਰਵਾਉਣਾ । 3. ਪ੍ਰਣ ਘਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੱਨ ਨਾਂ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ । (26) | ਇਹ ਤਿੰਨ ਆਦਾਨ ਹੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹਨ ! ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਬੁਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਮ ਬੰਧ ਨਹੀਂ । ਕੋਰਮ ਬੰਧ ਨਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (27)
• ਕਿਸੇ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਥੈ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ (ਮਮਤਾ ਤੋਂ ਕੋਰ) ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਵੇ । ਸਾਧੂ ਰਾਂਗੇ ਦਵੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਾਸ ਖਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਹ ਕਰਮ ਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।” (28) . ੧. ਖ਼ਰ ਅਨੈਡੀਸ਼ੀ ਬਸਰੇ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਇਹ ਕਥਨ ਮੰਨਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਨ ਰਾਹੀਂ ਰਾਗ-ਦਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਸ਼ੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁੱਧ
ਮਨ ਵ ਸੰਬਰ (ਕਰਮ, ਬੰਧ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ) ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ । ਕਰਮੀ · ਬੀ¤ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ, ਮਨ ਵਿਉਪਾਰ (ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਭਾਵ) ਇਸ ਲਈ ਮਨੇ ਰਾਹੀਂ, ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਬੰਧ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁਖਾਂ ਤੇ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨੇਂ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਲ : ਰਵੇਂ ਸਖਕੇ ਪਾਬੀ ਗਰਮ ਗਰਬੇ ਹਿਉ ਹਨ. 15:29. .... .
ਇਨਾਂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ (ਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਲੈਕ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖਾਂ, ਮਾਨ, ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਤੁਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਹਾਂਗਾ ' ਲੈ ਜੋ 7u ਝਰਦੇ ਸਨ ।" : "
. . . . .' 30)
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅੰਨਾ, ਛੇਕ ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾਵਸ਼ : ਨਈ ਥਾਂ ਪਾਰ ਧੁੰਚਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਪਾਰ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਡੁੱਬ
{12}

Page #287

!
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਈ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਮਣ ਅਤੇ ਅਨਾਰਿਆ ਸ਼ਮਣ (ਸਾਧ) ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਟਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਂ ਆਖਦਾਂ ਹਾਂ । (31-32)
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 31-32- ਜਿਸ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਆਰਥਿਧੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਆਸਤਰਵਨੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕ ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਹੈ ।
(ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ੀਲਾਂਕਾ ਆਚਾਰਿਆ
· [ 13 ]

Page #288

::: ਤੀਸ ਉਦੇਸ਼ਕ · ·
ਜੈ ਭੰਜਨ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਿਖਸ਼ੂ ਨਮਿਤ ਬਨਾਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਆਧਾਕਰਮੀ (ਨਮਿਤ ਭੋਜਨ) ਦਾ ਕਣ ਮਾਤਰ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹਜਾਰ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਲਿਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹਾ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਾਹਰਲੇ (ਦਰਵ) ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਧੂ ਹੈ ਪਰ ਅੰਦਰਲੇ (ਭਾਵ) ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ
ਹਿਸਥ ਹੈ ਸੌਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਨਾਇਆ ਭੋਜਨ ਆਧਾਕਰਮੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ੁਧ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਨਹੀਂ । (1)
ਆਧਾਕਰਮੀ ਭੱਜਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਅਗਿਆਨੀ, ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ? ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼, ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਵੰਸਾਲੀਕ ਮੱਛੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (2) | ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੁ ਤੇ ਊਡੇ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਾਲਿਕ ਮੱਛੀ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਢੰਕ ਤੇ ਕਾਵਾਂ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਦਸੇ ਟੈਬਾਂ ਅਧਿਕਰਮੀ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (3)
ਇਸੇ ਪ੍ਰਰੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਕੋਈ ਕੋਈ ਸ਼ਮਣ (ਸਾਧੂ) ਵਿਸ਼ਾਲਿਕ ਮੱਛੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (4)
| ਪਹਿਲਾਂ ਆਖੇ ਅਗਿਆਨੀ ਤੋਂ ਛੁਟੇ ਦੂਸਰਾ ਅਗਿਆਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ . ਕਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇਵਤਾ ਰਾਹੀਂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸਾਨ ਅੰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੇਵਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੜ, ਜਗਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸਕ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਇਹ ਲੋਕ ਮਾ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ।" (5)
| ਕਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਦਾ ਭਰਿਆ, ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਰੂਪ ਸੰਸਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ ਬਨਾਇਆ ਹੈ । ਸਾਂਖਯਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਅਰਥਾਤ ਸਤੋ ਗੁਣ, ਰਜੋ ਗੁਣ ਅਤੇ ਤਮੋ ਗੁਣ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਭਾਵ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸੁਭਾਵਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆਂ ਹੈ । (6)
| {14}

Page #289

*
A.
7
.
ਕੋਈ ਆਖਣੋਂ ਹੋਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ : **ਇਸ ਸੰਸਾਰੋ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੇਵੈ ਅਭ (ਵਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਯਮਰਾਂਜ਼ ਨੂੰ ਮਾਂਇਆ ਬਣਾਈ ਹੈ , ਇਸ ਪੱਖ ਲੋਕ ਆਸ਼ਾਸਵਤ (ਨਾਸ਼ਵਾਨ) ਹੈ । (7} ' '
(ਭਾਵ ਪਹਿਲਾ ਸਵੀਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ , ਫੇਰ , ਵੇਖਿਆ ਕਿ , ਸੰਸਾਰ ਬਹੁਤ ਭਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਰ ਕਾਰਣ ਜੈਨ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਯਮਰਾਜ ਨੇ ਮਾਇਆ ਬਣਾਈ । ਇਸ ਮਾਇਆ ਵਿਚ ਫਸੇ ਜੀਵ, ਮਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਅਨਿੱਡ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ ) " " ਉਪਰ ਦਸੇ ਅਨੋਤੀਰਥੀ (ਦੇਸਰੋ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉੱਤਪੱਤੀ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਈ ਉਹ ਸੱਚੇ ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ | ਲੱਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਦਾ ਕਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (ਗਲੋਂ ਬਿਨਾਸ਼ੀ 'ਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਢਾਬਾਂ ਉੱਤਪੱਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕਰਤਾ : ਜਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ਕ ਨੇ ਲੈਂਕ ਐਲਾਏ ਅਨੰਚ ਹੈ : :* ( ' , ' '
4ਟਿੱਪਣੀ-ਸਾਂਖਸ਼ ਸੱਚ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੜੇ ਰਜੋ, ਮੈ; ਸਮ ਅਵਸਥਾ · ਪਾਕ੍ਰਿਤੀ 3. ਹੈ : ਇਚ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਬ ਭਾਵ ਆਤਮਾ ਡੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਸੇ ਕਿਆਵਿਰਤੀ ' ' ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ , ਜਿਨੇ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਗੁਣਾਂ
ਦੀ ਸੱਤਾ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਸ਼ੀ .. ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਲਈ ਸੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਚੇ ਗੁਣ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਖਣੀ ਸੋਕਨ ਲਈ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਂਚਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਰਜੋ ਗੁਣੀ ਹੈ 1:ਕਾਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕੜੀ ਹੌਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਮੱਰ ਚ ਕਾਰਣੁ ਹੈ ਸ਼ ਲਈ ਉਹ ਤਮੋ ਗੁਣੀ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਬ ਸੁਖ ਦੁਖ ਤੇ ਮੋਹ ਤੋਂ ਉਚਪਦੇ ਹp . 8 ਲਈ , ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨੋਂ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਏਸ਼ੀਏ : ਇੱਥੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਪਰ ਕ੍ਰਿਝੀ ਤੇ ਖੂਹਿਲਾਂ ਬੱਲੀ ਤੱਛੁਵਚਨ ਹੈ। ਬੁੱਧੀ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਅਹੰਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ' ਅਹੰਕਾਝ : ਤੋਂ 6 ਗਊ : ਉਤਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨੇ ਨੂੰ 16 ਗਣ ਤੋਂ ਪੰਜ ਤਨ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ , ਅਤੇ ਉ ਤੋਂ ਵੀ ਆਦਿ ਪੰਜੈ ਮਹਾਉਚ ਉਤਬੰਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ , ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਈਸਵਰ ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਾਖ ਯਕਕਾ ਵਿਚੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹੈ ਵੱਲ प्रकृति विकृति महँदाखा, प्रकृति विकृतयः सप्त षोडषकास्तुविकारो न ਛੁਬਿਰਥਿpਕਿ ਉੴ ਭਾਵ ਸਓ, ਰਜ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੇਮ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੈ ਤੋਂ ਉਤਨੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਮਾਲ,, ਅਹੰਕਾਉ. ਗੁਰਝਨਮਾਤਰਾ,
[5]

Page #290

ਅਸ਼ੁੱਭ ਅਨੁਸ਼ਠਾਣ, (ਅਸ਼ੁੱਭ ਕਰਮ) ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਦੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ਈਸ਼ਵਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ) ਜੋ ਲੋਕ ਦੁੱਖ ਦੇ ਉੱਤਪੱਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਉਹ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । (10)
....
ਕਈ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਪਾਪ, ਰਹਿਤ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਬੰਧ (ਕਰਮ ਬੰਧਨ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।* (11)
F
ਜੋ ਜੀਵ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਦੇ ਵਰਤ, ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਾਪ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਫੇਰ ਗੰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੁੱਧ ਆਤਮਾ ( ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਾਰਣ) ਗੈਂਗ ਗੰਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (12)
ਰਸ ਤਨਮਾਤਰਾਂ, ਸਪਰਸ਼ ਤਨਮਾਟਰ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਤਨਮਾਤਰਾ: ਇਹ – ਸੱਤ ਪਦਾਰਥ
ਦੂਸਰੇ ਤੱਤਵਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਪਾਤੀ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖੁਦ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਖੱਬੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਇਸ ਕਾਰਣ ਇਹ ਭਰਤੀ ਵੀ ਹਨ । ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਪੰਜ ਕਰਮ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਮਨ ਤੇ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ . ਇਹ ਦੂਸਰੇ ਕਿਸੇ ਤੱਤਵ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਤੱਤਵ ਦੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਕੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਖੁਦ ਦੂਸਰੇ ਤੱਤਵਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਿਕਰਤੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿੰਨ, ਪੁਰਸ਼ ਤੱਤਵ, ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ (ਕਾਰਣ) ਹੈ ਨਾ ਵਿਕਰਤੀ । ਜਿਵੇਂ ਕੀ ਭਾਵ ਪਖੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਹੈ ਉਸ ਚਿਰ-ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉੱਤਪੱਤੀ ਸੁਭਾਵ ਪੱਖੀ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 10 ਅਸੰਦ ਅਨੁਸ਼ਠਾਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਨਾ ਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਆ । ਇਕ ਦੋਵੇਂ ਆਪਤਵਾਦੀ ਦਾ ਮੱਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾਂ ਇਸ ਮੱਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਪਾਪ ਰਚਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਮੁਕਤ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਲਿਬੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਬਮਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਕਾਰਣ ਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਹੋਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਇਹ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਸਥਿਈ ਹੈ। ਜਨਮ ਮੁਕਤ, ਕੋਚ ਜਨਮ ' ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਕਾਰਣ ਇਸ ਮੱਤ ਨੂੰ ਤੇਰਾਸ਼ਿਕ ਮੱਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੀਲਾਂਕਾ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਇਸ ਮੱਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਤੇ ' ਡੇਰਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਤੇਰਾਸ਼ਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਨਿਰਬਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਹ ਗੁਪਤ ਨਾਂ ਦੇ ਜੈਨ, ਇਕ ਨੇ ਅਪਨਾ ਕੇ ਗਲਤ ਪ੍ਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਸ ਪ੍ਚਾਰਕ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਕਾਰਣ ਤੇਰਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਟੀਕਾਕਾਰ ਵਰਤ ਲਿਆ ਹੈ । (ਡਾ. ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਬੀ) ਜੈਨ ਸਤਰ ਭਾਗ 1
•
Li
[16]
w.
ਨੇ ਸੁਭਾਵਿਕ
::

Page #291

ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਤੀਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸੰਭਵ ਵਿੱਚ ਬੁਧੀਮਾਨਮਨੁੱਖ : ਇਹ ਨਿਰਣ , ਕਰੇ, ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਨਾਂ ਹੀ ਸੰਜਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਉੱਤਮ ਸਮਝਦੇ ਹਨ (ਸੋ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਚਰਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ) (13)
ਕਈ ਸ਼ੈਵ ਆਖਦੇ ਹਨ, ( ਨਾਪਣੇ, ਆਪਣੇ ਠਾਣ (ਧਾਰਮਿਕ ਆ) ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਧੀ (ਮੁਕਤੀ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਦਰਆਂ ਦਾ, ਜੇਤੂ ਮਨੁੱਖ ਇਸੇ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਕਾਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਜਮ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਜੇ
ਕਈ ਹੋਰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੁਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਤ 'ਬਰਨ , ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਕੇ, ਰੱਗ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ , ਦਿੰਦੇ ਹਨ : (15). . . . | ਜੇ ਸੰਵਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ-ਮਰਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਮੰਦੇ , ਹੈ ਦੋ ਹਨ । ਜੇ ਉਹ (ਜੀਵ) ਜੋ ਬਾਲ ਤਪ (ਅਕਿਆਂ ਨੇਤਾ ਕਾਰਣ ਕੀਤੇ ਤੇ): ਕਾਰਣੇ ਕਦੇ ਦੇਵ ਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅਸੁਰਗ (ਨੀਚ, ਤੇ , ਪਟਿਆ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੇ ! ਅਜਿਹਾ * (ਮਹਾਵੀਰ ਬਲਮਾਨ) ਆਖਦਾ
। (16}
.
(17)

Page #292

ਚੌਥਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
ਤੋਂ
ਹੇ ਸ਼ਿਸ ! ਜੋ (ਦੂਸਰੇ ਅਨੇਤੀਰਥੀ) ਕਾਮ, ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹਾਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਉੱਹ ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ, , ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਦੀ, ਵੀ ਸ਼ਰਨ (ਆਸਰੇ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ । ਇਹ , ਲੋਕ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡਕੇ ਵੀ ਗਹਿਬ ਦੇ ਸੰਸਾਰਕ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (ਸੱਚ , ਧਰਮ ਦਾ ਆਤਮਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਹ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ).i ) , ਵਿਦਵਾਨ ਸੰਜਮੀ ਸਾਧੂ, ਅਜਿਹੇ; ਅਨੇ ਤੀਰਥੀਆਂ ਨਾਲ , ਕਿਸੇ ਕਾਰ : ' ਮੱਲ ਜੋਲ ਨਾਂ ਰੱਖੇ । ਜੇ ਕਦੇ ਮੰਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ ਨਾ ਕਰੇ !! ਤਮੀਸ਼ਾ ਰਾਗ-ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਧਯਸਥ (ਮਮਤਾ ਰਹਿਤ ਸਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਘਮ' ''.: (2)
ਕਈ ਅਨੇ ਤੀਰਥੀ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਪਰਿੜ੍ਹ (ਭੋਗੀ ਵਿਲਾਸੀ) ਤੇ ਅਰੰਬੀ (ਪਾਪੀ) ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੂ ‘ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਬੱਚਾ ਸਾਧੂ ਪਰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਪਾਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਆਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਰੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਅਜੇਹੈ , ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਵ)। (3) , '
ਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜੋ , ਭਜਨ ਬਣਾਆਂ ਹੈ । ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧੂ ਉਸ ਭੋਜਨ ਦੀ ਗੰਵੰਸ਼ (ਦੋਖ ਭਾਲ) ਕਰੋ । ਹਸਬ ਰਾਹੀਂ ਸਵੈ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਭੋਜਨ ਹੀ ਹਿਣ ਕਰੇ । ਉਸ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਤਿ ਕੋਈ ਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਰੱਖੇ । ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੇ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਅਪਮਾਨੇ ਵੀ ਨਾ ਕਰ । (4)
( 18}

Page #293

ਲਾ
, ਜੋ ·
i
t
.
ਕਈ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਲੋਕ ਵਾਦਾ ਪਾਖੰਡੀ ਗੁਲੜ੍ਹ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ੜੇ ਸਮਉਣਾ .. ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਵਾਦ ਉਲਟ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਵਿਵੇਕ-ਰਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ i {5} ...... ਲ਼ੋਕਵਾਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਅਨੰਤ ਹੈ ਭਾਵ ਜੋ ਜੀਵਇਸ ਸੰਸਡ . ਵਿੱਚ, ਜੇਹਾ ਹੈ ਅਲ, ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਅੜਾ ਹੋਗਾ । ਮਨੁੱਖ ਮਰੁਕੇ ਮਨੁੱਖ ਐ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਤਰੀ ਇਸਤਰੀ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਿੰਕ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਾਰਣ ਲੋਕ ਨਿੱਤ ਹੈ,, ਸ਼ਾਸ਼ਵਤ ਹੈ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ । ਇਸ ਲ ਦਾ ਕਲੂਗ੍ਹਾ ਭਾਵ ਸੱਤ ਦੀਪ ਸਮੁਦਰ ਹੈ ” ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਿਆਨੀਆਂ (ਵਿਆਸ ਰਿਸ਼ੀ) ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ: {ੴ
ਕੋਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਖੁੱਤਰ ਤੇ ਕਾਲਖ਼ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰ, ਲੀ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਤਾਂ ਹੋ, ਦਾ ਹੈ, ਪ ਰਸ, ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਸਭ ਪਾਸ਼ੇ, ਕਿਸੇ ਸੀਮਾ ਤੱਕ, ਜਾਨਣ ਵਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਅਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਧੀਰ ਪਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । (
, ਲੋਕਵਾਦ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿੰਦੇ ਸ਼ਾਰਕਾਚੂ ਆਖਦਾ ਹੈ । 'ਲੰਕ ' ਵਿੱਚ ਇਲੇ ਵੀ ਤਰੱਥਣ ਚਲਵਲੇ ਜ਼ੀਸ਼ਾਵਰ ਵੈਸ਼, ਬਨਸੇੜੀ ਆਉਂਦਾ ; ਮਰਸੀ ਜੀਵ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ , ਵਿੱਚ ਫੇਰਬਦਲ ਹੁੰਦਾ:ਹਿੰਦਾ ਹੈ , ਸ ਮਰਕੇ ਸਥਾਵਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਬਾਵਰੇ ਮਰ ਕੇ ਤਰੱਸ । (ਜੇ ਜੀਵ ਇੱਕਸਬਿਮੀ : ਸੁਥੇ B ਧਾਰਮਿਕ ਤਪ, ਜਪ, ਸਵਾਧਿਆਏ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹਨ) । (8)
ਔਰਿਕ (ਬਾਹਰਲਾ) ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣ, ਗਰਭ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਬਾਲ, ਨੌਜਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । (ਜੀਵ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸਮੇਂ ਭਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ,ਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਬੁਰਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । {9} | ਇਓਂ ਬੁੱਧੀਮਤਾ ਹੈ £ਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰੋ । ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੋ ਇਹੋ ਗਿਆਨੀ ਹੋਣ ਚ ਸਾਰੇ. ਹੈ ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਸਮਤਾ (ਇੱਕ ਸਮਾੜਾ) ਰਾਹੀਂ ਸਮਝੀ" । (}}
ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮੇਰ-ਤੇਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਮੁਨੀ, ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਰੂਪ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ ( ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ, ਆਸਨ, ਫੱਟਾਂ ਤੇ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਠੀਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋ (ਭਾਵ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ : (1)
} 19}

Page #294

ਮੁਨੀ ਚਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਥਾਂ ਸੰਜਮ, ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ ਖਾਨ, ਕਰੋਧ, ਮਾਇਆ ਕੈ ਲੱਭੋ ਦਾ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੀਵੈਨ ਗੁਸ਼ਾਰੇ । (2)
ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੰਜ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਪੰਜ ਸਬਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਕ ਨੀ ਝੜੀ ਲਈ ਸੰਮ ਦਾ . ਪਾਲਣ ਕਰੋ । ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ) ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (3)
ਟਿੱਪਣੀ 12-ਚਿੰਨੇ ਸੰਬਾਨ ਹਨ ਤੇ ਈਰੀਆ ਸਮਿਤੀ' (ਦੇਖਭਾਲ ਕੇ ਵਸਤੂ ਹਿਣ ਚਲਨਾਂ। (2) ਆਸਣੁ ਤੇ (ਵਰਤਨ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ । ਭਾਂਡ ਟਿਊਪਿਨ ਸਮਿਤੀ । (3) ਭੇਜਲ ਨੂੰ ਦੋਖ ਝੱਲ ਕੇ ਹਿਣ ਕਰਨਾਂ ਏਸ਼ਨਾ ਸਮਿਤੀ ਹੈ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਸਾਧ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਿਤੀ ਵੀ ਸਮਝਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਕਾਰਣ ਉਚਾਰ ਤੇ
ਤਰਬਾਂ ਸਮਿਤੀ ਵੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸੋ, ਸਾਲ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਟਿੱਪਣੀ---(13):ਪੰਚ ਸਬਰ ਹਨ । (1) ਅਹਿੰਸਾ (2) ਸੱਚ `(3) ' ਚੈਰੀ ਦਾ ' ਤਿਆਰ (44 ਅ ਹਿ ' (ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਦੁੱਧ , ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਡਿਆਗ)( ਹਮ' ਚਰਜ (ਮਨ, ਵੇਚ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ , ਸੰਜਮ ਤਿੰਨ ਪੱਤੀ' ਅਖਵਾਉਦਾ ਹੈ)
{ 20 }

Page #295

ਦੂਸਰਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਅfuਐਨ ਇਸ ਦਾ ਛੰਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਦੌਰਾਲਿਆਂ ਹੈ । ਇਸ ਛੰਦ ਵਿਚ ' ਰਚਨਾ ਕਾਰਣ ਹੀ . ਇਹ ਵੈਲਿਆ ਅਧਿਐਨ ਹੈ : ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ , ਵੈਦਾਚਿਕ ਹੈ , ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਕਰਮ ਦੀ ਵਿਦਾਰਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਾਵ ਕਰਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਟੀਕਾਕਾਰ ਤੇ ਨਿਯੁਕੈਂਡੀ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਅਰਬ ਕਰੰਦੇ ਹਨ ?
"ਇਸੁ ਅੰਧਿਐਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ, ਵੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ , ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਜੀ ਸੰਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਤਾ ਮਰ , ਦੇਵੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਨਾਭੀ ਦੇ ਘਰ ਅਯੋਧਿਆ , ਵਿਖੇ ਜਨਮ ਲਿਆ । .
ਆਪ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੜਕੇ ਭਰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਬਨਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਲਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ 48 ਡਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਹੋਣ , ਲਈ ਕਿਹਾ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਠੁਕਰਾ ਕੇ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ !
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਦਾ ਉਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਰ ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂਬਨੁਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ,,.
: ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇਵ-ਨੇ; ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਿਨਾਬੜਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੈਰਾਗ, ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ | ::. |'' ਇਸੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਐਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦੇਸ਼ਕ ,
ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਹਿੱਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਅਹਿੱਤ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ । ਦੂਸਰੈ ਉਦੈਸਕ ਵਿਚ ਅਭਿਮਾਨ ਤਿਆਗ ਅਤੈ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਾਰਤਾ ਦਾ ਵਰਨੋਣਾਂ ਹੈ । ਤਰੇ 'ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਣ ਵੱਧੇ ਹੋਏ ' ਕਰਮਾਂ
ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ! , . " ਇਸ ਲਈ ਸਾਧੂ-ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਐਸ਼ੋ-ਆਰਾਮ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ (ਅਣਗਹਿਲ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਜੰਗ !, . . । ' ' , ' ; ; . .' , .. , ,
(2!
. . . --

Page #296

ur,
| ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
:
ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜੀਵ ! ਤੁਸੀਂ ਬਧੀ (ਆਤਮ ਗਿਆਨ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ! ਇਸ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ? ਜੋ ਰਾਤ ਬੀਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ . ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਸੰਜਮ ਰੂਪੀ ਜੀਵਨ ਵੀ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (2).
"ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼. ਪੰ, ਬਟੇਰ ਨੂੰ ਨਕ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੌਤ , ਵੀ : ਜੀਵ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।, ਉਮਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (੪)
ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ,ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਰਮਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਗੁੱਤੀ , ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਮੰਦਆਂ ਡਰ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮਨੀਅਰੰਥ' (ਪੰਪ ਰੋਹਿਤ) ਹੋ ਜਾਵੈ । (3)
ਆਰੰਭ (੫੫ ਰਹਿਤ ਜੀਵਨ) ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ, ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਤ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੁਗਨੇ ਲਈ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵਲ ਭੌਗੇ ਬਿਨਾ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । (4)
ਦੇਵ, ਗੰਧਰਵ, ਰਾਖਸ਼, ਅਸਰ, ਭੂਮਿਚਰ, ਸਰੀ ਸਰੱਪ, ਸੱਪ ਆਦਿ ਰੰਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵੀ ਰਾਜਾਂ, ਸਲੱਖ ਸੇਠ, ਹੋਮਣੇ ਆਦਿ ਸਸ਼ੇ ਹੀ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਗਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਨ ॥ ਤਿਆਗਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮੰਚ ਹਰਪ੍ਰਾਣੀ ਲਈ, ਹਰ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ?
1.
:
.
:
(3)
. ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਾਲ ਦੇ ਦਰਖਤ ਦਾ ਫ਼ਲ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਟੁੱਟਕੇ ਅਚਾਨਕ ਹੈ, ਹੋਨਾਂ , ਗਿਰ . ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਮ, ਭੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਿਆ ਜੀਵ ਉਮਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (6) | ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋਵੇ, ਚਾਹੇ ਬੂਮਣ
ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਭਛ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਉਹ ਮਾਇਆ [ਠੱਗਾਂ} ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ | ਤੇਜ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਕਰਮ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਖਸ਼ਦਾ ! (7)
ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ
ਆ
ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਖਣ
[ 22

Page #297

*
.
|
*
ਹੈ ਸਿਸ਼ ! ਕਈ ਲੋਕ ਪਰਿ ਗਹਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਹ ਸੰਜਮ ਦਾ ਠੀਕ ਪੱਲੋਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸੱਕਦੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਮੁਕਤੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਕਰਦੇਂ ਹਨ, ਪਰ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਕੋਈ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਪਰਲੋਕ ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਅਜੇਹਾ ਭਰਿਸ਼ਟ ਅਨੇਕਰਥਾਂ ਵਿੱਚਥੇ ਓ ਨੂੰ ਵੱਸ ਸਾਰੇ ਹੇਨ ਲੈ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ ਦਾ, ਦੱਬ ਉੱਠਾਉਂਦੇ ਹbi (8)
ਭਾਵ ਕੋਈ ਮੰਗਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਚਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮੰਦਾ , ਹੈ , ਮਹਲੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ‘ਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਜੈ ਮਾਇਆ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆਂ ਨੂੰ · ਉੱਚ ਅਨੰਭ ਕੱਲ ਚੂਕ
ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ 'ਬਾਲੇ ਦੁੱਖ ਭੰਨ ਹੈ । 9} . . . . . . '.“ਹੈਂ ! ਹੁਣ ਤੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਛੱਡ ਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਸ਼ਵਾਨੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆਂ ਕਾਮ-ਭਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਝਿਆ ਹੈ ਉਹ ਹਿੱਤ ਅਹਿੱਤ ਨੂੰ ਨਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (10) H': “ਹੈਂ ਮੰਨੁੱਖ ! ਤੂੰ ਯਤਨਾਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ' ਬਿਤਾ, ਕਿਉਕਿ ਜਿੱਤੇ #ਵਧਾਨੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੂਖਮ ' ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭਰੋ ਰਾਹ ਉੱਪਰੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਜ਼ਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ *ਮੈਰਥਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਥਨ ਹੈ ।** ' (11) :. .. :: : '
ਜਨਾਂ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਪੁੱਪਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉੱਹ ਹੀ ਸੰਜਮ ਦੌ ਪਾਲੰਣ ਵਿੱਚ ਸਾਵਧਾਨ ਹਨ । ਜੋ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤ* ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਉਹ ਮੁੱਕਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੀ ਹਨ । {{} . . .
ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਸੰਚੇ, “ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜੀਵ ਇਸੇ ਵਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੁੱਖ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨੀ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸੰਮਭਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਹਮਣੀ ਕਰੋ 1 (13)
ਜਿਵੇਂ ਲਿੱਪੀ ਹੋਈ ਕੰਧ ਤੇ, ਲੇਪ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਕੰਧ ਕੰਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਕਾਰ ਤਪ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਕੰਮਜੋਰ ਬਨਾਉਣਾ ਧੀਦਾ ਹੈ । ਅਸਾਂ ਦਾ
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 12-ਸਾਧੂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਤਿੰਨ ਕਰਨ, ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਿੰਨ ਕਰਹਲੀ ਅੱਬਾਉਣਾ ਉੱਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਮਝਨਾ । r' ਇੰਨੇ ਉਂਗ ਲਸੰਨ, ਵਚਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਇਆਂ(ਬੰਰੀਰ) - "" '"
[23]

Page #298

'
: ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮਜੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਕਿ
ਸੰਰਵੱਗ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਫਰਮਾਇਆ , ਹੈ । (14)
ਜਿਵੇਂ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਪਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਧੂੜੇ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਦੂਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਸੇ ਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤੀ ਦੇ, ਇੱਛਕ, ਤਪੱਸਵੀ, ਅਹਿੰਸਕ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । (15) , i : ਘਰ ਦੇ ਭਿਆਸੀ, ਦੇਸ਼ ਮਿਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਝੇ, ਸੰਜਮੀ, ਤਪੱਸਵੀ
: ਮੁਨੀ, ਉਸ ਦੇ ਸੰਸਾਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮਾਤਾ, ਪੁੱਛਦੇ, ਪੰਡੇ, ਬੜੇ (ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ) ਭਾਵੇਂ , ਲੱਖ਼ ਰੋਕਣ, ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਬ ਨੂੰ ਬਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ . । {{6) . .
. ., . ਸਾਧੂ ਦੇ ਸੰਸਾਰਿਕੁ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਸਾਧੂ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਲੱਖ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ, ਪੁੱਤਰ
, ਦੀ ਮੁਮਤਾ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਣਾ, ਤਾਂ ਵੀ ਸੰਜਮ ਲਈ ਤਿਆਰ, ਮੁਕਤੀ ਪੱਬ ਦਾ w : ਯਾਤਰੀ ਝੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਹਿਸਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ ! (7) i, ਭਾਵੇਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਲਈ ਲਾਲਚ ਦੇਣ, ਤਾਂ ਭੀ ਬੁੱਧੀਮਾਨ
ਅਸੰਜਮੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਘਰ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ * : ਰਖ ਸਕਦੇ । (I8). 11 (''. t . ਸਾਧੂ ਤੂ ਮਮਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮਾਪੇ, ਪੁੱਤਰ ' ਅਖੇ " ਨੀ ਕੀ ਨੰਦਸੇ ਪ੍ਰਬ ਮ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਹੇ ਮਨੀ ! ਤੋਂ ਸ਼ਾਮcਰ ਹੈ, ਤੂੰ ਸਾਡਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਨ ਕਰ । ਮਾਂ ਪਿਓ
ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਰਲੋਕ (ਸਦਰਤੀ) ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਦੇਖ ਭਾਲੇ ਕਰ ।*(19) !' ਮ ' - 1
ਕੋਈ ਕੋਈ ਸੰਜਮ ਰਹਿਤ, ਅੱਜ ਹੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ, ਵਿੱਚ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਗਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੰਜਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਰਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।(26) . * * * :* : ' , ...
“ਹ ਵਸ ਹੋ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬੇਸ਼ਰਮ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੋ ਪੰਡਿਤ (ਗਿਆਨੀ) ! ਤੂੰ ਰਾਗ ਦਲੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋਕੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ । ਸੱਤ ਅਤੇ ਅਸੱਤ ਤੋਂ :: ਜਾਣੂ ਹੈ ਕੇ, ਪਾਪ ਛੱਡ ਕੇ ਚੰਗੋ ਰਾਹ ਤੋਂ ਚਲੇ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਹੀਂ”ਮਹਾਨ 'ਗੋਹ ਤੇ ਚਲਦੇ
ਫ਼ ! ਇਹੋ ਮਹਾ ਮਾਰਗੀ ਸਿੱਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ ਅਤੇ " ਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। :: ਧਰਵ (ਸਬਿਰ) ਤੋਂ ਪਾਪ ਰਹਿੰਡ ਹੈ । (21)
ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਨ ਵਾਲਾ ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਦੀ ਕੁੜੀ ਰਾਹੀਂ, ਧਨ, ਦੌਲਤ, ਪਰਿਵਾਰ, ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਸ੍ਰਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ।
( 24 }

Page #299

H
ਦੂਸਰਾ ਉਦੈਸ਼ਕ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਚੇਵ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਜਿਵੇਂ ਸੱਪ ਕੰਜ ਛੱਡਿਣ ਯੋਗ ਸਮਝ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਓ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਰਮ ਉੱਪੀ ਧੂੜ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ! ਕਸ਼ੀਏ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ : ਅਜਿਹਾ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ ਜਾਤ, ਗੋਤ ਦਾ ਅਹੰਕਾਲ ਨਾ ਕਰੇ | ਸ਼ੋ ਵੀ ਇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਦਾ ਨਾ ਕਰੋ ।
“ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਜੋਨੰਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਜਾਣ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਮੜ੍ਹਨਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ। “R* ਦੁਸਰੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਦੁਬਰੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਾਂ । ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਾਰ ਨਾਲ ਬੁਰਿਆ ਵਿਚਾਰ ਛੱਝਣ ਯੋਗ ਹੈ। (2) : : : : : : . . .
ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਣ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਰਵਕੁੜੀ ਰਾਜਾ ਹੋਵੇ, ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਨੌਕਰ ਦਾ ਨੌਕਰ ਹੋਵੇ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਨੀ ਵਰਬ ਹਿਫ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝੂਠੀ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਉਸ ਤਿਆਗੀ ਨਾਲੇ ਸਮਾਨਤਾ ਪੂਰਵਕ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ 1 , ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਨੀ ਬਣੇ ਦਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਦਨਾਂ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (3)..
| ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁੱਧ, ਜੀਵਨ ਭਰ: ਸੰਜਮ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲਾ, ਮਾਇਕ ਛੇਦ ਸਥਾਪਨੀਆਂ ਚਾਰਿਤਰ , ਮੁਨੀ ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਰੂਪ) ਵਾਲਾ ਮੁੰਨੀ, ਵਿਵੇਕ ਪੂਣਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਘੋੜੀ ਤੱਕ ਸੈਜਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । (4) ,
' : : :: : ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਦਾ ਤ੍ਰਿਕਾਲਦਰਸ਼ੀ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਅਤੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਗਿਆਨਵਾਨ ਮੁਨੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਲਿਆਵੇ । ਕਠੋਰ ਵਾਕਾਂ ਅਤੇ ਸਜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਰੀ ਸਹਨਬੀਲਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ · ਥਰੇ 1 . (5) :
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 4- ਸਾਧੂ ਦੀ ਸੰਜਮ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਪੰਜ ਚਾਰਿਤਰ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ 1. ਮਾਇਕ . ਛੇਦੋਪਸਥਾਪਨੀਆ 3. ਪਰਿਹਾਰ ਵਿਧੀ 4. ਅਤੇ ਯਥਾਂ ਅਖਿਆਤ ।
{25 ]

Page #300

ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਵਾਨ (ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਬ) ਮਨੀ ਸਦਾ ਕੋਸ਼ਾਏ ਨੂੰ ਜਿੱਤੇ ਨੂੰ ਸਮਭਾਵਨਾਲ ਅਹਿੰਸਾ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰੇ । ਸੰਜਮ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਰਾਧਨਾ ਨਾ ਤਿਆਗੇ । ਅਪਮਾਨ ਮਿਲਤੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਣ ਤੇ ਅਭਿਮਾਨ ਨਾ ਕਰੇ । (6) * * * *
ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਸਮਾਧੂ ਪ੍ਰੇਮ ਭਰਪੂਰ, ਧੰਨ, ਸੰਪੱਤੀ ਆਦਿ ਬਾਹਰਲੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਦਿ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਮੁਨੀ , ਬਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਯਪ (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਫੈਲਾਵੇ 1 (7) . .
· ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਾਲੇ · ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਸਮਭਾਵ ਰੱਖਣੇ ਵਾਲਾ, ਸੰਜਮੀ ਅਤੇ ਵਿਕੀ ਮੁਨੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ
ਹਿਫ਼ ਨਾ ਕੁਝੇ । (8) . . .. :
!
!
,
,
,, ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਮੁਨੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਰੰਭ (ਪਾਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਕਾਰਣ ਹੀ ਮੁਨੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ (ਸੰਹ ਦੀ ਭਾਵਨਾ) ਤਿ ਮਮਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ, ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਪ ਹਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਗੋਂ ਲੱਖਾਂ ਦੁੱਖੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪਰਿਹ 'ਰਤੀ ਤੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾ । {9} ; ' '. : : : . ਧੰਨ, ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਆਦਿ ਰੂਪ (ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ) ਵਾਲਾ ਗ੍ਰਹਿ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਇਸ ਲਿੰਕ ਤੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝੋ ! ਇਹ ਨਾਸ਼ਵਾਨ (ਅਨੰਤ) ਵਸੰਤਾਂ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਕੌਣ ਸਮਝਦਾਰ ਘਰ ਤੇ ਹਿਸਥੀ ਦੇ ਝੰਜੋਟ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰੇਗਾ । (10)
, “ਮਰਾ ਰੂਪੀ ਕੀਚੜ ਨੂੰ ਲੰਘਨਾ, ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਲਈ ਬਹੁਤ , ਕਠਿਨ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਜਾਣਕੇ ਮੁਨੀ, ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ, ਬੰਦਨ ਪੂਜਾ ਦਾ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰੇ । ਇਹ ਹੰਕਾਰੁ ਰੂਪੀ ਕਾਂਵੇਂ ਦਾ ਤਿਆਗ਼ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ । ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਨੀ ਲਈ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਛਾਲਤੂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਤਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ : (1)
ਸਾਧੂ ਦਰਵ (ਸ਼ਰੀਰ ਪੱਖ* ਇਕੱਲੇਲ ਅਡੇ , ਰਾਗ, ਦਵੜੇ, ਹਿੜ ..ਹੋ ਕੇ ਜਰੇ । ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਕਾਯੇਤਸਰਗ, ਬਰੀਵਾਲਿਆopਰੇ ਇੱਬੀ-ਦੀਆਬਨ ਫੁੱਟਾ ਹੋਣ ਕਰੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ' ਧਿਆਨ ਕਰੋ । ਤਪੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ , ਲਗਾਵੇ । ਬਚਨ ਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (12) 11 · 4 ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਉਜਾੜੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ
[ 26 }
॥
*
*
*
*

Page #301

ਨਾ ਖਲੇ ਨਾ ਬੰਦ ਕਰੇ । ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰੋ ਤਾਂ ਸਾਵਧਯ (ਪਾਪਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰੇ । (13) . .. .'
: "
।
*
::
..
.
.
..
*
.
.
.
.
.
.
#
ਘਮਦੇ ਘੀ ਪਦੋਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਛਿਪ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਟਿਕਾਣਾ ਕਰੇ । ਯੋਗ ਤੇ ਅਯੋਗ ਆਸਨ ਮਿਲਣ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪਰਸ਼ੋ (ਅਚਾਨਕ ਆਉਣ ਵਾਲੋਂ ਕਸ਼ਟ) ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰੇ : ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਘਬਰਾਏ । ਮੱਛਰ, ਸ਼ੋਰ ਜਾਂ ਸੱਪ ਆਦਿ ਜਾਨਵਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਵ ਆਉਣ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣਾ, ਆਰਸੰਨ ਨਾ ਛੱਡੇ । ਕਟਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਨਾਲ ਸਹਿਨ ਕਰੈ । (14) ... ...
... ... .. ਉਜਾੜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾ ਮੁਨੀ ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਚੇ , ਕਸ਼ਰੀ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ‘ਕਰੇ । ਡਰ' ਦਾ ਚਿੰ ਮਾਤਾਰ ਵੀ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਨਾ ਲਿਆਵੋ {1) : -
ਅਜਿਹੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾਂ ਕਰੇ : ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱ ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ, ਮੌਨੀ ਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਕਬੋਟ' ਸਹਿਣਾ ਸੁਖਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈi (16)
“ਜਿਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਤੇ ਪਰਾਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਉਪਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸਰੀ, ਪਸ਼, ਨਿਪੁੰਸਕ (ਜ) ਰਹਿਤ ਮੱਕਾਨ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ 'ਸੰਮਾਇਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਧਾਰੋਕ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਚਰਿੱਤਰਵਾਨ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ! (7)
ਜੋ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਪੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕੀਤੇ , ਬਿਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਰੁਤ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰੂਪੀ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਅਸੰਜਮ ਤ ਸ਼ਰਮ
ਸੱਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜਹੈ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਮਿਲਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ । ਅਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਾਰਨ ਮੁਨੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਧੀ (ਆਸਕੋ ਦੁੱਖ) ਪੈਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
£ * * :: F * * :* : : : : : : : (18}
ਜੋ ਕਲੇਸ਼ੀ ਹੈ ਜੋ ਕਠੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸੰਜਮ, ਜਾਂ ਮੰਸ਼ : ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਪੰਡਤ (ਗਿਆਨੀ)'' ਕਦੇ ਵੀ 'ਕਰੋਧ ਨਾ ‘ ਕਰੇ ! {19). ਕਰੇ : (19) . ........... .
- ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 17-ਜੈਨ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਪੁੰਸਕ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦੇ ਹਨ {i .. . (1) ਜਨਮ ਨਪੁੰਸਕ, (2) ਬਨਾਵਟੀ ਨਪੁੰਸਕ ।..
'
..
.
.
!
)
।'
,
.
.. :
:
"
[2
]
• • •
• ' ,
'::::

Page #302

ਸੰਬੰਧੀ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ ਵਰਤਨ ਵਿਚ ਉਸੇ ਨੂੰ ਸਮਭਾਵੀ (ਚਾਰਿੱਤਰਵਾਨ) ਕਿਹਾ ਹੈ । (20)
ਜੋ ਮੁਨੀ ਸਚਿੱਤ (ਜੀਵ ਸਹਿਤ) ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਘ੍ਰਿਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਰਲੋਕ ਜੋ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ
ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਡੋਰ ਟੁੱਟਣ 'ਤੇ ਫੇਰ ਨਹੀਂ ਜੁੜਦੀ। ਅਜਿਹਾ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਅਗਿਆਨੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਪਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਜੀਵ ਹੀ ਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੱਦ (ਅਹੰਕਾਰ) ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ (ਭਾਵ ਮੈਂ ਧਰਮੀ ਹਾਂ ਦੂਸਰੇ ਅਧਰਮੀ ਹਨ) ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਬੇਕਾਰ ਹੈ।” (21)
ਧੋਖੇਵਾਜ ਤੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਅਜਿਹਾ ਜਾਣ ਕੇ ਮਾਇਆ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਘੁੰਮ ਮਨ ਬਚਨ ਤੋ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਗ਼ਰਮੀ ਸਰਦੀ ਦੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਸਹੇ । (22)
ਜਿਵੇਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਜੁਆਰੀ ਇੱਕ, ਦੋ ਜਾਂ ਤੀਸਰੇ ਦਾਵ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ' ਚੌਥੇ ਂ ਦਾਵ ਤੇ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਿਆਨੀ, ਉੱਤਮ ਤੇ ਕਲਿਆਣ ਕਾਰੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।(23)
ਜਿਵੇਂ ਜੁਆਰੀ ਇੱਕ ਦੋ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਾਰ ਤੇ ਦਾਓ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਗੰਭੀਰ ਸਰਵਗ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੋ ਧਰਮ ਤੇ ਦਾਓ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਮ ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਉੱਤਮ ਹੈ ।(25)
“ਮੈਂ ਕਸ਼ਯਪ (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ) ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਜੋ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹਨ ਉਹ ਹੀ ਕਸ਼ਯਪ ਭਗਵਾਨ (ਸ਼ਭਦੇਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੱਕ) ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਹਨ ।" (25)
i
“ਜੋ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਗਿਆਤਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਵੀਰ) ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹੀ ਪੁਰਬ ਧਰਮੀ ਹਨ । ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਕੁਰਾਹੇ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਠੀਕ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਤੋਂ ਗਿਰ ਜਾਣ ਤੇਵੀ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ।” (27):
.
ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਭੱਗੇ ਕਾਮ, ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕਰੋ । ਅਠ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ । (ਤਾਕਿ ਮੁਕਤੀ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਮਿਲ ਸਕੇ) ਜੋ
[ 28 ]

Page #303

ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਵਾਲੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸਮਾਧੀ (ਸੁੱਖ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (2).
ਭੋਜਨ ਨੂੰ fਗਿਆ ਮੁਨੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣਿਆਂ ਨਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਜਾਵੇ, ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਤਸ਼ ਨਾ ਦਸੋ । ਮੀਂਹ ਜਾਂ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾ ਦੱਸ । ਸੰਜਮ ਦਾ ਆਚਰਣ ਕਰੇ । ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਤ ਮਮਤਾ ਨਾ ਰੱਖੋ ।
(28) .
ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਮਾਇਆ, ਲੋਭ, ਮਾਨ, ਅਤੇ ਕਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਜਿਨਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੀ ਵਿਵੇਕੀ ਤੇ ਧਰਮੀ ਹਨ । (29)
| ਮੁਨੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਰਾਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਹੋਕੇ, ਆਤਮ-ਹਿਤ ਵਲ ਅੱਗੇ ਵਧੇ । ਮਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬਰ (ਕਰਮ ਬੰਧ ਰੋਕਣ ਦੀ
ਆ) ਕਰੇ । ਧਰਮ ਦੀ ਹੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰੋ । ਤਪੱਸਿਆ ਰਾਹੀਂ ਪਰਾਕਰਮੀ ਬਣੇ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿਚ ਕਰੇ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ । (30) ...
ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਗਿਆਤਾ ਨੰਦਨ (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ) ਨੇ ਸਮਾਇਤ ਆਦਿ ਜੋ ਕਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣੀ ) (31)
ਆਤਮ-ਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀਰਾਗੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਸਿਆ ਧਰਮ ਹੀ ਸ਼ਟ ਮੰਨੇ, ਅਜਿਹੇ ਜਾਣ ਕੇ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨੀ, ਗੁਰੂ ਆਗਿਆ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਪਾਪਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ !
(29)

Page #304

ਤੀਸਰਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
ਮਿਥਿਆਤਵ ਅਵਿਰਤੀ ਆਦਿ ਕਰਮ ਆਸ਼ਰਵ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸੰਜਮ ਰਾਹੀਂ, ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਬਹਾਓ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਕਰਮ-ਬੰਧ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (1)
ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚੋ ਸਮਝੋ ਕਿ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (2)
ਜਿਵੇਂ ਵਪਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਵੇਚੇ ਰਤਨ ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਚਾਰਿਆ [ਧਰਮ ਪ੍ਰਮੁਖ] ਰਾਹੀਂ ਕਿਹਾ ਧਰਮ, ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਤੇ ਪੰਚ ਮਹਾਂਵਰਤ [ਅਹਿੰਸਾ ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਤੱਕ] ਧੰਨਵਾਨ ਜੀਵ ਹੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । (3)
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਉਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਮਨੁੱਖ, ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੱਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਖੇਂ ਸਮਾਧੀ (ਸੁੱਖ) ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ । (4)
ਜਿਵੇਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਲਦ, ਹੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਡੰਡੇ ਮਾਰਨ ਤੇ ਵੀ ਰਾਹ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਲਸੀ ਤੇ ਦੁਰਬਲ ਜੀਵ ਦੁੱਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਝਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਮੀ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੈਂ ਅਜ ਜਾਂ ਕਲ ਇਹ ਭੋਗ ਛਡ ਦੇਵਾਂਗਾਂ' ਪਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕਾਰਣ ਉਹ ਇਹ ਛਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਦੀ ਇਛਾ ਮੁਕਤੀ-ਮਾਰਗ ਦੇ ਇਛੁਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਮ-ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਘਟ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (6)
“ਮੌਤ ਪਿਛੋਂ ਦੁਰਗਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰੇ । ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿਖਿਅਤ
( 30 )
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇ ਕਰ । ਹੇ ਆਤਮਾ !

Page #305

ਗਲਤ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ' ਦੁਰਗਤ ) ਵਿਚ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦੁਰਗਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” (7)
* ਜਿੰਦਗੀ ਹਰ ਪਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਕਾਰਣ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।” ਇਸ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਬਮਝਦਾਰ ਪੁਰਸ਼ ‘ਕਾਮ-ਭਾਗ ਪ੍ਰਤਿ ਲਗਾਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। (8)
.::
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭ (ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਪਾਪ) ਵਿੱਚ ਲਗੋ ਪਾਣੀ ਅਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਜਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹਤਿਆਰੇ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤਕ ਨਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਬਾਲ ਠੱਪ (ਅਗਿਆਨਤਾ ਪੂਰਬਕ ਕੀਤਾ ਹੱਠ ਯੋਗ ਆਦਿ ਤੱਪ) ਫਲ ਸਦਕਾ ਦੇਵਗਤੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਨੀਚ ਗਤੀ ਦੇ, ਅਸੁਰ ਦੋਵਤਾ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ । (9)
ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਧਾਗਾ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ, ਫੇਰ ਕੋਈ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਅਗਿਆਨੀ ਮੂਰਖਤਾ ਨਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਸਾਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ : ਮਤਲਬ ਹੈ ਕੌਣ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਆਇਆ ਹੈ ? (ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਵੇ ।)” (10)
ਦੱਸੋਂ - ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ
ਹੈ ਗਿਆਨ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਹੀਨ ਅੰਨ੍ਹੇ ! ਤੂੰ ਸਰਵੰਗ` ਦੁਆਰਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਚਲ । ਇਹ ਸਮਝ ਕਿ ਆਪਣੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਹੀ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ ਸਦਕਾ ' ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । (11)
ਦੁਖੀ ਜੀਵ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੋ । ਗਿਆਨੀ ਸੱਭ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । (12)
ت
"
ਜਦ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਹਿੰਸਾ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਵਧਾਨੀ ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਮਭਾਵ ਵਰਤਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਵਰਗ ਨੂੰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਪੰਜ ਮਹਾਂਵਰਤ ਦੇ ਧਾਰਕ ਮੁਨੀ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾਨ ਹੈ । (ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਦਰ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੈ ) (13)
Fin
(31)
ਭਿਖਸ਼ ਨੂੰ ਵੀਤਰਾਗ ਦੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤਿ ਉੱਦਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਵਾਰਥ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਬੁੱਧ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (14)
!

Page #306

31,"
!
. ਸਾਧੂ ਗਲਤ ਤੇ ਠੀਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਸੰਬਰ (ਕਰਮ ਬਹਾ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰੇ । ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ (ਸ਼ਰੀਰ) ਦੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹੇ 1 fਗਿਆਨ ਪੂਰਵਕ ਆਪਣੇ ਤੇ ਪਰਾਏ ਦੀ ਪੂ ਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ,ਮੋਸ਼ ਵਲ ਅਗੇ ਵਧੇ {15)
ਅਗਿਆਨੀ ਧੰਨ ਆਦਿ ਅਜੀਵ, ਵਸਤੂਆਂ, ਪਸ਼ੂ ਹੈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਸਰਾ (ਸ਼ਰਨ) ਮੰਨਦਾ ਹੈ ! “ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਾਂਗਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । (16} .
ਆਸਤਾਵੇਚਲੀਆਂ ਕਰਮ (ਖ ਭੋਗ ਕਾਰਣ, ਕੁਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਭੋਗਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਉਮਰੇ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਕਾਰਣ ਜਦ ਮੌਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ । (17)
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ! ਪ੍ਰਟ ਤੇ ਅਟ ਦੁੱਖ ਝੱਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਠੱਗ ਜੀਵ ਜਨੇਮ, ਬੁਢਾਪਾ, ਮੱਤੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਰਹੇ ਹਨ : (18)
ਬੁੱਧਆਨ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਐਂਕੇ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਤੇ ਸਚੇ, “ਵੀਰਾਂਗ ' ਦਾ 'ਧਰਮ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਇਹ ਬਹਿਸ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਮੌਕਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਥਾਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆਂ ਉਹ ਮੁੜ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਹਿਲੇ: ਤੀਰਬੰਧਾਂਚ ਓਵ ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ । (19) ; '' : ; : : : :
ਬਾਕੀ ਹਿਕਰਾਂ ਚਾਂਈ ਇ , ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ :ਸਾਬੇ 'ਡੀਲ ਬੰਕਰਾਂ ਦਾ ਇਕੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਭੂਤਕਾਲ, ਬਰਮਾਨੇ ਗਾਲ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੱਤ ਡਚ ਨਹੀਂ ਇਥਰੀ ਖੁਰਸ਼ੇਰ · ਲੈ ਵਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਇਹ : ਰਾਹ ਰਿਸ਼ਵ ਦੇਵ ਤੋਂ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਦਸਿਆ ਹੈ । (20)
| ਮਨ, ਵਚਨ ਡੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ ਹੱਡਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਤਮ-ਕਲਿਆਣ ਵਿੱਚ ਲੀਫ ਰਹਿਝੇ ਤੇ ਨਿਦਾਨ-ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਆਚਰਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਨੰਤ ਜੀਵ ਸਿੱਧ ਹੋਏ ਹਨ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣਗੇ । (2)
' ਸਰਵ ਉੱਤਬਟ ਗਿਆਨਵਾਨ ਦਝਿ ਦੇ ਧਾਰਕ ਇੰਦਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਰਾਹੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਰਹਮ-ਗਿਆਤਾ ਪੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਇਹੋ ਧਰਮਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (22) .. ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਬਾ 2-ਨਿਦਾਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੱਤ ਸਮੇਂ ਦੇਵਗੜੀ ਦੀ ਇਛਾ ਜਾਂ ਤਪ
ਦਾ ਵਲ ਚਾਹੁੰਣਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵਹਾਓ ਅਜਿਹੀ ਸੌੜ _ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲਾ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
|
[32]

Page #307

ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਐਨ ਉਪਸਰਗ ਪਰਿਗਿਆ .
ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜੋ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਉਪਸਰਗ ਦਾ ਅਰਥ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
आंगतुगो य पीलागरो य जो सो उवसग्गो ।
ਅਰਥ-ਜੰ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤਾ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂ ਆਦਿ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥ ਰਾਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਰੀਰ ਜਾਂ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਪਸਰਗ ਹੈ ।
ਉਪਸਰਗਾਂ ਦੇ ਕਈ ਭੇਦ-ਉਪਭੇਦ ਹਨ । ਪਰ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇ ਭੇਦ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । (1) ਐਘਿਕ (2) ਅਪਮਿਕ ।
ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇ ਉਤਪੰਨ ਭਾਵ-ਉਪਸਰਗ ਨੂੰ ਐਘਿਕ ਉਪਸਰਗ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਡੰਡਾ, ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਦਿਤਾ ਕਸ਼ਟ ਅਪਮਿਕ ਉਪਸਰਗ ਹੈ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਵਿੱਚ ਤਿਲੋਮ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲ (ਯੋਗ) ਉਪਸਰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ | ਦੂਸਰੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਅਨੁਲੋਮ (ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਜਾਨਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਉਪਸਰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਤੀਸਰੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਕਲੇਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨੈਤੀਰਥੀ (ਦੁਸਰੇ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ) ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਬਚਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਉਪਸਰਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।
ਚੌਥੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਅਨੇਤੀਰਥੀਆਂ ਵਰਗੇ ਉਪਸਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਰੇਸ਼ੇ (ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
ਸਾਧਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰਗਾਂ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
( 33 )

Page #308

ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਐਨ (ਉਪਸਰਗ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ) ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
ਜਦੋਂ ਤਕ ਜੇਤੂ ਪ੍ਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਾਇਰੋਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਹ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੂਰਵੀਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
1
ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਪਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ੂਰਵੀਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਦਰਿੜ ਪ੍ਰਤਿੱਗ (ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਨੂੰ ਲੜਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਛੋਟੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ- 1. ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ ਦੀ ਕਥਾ ̈ ਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖੀ ਹੈ । ਵਸੁਦੇਵ ਦੀ ਭੈਣ ਦੇ ਗਰਭ ਤੇ ਦਮਘੋਸ਼ ਰਾਜਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਚਾਰ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਾ, ਅਦਭੁਤ ਪਰਾਕ੍ਰਮੀ ਤੇ ਝਗੜਾਲੂ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਬਚਿੱਤਰ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਕ ਜੋਤਸ਼ੀ ਤੋਂ ਉਸ (ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ) ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਪੁਛਿਆ। ਜੋਤਸੀ ਨੇ ਰਾਨੀ ਮਾਦਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾਤੇਰਾ ਇਸ਼ ਪੁਤਰ ਬਹੁਤ ਯੋਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਜਿਸ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਡਰ ਵਸ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬਾਹਾਂ ਰਹਿ ਜਾਨ, ਉਸੇ ਪੁਰਸ਼ ਤੋਂ ਇਹ ਡਰੇਗਾ। ਇਸ ਭਵਿਖ ਵਾਨੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਪਣੇ ਪੁਤਰ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਸ਼ਿਖਾਲ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬਾਹਾਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਜੋ ਮਨੁਖ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
.:
ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਬੁਆ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਗਿਰ ਕੇ ਕਿਹਾ—“ਜੇ ਇਹ ਬਾਲਕ ਗ਼ਲਤੀ ਵੀ ਕਰ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਵੀਂ ।” ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸੌ ਅਪਰਾਧ ਖਿਮਾ ਕਰ ਦੇਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਲਈ। ਸਮਾਂ ਵੀਤਦਾ ਗਿਆ । ਸ਼ਿਪਾਲ' ਜੁਆਨ ਹੋਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗਾ । ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਲਨ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਸੰ ਅਪਰਾਧ ਪੂਰੇ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ' ਤੋਂ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ ਨਾ ਮੰਨਿਆ । ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਚੱਕਰ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕਟ ਦਿੱਤਾ।
( ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ੀਲਾਆਚਾਰਿਆ ਜੀ)
[ 34 ]
V
T

Page #309

ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ੂਰਵੀਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਦ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ( 1 )
ਲੜਾਈ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸ਼ੂਰਵੀਰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੁਰਸ਼ ਜਦ ਲੜਾਈ ਦੇ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਹ ਯੋਧਾ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਣ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ । (2)
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਪਰਿਸ਼ੈ ਅਤੇ ਉਪਸਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ, ਭਿਖਿਆ ਲੈਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਮੁਨੀ ਆਪਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੂਰਵੀਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਦੀਖਿਆ (ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ) ਖ਼ਾਲਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਿਆ ਹੈ ? ਜਦ ਤੱਕ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸੰਜਮ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਭਾਰੇ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਾ, ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਗਏ ਯੋਧੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਭੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (3)
1
ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਸਕ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ। ਭੈੜੇ ਜੀਵ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਰਾਜ ਭਰਸ਼ਟ ਖੱਤਰੀ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (4)
ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗ਼ਰਮੀ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਨਵਾਂ ਬਣਿਆ; ਸਾਧੂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਮੰਦਾ ਪੁਰਸ਼ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਥੋੜੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (5)
ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਸਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੈ, ਮੰਗਣਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਸ਼ਟ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਵੇਕਹੀਣ ਲੋਕ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, “ਇਹ ਬੇਚਾਰਾ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । (6)
!!
*
ਜਿਵੇਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਯੋਧਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ : ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆਂ ਮੂਰਖ ਅਗਿਆਨੀ ਸਾਧੂ ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (7)
-
ਭਿੱਖਿਆ ਲਈ ਗਏ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕੁੱਤੇ ਆਦਿ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਕੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਲ ਕਾਰਣ, ਉਹ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅੰਗ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (8)
ਸਾਧੂ ਦੇ ਦੋਖੀ ਕੋਈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਾਮਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਕਠੋਰ ਬਚਨ ਬੋਲਦੇ ਹਨ— “ਇਹ ਸਾਧੂ ਜੋ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹੈ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । (9)
[135]

Page #310

ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਜਿਕਲਪੀ (ਨਗਨ) ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਇਹ ਸਾਧੂ ਨੰਗੇ ਹਨ, ਭੋਜਨ ਲਈ ਪਰ ਅਧੀਨ ਹਨ, ਮੰਨੇ ਹਨ, ਖਾਜ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਗਲ ਗਏ ਹਨ, ਮੈਲ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਗੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਭੈੜੇ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ।” (10)
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਧੂ ਤੋਂ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਦੇ ਦੱਖੀ, ਅਗਿਆਨੀ ਮਿਥਿਆਤਵ (ਝੂਠ) ਮੋਹ ਰੂਪ ਨਾਲ ਢਕੇ ਮੂਰਖ ਪੁਰਸ਼, ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਭਟਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (11)
ਮੱਛਰਾਂ ਦੇ ਸਤਾਉਣ ਤੇ ਨਵਾਂ ਬਣਿਆ ਅਗਿਆਨੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਔਖਾ ਸੰਜਮ ਪਰਲੋਕ ਲਈ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਪਰਲੋਕ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ, ਹਾਂ, ਇਹ ਮੌਤ ਰੂਪੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।" (12)
ਕੇਸ਼ ਲੋਚ (ਵਾਲ ਪੁੱਟਣ ਦੀ ਜੈਨ ਵਿਧੀ) ਅਤੇ ਕਾਮ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰਬ ਮੂਰਖ ਪੁਰਸ਼, ਦੀਖਿਆ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਮੱਛੀ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੀ ਹੈ । (13) .
ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦੰਡ (ਪਾਪਾਂ) ਦੀ ਭਾਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਿਥਿਆਤਵੀ ਅਤੇ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ੀ ਅਨਾਰਿਆ (ਬਰੇ ਲੋਕ) ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । (14) ...
“ਕਈ ਕਈ ਅਨਾਰਿਆ ਮਨੁੱਖ, ਅਨਾਰਿਆ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੱਦ ਕੋਲੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਇਹ ਜਾਸੂਸ ਹਨ, ਇਹ ਚੋਰ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖ ਕੇ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੈੜੇ ਵਾਕਾਂ ਨਾਲ ਫਿਟਕਾਰਾਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । (15)
ਉਸ ਅਨਾਰਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਡੰਡੇ, ਮੁੱਕੇ, ਬਿਲ (ਫਲ) ਜਾਂ ਤਲਵਾਰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ (ਸਾਧੂ) ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ) ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਰਾਜ ਹੋਈ ਔਰਤ, ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਚੋਰਾਂ ਠੱਗਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲੁਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । (ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਧੂ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ) । (16)
ਜਿਵੇਂ ਤੀਰ ਲੱਗਿਆ ਹਾਥੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਠੋਰ ਤੇ ਨਾ ਸਹਿਣ ਯੋਗ ਪਰਿਸ਼ੀ (ਸਾਧੂ ਪੁਣੇ ਦੇ ਰਾਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਟ) ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਅਸਮਰਥ ਸਾਧੂ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਭਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (17)
( 36 )

Page #311

ਦੂਸਰਾ ਉਦੇਸ਼ਕ
ਇਹ ਉਪਸਰਗ (ਮੁਸੀਬਤਾਂ) ਇੰਨੀਆਂ ਸੂਖਮ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿ ਸਾਧੂ ਇਹਨਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੇ ਉਹ ਦੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ । (1)
| ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਰੋਣ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਹੇ ਪੁੱਤਰ ! ਅਸੀਂ ਤੇਰਾ ਪਾਲਨ-ਪੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰ । ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਕਾਰਣ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਸਾਡਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਹੈ)। (2).
(ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ) “ਤੇਰਾ ਪਿਤਾ ਬੱਦਾ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਤੇਰੀ ਭੈਣ ਛੋਟੀ ਹੈ, ਪੁੱਤਰ ! ਤੇਰੇ ਸਗੇ ਭਾਈ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਤਿਆਗ ਰਹੇ ਹੋ ? (3)
ਹੇ ਪੱਤਰ ! ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੋ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਤੇਰਾ ਪਰਲੋਕ ਸੁਧਰੇਗਾ | ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸਦਾਚਾਰ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।” (4)
“ਹੇ ਪੁੱਤਰ ! ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਜੰਮੇ, ਮਿੱਠਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਤੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਹਨ, ਤੇਰੀ ਪਤਨੀ ਜਵਾਨ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿ ਤੇਰੇ ਘਰ ਛੱਡਣ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਵੇ । (5)
“ਹੇ ਪੁੱਤਰ ! ਚਲੋ ! ਘਰ ਚਲੀਏ ! ਤੇ ਘਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨ ਕਰੀ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਤੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੂੰ ਫੇਰ ਮੁੜ ਘਰ ਆ ਜਾ। ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਵਾਂਗੇ " (6)
“ਹੇ ਪੁੱਤਰ ! ਇਕ ਵਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਫੇਰ ਧਰਮ-ਸਥਾਨ ਤੇ ਆ ਜਾਵੀਂ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਵੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਘਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮਮਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜਾਂ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਤੈਨੂੰ ਸੰਜਮ ਪਾਲਣ ਤੋਂ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ? (7)
(37)

Page #312

ਹੇ ਪੁੱਤਰ ! ਤੂੰ ਜੋ ਕਰਜਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਿਲਕ ਖਤਮ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਧਨ ਘਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਹ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗੇ ।” (8)
ਅਜਿਹੇ ਲਭਾਵਨੇ ਬਚਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰਿਲ੍ਹੇਦਾਰੂ ਸਾਧੂ ਨੂੰ, ਘਰ ਪਰਤਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਭਾਰੇ (ਅਸ਼ੁੱਭ) ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (9) .
ਜਿਵੇਂ, ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਬੇਲਾਂ ਦਰਖਤ ਨੂੰ , ਜਕੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ! ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਡਿਲ੍ਹੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਬਚਨ ਸਾਧੂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਸ਼ਮਾ, (ਅਸ਼ਾਂਤੀ) ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। (10)
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਸਾਧੂ-ਜੀਵਨ ਦਾ :: ਤਿਆਗੀ . ਉਸੇ : ਪ੍ਰਕਾਰ ਘਰ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਫੜਿਆ ਨਵਾਂ ਹਾਥੀ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਾਬੀ ਦੀ ਖੂਬ ਖ਼ਾਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤਾਜ਼ੀ ਸੂਈ · ਗਊ ਆਪਣੇ ਬੱਛ ਕੋਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਮਮਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”.(11)
“ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਆਦਿ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਤੈਰਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਖਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਮਤਾ ਕਾਰਣ ਕਈ ਲੱਕ , ਕਸ਼ਟ ,ਕਲੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (2)
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੰਜੋਰਾ ਕਰਮ ਆਸ਼ਰਵ (ਨਵੇਂ ਕਰਮ ਬੰਧ) ਦਾ ਰਾਹ, ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਜਾਣ ਕੇ ਸਾਧੂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ । ਸਰਬੱਗ ਦੇਵ (ਤੀਰਥੰਕਰ) ਰਾਹੀ, ਦੱਸੇ, ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਅਸੰਜਮ ਰੂਪੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ । (13)
ਹੁਣ ਕਸ਼ਯਪ (fਸ਼ਵਦੇਵ ਤੋਂ ਮਹਾਵੀਰ) ਰਾਹੀਂ , ਦੱਸੇ ਗਏ ਹੋਰ , ਸੰਸਾਰਿਕ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਇਹਨਾਂ, ਭੰਬਲ ਭੂਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹਨ। ਮੂਰਖ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (14)
ਰਾਜਾ ਖੱਤਰੀ ਪਰੋਹਿਤ ਆਦਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੱਡਰੀ , ਆਦਿ ਸਾਧੂ, ਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਾਮ- ਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ (15) .....
:; (ਇਹ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ), “ਹੇ ਮਹਾ ਰਿਸ਼ੀ ! ਇਹ ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ, ਰੱਬ , ਜਾਂ ਵਿਮਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠੋ ! ਆਪਣੇ ਮਾਨਸਭ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਗ ਵਿਚ ਸੈਰ ਕਰੋ : ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਭਗੋ, 1. ਅਸੀਂ , ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।” (16)
( 38 )

Page #313

(ਉਹ ਅੱਗ ਆਖਦੇ ਹਨ) • ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! (ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਵਾਲੀ) ਮਣ (ਸਾਧੂ) ਆਪ ਕਪੜੇ, ਕਪੂਰ ਆਦਿ ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ ਆਦਿ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀਆਂ ਸੁੰਦਰੀਆਂ, ਰੂਈ ਵਾਲੇ ਸਿਰਹਾਣੇ, ਅਤ ਪਲੰਘ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।” (17)
ਹੈ ਵਰਤਧਾਰੀ ! ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਜੋ ਆਪਣੇ ਮਹਾਵਰਤ ਆਦਿ ਪਾਲੇ ਹਨ, ਉਹਿਬ ਧਰਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਰਕਰਾਰੇ ਰਹਿਣਗੇ 14 (18)
“ ਮਨੀ ! ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਗਮ ਪਾਲਦੇ ਬਹੁਤ ਸਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਭੱਗ . ਭੋਗਣ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਲਗ ਸੈਕਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖ ਕੇ ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਫਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿਚ ਸੂਅਰੇ' ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (19)
*ਜਿਵੇਂ ਚੜਾਈ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਬਲਦੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨੀ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਚਾਰਿਆ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਰਿਸ਼ਟ ਸਾਧੂ ਸੰਜ਼ਮ ਪਾਲਣ ਕਰੰਨਿ ਵਿਚ ਦੱਖਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । (20)
ਜਿਵੇਂ ਚੜਾਈ ਸਮੇਂ ਬੁੱਢੇ ਬਲਦ ਦੁੱਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਜਮ ‘ਪਾਲਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜੀਵ, ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਮਾਰਗ 'ਵਿਚ ਦੁੱਖਾਂ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ । (21)' '
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭੰਗਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਾ ਕੇ, ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗ ਦੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਛੁਕ 'ਕਾਮ ਭੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਕਈ ਮੂਰਖੇ, ਸੰਜਮ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਦੇ ਵਾਬਜੂਦ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (22)
|
r ਦਾ ਹੈ
( 39 1 .

Page #314

ਤੀਸਰਾ ਉਦੇਸ਼ਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੁਜਦਿਲ ਜਿਵੇਂ ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਖਡ, ਡੂੰਘ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿਚ ਛਿਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ “ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਦੀ ਜਿਤ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਸ ਦੀ ਹਾਰ ? ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ? (1)
“ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੂਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਹੂਰਤ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਹਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਭਜਨਾ ਪਵੇ ।” ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਕੇ ਡਰ ਪੰਕ ਲੁਕਨ ਲਈ ਜਗਾ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । (2)
ਜਿਵੇਂ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕਮਜੋਰ ਸਿਪਾਹੀ, ਪਹਿਲਾ ਲੁਕਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਕਮਜੋਰ ਮਣ, ਭਵਿਖ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋਤਸ਼ ਆਦਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਜ਼ਮ ਛਡਣਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਾਂਗਾ) । (3)
ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਾਧੂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸਤਰੀ ਭੋਗ ਜਾਂ ਸਚਿੱਤ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗੀ ਸਜੀਵ) ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੀਣ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਇਸਨੂੰ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਧੰਨ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਸਾਧੂਪੁਣਾ ਛੱਡਣ ਤੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਹਸਥ ਰੇਖਾ, ਧਨੁਸ਼ ਵਿਦਿਆ, ਵਿਆਕਰਣ ਦਸ ਕੇ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰ ਲਵਾਂਗਾ । (4)
**ਮੈਂ ਸੰਜਮ ਪਾਲਨ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਮਣ, ਛਿਪਣ ਦੀ ਥਾਂ ਢੁਡਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਜਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸੱਚਦਾ ਹੈ ਇਹ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿਦਿਆ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗੀ । (5)
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਰਵੀਰ ਹੈ ਉਹ ਸੰਜਮ ਰੂਪੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਝਾਕਦਾ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ **ਮੱਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ? (6)
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਿਸਥ ਬੰਧਨ ਤੇ ਪਾਪਾਂ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸੰਜਮ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮੋਕਸ਼ (ਨਿਰਵਾਨ) ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । (7)
ਅਨੇਤੀਰਥੀ (ਸ਼ਰੇ ਮੱਤਾਂ) ਦੇ ਲੋਕ ਸੱਚੇ ਸਾਧੂ ਦੇ ਸੰਜਮ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਲੋਕ ਸਮਾਧੀ (ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ) ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ । (8)
[ 40 ]

Page #315

ਕੁਸ਼ੀਲ ਨਾਮਕ ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀਰ ਸਤੁਤੀ ਵਿਚ ਸੁਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕੱਤੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਕੁਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਟੀਕਾਕਾਰ ਸੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੀਰਥੀ (ਦੂਸਰੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ) ਵੀ ਕੁਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਪਾਰਸ਼ਵਸਥ (ਭਰਿਸ਼ਟ ਸਾਧੂ) ਆਦਿ ਵੀ ਕੁਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਸ਼ੀਲ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵੀ ਸ਼ੀਲ ਹੈ।”
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪਕਾਰੀ ਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਸ਼ੀਲਵਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟੇ ਅਸ਼ੀਲਵਾਨ ਹੈ । ਇਥੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਸ੍ਰੀਰ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਪਾਪਕਾਰੀ ਕਰਮ ।
ਕੁਸ਼ੀਲ ਲੋਕ ਗਊ ਵਰਤੀਕ ਹਨ ਉਹ ਸਿਖਿਅਕ ਬਲਦ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੋਜਨ ਮੰਗਦੇ ਹਨ । ਚੰਡੀ ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਹਥ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਧਾਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਾਰੀ ਭੱਦਰਕ ਬਨ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਖਾਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨਾਲ, ਪੈਰ ਧੋਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਜੀਵਾਂ ਵਾਲਾ ਅਪ੍ਰਾਸੁਕ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਇਹ ਸਭ ਕੁਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਕੁਸ਼ੀਲ ਲੋਕ ਜੀਵ, ਅਜੀਵ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ, ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਕਸ਼ਟ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਨਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਵੀਰ ਸਤੁਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੀਲ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝਕੇ ਕੁਸ਼ੀਲ ਛੱਡ ਦੇਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
[81]

Page #316

ਕੁਸ਼ੀਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਾਮ ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਪੂਰਵੀ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਘਾਹ-ਦਰਖਤ ਆਦਿ ਬਨਾਸਪਤੀ, ਤਰਸ (ਲਣ ਜੁਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਡਜ (ਪੰਛੀ) ਜੇਰਜ (ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਸ਼ੇ ਸ਼ਰੇ ਦਜ (ਪਸੀਨੇ ਤੇ ਦਹੀ) ਤੋਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਸ਼ਟੇ (ਛੇ) ਜੀਵ ਨਿਕਾ ਸ਼ਰੀਰ) ਕਿਹਾ ਹੈ । (1)
ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੁੱਖ ਦੇ ਇਛੁੱਕ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਦੋਖੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਾਰੇ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨਾ, ਦਰਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਡੀਡ ਦੇਨਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵ,, ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੰਡ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈਂ । ਵਾਰ ਵਾਰ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ । (2)
ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਨੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ (ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਆਦਿ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਵਾਲੇ) ਯੋਨੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਜਨਮਦਾ ਤੇ ਮਰਦਾ, ਵਾਰ ਵਾਰ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾ ਵਰ' ਨਾਮ (ਜਨਮ):ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ : ਸਚਕ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (3)
ਜੀਵ ਜੋ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਉਸਨੂੰ ਉਸੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਫੇਰ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਕਰਮ ਇਕ ਹੀ ਜਨਮ ਵਿਚ ਫਲ ਭੁਗਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਥਮ' ਦਾ ਫਲ ਸੈਂਕੜੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਕੋਈ . ਕਰਮ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੂਸਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਕੁਸ਼ੀਲ ਜੀਵ ਤੇਜ ਤੋਂ ਤੇਜ ਦੁਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ, ਨਵਾਂ ਕਰਮ · ਬੰਧ (ਸੰfਲ੍ਹ) ਕਰਦੇ ਹਨ ਪੁਰਾਨੇ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। (4) | ਜੋ ਲੋਕ ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਸਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਨ ਕੇ ਵੀ ਅੱਗ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਪਣੇ ਸੁਖ ਲਈ ਹੋਰ 'ਜੀਵੇ ਦਾ ਖ਼ਾਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕੁਸ਼ੀਲ (ਬੁਰੇ) ਚਰਿਤਰ ਵਾਲੇ ਹਨ । (5)
| ਅੱਗ ਜਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੁਝਾਉਂਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਅੱਗ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਮਝਦਾਰ ਭਿਖਸ਼ ਅਗਨੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚੋ । (6)
[2]

Page #317

ਅੱਗ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਾਰਣ ਜਮੀਨ ਦੇ ਜੀਵ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵ, ਪਤੰਗੇ ਆਦਿ ਉਡਣ ਕਾਰਣ ਤੇ ਲਕੜੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਜੀਵ ਜੰਤ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । (7)
ਹਰੀ ਘਾਹ ਤੇ ਅੰਕੁਰ ਆਦਿ ਵੀ ਜੀਵ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਮੂਲ, ਸਕੰਧ, ਸ਼ਾਖਾ, ਪੱਤੋ, ਫਲ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਲਗ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਮੁਨੀ ਅਪਣੇ ਸੁਖਾਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ
ਹੈ,
ਹੈ । (8)
ਦੇ
ਲਈ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ
ਜੋ ਅਸੰਜਮੀ ਪੁਰਸ਼ (ਮੁਨੀ) ਅਪਣੇ ਸੁੱਖਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਸ ਪਾਪ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਅਨਾਰਿਆ ਧਰਮੀ ਕਿਹਾ ਹੈ । (9)
ਅਪਣੀ
ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਹਰੀ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਛੇਕਨ ਨਾਲ ਕਈ ਤਾਂ ਗਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਬੋਲਨ ਯੋਗ ਹੋਣ ਤੇ ਮਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਬੋਲਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਚਪਨ, ਪੰਜ ਸਿਖਾ ਵਾਲੀ ਜਵਾਨੀ, ਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਂ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਨਾਸਪਤੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।(10)
ਹੇ ਜੀਵ ! ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਗਤੀ ਤੇ ਨਰਕ ਗਤੀ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ । ਇਹ ਲੋਕ, ਬੁਖਾਰ ਦੇ ਸਤਾਏ ਜੀਵ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਏਕਾਂਤ (ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ) ਦੁਖ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਖ ਪਾਣ ਲਈ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (11)
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੂਰਖ ਆਖਦੇ ਹਨ ਨਮਕ ਛਡਨ ਨਾਲ ਮੁੱਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੇਵਨ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਹੋਮ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਦਸਦੇ ਹਨ ।" (12)
ਟੀਕਾ ਗਾਥਾ 12 -ਈਕਾਕਾਰ ਅਭੇਦੇਵ ਸੂਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ—ਕਈ ਲਹਿਣ ਪਿਆਜ, ਉਟਨੀ ਦਾ ਦੁੱਧ, ਗਊ ਮਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡਣ ਵਿਚ ਮੁਕਤੀ ਮਨਦੇ ਹਨ । ਵਾਰਿਭਦਰਕ ਆਦਿ ਭਗਵੰਤ ਨਾ ਪੀਣ ਯੋਗ (ਸਚਿੱਤ) ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਦਸਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਕਪੜੇ ਸਾਫ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਅੰਦਰਲੀ ਮੈਲ ਵੀ ਧੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਵੀ ਤਾਪਸ ਬਾਹਮਣ ਅੱਗ, ਘੀ, ਤੇ ਸਮਿਧਾ ਦੀ ਮਦੱਦ ਨਾਲ ਅਗਨੀ ਉੱਤਰ ਹੋਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੁਕਤੀਮਨਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅੱਗ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਗਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਘੀ ਨਾਲ ਹਵਨ ਕਰਨ ਤੇ ਸਵਰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
[83]

Page #318

ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਕੋਈ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਸਗੋਂ ਪਾਣੀ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਮਕ ਛਡਨ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ । ਕਈ ਲੋਕ ਸ਼ਰਾਬ, ਮਾਸ, ਲਹਿਸੁਣ ਦਾ ਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਭਟਕਦੇ ਹਨ (ਮੁਕਤੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ)। (13)
ਜੋ ਲੋਕ ਸਵੇਰੇ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਮੀ ਜਲ ਸਪਰਸ਼ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਦਸਦੇ ਹਨ ਸੋ ਗਲਤ ਹੈ। ਜੋ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ (ਛੂਹਣ) ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । (14)
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਮੱਛੀ, ਕਛੂ ਸਰਸਰਪ (ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੱਪ) (ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁਰਗਾ) ਉਠ ਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਤੇ ਜਲ ਰਾਖਸ ਸਭ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਚਲੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਸੁਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਜੋ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਉਹ ਅਯੋਗ ਬਚਨ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । (15)
""
ਜੇ ਪਾਣੀ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਪਾਪ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪੁੰਨ ਵੀ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੋਹਣ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਅੰਨੇ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਨ ਵਾਲਾ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਭਟਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਜਿਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਗਿਆਨੀ ਦਾ ਸਾਥੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਧਰਮ ਸਮਝ ਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । (16)
“ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਪਰਸ਼ ਹੀ ਜੇ ਪਾਪ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੱਛੀ ਮਾਰ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਮਾਤਰ ਜਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਮਿਥਿਆਤੱਵੀ (ਝੂਠੇ) ਹਨ । (17)
ਸਵੇਰੇ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਅੰਗ ਰਾਹੀਂ ਹੋਮ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਝੂਠੇ (ਮਿਥਿਆਤੱਵੀ) ਹਨ । ਜੋ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ (ਮੋਕਸ਼) ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਵਾਲੇ, ਬੁਰੇ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ) ਵੀ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । (18)
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਰਾਂਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਮੰਨੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਤੀ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਮਾਨਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚਕਰ ਵਿਚ ਭਟਕਨਗੇ ਅਤੇ ਤੱਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੁੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ।” (ਅਜੇਹਾ ਜਾਨਕੇ ਤੇ ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਨਾ ਕਸ਼ਟ ਪਹੁੰਚਾਵੇ ) (19)
ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਇੱਕਠ ਸਦਕਾ, ਜੀਵ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਛਿਲੇ ਜਾਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਡਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਾਧੂ
[84]

Page #319

ਮਨ-ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਗੁਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰੇ। (20)
ਜੋ ਚਾਰਿਤਰ ਹੀਣ ਸਾਧੂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਉਲਟ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸ਼ੋਭਾ ਲਈ ਬਸਤਰ ਤੇ ਪੈਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਾਫ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮੀ ਹੈ । (ਭਾਵ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅਜੇਹੇ ਕਰਮ ਮਨਾ ਹਨ ) ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । (21) | ਧੀਰ ਬੁਧੀਮਾਨ ਮਨੁਖ ਜਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਪੁਰਸ਼ ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੁਕਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕੱਚੇ (ਜੀਵ ਸਹਿਤ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਸ਼ੁਧ ਜੀਵ ਰਹਿਤ (ਸਚਿਤ) ਪਾਣੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰੇ । ਬੀਜ ਤੇ ਕੱਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਭੋਗਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ (22)
ਜੋ ਚਾਰਿਤਰ ਹੀਣ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਘਰ, ਪ੍ਰਤ, ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਧਨ ਛਡ ਕੇ ਸਵਾਦ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਲਈ ਭਜਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਧੂ ਪੁਣੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । (23)
ਜੋ ਪੇਟੂ ਉਤਮ ਸਵਾਦੀ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਕਬਾ ਸੁਨਾਉਣ ਨੂੰ ਭੇਜਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਭੋਜਨ ਬਦਲੇ ਆਤਮ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦਾ ਇਛੁਕ ਹੈ ਉਹ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਹਜਾਰਵਾਂ ਭਾਗ ਨਹੀਂ । ਜੋ ਭੋਜਨ ਦੇ ਲੋਭ ਲਈ ਅਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵੀ ਆਰਿਆ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸਵਾਂ ਹਿਸਾ ਨਹੀਂ। (24)
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਘਰ ਵਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਭੱਜੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਭੱਟਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਸ ਸੂਅਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ਜੋ ਪੇਟ ਪਾਲਣ ਲਈ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿ ਮੋਹ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (25) | ਜੋ ਅੱਗ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਕਪੜੇਆਂ ਲਈ, ਮਾਲਿਕ ਦੇ ਆਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਪਾਰਸਵਸਥ (ਵਿਗੜੇ ਸਾਧੂ) ਅਤੇ ਕੁਸ਼ੀਲ (ਚਾਰਿਤ ਰਹੀਣ) ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਅਨਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਤੂੜੀ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਜਮ ਹੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ ।
ਸੰਜਮੀ ਸਾਧੂ ਅਨਜਾਨ ਤੇ ਕਲਾ ਭੋਜਨ ਲਿਆ ਕੇ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇ । ਭੋਜਨ ਲਈ ਮਿਨਤ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਨਾ ਕਰੇ । ਪੂਜਾ ਦੀ ਇਛਾ ਕਰਦਾ ਨਾ ਫਿਰੇ । ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਰੂਪ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪਕੜ ਖਤਮ ਕਰੇ । ਸਾਰੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (2)
{85 ]

Page #320

ਚੰਗਾ ਸਾਧੂ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਸਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚਿਮੜਦਾ ਉਹ ਆਜਾਦ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਭੈ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖੁਦ ਵੀ ਭੈ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ 1:28)
ਸਾਧੂ ਸੰਜਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ 'ਯੋਗ ਉਜੱਲ ਹਿਟ ਕਚੇ, ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਪਾਲਨ ਹਿੱਤ ਨਹੀਂ ਪਿਛਲੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਬਾਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰੇ + ਕ ਲੇਟਾਂ, ਪਚਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਆਉਣ ਤੇ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇ । ਜਿਵੇਂ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਯੋਧਾ ਸ਼ਤਰੂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਧੂ ਕਰਮ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਰਮ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰੇ । (29)
ਜਿਵੇਂ ਲਕੜੀ ਦੀ ਫਟੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਛਿਲੇ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ‘ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬਾਸ ਦਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਿਸ਼ੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਨ ਕੰਬਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ ਛਡ · ਅਜ਼ਨ ਦੀ ਇਛਾ ਕਰੇ !! ਜਿਵੇ ਧੁਰੀ ਟੁਟਨ ਤੇ ਰਡੀ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕੂਚ ਕਦਮ ਰੂਪੀ ਧੁਰੀ ਟੂਟਨ ਸਾਧੂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖ਼ਦਾ ਹਾਂ । (30)
[ 86 )

Page #321

ਵੀਰਜ਼ ਨਾਮਕ ਅਠਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਵੀਰਜ ਤੋਂ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਅਰਥ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । “ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੁਕਤੀ ਦਸਨਾ ਹੈ । 1. ਬਾਲ (ਅਵਿਵੇਕੀ) 2. ਪੰਡਿਤ (ਸ਼ੰਪੂਰਨ ਸੰਜਮੀ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਵੀਰਜ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਵੀਰਜ ਅਧਿਐਨ ਦੇ 6 ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹਨ । ਨਾਮ, ਸਥਾਪਨਾ, ਦਰਵ, ਖੇਤਰ, ਕਾਲ, ਅਤੇ ਭਾਵ । ਨਾਮ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਲ ਹੈ ।
ਦਰਫ ਵੀਰਜ, ਆਗਮ, ਤੇ ਨੌਂ ਆਗਮ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਜੋ ਪੁਰਸ਼, ਵੀਰਜ ਨੂੰ ਜਾਨਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਉਹ ਆਗਮ, ਵੀਰਜ ਹੈ। ਨੋ ਆਗਮ ਵੀਰਜ ਸਚਿਤ, ਅਚਿਤ ਤੇ ਮਿਸ਼ਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਸਚਿਤ ਦੇ ਦਵਿਪਦ, ਚਤੁਸਪਦ ਅਤੇ ਅਪਦ ਭੇਦ ਹਨ । ਦਵਿ ਪਦ ਵਿਚ (ਦੋ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ) ਵਿਚ ਅਰਿਹੰਤ, ਚਕਰਵਰਤੀ ਤੇ ਬਲਦੇਵ ਦਾ ਵੀਰਜ ਹੈ। ਚਕਰਵਰਤੀ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਰਤਨ ਦਾ ਵੀਰਜ ਵੀ ਦਰਵਾ ਵੀਰਜ ਹੈ। ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਚ ਘੋੜੇ, ਹਾਥੀ ਸ਼ੇਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਦਰਵ ਵੀਰਜ ਹੈ।
ਗੋਸੀਰਸ਼ (ਬਾਲ ਚੰਦਨ) ਦੇ ਲੇਪ ਨਾਲ ਜੋ ਠੰਡ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀਰਜ ਅਪਦਰਵ ਵੀਰਜ ਹੈ।
ਅਚਿੱਤ ਵੀਰ
ਭਜਨ, ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਦਾ ਵੀਰਜ (ਸ਼ਕਤੀ) ਅਚਿਤ ਵੀਰਜ ਹੈ।
ਅਚਿੱਤ ਵੀਰਜ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਮਿਠਾਈ ਖਾਨ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇਜੀ ਆਉਂਦੀ
[87]

Page #322

ਹੈ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਫ਼ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਚਿਤ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਬਲ ਵੀ ਅਚਿੱਤ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਸ ਵੀਰਜ ਹੈ ।
ਖੇਤਰ ਤੇ ਕਾਲ ਵੀਰਜ
ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਉਹ ਖੇਤਰ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਖਮਾ ਨਾਮ ਆਰੇ ਦੀ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲ ਵੀਰਜ ਹੈ।
“ਵਰਖਾ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਮਕ, ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ, ਹੇਮੰਤ ਵਿਚ ਗਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ, ਸਿਸਿਰ ਵਿਚ ਆਂਵਲਾ ਰਸ, ਬਸੰਤ ਵਿਚ ਘੀ। ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਗੁੜ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਹਰਡ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਗੁੜ ਨਾਲ, ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਸੇਂਧਾ ਨਮਕ, ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ਕਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਹੇਮੰਤ ਵਿਚ ਸੁੰਡ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਿਸਰ ਵਿਚ ਪਿਪਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਸੰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਨ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਭਾਵ ਵੀਰਜ
ਵੀਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਦੀ ਵੀਰਜ ਸੰਬੰਧੀ ਬਹੁਤ ਲਵੱਧੀਆਂ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ) ਹਨ । ਛਾਤੀ ਦਾ ਵੀਰਜ ਸ਼ਤੀਰ ਬਲ ਹੈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਬਲ,ਅਧਿਅਤਿਮਕ ਬਲ ਹੈ। ਇਹ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਮਨ, ਅੰਦਰ ਵਿਉਪਾਰ (ਆ) ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਦੇਯੋਗ ਪਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕਠਾ ਕਰਕੇ ਮਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਯੋਗ ਕੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਯੋਗ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਰੂਪ, ਸਾਹ ਅਤੇ ਉਛਵਾਸ਼ਯੋਗ ਪਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਤੇ ਉਛਵਾਸਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੀਰਜ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । 1) ਸੰਭਵ 2) ਸੰਭਾਵਯ
1) ਸੰਭਵ-ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਅਤਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਨਿਰਮਲ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਨੁਤਰ ਵਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਦੇਵ ਅਵਧਿ ਗਿਆਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੋ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦਾ ਹਲ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਰਵ ਮਨ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੁਤਰ ਵਿਮਾਨ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। 2) ਸੰਭਾਵਯ—ਜੋ ਜੀਵ ਬੁਧੀਮਾਨ ਰਾਹੀਂ ਅਖੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਸਮਝ ਲਵੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵਯ ਵੀਰਜ ਆਖਦੇ
ਹਨ।
[88]

Page #323

ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ਲਾਕ ' ਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮ ਪੱਖੋਂ ਵੀਰਜ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸੀ ਲਈ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । (1) ਉਦਮ ਵੀਰਜ -fਗਿਆਨ ਜਿਖਿਆ ਤੇ ਤਪਸਿਆਂ ਲਈ ਅੰਦਰ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ
ਅਧਿਆਤਮ ਬਲ ਹੈ । (2) ਧਰਿਤ ਵੀਰਜ -ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਸfਬਰਤਾ ਹੀ ਧਰਿਤ ਵੀਰਜ ਹੈ । (3) ਧੀਰਤਵ ਵੀਰਜ--- ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪਰਿਯੈ ਤੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਡੋਲਨਾ ਹੀ
ਬੀਰਤਵ ਵਰਚ ਹੈ। (4) ਸੋਡਿਅਤਿਆ ਵਰ ਜੋ-ਤਿਆਗ ਦੀ ਉਚ ਕੋਟੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਡਿਅਰਿਆ
" ਵੀਰਜੇ ਆਖਦੇ ਨ ! : (3) fਖਿਮਾ ਵੀਰਜ-ਦੂਸਰਾ ਗਾਲਾਂ ਦੇਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਤਾ ਨਾਲ ਸਹਿ ਲੈਣਾ ਹੀ
ਖਿਖਾ ਵੀਰਜ ਹੈ !. . (6) ਗੰਭੀਰਿਆ ਵੀਰਜ- ਸ਼ੈ ਤੇ ਉਪਰਗਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਝੁਕਨਾ ਹੀ ਗੰਭੀ
ਰਿਆ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਚਮਤਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਵੀ
ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ! (7) ਉਪਯੋਗ-ਸਾਕਾਰ ਤੇ ਅਨਾਕਾਰ ਇਸ ਦੇ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ । ਸਾਕਾਰ 8 ਪ੍ਰਕਾਰ
ਦੇ ਤੇ ਅਨਾਕਾਰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੇ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਦਰਵੇ ਕਾਲ
ਖੇਤਰ, ਭਾਵ ਪੱਖ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਰਦੇ ਹੀ ਉਪਯੋਗ ਵੀਰਜ਼ ਹੈ । (8) ਯੋਗ ਵੀਰਜ-ਮਨ ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਪੱਖ ਇਸ ਵੀਰਜ ਦੇ ਤਿਨੂੰ ਭੇਦ ਹਨ। ਮਨੇ ਨੂੰ ਏਕਾਗਰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਰੋਕਨਾ ਮਨ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਮੰਨੇ ਵੀਰਜ ਨਾਲ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਪਾਪਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚਨਾ ਬਚਨ ਵੀਰਜ ਹੈ : ਹਥ ਪੈਰ ਨੂੰ ਕਛੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਕੋੜ ਕੇ ਰੱਖਨਾ ਹੀ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕਾਯਾ ਵੀਰਜ ਹੈ ।
ਤੱਪ ਵੀਰਜ 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਤੱਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਵੀਰਜ ਸੰਜਮ ਵੀਰਜ ਹੈ ।
ਵੀਰਜ ਪ੍ਰਵਾਦ ਨਾਸਕ ਪੂਰਵ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀਰਜ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ! ਸੋ ਵੀਰਜ ਪੂਰਵ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀਰਜ ਵੀ ਅਨੇਕ ਹਨ । | ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀਰਜ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
(1) ਪੰਡਿਤ ਵੀਰਜ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਹੈ । (2) ਹਿਸਥ ਦਾ ਬਾਲ ਤੇ ਪਡਿਤ ਵੀਰਜ ਹੈ : (3) ਮਿਸ਼ਰ ਵੀਜ ।
ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੀਰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਖਾਲੀ ਸ੍ਰੀ ਥਿਆਂ ਦਾ ਰਸ ਨਹੀਂ ਜੋ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਭੋਗ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਕੇ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਗੋਂ ਵੀਰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਤੇ ਅਧਿਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਵੀਰਜ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਦ ਰਹਿਤ ਵੀਰਜ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।
89

Page #324

ਅੱਠਵਾਂ ਵੀਰਜ ਅਧਿਕਾਰ ਅਧਿਐਨ ਵੀਰਜ ਜਿਨੇਦਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਆਖਿਆ ਹੈ ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਕੀ ਹੈ ? ਅਤੇ ਕਿਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਵੀਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ (1)
(ਸ੍ਰੀ ਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਿਸ਼ ਜੰਬੂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ)-“ ਹੇ ਸੁਵਰਤ (ਵਰਤਾ ਦੇ ਧਾਰਕ) ਕੋਈ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀਤਾ ਕਰਮ (ਕ੍ਰਿਆ) ਹੀ ਵੀਰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕੋਈ ਆਖਦਾ ਹੈ ਅਕਰਮ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋ ਭੇਦ ਮਿਰਤ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵੇਖੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (2).
ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ (ਅਣਗਹਿਲੀ) ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਮਾਦ ਸਾਵਧਾਨੀ) ਨੂੰ ਅਕਰਮ । ਇਸ ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੇ ਕਾਰਣ ਬਾਲ ਵੀਰਜ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਮਾਦ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪੰਡਿਤ ਵੀਰਜ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ । (3)
ਟਿਪਣੀ ਗਾਥਾ l--ਇਸ ਗਾਥਾ ਵਿਚ ਵੀਰਜ ਦਾ ਸਵਰੂਪ, ਪ੍ਰਕਾਰ, ਵੀਰ ਅਤੇ ਵੀਰਜ ਵਾਰੇ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਹਿੱਤ (ਬਲ) ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ, ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੋਲਨਾ, ਚਲਨਾ, ਦੇਖਣਾ, ਸੰਘਣਾ, ਛੁਅਨਾ, ਨੀਂਦ ਲੈਣਾ, ਜਾਗਣਾ ਆਦਿ ਸਾਰੀਆ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਵੀਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਸਫੇਦ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਤਰਲ, ਗਾੜਾ, ਚਿਕਨਾ ਪਦਾਰਥ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਵੀਰਜ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਸ਼ਰੀਰਕ ਵੀਰਜ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ, ਜਿਨਾ ਆਤਮਿਕ ਵੀਰਜ ਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਅਧਿਆਤਮ ਵੀਰਜ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਸਮਿਅਕ (ਠੀਕ ਢੰਗ ਵਾਲਾ) ਕਿਹਾ ਹੈ । ਟਿਪਣੀ ਗਾਥਾ 3-ਪ੍ਰਮਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਪਾਣੀ ਵਰਗ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਤੱਮ ਕ੍ਰਿਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਮਾਦ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ 1) ਮਦ 2) ਵਿਸ਼ੇ 3) ਕਸ਼ਾਏ 4) ਨੀਂਦ 5) ਵਿਕਥਾ (ਧਰਮ ਕਬਾ ਤੇ ਉਲਟ ਗੱਲ) ਮਾਦ ਅਣਗਹਿਲੀ, ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(90}

Page #325

ਕੋਈ ਕੋਈ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਆਦਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੇ ਮਨੁਖ ਸ਼ਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤੇ ਭੂਤ (ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ) ਲਈ ਮੰਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । (4)
ਮਾਯਾਧਾ ਕਪਟੀ ਕਾਮ ਭੋਗ ਸੇਵਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਸੁੱਖ ਦੀ ਇਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੇਟ ਕਟਦੇ ਚੀਰਦੇ ਹਨ । (5)
ਅਜੰਮ ਜੀਵ ਮਨ ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਅਪਣੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਲੋਕ ਤੇ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਭਾਵ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । (6)
ਜੀਵ ਘਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ, ਅਨੇਕਾਂ ਜਨਮਾਂ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵੈਰ ਦੀ ਕਰਮ ਪਰਾ ਬਨੁ ਲੇਣਾ ਹੈ (ਭਾਵ ਜਿਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਪਹਿਲੇ ਜੀਵ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵੱਲ ਉਸਦਾ ਘਾਤ ਕਰੇਗਾ । ਫੇਰ ਉਹ ਨਵਾਂ ਵੈਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵ ਹੰਸਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜੀਵ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (7)
ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਸਾਮਪਾਰਿਯਕ ਤੇ ਈਰੀਆ ਪਥਿਕ । ਸ਼ਾਏ ਪੂਰਵਕ ਕੀਤ' ਕਰਮ , ਸਮਪਹਿਯਕ ਕਰਮ ਹੈ ਤੇ ਕਸ਼ਾਏ ਰਹਿਤ ਈਰੀਆਪਥਿਕ, ਖੁਦ ਪਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਂਪਰਿਯਕ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹ ਕਰਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਬਹੁਤ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕਰਦੇ ਹਨ । (8)
ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਕਰਮ (ਬਾਲ ਵੀਰਜ) ਕਿਹਾ ਹੈ ਹੁਣ (ਅਕਰਮ ਵੀਰਜ਼ ਪੰਡਿਤ ਵੀਰਜ) ਵਾਰ ਮੈਂ ਦਸਦਾ ਹਾਂ । (9)
| ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਇਛੁੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਕਸ਼ਾਏ ਰੂਪ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਕੇ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਕੰਡੇ ਪੁਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । (10) | ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਮਾਰਗ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਬਾਲ ਵੀਰਜ ਰਾਹੀਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਵੱਲ ਵਧੇ । (11)
{91}

Page #326

ਉੱਚੇ (ਦੇਵਲੋਕ ਦੇ ਦੇਵਤੇ) ਸਥਾਨ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸਤੇ ਸਭ ਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (12) :: ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਪਦ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਮਮਤਾ ਵਾਲੀ ਬੁਧੀ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਗਲਤ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਆਰੀਆ (ਜੈਨ) ਧਰਮ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰੇ । (13)
ਸੁੱਧ ਬੁੱਧੀ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਧਰਮ ਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਨਕੇ ਸੰਜਮੀ ਮੁਨੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਨਤੀ ਲਈ, ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਸਾਧੂ ਤੇ ਨਿਰਮਲ ਆਤਮਾ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।(14)
ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਧਾਰਨ ਕਰੇ । (15)
| ਜਿਵੇਂ ਕੱਛੂ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਕਰਕੇ ਛੋਟਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰ ਪਾਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਦੀ ਭਾਵਨ' ਰਾਹੀਂ ਛੋਟਾ ਕਰ ਲਵੇ । ਭਾਵ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰੇ । (16)
ਮੁਨੀ ਅਪਣੇ ਹਥ, ਪੈਰ ਤੇ ਕਾਬੂ ਰਖੇ । ਮਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਛਡ ਦੇਵੇ ! ਪਾਪ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪਾਪਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ ।
(17)
ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਥੋੜਾ ਜੇਹਾ ਮਾਨ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਮਾਨ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਅਸ਼ੁਭ ਫਲ ਨੂੰ ਜਾਨਕੇ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਸੁਖ ਸੀਲ ਨਾ ਬਣੇ । ਕਰੋਧ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਕਪੱਟ ਰਹਿਤ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਏ। (18)
| ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰੇ । ਨਾ ਦਿਤੀ ਵਸਤੂ (ਚੋਰੀ) ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾ ਕਰੇ । ਕਪਟੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ । ਇਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੇਤੂ ਮੁਨੀ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । (19}
ਸੰਜਮੀ ਮੁਨੀ ਬਚਨ ਜਾਂ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜਾ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਵੇ ਬਾਹਰਲੇ ਤੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਸੰਵਰ ਯੁਕਤ (ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖੋ : ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰੋ । (20)
ਪਾ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲਾ ਗੁਪਤ ਆਤਮਾ ਤੇ ਇਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਸੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜਾਂ ਕੀਤੇ ਜਾਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤਿੰਨੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । (21)
[92]

Page #327

ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ ਕੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਪਤਿਆਗ ਧੀ ਮੇਹਨਤ ਅਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ (ਕਰਮ ਬੰਧਨ) ਦਾ ਕਾਰਣ , ਹੋ ਭਾਵ, ਮਿਥਿਆਤਵ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਤੱਪ ਦਾਨ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਨਹੀਂ) 22}
ਜੋ ਪੂਜਨੀਕ ਪੁਰਸ਼ ਧਰਮ ਦੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਕਰਮ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹਨ । ਉਹ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੱਪ ਤਿਆਗ ਨਿਰਮਲ, ਫ਼ਲਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਰਮ ਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (25)
ਜੋ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕੁਲ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਕੇ ਮੁਨੀ ਬਨੇ ਅਤੇ ਸਿਧੀ ਤੇ ਪੂਜਾ ਲਈ ਹੀ ਤੱਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੱਪ ਅਧ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਜੇਹਾ ਤੱਪ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਜਾਨ ਸਕੇ ! ਤੱਪਸਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਤੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । (24)
ਸੰਜਮ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਿਰਵਾਹ ਲਈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਭੋਜਨ, ਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਥੋੜਾ ਬੋਲਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਖਿਮਾਵਾਨ ਲੋਭ ਰਹਿਤ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਸੰਜਮ ਤਿ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹੇ । (25)
ਸਾਧੂ ਧਰਮ, ਧਿਆਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਮਨ, ਬਚਨ, ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਲੀਨ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਅਲਗ ਰਖੇ । ਪਰਿਯੈ ਤੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਲਈ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (26)
( 93 ]

Page #328

ਧਰਮ ਨਾਮਕ ਨੌਵਾਂ ਅਧਐਨ
ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਧਰਮ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਛਾਨ ਕਰਾਵੇ । ਇਸ ਲਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਰਾਹੀਂ ਖਿਮਾ ਆਦਿ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
| ਧਰਮ ਦੇ ਵੀ 4 ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹਨ ਨਾਮ, ਸਥਾਪਨਾ, ਦਰਵ ਅਤੇ ਭਾਵ ( ਨਾਮ ਦੇ ਸਥਾਪਨਾ ਸੁਖਾਲੇ ਨਕਸ਼ੇਪ ਹਨ । ਦਰਵੇ ਧਰਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ 1) ਸਚਿਤ 2) ਅਚਿਤ 3) ਮਿਸ਼ਰ 4) ਸਚਿਤ-ਜਿਉ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਸ਼ੁਭਾਅ ਹੀ ਸਚਿਤ ਧਰਮ ਹੈ । ਅਚਿਤ-ਧਰਮ, ਅਧਰਮ, ਕਾਲ, ਪੁਦਗਲ, ਅਕਾਸ਼ ਆਦਿ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਅਚਿਤ ਧਰਮ
ਮਿਸਰ ਦਰਵ ਧਰਮ-ਜੋ ਦੁਧ ਤੇ ਪਾਣੀ ਹਨ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ (ਸੁਭਾਵ) ਹੀ ਮਿਸ਼ਰ ਧਰਮ ਹੈ ।
ਹਿਸਥ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਨਿਯਮ ਤੇ ਛੋਟੇ ਵਰਤਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਰਤਵ, 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਨ ਦਰਵ ਧਰਮ ਹੈ
ਭਾਵ ਧਰਮ ਨੇ ਆਗਮ ਪਖੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ-ਲੌਕਿਕ ਤੇ ਲੋਕਤਰ । ਲੌਕਿਕ ਧਰਮ ਵੀ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ।
ਇਕ ਹਿਸਥ ਦਾ, ਦੁਸਰਾ ਪਾਸੰੜੀ , ਦੁਸਰੇ ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਦਾ ਧਰਮ) ਲੋਕਤਰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗਿਆਨ, ਦਰਸਨ ਤੇ ਚਾਤਰ ਹੈ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਲੱਕਤਰ ਧਰਮ ਦਾ ਹੀ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
{94 ]

Page #329

ਨੌਵਾਂ ਧਰਮ ਅਧਿਐਨ
ਉਸ ਮਣ ਬ੍ਰਹਮਣ (ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ) ਨੇ ਕੇਹੜਾ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਹੈ ? (ਸ਼ੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਾ ਸਵਾਮ. ਆਖਦੇ ਹਨ) ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਪਟ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਰਲ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਾਸ č ।'' (1)
ਇਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਬਾਹਮਣ, ਖਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਚੰਡਾਲ, ਬੁਕਸ (ਵਰਨਸੰਕਰ) ਏਸ਼ੀਕ,ਵੈਸ਼ੀਕ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਆਦਿ ਹਨ। ਉਹ ਆਰੰਬ (ਹਿੰਸਾ) ਆਦਿ ਪਾਪ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹਨ ਤੇ ਪਰਿਹਿ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਆਰੰਬ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । (2-3)
ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਲੋਕ, ਮਰੇ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਅਗਨੀ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕਮਾਏ ਧਨ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਉਹ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਣ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । (4)
ਗਾਥਾ ਟਿਪਣੀ 2-3-ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਖੱਤਰੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾਲ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਣੀਏ ਛੋਟੀ ਤੇ ਬੜੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਚੰਡਾਲ ਪਸ਼ੂ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਬੂਕਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਰਨ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਸੰਤਾਨ ਹੀ ਬੁਕਸ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਖਤਰੇ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਬੁਕਸ ਹੈ ।
ਮਿਰਗ ਹਾਥੀ ਦੇ ਮਾਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਘੁਮਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਹਸਤੀ ਤਾਪਸ ਏਕ ਹਨ ।
ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੰਸ਼ੀਕ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਦਰ ਵੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਿੰਸ਼ਾ ਨਾਲ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਧ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦੀ । ਹਾਂ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਰਕੇ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਵੀ ਮਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਖਵਾ ਕੇ ਪੂਜ ਬਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
[45]

Page #330

ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁੱਖ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਨੂੰ, ਮਾਂ ਪਿਉ, ਨੂੰਹ, ਭਾਈ, ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਔਰਸ (ਹੋਰ ਪਤਨੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) ਵੀ ਕਰਮ ਫਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ । (5)
.
ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਕੇ, ਸੱਚੇ ਮੋਕਸ਼ ਤੱਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਭਿਕਸ਼ੂ, ਮਮਤਾ ਤੋ ਅਹੰਕਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ (ਜੈਨ) ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ (6)
ਧਨ, ਪੁੱਤਰ, ਜਾਤ ਅਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਸ਼ੋਕ ਸੰਤਾਪ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਕਿਸੇ ਭੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਂ ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ, ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (7)
ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਧੁੱਪ, ਹਵਾ, ਘਾਹ, ਦਰਖ਼ਤ, ਬੀਜ, ਆਦਿ ਬਨਾਸਪਤਿ ਅੰਡਜ, ਪੋਤਜ ਤੇ ਜੇਰਜ ਰਜ, ਉਦਭਿਜ (ਡੱਡੂ ਆਦਿ ਤਰਸ ਕਾਈਆਂ ਦੇ 6 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਵਿਵੇਕੀ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਕਾਇਆਂ (ਸ਼ਰੀਰਾਂ) ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਮਨ ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਆਰੰਬ-ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਨਾ ਕਰੇ । (8)
ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ, ਮੈਥੁਨ, (ਕਾਮ ਭੋਗ) ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ, ਤੇ ਚੋਰੀ ਇਹ ਸਭ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਕਰਮ ਆਸ਼ਰਵ (ਬੰਧ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ। ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼, ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (10)
ਮਾਇਆ, ਲੱਭ, ਕਰੋਧ ਤੇ ਮਾਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਸਭ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਫ਼ (ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਣ) ਹਨ। ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ਼ ਕਰ ਦੇਵੇ । (11)
ਹਥ ਪੈਰ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ, ਰੰਗਨਾ, ਐਨੀਮਾ, ਜੁਲਾਬ ਦੇਣਾ, ਉਲਟੀ ਕਰਨਾ, ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਮਾ ਆਦਿ ਸਭ ਸੰਜਮ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ! ਸੋਂ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਕਰ ਦੇਵੇ । (12)
ਸੁਗੰਧ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ, ਇਸ਼ਨਾਨ, ਦੰਦ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ, ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ, ਇਸਤਰੀ ਭੋਗ ਤੇ ਹਸਤ ਕਰਮ (ਹੱਥਰਸੀ) ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਟਕਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝ ਕੇ ਗਿਆਨੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ। (13)
ਸਾਧੂ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਖਰੀਦਿਆ,ਉਧਾਰ ਲਿਆ, ਘਰੋਂ ਸਿਧਾ, ਜਾ ਅਸਿਧਾ, ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਨੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪੂਰਤੀ ਕਰਮ ਵਾਲਾ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਹੋਵੇ) ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਮੁਨੀ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (14)
{ 96!

Page #331

ਕਮ, ਵਿਕਾਰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ, ਅਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਮੇ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝਣਾ, ਹਿੰਸਕ ਕਾਮ, ਹਥ ਪੈਰ ਧੋਨਾ, ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਬਟਨਾ ਮਲਣ ਦਾ, ਵਿਵੇਕੀ ਸਾਧੂ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (15)
ਅਸੰਜਮੀ ਮਨੁਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ, ਹਿਸਥ ਦੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨਾ, ਜੋਤਸ਼ ਦਾ ਉਤਰ ਦੇਣਾ, ਸੈਂਯਤਰ (ਮਕਾਨ ਮਾਲਿਕ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਦਾ fਗਿਆਨੀ ਮੁਨੀ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (16) ..
| ਸਾਧੂ ਜੁਆ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ, ਧਰਮ ਵਿਰੁਧ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲੇ, ਹੱਥ ਕਰਮ ਨਾ ਕਰੇ, ਫਾਲਤੂ ਵਹਿਸ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਧੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝਕੇ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ ।(17)
ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਜੁੱਤੇ ਪਾਉਣਾ. ਛਤਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ, ਜੂਆ ਖੇਲਨਾ, ਚਾਮਰ ਝੁਲਾਉਣਾ, ਪ੍ਰਪਕੀ (ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਲੈਣਾ) ਤੇ ਹੋਰ ਆਪਸੀ ਪਾਪ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਮੁਨੀ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (18)
ਸਾਧੂ ਹਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਉਪਰ ਮਲ ਮੂਤਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਕੱਚੇ (ਅਚਿਤ) ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬੀਜ ਹਟਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨਾ ਪੀਵੇ । (19)
| ਸਾਧੂ ਹਿਸਥ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾ ਲਵੇ । ਵਸਤਰ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾ ਪਹਿਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਧੂ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (20)
ਮੰਜੇ ਪਲੰਘ ਤੇ ਬੈਠਣਾ, ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ ਘਰ ਬੈਠਣਾ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣਾਂ ਹਿਸਥ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁਛਣਾ, ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ। ਸਾਧੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (21) | ਯਸ਼ ਕੀਰਤੀ ਸ਼ਲਾਘਾ, ਬੰਦਨਾ, ਪੂਜਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਦੇ ਕਾਮ ਭੁੱਗਾਂ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਨੀ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (22)
ਜਿਸ ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਸ਼ੁਧ ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਦੇਵੇ ! ਅਜੇਹੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਮਝਕੇ ਧੋ ਕੇ ਵੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਨਾ ਦੇਵੇ । (23)
| ਅਨੰਤ ਗਿਆਨੀ, ਅਨੰਤ ਦਰਸ਼ੀ, ਮਹਾਮੁਨ, ਬਾਹਰਲੇ ਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਰਿਓ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਭਗਵਾਨ ਮਹੀਵਰ ਨੇ ਅਜੇਹੇ ਸ਼ਰੁਤ (ਗਿਆਨ) ਚਾਰਿੱਤਰ (ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ) ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । (24)
(97)

Page #332

ਭਾਸ਼ਾ ਸੀਮਿਤੀ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਬੋਲਦਾ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਭੇਦ ਨਾ ਖੋਲੇਂ । ਹਿੰਸਾ ਕਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲੇ । ਕਪਟੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ । ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਬੋਲੇ । (25)
ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਤੀਸਰੀ ਮਿਸ਼ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਝੂਠੇ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਅਜੇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੋਲ ਕੇ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਨਾ ਪਵੇ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਛਿਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁਣ, ਸਾਧੂ ਅਜੇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਨਾ ਬੋਲੇ । ਅਜੇਹੀ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ । (26)
,,
“ਉਏ ਮੂਰਖ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਹੱਲਾਵਾਕ ਅਖਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਹੇ ਮਿੱਤਰ, ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਯਾਰ, ਸਾਥੀਵਾਦ ਅਖਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਹੇ ਕਸ਼ਯਪ ਗੋਤ, ਗੋਤਰਵਾਦ, ਅਖਵਾਂਉਣਾ ਹੈ, ਸਾਧੂ ਅਜੇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲੇ । ਤੂੰ-ਤੁੰ ਵਰਗੀ ਤੁੱਛ ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋ । (27)
ਗਾਬਾ ਟਿਪਣੀ 26 -ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਰੇ ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ ਤੇ ਅਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਟੀਕਾ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ।
1) ਸੱਤ 2) ਅਸੱਤ 3) ਸੱਤਮਰਿਸ਼ਾ 4) ਅਸੱਤ ਅਮਰਿਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤ ਮਹਿਸ਼ਾ ਨਾਂ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕੁਝ ਝੂਠੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਸੱਚੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਾਜ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ “ਇਸ ਪਿੰਡਵਿਚ 10 ਲੜਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜਾਂ ਮਰੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕੁਛ ਫਰਕ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਇਸ ਬਚਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸ਼ੱਤਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਝੂਠ ਵੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਬਚਨ ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਨਾ ਪਵੇ ਸਾਧੂ, ਅਜੇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲੇ । ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਝੂਠ ਨਾਲ ਮਿਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਦੋਸ਼ ਉਤਪਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਫੇਰ ਸਾਰੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਉਲਟ ਦਸਨ ਵਾਲੀ ਦੂਸਰੀ ਅਸੱਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਕੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸੱਤ ਹੈ ਪਰ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿਵੇਂ ਅਨ੍ਹੇ ਨੂੰ ਅਨਾ ਆਖਣਾ ।
ਚੌਥੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜੋ ਸੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਝੂਠ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਵੀ ਸੇਵਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਬਚਨ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਤਲ ਕਰੋ, ਇਹ ਚੋਰ ਹੈ, ਰੱਥ ਲਈ ਜੋੜੇ ਆਦਿ । ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੋਗ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਛਿਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਸੱਚ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾ ਬੜਾ ਹੋਵੇ, ਵਿਵੇਕੀ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ
ਦੇ ਸੰਜਮੀ ਲਈ ਬੋਲਨਯੋਗ ਨਹੀਂ।
[98]

Page #333

ਭਿਕਸ਼ੂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕੁਸ਼ੀਲ (ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ) ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਕੁਸ਼ੀਲ (ਭਟਕੇ ਸਾਧੂ) ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਵੀ ਨਾ ਕਰੇ । ਕੁਸ਼ੀਲ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ, ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੁੱਖ ਹੈ । ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝੇ । (28)
ਸਾਧੂ ਰੋਗ ਆਦਿ ਕਾਰਣ ਆਈ ਅੰਤਰਾਏ (ਰੁਕਾਵਟ) ਤੋਂ ਛੁਟ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਨਾ ਰਹੇ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਨਾ ਖੇਲੇ ਨਾ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰੇ । ਬੇਕਾਰ ਨਾ ਹੱਸੇ । (29) ,
ਮੁਨੀ ਮਨੋਹਰ ਕਾਮ ਭਾਗਾਂ ਵੱਲ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਸਗੋਂ ਯਤਨਾਂ (ਸਾਵਧਾਨੀ) ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । ਭਿਖਿਆ ਲਈ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਵਿਚ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾ ਕਰੋ । ਪਰਿਸ਼ੀ ਤੇ ਉਪਸਰਗਾਂ (ਕਸ਼ਟਾਂ) ਨੂੰ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾਨਾਲ ਸਹੇ । (30)
ਲਾਨੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਾਧੂ ਗੁਸਾ ਨਾ ਕਰੇ ਅਡੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਗਲ ਆਦਿ ਦੇਨ ਤੇ ਵੀ, ਮਨ ਵਿਚ ਨਾਂ ਜਲ । ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਸਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਨ ਕਰੋ । (31) ..
“ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਅਚਾਰਿਆ ਆਦਿ ਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ, ਤੇ ਆਚਰਣ (ਸਿਖਿਆ) ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (32)
“ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਵ ਸਮੇਂ ਅਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ) ਤੇ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ) ਵਾਰੇ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸਮਿਅਕ ਤੱਪ ਰਾਹੀਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਵਾ ਰਾਹੀਂ ਸਾਧੂ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰੇ । ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਕਰਮ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹਨ । ਉਹ ਹੀ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੰਤੂ ਹਨ' ਉਹ ਅਜੇਹੇ ਮਾਰਗ ਦਾ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ! (33)
| ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾ ਨਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ (ਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵਿੱਚ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ) ਪੁਰਸ਼ ਸੰਜਮ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਆਸਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਅਸੰਜਮੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। (34)
| ਸ਼ਬਦ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੋਂ ਸਪਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਰ ਵਿਚ ਨਾ ਫਸਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਘੱਖੇ । ਜੋ ਗਲਾਂ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਆਗਮ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਮੁਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇ । (35)
ਹਿੱਤ ਤੇ ਅਹਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਵਿਵੇਕੀ ਮੁਨੀ, ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੱਭ ਅਤੇ ਰਿਧੀ ਅਤੇ ਸੱਤ ਗੌਰਵ ਰਸ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਿਰਫ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (36)
( 99 }

Page #334

ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਨਾਮਕ ਦਸਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ—ਸੰਤੋਖ, ਆਤਮ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ, ਆਨੰਦ, ਅੰਦਰਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ।
सम्यग् अधीयते व्यवस्थाप्यते मोक्षे तन्मार्गं प्रति धर्मध्याना ਵਿਚ ਚ; ਚਸਬ
ਜਿਸ ਧਰਮ ਧਿਆਨ, ਗਿਆਨ, ਵਿਨੈ, ਅਚਾਰ, ਤੱਪ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਦਾ ਰਾਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਸਕੇ, ਉਹ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਹੈ । ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਹੀ ਆਤਮ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਹੈ
।
ਦਸ਼ਵੈਕਾਲਿਕ ਸੂਤਰ (9 ਉਦੇਸਕ) ਵਿਚ ਸਮਾਧੀ ਚਾਰ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦਸੀ ਗਈ ਹੈ । 1) ਵਿਨੋ 2) ਸਰੂਤ 3) ਤਪ 4) ਆਚਾਰ । ਅਗੇ ਚਾਰਾਂ ਸਮਾਧੀਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ । ਦਸ਼ਾਰਤ ਸਬੰਧ ਵਿਚ 20 ਅਸਮਾਧੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ।
ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾ ਹੀ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਹੈ ।
ਸੋ ਬਾਹਰਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਤੋਂ“ ਮਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
(100)

Page #335

ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਨਾਮਕ ਦਸਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਸਵਰੂਪ ਵਰਨਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਸਮਾਧੀ (ਮੁਕਤੀ ਰੂਪੀ ਸੁੱਖ) ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ । ਸਾਧੂ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਲੋਕ ਤੇ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਮਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । (1)
ਉਰਧ (ਉਪਰ) ਅਧੋ (ਹੇਠ) ਅਤੇ ਤਿਰਛੀ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਥ ਪੈਰ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਹੱਥ ਪੈਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਬਿਨਾਂ ਦਿੱਤੀ ਵਸਤੂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾ ਕਰੇ । (2)
ਨਾ ਹੋਵੇ ।
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ (1) ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਲਈ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ । ਜਿਵੇਂ ਮਤਿਮਾਨ ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਮਤਿਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਤੀ ਹੋਵੋ ਉਹ ਮਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਮੂਲ ਗਾਥਾਂ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਇਥੇ ਮਤੀਮਾਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੈ ।
ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਰਲ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ
ਗਾਥਾ ਨੰ: 2 ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ—ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ (ਹਿੰਸਾ) ਆਦਿ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ । ਜੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਪ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
(1) ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ—ਉਪਰ ਹੇਠਾਂ ਤਿਰਛੇ ਤਿਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਹੈ ।
(2) ਦਰਵ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ—ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਡਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਤਰਸ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀੜ ਦੇਨਾ ਦਰਵ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਹੈ ।
(3) ਕਾਲ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ—ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨਾ ਕਾਲ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਹੈ।
(101

Page #336

ਸ਼ਰੂਤ ਤੇ ਚਰਿਤਰ ਰੂਪੀ ਧਰਮ ਦੀ ਠੀਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ੰਕਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਸਮਦਰਸ਼ੀ ਤਪਸਵੀ ਮੁਨੀ, ਨਿਰਦੋਸ਼ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਣ ਵਾਲਾ, ਪਿਰਥਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਤੁੱਲ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । ਅਸੰਜਮ ਰੂਪੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਛੁਕ ਹੋ ਕੇ ਆਸ਼ਰਵਾ (ਪਾਪ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ) ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰੇ, ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਧਨ ਤੇ ਅਨਾਜ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਨਾ ਕਰੇ । (3).
ਮੁਨੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬਰ (ਕ) ਕਰੇ । ਅੰਦਰਲੇ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । ਵੇਖੋ ! ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਗਤੀਆਂ (ਜੂਠਾ) ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਸ਼ਟ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਸੰਤਾਪ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ । 4)
ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਪ ਕਰਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆਂ ਆਦਿ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਵਾਕੇ ਜੀਵ ਪਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ । (5)
ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀ ਆਦਤਾਂ ਵਾਲਾ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਸਮਝ ਕੇ, ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਤਿ ਮਮਤਾ ਤਿਆਗ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਗਿਆਨ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਸ਼ੁਧ ਚਿੱਤ ਪ੍ਰਬ, ਸਮਾਧੀ ਤੇ ਵਿਵੇਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਵੇ । (6)
(4) ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣਾਤਪਾਤ-ਹੱਥ ਪੈਰ ਬਨ ਕੇ ਕਸ਼ਟ ਦੇਨਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣਾਤਪਾਤ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਛਿੱਕ, ਮਾਹ, ਖਾਸੀ ਅਤੇ ਅਧੋਵਾਯੂ ਦੇ ਨਿਕਲਨ ਸਮੇਂ ਮਨ ਬਚਨ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰਖਕੇ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਪਾਲਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
(ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ) ਟਿਪਣੀ ਗਾਥਾ 5-ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉਹ ਕੇਹੜੇ ਪਾਪ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਫਸਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । ਉੱਤਰ-ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀ ਗਿਆਨਾ ਵਰਨੀਆਂ ਆਦਿ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਅਪਣੇ ਨੌਕਰ ਆਦਿ ਦੀ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਤੂੰ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਝੂਠ, ਚੋਰੀ, ਵਿਭਚਾਰ, ਪਰਿਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਾਪ ਦਾ ਇੱਕਠ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਟੀਕਾਕਾਰ ਬਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਆਦਿ ਹੀ ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
[102)

Page #337

' ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਭਾਵ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨੀ, ਕਿਸੋਂ ਪ੍ਰਤਿ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਫਰਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਰੱਖੇ । ਪਰ ਕਈ ਜੀਵ ਸੰਜਮ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਟ ਆਉਣ ਤੇ, ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਲੋਕ ਪੂਜਾ, ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸ਼ਾ ਲਈ ਸਾਧੂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (7)
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਆਧਾਂ ਕਰੰਮੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੂਬ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਗਿਰ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਹੈ ਇਸਖੋਰੀ
ਤਿ ਉਲਝਦਾ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਪਰਿਹਿ ਇੱਕਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । (8)
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਕੇ ਵੈਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ {ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਰਕੈ ਨਰਕ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਝਦਾਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ, ਸਾਰੇ ਦੁਰਾਚਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (9)
| ਸਾਧੂ ਭੰਗੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਸੇ ਧਨੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾ ਕਰੇ । ਪੁੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਮੋਹ ਤੋਂ ਪਰਾਂ ਰਹੇ 1 ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਬੋਲੇ । ਸ਼ਬਦ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਸਾ ਭਰੀ ਕਥਾ ਨਾ ਕਰੇ । (10)
ਪੰਡਿਤ ਸਾਧੂ ਆਧਾਕਰਮੀ ਤੋਂ ਜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੋ ਆਧਾਕਰਮੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾ ਕਰੇ । ਨਿਰਜਰਾ (ਕਰਮ ਦੇ ਝੜਨੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ) ਨੂੰ ਜਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਪ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਕਮਜੋਰ ਕਰੇ । ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਲਈ ਦੁੱਖ ਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਜਮ ਦਾ ਹੀ ਪਾਲਣ ਕਰੇ । (11)
ਸਾਧੂ ਏਕਤਵ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸੋਚੇ ਇਹ ਜੀਵ ਇਕਲਾ ਆਇਆ ਹੈ ਇੱਕਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਹਾਇਕ ਨਹੀਂ।” ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਏਕਤਵ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਝੂਠ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਏਕਤਵ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਖਿਮਾਵਾਨ ਸਾਧੂ , ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਤਪਸਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਭਾਵ (ਅੰਦਰਲੀ) ਸਮਾਧੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (12)
| ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਮ ਭੋਗ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰਨਾ, fਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਮਨ ਭਾਉਂਦੇ ਤੇ ਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗੀ, ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਰਖਿਅਕ ਸਾਧੂ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਮਾਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (13)
ਸਾਧੂ ਸੰਜਮ ਸੰਬੰਧੀ ਅਰਤਿ (ਦੱਖ) ਤੇ ਅਸੰਜਮ ਸੰਬੰਧੀ ਰਤਿ (ਸਿੱਖ) ਦਾ ਤਿਆਗ
(103)

Page #338

ਕਰਕੇ ਤਿਨਕਾ ਠੰਢ, ਗਰਮੀ, ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਕਸ਼ਟ, ਸੁਗੰਧ ਤੇ ਦੁਰਗੰਧ ਵਿਚ ਸਮਭਾਵ ਰਖੇ । (14)
ਬਚਨ ਗੁਪਤੀ (ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਵਕ) ਦਾ ਧਾਰਕ, ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਵਾਲਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸ਼ੁਧ ਲੇਸ਼ਿਆ (ਮਨ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵ ਨੂੰ ਧਾਰਣ ਕਰਕੇ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਲਗੇ। ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਘਰ ਨਾ ਬਨਾਵੇ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤੋੰ ਬਨਵਾਵੇ । ਘਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ ।) ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਾ ਰਖੇ । (15)
ਅਕ੍ਰਿਆ ਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਆਤਮਾ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਹੈ ।” ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ। ਕੁਦਰਤ ਹੀ ਸਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । (ਜਦ ਦੂਸਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁਛਦੇ ਹਨ) ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਸਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਜੀਵ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਨਹੀਂ ਜਾਨਦੇ । (16)
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ ਕੋਈ ਕ੍ਰਿ ਆਵਾਦੀ ਹੈ ਕੋਈ
ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਹੈ (ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕ੍ਰਿਆ ਹੀ ਫਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਗਿਆਨ ਫਾਲਤੂ ਹੈ । ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕ੍ਰਿਆ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਗਿਆਨ ਹੀ ਫ਼ਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਅਗਿਆਨੀ ਨਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਅਸੰਜਮੀ ਵੈਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । (17)
ਪਾਪ ਤੋਂ ਨਾ ਡਰਨ ਵਾਲਾ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ । ਉਹ ਸਾਂਸਾਰਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਮਤਾ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਦਿਨ ਰਾਤ ਫਿਕਰ ਵਿੱਚ ਡੁਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਅਜਰ ਅਮਰ ਮਨਦਾ ਹੋਇਆ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । (18)
ਹੇ ਗਿਆਨੀ ਤੂੰ ਧਨ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ । ਭਾਈ ਭੈਣ, ਮਾਂ, ਪਿਉ ਤੇ ਦੋਸਤ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਉਪਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰੌਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਇਹ ਮੂਰਖ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਸਦੇ ਕਮਾਏ ਧਨ ਨੂੰ ਹੜੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (19)
ਜਿਵੇਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਿਰਗ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ੇਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ਼ੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ, ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰੇ । ਪਾਪ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (20)
ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ
(104)

Page #339

ਛੁੱਟਕਾਰਾ ਦਿਲਾਵੇ । ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮ ਦੁਖਦਾਇਕ ਹਨ, ਇਹ ਵੇਰ ਪੰਰਾ ਉਤਪਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾ ਭੈਕਾਰੀ ਹਨ’’ ਅਜੇਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਹਿਸਾ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (2)
ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਨ ਵਾਲਾਮੁਨੀਝੂਲਨਾ ਬੱਲੇ । ਝੂਠ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੀ ਮੱਕਸ਼ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਧੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਝੂਠ ਤੇ ਹੋਰ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਮੁਨੀ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰੇ । ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਨਾ ਕਰਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜਾਨੇ :(22)
ਸ਼ੁਧ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਭੋਜਨ ਤੇ ਵੀ ਸਾਧੂ, ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਤਿ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਚਾਰਿਤਰ (ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ) ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਸ ਵਾਲੇ ਤੇ ਸਵਾਦੀ ਭੋਜਨ ਤਿ ਮਮਤਾ ਨਾ ਰਖੇ । ਅਜੇਹੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ' ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ। ਸਾਧੂ ਧੀਰਜਵਾਨ, ਪਰਿਹਿ ਰਹਿਤ, ਪੂਜਾ ਮਹਿਮਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (23) | ਸਾਧੂ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮਮਤਾ ਛੱਡ ਦੇਵੇ ਨਿਦਾਨ (ਤੱਪ ਆਦਿ ਦੇ ਫਲ ਤੋਂ ਸਵਰਗ ਆਦਿ ਸੁਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ) ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ। ਨਾ ਜੀਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰੇ ਨਾ ਮਰਨ ਦੀ ਕਰੇ । ਸਗੋਂ ਸਮਭਾਵੀ ਹੋਕੇ ਧਰਮ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦਾ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (24)
*
[105]

Page #340

ਮਾਰਗ ਨਾਮਕ ਗਿਆਰਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਹੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ (ਸੱਚਾ) ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਹੈ। (1) ਗਿਆਨ ਮਾਰਗ, (2) ਦਰਸ਼ਨ ਮਾਰਗ, (3) ਚਾਰਿਤਰ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਤਪ ਮਾਰਗ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਸੰਜਮ ਮਾਰਗ, ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਸਦਾਚਾਰ ਮਾਰਗ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਪੂਰੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਸ਼ੁਧੀ, ਸਦਾਚਾਰ, ਸੰਜਮ, ਅਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਸੰਜਮ ਦਾ ਮਾਰਗ ਆਖਰੀ ਘੜੀ ਤੱਕ ਨਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪਰੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ।
ਨਿਰੁਕਤੀਕਾਰ ਭਦਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਨਾਮ, ਸਥਾਪਨਾ, ਦਰਵ, ਖੇਤਰ ਕਾਲ ਤੇ ਭਾਵ ਆਦਿ 6 ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਆਖੇ ਹਨ । ਨਾਮ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਲ ਹਨ ।
ਦਰਵ ਮਾਰਗ
(1) ਤਖਤ ਵਿਚਕਾਰ ਬਨਾਇਆ ਮਾਰਗ (2) ਬੈਲਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਾਰਗ, (3) ਝੂਲੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਾਰਗ, 4) ਬੈਂਤ ਦੀ ਬੇਲ ਨੂੰ ਪਕੜਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਾਰਗ, (5) ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਚੜਨ ਵਾਲਾ ਮਾਰਗ, (6) ਕਿਸੇ ਸਵਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਮਾਰਗ, (7) ਠੁਕੀ ਕਿਲ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ
ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਮਾਰਗ, (8) ਗੁਫਾ ਮਾਰਗ, (9) ਬਕਰੇ, ਉਠ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਮਾਰਗ, (10) ਪੰਛੀ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਮਾਰਗ, (11) ਛਤਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਮਾਰਗ, (12) ਜਲ ਮਾਰਗ, (13) ਅਕਾਸ਼ ਮਾਰਗ ਆਦਿ ਦਰਵ ਮਾਰਗ ਹਨ । ਖੇਤਰ ਮਾਰਗ
-
-
ਜੋ ਮਾਰਗ ਪਿੰਡ, ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਖੇਤ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਖੇਤਰ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲ ਮਾਰਗ ਦੇ ਵਾਰੇ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
[106]

Page #341

ਡਾ ਮਾਰਗ
ਇਹ ਮਾਰਗ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਬਤ ਤੇ ਅਪ੍ਰਸ਼ਸ਼ਤ । ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਅਵਰੀਤ ਤੇ ਅਗਿਆਨ ਅਪ੍ਰਸ਼ਸ਼ਤ ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਸਿਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਪ੍ਰਸ਼ਸ਼ਤੇ ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਹੈਂ । ਭਾਵ ਮਾਰਗ ਦੇ 4 ਹੋਰ ਭੇਦ
(1) ਖੰਮ, (2) ਅਖੇਮ, (3) ਖੇਮ ਰੂਪ, (4) ਅਖੇਮ ਰੂਪ
1. ਜੋ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਭੈ ਰਹਿਤ ਹੈ ਛਾਂ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪਧਰਾ ਹੈ । ਉਹ ਖੇਮ ਮਾਰਗ ਹੈ ।
2. ਦੂਸਰਾ ਮਾਰਗ ਖੇਮ ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੇ ਉਪਰਲੇ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੰਤੇ ਵਿੰਗੇ, ਟੇਡੇ, ਕੰਡਿਆਲੇ ਹਨ ।
3. ਤੀਸਰਾ ਮਾਰਗ ਚੋਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਉਪਦਰਵਾਂ ਕਾਰਣ ਖੇਮਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਖੇਮ ਰੂਪ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰ ਰਸਤੇ ਪਖੋਂ ਠੀਕ ਹੈ ।
4. ਚੌਥਾ ਰਾਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਖ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰਾਂ 4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! 1. ਪਹਿਲੇ ਸੰਜਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਦਰਵ ਲਿੰਗ (ਬਾਹਰਲੇ) ਭੇਖ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ 2. ਸੰਜਮੀ ਗਿਆਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਵਝੈ ਦਰਵ ਲਿੰਗ ਨੂੰ
ਤਿਆਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । 3. ਤੀਸਰੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 4. ਚੌਥੇ ਹਿਸਥ ਤੇ ਹੋਰ ਮਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ ।
ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿਤਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮਿਥਿਆਤਵ ਛੱਡਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਊਕਤੀਕਾਰ ਨੇ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਲਈ 13 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । 1. ਪੰਥ, 2. ਮਾਰਗ, (3) ਨਿਆਏ, (4) ਵਿਧੀ (ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, . (5) ਧਰਿਤੀ (ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣ ਤੇ ਚਾਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਥਿਰ ਰਖਨ ਦਾ ਭਾਗ), (6)
ਗਤਿ, (7) ਹਿਤ, (8) ਸੁੱਖ, (9) ਪਥਯ (ਮੋਕਸ਼ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ), (10) ਸ਼ਰੇ (ਮੋਹ ਆਦਿ llਰਵੇ* ਗੁਣ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ), (11) |ਨਿਤੀ, (12) ਨਿਰਵਾਨ, (13) ਸ਼ਿਵ (ਕਸ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਾ ਰਾਹ । ਇਹੋ ਸਭ ਭਾਵੈ ਮਾਰਗ ਦੇ ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ ਸ਼ਰਦ ਹਨ ।
(107)

Page #342

ਮਾਰਗ ਨਾਂ ਦਾ ਗਿਆਰਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
(ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਮਹਾਨ ਬੁਧੀ ਮਾਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕੇਹੜਾ ਰਾਹ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ? ਜਿਸ ਸਰਲ ਰਾਹ ਨਾਲ ਜੀਵ ਔਕੜਾਂ ਭਰੇ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ( [)
“ਹੇ ਮਹਾਮੁਨੀ ! ਆਪ ਉਸ ਸਰਵ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ,ਸ਼ੁਧ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਨਦੇ ਹੋ ? ਹੇ ਭਿਖਸ਼ੂ ! ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਰਾਹ ਦਸੋ (2)
“ਜੋ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸਾਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੁਛੋ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੇਹੜਾ ਰਾਹ ਦਸਾਂ ? ਸਾਨੂੰ ਦਸੋਂ ' (3)
(ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਜੇ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਰਾਹ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਣਿਆਂ ਰਾਹ ਦਸ ਦੇਣਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਰਾਹ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ।” (4)
ਉਸ ਕਸ਼ਯਪ ਗੋਤਰੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਹੀਂ ਦਸੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਸਮਝੋ । ਜਿਵੇਂ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਪਾਰੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਰਾਹ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਾਧਕ, ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।(5)
ਇਸ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਭੂਤ ਵਿਚ ਅਨੰਤ ਜੀਵ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ ਹਨ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਗੇ ਨੂੰ ਕਰਨਗੇ । ਉਸ ਮੌਕ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਮੈਂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਸਦਾ ਹਾਂ ।” ਹੋ ਜੀਵ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਸੁਣੋ । (6)
경
4
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਜੀਵ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਉਨਾਂ ਦੀ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਾਰੀ ਜਮੀਨ ਇਕ ਜੀਵ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਸੰਖਿਆਤ ਜੀਵ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਅੱਗ, ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਜੀਵ ਹਨ । ਘਾਹ, ਫੂਸ ਦਰਖੱਤ, ਬੀਜ ਆਦਿ ਦੇ ਜੀਵ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਸੰਖਿਆਤ ਹਨ। (7)
ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 6 ਤਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵ
[108]

Page #343

ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਫਰਮਾਏ ਹਨ ! ਇਸਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਜੀਵ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਛੇ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (8)
ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ 6 ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝੇ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ? ਅਜੇਹਾ ਜਾਨਕੇ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰੇ । (9) ..
• ਗਿਆਨੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਅਹਿੰਸਾ, ਸਿਧਾਂਤ ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਸਮਝਨ ਯੋਗ ਹੈ’’ ਭਾਵ ਇਹੋ ਅਹਿੰਸਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰੋ । (10)
ਉਪਰ, ਹੇਠ, ਤਿਰਛੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਵੇ ! ਇਹੋ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਰਕ ਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ---(1-1) ·
ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਤਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਸਾਧੂ ਮਿਥਿਆਤਵ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਰਾਹੀਂ ਜਿਦਗੀ ਭਰ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕਰੋ । (12)
| ਉਹ ਸਾਧੂ ਹੀ ਮਹਾਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਹੈ ਜੋ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਏਸ਼ਨਾ ਸ਼ਮਤਿ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ ! (13)
ਜੋ ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇ ਕੇ, ਸਾਧੂ ਲਈ ਬਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮਣ (ਮਨੀ) ਹਿਣ ਨਾ ਕਰੇ । (14)
ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਮ ਸ਼ੁਧ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਆਧਾ ਕਰਮੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਇਕ ਕਣ ਮਿਸ਼ਰਨ) ਦੋਸ਼ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਜਮੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਸਤੋਂ ਛੁੱਟ ਅਹਾਰ ਦੇ ਅਧ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਅਜੇਹਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ । (15)
ਪਿੰਡਾਂ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਉਪਾਸਕਾਂ (ਵਕ ਜਾਂ ਸਾਧੂ) ਦੇ ਘਰ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਉਪਾਸਕ ਆਰੰਬ (ਹਿੰਸਕ) ''ਕਿਆ ਵਾਰੇ ਪੁੱਛੇ (ਕਿ ਇਸ ਆਰੰਬ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਹੈ ਜਾਂ ਅਧਰਮ) ?'ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀ ਜੇਤੂ ਸਾਧੂ ਕਦੇ ਵੀ ਹਿੰਸਕ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਨਾ ਕਰੇ । (6)
ਮਕਾਨ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਸਮੇਂ ਜੇ ਕੋਈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪੁਛੇ ਇਰ ਕੰਮ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ? ਜਾਂ ਪਾਪ ਦਾ ਸਾਧੂ ਨ ਜਾਂ ਪਾਪ · ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਆਖੇ । (17)
ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ 17-ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸਾਧੂ ਤੇ ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।
( 109]

Page #344

ਅੰਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਸਾਧੂ ਇਹ ਨੂੰ ਪੁੰਨ ਨਾ ਆਖੇ 1 (18)
ਜੇਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਬਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਯਾਚਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਾਏ (ਰੁਕਾਵਟ) ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਜਿਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਪਾਪ ਵੀ ਨਾ ਆਖੇ । (19)
, ਜੋ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਦਾਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਰੋਜੀ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮਨਦਾ ਹੈ । (20)
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਸਾਧੂ ਦਾ ਧਰਮ, (2 ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦਾ ਧਰਮ ! ਇਥੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਜੋ ਮਕਾਨ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਫਲ ਦਸਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਧੂ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ । ਮਕਾਨ ਆਦਿ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਤੱਰਸ (ਹਿਲਨੇ ਚੁਲਨ) ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਸਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਹੈ । ਸੋ ਉਹ ਘਰ ਮਕਾਨ ਆਦਿ ਬਨਾਉਣ ਵਾਰੇ ਨਾ ਤਾਂ ਪੁੰਨ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਹੈ,ਪਾਪ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ ਕਿ ਇਹ ਘਰ ਲੱਖਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਬਨਕੇ ਲੱਖਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਬਨੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਮੁਨੀ ਦੋਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖ ਰਹੇ ।
ਹਿਸਥ ਲਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਕਲਪੀ ਤੇ ਬੇਕਸੂਰ ਮੋਟੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ । ਸੋ ਹਿਸਥ ਨੂੰ ਮਕਾਨ, ਖੇਤੀ ਆਦਿ . ਵਿਚ ਜੋ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹਿੰਸਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਵਿਵੇਕ ਤੇ ਸੰਜਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵੀ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਵਰਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਘਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਦੂਸਰਾ ਸਾਧੂ ਘਰਬਾਰ ਵੀ ਛਡ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਝੰਜਟ ਵਿਚ ਫਸ ਉਸਦੀ ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਸੋ ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਪਰਮ ਸਾਧਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
[110]

Page #345

ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਰੰਬ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਸਾਧੂ, ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਵਾਲੇ ਦਾਨ ਵਾਰੇ, ਨ ਜਾਂ ਪਾਪ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਸ਼ਰਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । (2)
ਜਿਵੇਂ ਨਛੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੰਦਰਮਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਉਤੱਮ ਮਨਣ ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਨੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਪੂਰਵਕ ਜਿਉਣ ਵਾਲਾ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਮੁਨੀ, ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕਰੇ । (22)
ਮਿਥਿਆਤਵੀ, ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਖ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਇਹ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਇਸੇ ਰਾਹ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਦੀਪ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਮੱਕਸ਼, ਮਾਰਗ ਸ਼ਰਨਦਾਤਾ ਹੈ । (ਸਮਿਅਕਤਵੀ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (23)
ਆਤਮ ਗੁਪਤੀ (ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲਾ) ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸੇ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਣ ਵਾਲਾ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਰੋਕਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਆਸਰਵ ਰਹਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਸ਼ੁਧ ਸੰਪੂਰਨ ਤੇ ਸਰਵ ਉੱਤਮ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । (24) . ਗਾਥਾ ਟਿਪਣੀ 1-ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਧਰਮ (ਪੁਨ) ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ?
ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਰਮ ਪ੍ਰਪਰਾ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਪੁਨ ਵੀ ਕਰਮ ਹੈ ਪਾਪ ਵੀ ਕਰਮ ਹੈ । ਪੁੰਨ ਨਾਲ ਸਵਰਗ ਦੇ ਸੁਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਾਪ ਨਾਲ ਨਰਕਾਂ ਦੇ ਦੁਖ । ਪੁੰਨ ਸੋਨੇ ਦੀ ਬੇੜੀ
ਹੈ ਪਾਪ ਲੋਹੇ ਦੀ । ਨਿਰਵਾਨ ਮਾਰਗ ਦੇ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦੋਵੇ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ ਪਰ ਸਮਤਾ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹਿਕੇ,ਆਤਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਰਮ ਆਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕਰਮਾ ਦੇ ਬਹਾਨ ਵਿਚ ਰਾਗ ਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਦੋ ਕਰਮ ਬੀਜ ਅਤੇ ਕਰੋਧ, ਮੋਹ, ਲੋਭ, ਹੰਕਾਰ ਚਾਰ ਕਸ਼ਾਏ ਕਰਮ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਸਾਧਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਟਣ ਲਈ ਹੀ ਘਰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਮੱਕਸ਼ ਧਰਮ ਦਾ ਜਾਣੂ ਸਾਧਕ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪਾਪ ਨ ਦੋਵੇਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖ ਰਹਿਕੇ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਧੀ ਰਾਹੀਂ ਅਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ- ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਰਹੰਤ ਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

Page #346

ਧਰਮ ਤੱਤ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ, ਅਗਿਆਨੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ · ਖੁਦ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਮਨਣ ਵਾਲਾ, ਜੀਵ ਭਾਵ · ਅਦੰਰਲੀ ) ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ । (25): .. .
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਗਿਆਨੀ , ਮਨਣ ਵਾਲਾ ਅਗਿਆਨੀ,, ਬੀਜ, , ਕੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਨਾਏ ਭੋਜ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਆਰਤ ਧਿਆਨ ਦੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ) ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਭਾਵਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ । (26)
ਜਿਵੇਂ ਢੱਕ, ਕਕ, ਕੁਰਰ, ਜਲ, ਗਾ ਤੇ ਸਿਪੀ ਪਾਣੀ ਦੇ, ਜੀਵ, ਮਛੀ ਫੜਨ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ : ਧਿਆਨ ਕਾਲਾ ਤੇ ਪਾਪ ਕਾਰੀ ਹੈ, । , ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਅਨਾਰਿਆ : (ਪਾਪੀ): ਮਣ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਾਪੀ ਸ਼ਮਣ ਚੱਕ ਅਚ, ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਖੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ। (27-28)
| ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਨੇ ਹੀ ਦਰਬੁਧ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਨ (ਵਿਚਾਰ ਧਾਰ) ਨੂੰ:ਸ਼ੁਧ ਮਨਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ੁਧ ਰਾਹ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਤੇ ਜੈਨ ਮੱਤ ਦੇ ਉਲਟ ਚਲਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । (29)
ਜਿਵੇਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਅੰਨਾ ਪ੍ਰਸ਼ ਛੇਕ , ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਤੇ ਹੀ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਡੁਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਪਾਪੀ ਸਾਧੂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਆਸ਼ਰਵ (ਪਾਪੀ) ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ‘ਉਹ ਭਵਿਖ ਲਈ ਨਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ । ( 30-31)
| ਕਯਪ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਹੀਂ 'ਦਸੇ, ਇਸੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਵਹਿੰਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਆਤਮ ਕਲਿਆਨ ਲਈ ਸੰਜਮ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨੀਂ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । (32)
ਇੰਦਰੀਆਂ ਜਾ ਜੰਤੂ ਜੋ ਵੀ ਸਾਧੂ ਹੈ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਸਮਾਨ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸ਼ਾਰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । (33)
ਵਿਵੇਕਵਾਨ ਮੁਨੀ ਜਿਆਦਾ ਮਾਨ ਤੇ ਮਾਇਆਂ' (ਕਪਟ) ਨੂੰ ਸ਼ੁਧ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਜਾਨ ਕੇ ' ਛੇਖਾਨ (ਤਿਆਗ) ਕਰੋ :(34) ..
ਮਨ ਖਿਡਾਅਦ ਦਸ ਖੂਬ ਦੇ ਯਥਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । ਪਾਪ ਧਰਮ ਹਿੰ:) ਨੂੰ ਵੱਡੇ : ਤਪਸ ਆ · ਲਈ . ਸ਼ਕਤੀ ਲੰਗਾਵੇ : ਕਰੋਧ ਤੇ ਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਾ ਕਰੇ । : (35) ..
· · ਜਿਵੇਂ ਸੁਮੇਰੁ ਪਰਵਤ ਘੋਰ ਤੁਫਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੰਬਦਾ. ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤਾਂ ਦਾ . ਧਾਰਕ : ਸਾਧੂ ਵੀ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਸ਼ੈ ਤੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕੇ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਭਰਸਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ! (37)
ਸੰਬਰ ਵਾਲਾ, ਮਹਾਬੁਧੀਮਾਨ, ਧੀਰਜਧਾਰੀ ਸਾਧੁ ਦੁਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਹਿਨ ਕਰੇ । ਕਸ਼ਾਏ (ਕਰੋਧ, ਮੋਹ, ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਮਾਂਨ) ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਰਨ ਤੱਕ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਰਹ’’ ਇਹ ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਮਤ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (38)
1 (

Page #347

ਸਮੋਸਰਨ ਨਾਮਕ ਵਾਰਹਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਸਮੋਸਰਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਰਬ ਹੈ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਸਭਾ । ਜਿਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ, ਇਸਤਰੀ, ਦੇਵਤੇ, ਦੇਵੀਆਂ, ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਪੰਛੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਪਣੀ ਅਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੁਣਦੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਸਮੱਸਰਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਦੇ ਵਤਿਆਂ ਵਲੋਂ ਅਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ
ਥਾਂ ਵਿਚ ਸਮੱਸਰਨ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਵਿਸਥ ਰ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । | ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਮੱਸਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕ ਥਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਤੋਂ ਲਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਿਰਉਕਤੀਕਾਰ 'ਤੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ 363 ਮਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਭੇਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮਹਤਵ ਬਹੁਤ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਪਖ ਹੀ ਹਰ ਸਿਖਿਆ ਹਿਣ ' ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਆਵਦੀ- ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 180 ਭੇਦ ਹਨ । (1) ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੈ । (2) ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (੩) ਜੀਵ ਨਿੱਤ ਹੈ । (4) ਜੀਵ ਅਨਿੱਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਭੇਦਾਂ ਨਾਲ ਕਾਲ ਲੈਣ ਤੇ ਇਹ 20 ਭੇਦ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-l) ਜੀਵ ਕਾਲ ,ਪੱਖ ਹੈ । 2) ਜੀਵ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚ , ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 3) ਜੀਵ ਚੇਤਨ ਗੁਣ ਕਾਰਣ ਨਿੱਤ ਹੈ । (4) ਜੀਵ ਦੀ ਬੁਧੀ, ਕਾਲ ਪਾਕੇ ਘਟਦੀ, ਵੱਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਅਨਿੱਤ ਹੈ । (5) ਜੀਵ ਸੁਭਾਵ ਪਖੋ ਹੈ । (6) ਜੀਵ ਸੁਭਾਵ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਪਣੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (7) ਜੀਵ ਸੁਭਾਵ ਪਖੋਂ ਖੁਦ ਕਾਇਮ ਰਹਿਨ ਕਾਰਣ ' ਨਿੱਤ ਹੈ । (8) ਜੀਵ ਸੁਭਾਵ ਕਾਰਣ ਮੌਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਅਨਿੱਤ ਹੈ । (9) ਜੀਵ ਨੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਜਾਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਕੇ ਖੁਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : (10) ਜੀਵ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਕਾਰਣ ਮਿਲਕੇ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (11) ਜੀਵ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਕੇ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।12) ਜੀਵ ਹੋਣ [ਨਿਅਤੀ |ਕਾਰਣ ਪੈਦਾ ਹੋਕੇ ਮਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਅਨਿੱਤ ਹੈ ।
[13]

Page #348

13) ਜੀਵ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 14) ਜੀਵ ਈਸ਼ਵਰ ਰਾਹੀਂ ਅਪਣੇ ਨਮਿਤ ਕਾਰਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 15) ਜੀਵ ਈਸ਼ਵਰ ਰਾਹੀਂ ਨਿੱਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 16) ਜੀਵ ਈਸ਼ਵਰ ਰਾਹੀਂ ਅਨਿੱਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 17) ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੁਦ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 18) ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 19) ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਨਿੱਤ ਹੈ । (20) ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਅਨਿੱਤ ਹੈ ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਜੀਵ ਆਦਿ 9 ਪਦਾਰਥ 20 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਦੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀਆਂ ਦੇ 180 ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ( ਜੀਵ, ਅਜੀਵ, ਪਾਪ, ਪੁੰਨ, ਆਸ਼ਰਵ ਨਿਰਜਰਾ, ਸੰਬਰ, ਬੰਧ ਤੇ ਮੱਕਸ਼ ।
ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ-“ਜੀਵ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ।”
ਇਹ ਮਨ ਵਾਲੇ ਅਜੀਵ ਵਾਦੀਆਂ ਦੇ 84 ਭੇਦ ਹਨ
ਜੀਵ ਆਦਿ ਸੱਤ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵ ਤੇ ਪਰ ਦੋ ਭੇਦ ਰਖਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੇਠਾਂ ਕਾਲ, ਯਾਦ ਇੱਛਾ, ਨਿਯੋਤੀ, ਸੁਭਾਵ, ਈਸ਼ਵਰ 'ਤੇ ਆਤਮਾ ਇਹ ਛੇ ਭੇਦ ਰਖਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਪਖੋਂ (1) ਜੀਵ ਖੁਦ ਕਾਲ ਪਖੋਂ ਹੈ (2) ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਕਾਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ (3) ਜੀਵ ਯੱਦ ਜੀਵ ਯਦਇਛਾ ਤੋਂ ਪਰਪਖੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ! ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇ ਦੋ ਦੋ ਭੇਦ ਹੋ ਕੇ ਕੁਲ 12 ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 12 ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਪਦਾਰਥ ਪਖੋਂ ਭੇਦ ਕਰਨ ਤੇ 84 ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਾਸਤਿਕਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ।
ਇਛਾ ਤੋਂ ਖੁਦ ਨਹੀਂ ਹੈ (4) ਨਿਯਤੀ, ਸੁਭਾਵ, ਈਸ਼ਵਰ
ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ-ਅਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਅਗਿਆਨਵਾਦ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਬੇਕਾਰ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਭਰਪੂਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਗਿਆਨਵਾਦੀਆਂ ਦੇ 67 ਭੇਦ ਹਨ । ਜੀਵ ਆਦਿ ਪਖੋਂ 9 ਤੱਤਵਾਂ ਪਖੋਂ ਹਰ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ (1) ਸਤ (2) ਅਸਤ (3) ਸਦਸਤ (4) ਅਵਕੱਤਵਿਆ (5) ਸਦਵਕਤਵਿਆ (6) ਅਸਦਵਕਤਵਿਆ (7) ਸਦਵਕਤਵਿਆ
ਉਦਾਹਰਣ – 1. ਜੀਵ ਸਤ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ?
2. ਜੀਵ ਅਸਤ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ?
1114]

Page #349

3. ਜੀਵ ਸਦਸਤ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਨਣ
ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ? 4. ਜੀਵ ਅਵਕਤੱਵਯ (ਨਾਂ ਆਖਣ ਯੋਗ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ?) 5. ਜੀਵ ਸਦਵਕਤੱਵਯ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਅਤੇ ਇਹ
ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ? 6. ਜੀਵ ਅਸਦਵਕਤੱਵਯ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ
| ਜਾਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ? 7. ਜੀਵ ਸਤ, ਅਸਤ, ਅਵਕਤਵਯ ਹੈ ਇਹ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ?
ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਇਸ ਤਰਾਂ : ਅਜੀਵ ਆਦਿ ਦੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਭੇਦ ਹਨ । ਨੌਂ ਤਤਵਾਂ ਦੇ 63 ਭੇਦ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਭੇਦ ਹਨ - 1. ਜਿਵੇਂ ਸਤ (ਹੋਂਦ) ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਜਾਨਣ
ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ? 2. ਅਸੱਤ (ਅਣਹੋਂਦ) ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਕਿ ਇਹ
ਜਾਨਣ ਦੀ ਲਾਭ ਹੈ ? 3. ਸਤਅਸ਼ਤ (ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੇ ਕੁਝ ਅਣਹੋਂਦ) ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕੌਣ
ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਜਾਨਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ? 4. ਅਵੱਕਤਵਯ ਭਾਵ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ
ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ? 63 ਵਿਚ 4 ਹੋਰ ਭੇਦ ਮਿਲਾਉਣ ਨਾਲ 67 ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਨੇਵਾਦ
ਵਿਨੈ ਰਾਹੀਂ ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਨੈਵਾਦੀਆਂ ਦੇ 32 ਭੇਦ ਹਨ । ਦੇਵਤਾ, ਰਾਜਾ, ਯਤੀ, ਜਾਤੀ, ਬੁਢੇ, ਪਾਪੀ, ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮਨ ਬਚਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਦਾਨ ਰਾਹੀਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਨੈ ਕਰਨਾ ਹੀ ਵਿਨੈਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ।
ਇਹ ਅੱਠ ਚਾਰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
[15]

Page #350

ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮਨ, ਬਚਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਦਾਨ ਰਾਹੀਂ ਵਿਨੈ = 4 ਭੇਦ ਰਾਜੇ , , , , , = 4 ਭੇਦ ਯਤੀ ,, , , , 93 = 4 ਭੇਦ ਜਾਤੀ 5 9 ,
9, 95 = 5 ਭੇਦ ਬੁਢ9, , 999 99 = 4 ਭੇਦ ਅਧਮ , 19999, , = 4 ਭੇਦ ਮਾਤਾ , , , , , = ਭੇਦ ਪਿਤਾ: 999, 4, 5, ' = 4 ਭੇਦ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ 363 ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਮੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਗਾਥਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । | ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੱਤਾਂ ਦੀ ਜਾਨਕਾਰੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਿਥਿਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਡ ਕੇ ਸਮਿਅਕਤਹਿਣ ਕਰੇ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਇਆ ਹੈ । ਜੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ।
|
Tws."
[116].

Page #351

ਬਾਰਹਵਾਂ ਸਮੋਸਰਨ ਅਧਿਐਨ · ਕ੍ਰਿਆਵਾਦ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦ, ਵਿਨੇਵਾਦਾਂ ਤੇ ਅਗਿਆਨ ਵਾਦ” ਚਾਰ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨਰਥੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਨਣ 'ਚਖਦੇ ਹਨ । (1)
ਅਗਿਆਨ ਵਾਦੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸ਼ਕ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਉਹ ਮਿਥਿਆਤ ਹਨ । ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਹੀ , ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਖੁਦ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਮੰਨ ਕੇ, ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਤੇ ਖੁਦ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਣਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਝੂਠੇ ਹਨ (2)
| ਸੱਚ ਨੂੰ ਝੂਠ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ, . ਚੰਗੇ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ, ਵਿਲੈ ਵਾ* ਨੂੰ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । (3) : ਟਿੱਪਣੀ ਗਾਥਾ-l (1) ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । | ਅਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥ
ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਮਨਦੇ ਹਨ । ਟਿਪਣੀ-ਗਾਥਾ (2) “ਅਗਿਆਨ ਹੀ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ’’ ਅਜਿਹਾ ਆਖਣ ਵਾਲੇ
ਅਗਿਆਨ ਵਾਦੀ ਭਰਮ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਆਖਣ ਲਈ ਵੀ ਗਿਆਨ ਹੀ ਯੋਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਕਈ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹਿਸੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਵਾਰੇ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੂਰਤ (ਸ਼ਕਲ : ਵਾਲੀ) ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਈ ਅਮੂਰਤ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ਆਤਮਾ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ । ਕੋਈ ਮੱਥੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਆਤਮਾ ਵਾਰੇ ਇਕ : ਮੱਤ ਨਹੀਂ
ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ ਸਰਵੁੱਗਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਟਿਪਣੀ (3)' ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਮਾਤਰ (ਆਤਮਾ) ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਵਸਤੂ ਦਾ
ਯਥਾਰਥ ਸਵਰੂਪ ਹੈ ' ਉਸਨੂੰ ਸਤਿ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਧਾਰਨ ਸੰਜਮ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਸਤਿ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਵਿਨੈਵਾਦੀ ਇਸ ਸਤ ਨੂੰ ਅਸਤ ਝੂਠ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਸਾਰਿਆਂ ਤੂਤੀ ਵਿਨੈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਵਰਗ ਤੇ - ਮੁਕਤੀ
(117) :

Page #352

ਵਿਨੈ ਵਾਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਨੈ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਧੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਅਕ੍ਰਿਆਪਨ ਦੀ ਕਰਮਬਧ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਅਸਿਧੀ ਮਨਕੇ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ । (4)
ਇਹ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਨਾਸਤਕ ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਨ ਪੱਖ (ਹੱਦ-ਅਣਹੋਂਦ) ਵਾਲੇ ਹਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉਤਰ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਚੁਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਸਾਡਾ ਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਮੱਤ ਵਿਰੋਧ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਉਹ ਧੋਖੇ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਮਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਆਖਕੇ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । (5)
ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੁਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗਲਤ ਆਸਰੇ ਕਾਰਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦੇ ਹਨ । (6)
(ਸਰਵ ਸੁਨਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ) ਸੂਰਜ ਨਾ ਉਗਦਾ ਹੈ ਨਾ ਅਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚੰਦਰਮਾ ਨਾ ਵਧਦਾ ਹੈ ਨਾ ਘਟਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ । ਹਵਾ ਚਲਦੀ ਨਹੀਂ । ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਮਿਥਿਆ ਤੇ ਸੁੰਨ ਹੈ । (7)
ਜਿਵੇਂ ਅੰਨਾ, ਦੀਵਾ ਲੈ ਕੇ ਵੀ, ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ, ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਸੱਚੇ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ । (8) .
ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਨਾ ਵਿਚਾਰੇ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗਿਆਨ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਦੋਹਾਂ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਨੈ ਰਾਹੀਂ
ਮੁਕਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਟਿਪਣੀ (4) ਇਸ ਗਾਥਾ ਵਿਚ ਟੀਕਾਕਾਰ ਸੀਲਾਂਕਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਲੋਕਾਇਤ ਤੇ ਬੁੱਧ
ਮੱਤ ਨੂੰ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਮੱਤ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਖਤਮ ਹੈ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਲਈ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਿਸ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਟੀਕਾਕਾਰ ਨੇ ਬੁਧ ਮੱਤ ਦੇ ਕਸ਼ਨੀਕਵਾਦ (ਬfਧਿਕਾਵ) ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਕਾਰ ਨੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚਾਰਵਕ ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਆਤਮਾ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਸੋ ਇਹ ਮੱਤ ਵੀ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਹੈ ।
(118)

Page #353

(1) ਜੌਤਿਸ਼ (ਸਵੰਤਸਰ) 2, ਸੁਪਨਸ਼ਾਸਤਰ 3) ਲਛਨਸ਼ਾਸਤਰ 4) ਸ਼ਗੁਨਸਾਸ਼ਤਰ 5) ਸ਼ਰੀਰ ਸ਼ਾਸਤਰ 6) ਉਤਪਾਤ (ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਭਵਿਖ ਬਾਣੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਤਰ) ਭੂਮੀ ਕੱਪ (7) ਅੰਗ ਸਫੂਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠਾਂ ਸਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸੁਨਵਾਦੀ ਤਾਂ ਇੰਨਾਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ । ਨਵਾਦ ਅਨੁਸ਼ਾਰ ਭੂਤ ਭਵਿਖਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । (9) .
ਕੋਈ ਕੋਈ ਜੋਤਸ਼ ਸੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਵੇਖ ਕੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਸੱਚੀ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਨਾ ਆਪ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। (10)
ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਣ, ਬਾਹਮਣ (ਬੁੱਧਮਤ ਦੇ ਮਹੰਤ) ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਣਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਫਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਦੁੱਖ ਆਪਣੀ ਕਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ “ਮੁਕਤੀ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਇਕੱਲੀ ਕ੍ਰਿਆਨਾਲ ਨਹੀਂ) ।” (11) | ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਕੇਵਲੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅੱਖ ਹਨ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਰਾਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । | ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । (ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ, ਹੇ ਮਾਨਵ ! ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਮਿਥਿਆਤਵ (ਅਗਿਆਨ) ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਆਵਾਗਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (12)
ਜੋ ਰਾਕਸ਼ (ਵਿਯੰਤਰ) ਹਨ, ਯਮ ਲੋਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ (ਵੈਮਾਨਿਕ) ਹਨ ਜੋ ਗੰਧਰਵ ਹਨ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਾਸ਼ਗਾਮੀ (ਵਿਦਿਆਧਰ ਅਤੇ ਪੰਛੀ) ਹਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀਚਰ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭੱਟਕਦੇ ਹਨ । (13)
ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਵੈ ਭਰਮਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਥਾਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਭੋਗੀ ਜੀਵ, ਸਥਾਵਰ ਤੇ ਤਰੱਸ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ਇਸ ਡੂੰਘ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਤੈਰਨ ਯੋਗ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (14)
ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪ) ਕਰਮ ਕਾਰਣ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਪੁਰਸ਼ ਅਕਰਮ (ਆਸ਼ਰ ਵਰਹਿਤ) ਹੋ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਲੋਕ ਤੇ ਅਭਿਮਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੰਤੋਖੀ ਬਣਕੇ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। (15) ਜੋ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਲੋਭ ਦੇ ਤਿਆਗੀ, ਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਪਾਪਕਰਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(119]
|

Page #354

ਉਹ ਵੀਰਾਂਗੀ ਲੰਕ ਦੇ ਭੂਤ, ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੈਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਪਾਰ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ ਨੇਤਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ · ਕੋਈ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਧੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਾਪ ਤੋਂ ਸ਼ਾਵਧਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਜਮ : ਪਾਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ( !6)
ਪਾਪ ਤੋਂ ਘਰਨਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਘਤ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਨਾ ਖੁਦ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵਿਚ ਨਿਪੁਨ ਉਹ ਪੁਰਸ਼, ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੱਕ ਦਾ ਗਿਆਨ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਉਪਰੋਂ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ,
ਆ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ। (17)
" ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੀੜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਵਰਗੇ ਬੜੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਪੰਡਤ ਪ੍ਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲੱਕ ਨੂੰ ਮਹਾਨ (ਅਨੰਤ ਜੀਵਾਂ ਵਾਲਾ) ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਸਮਝ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਸੰਜਮ ਮੁਨੀ ਕੋਲ ਸੰਜਮ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । (18)
ਭਿਖਸ਼ੂ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਤਤੱਵ ਜਾਣ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣਾ ਤੇ ਦੂਸਰਿਆ ਦਾ ਬੇੜਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੈ । ਜੋ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸੱਚ ਸਮਝ ਰਾਹੀਂ, ਧਰਮ ਤਤੱਵ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਜਯੋਤੀਮਾਨ ਨੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਹਿਣ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । (19) .
ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਲੋਕ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗਤ (ਜੂਨ) ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਗਤਿ (ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਮੋਕਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਅਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਗਤੀਆਂ (ਜੂਨਾਂ) ਵਿੱਚ ਉੱਤਪਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਗਤਿ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਸ਼ਰਵ ਤੇ ਸੰਵਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦੁੱਖ ਤੇ ਕਰਮ ਨਿਰਜ਼ਰਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਕਿ ਆਵਾਦ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ । (ਭਾਵ ਆਤਮ ਤੇ ਲੋਕ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦ ਦਾ ਠੀਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ !) (20)
| · ਸਾਧੂ ਮਨਭਾਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਸਦਾ ਹੋਇਆ, ਭੇੜੀ, ਖੁਸ਼ਬੂ ਜਾਂ ਰਸਤੀ ਵੈਰ ' ਨਾ ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ, ਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰੇ ਨਾ ਮਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ' ਕਰੇ । ਪਰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਰਖਿਅਕ ਬਣ ਕੇ, ਛਲ ਕਪਟ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ, ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (21)
( 120 )

Page #355

ਯਥਾਤੱਥ ਨਾਮਕ ਤੇਹਰਵਾਂ ਅਧਐਨ.
ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ਲਿਕੀਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਰੱਤੀ ਨਾਲ ਤੋਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਤਰ ਅੱਗੌਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਤਰ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਯੋਥਾਤੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ, ਸ੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ, ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਭਵ ਸਵਾਮੀ, ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਜੋ ਸੂਤਰੇ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ ਸੂਤਰੇ ਯੋਬਾਬ ਹਨ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਆਗਮਾਂ ਵਿਚ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਨਧੀਰਾਂ ਨੇ ਉਸੋਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਗੋਥਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹੈਂ ਸਾਰੇ ਉੱਪਦੇਸ਼ ਯਥਾਤੱਥ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਾਧੁ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪਾਤ, ਕੁਲ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਤਿਆਗਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਤੇ ਜਾਤ ਪਾਤ ਤੇ ਕੁਲ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਣਮ ਮਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਨਕਸ਼ੇਪ| ਯਬਾਤੱਥ ਦੇ 4 ਨਕਸ਼ੇਪ ਬਣਦੇ ਹਨ (1) ਨਾਮ ਤੇ (2) ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਲ ਹੈ ।
ਸਚਿਤ ਅਚਿਤ ਜਿਸ ਦਰਵ ਦਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵ ਤੱਥ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਚੰਦਨ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸ਼ੀਤਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
(3) ਭਾਵ ਤੱਥ ਨਿਯਮ ਪੱਖ ੴ ਯਾਰ ਨਾਲ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 1. ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਉਦੈ (ਪ੍ਰਗਟ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅੰਦਾਯਿਕ ਭਾਵ ਹੈ ।
ਜੋ ਕਰਮ ਉਦੇ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਜੋ ਗਤੀ ਆਦਿ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਦਾਇਕ ਭਾਵ ਹੈ ।
[12]

Page #356

2. ਜੋ ਕਰਮ ਦੇ ਉਪਸ਼ਮ (ਖਾਤਮੇ) ਸਮੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਪਸ਼ਮਿਕ
ਹੈ, ਭਾਵ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਉਦੇ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਉਪਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ ਹੈ । 3. ਕਰਮ ਪੁਰਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਜੋ ਗੁਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਸਨੂੰ ਕਬਾਇਕ ਭਾਵ ਆਖਦੇ ਹਨ । 4. ਇਹ ਅਤਿਪਾਤੀ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਚਾਰਿੱਤਰ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ
ਤੇ ਉਪਸ਼ਮ ਸਮੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਸ਼ਾਏ ਉਪਸ਼ਮਿਕ ਹੈ । 5. ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਖਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉਪਸ਼ਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ, ਜੋ
ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਰਿਣਾਮਿਕ ਭਾਵ ਹੈ । 6. ਜੀਵ, ਅਜੀਵ, ਭਵਤਵ ਆਦਿ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ
ਤਿੰਨ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਨੀਪਾਤਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਭਾਵ ਤੱਥ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ : (1) ਗਿਆਨ ਤੱਥ (2) ਦਰਸ਼ਨ ਤੱਥ (3) ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੱਥ (4) ਵਿਨੈ ਤੱਥ । 1. · ਮਤਿ, ਮਰੁਤੀ, ਅਵ,ਧੀ ਮਨ ਪ੍ਰਭਵ ਤੇ, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੋ ਵਸਤੂ ਜੇਹੀ
ਹੈ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਮੰਨਣਾ ਗਿਆਨ ਤੱਥ ਹੈ । 2. ਸ਼ੰਕਾ ਆਦਿ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਜੀਵ-ਅਜੀਵ ਆਦਿ ਨੌਂ ਤੱਤਵਾਦੀ
ਸ਼ਰਧਾ ਦਰਸ਼ਨ ਤੱਥ ਹੈ । 3. 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਪ ਤੇ 17 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਜਮ ਹੀ ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੱਥ ਹੈ ।
ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿੱਤਰ ਤੇ ਤੱਪ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧਨਾ ਹੀ ਵਿਨੈ ਤੱਥ ਹੈ ।
{122) .

Page #357

ਤੇਰਹਵਾਂ ਯਥਾਤੱਥ ਅਧਿਐਨ
(ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੱਤਵ ਬਾਰੇ ਦੱਸਾਂਗਾ” ਗਿਆਨ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਅਚਾਰ, ਅਨਾਚਾਰ, ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਸੰਤਾਂ ਦੇ ਕੁਸ਼ੀਲ, ਸ਼ਾਂਤੀ (ਨਿਰਵਾਨ) ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ (ਹਿੰਸਾ) ਬਾਰੇ ਆਖਾਂਗਾ । (1)
ਰਾਤ ਦਿਨ ਉੱਤਮ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਤਥਾਗਤ (ਤੀਰਥੰਕਰ) ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੀ ਸਮਾਧੀ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਨਾ ਸੇਵਨ ਕਰਕੇ, ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਤੋਂ ਉਲਟ ਤੇ ਕਠੋਰ ਵਚਨ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । (2)
ਇਹ ਲੋਕ ਜਿਨ (ਜੈਨ) ਮਾਰਗ ਦੀ ਉਲਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸ਼ੁਧ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸਰਵਗ ਵੀਤਰਾਗ ਦੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉੱਤਮ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । (3)
(ਜਦ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ) “ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਥੋਂ ਪਾਈ ਹੈ ? ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦਸਦੇ, ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਚਾਰਿਆ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਫੇਰ ਵੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਪਾਪੀ ਅਨੰਤ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ । (4)
“ਜੋ ਕਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਖਤਮ ਹੋਏ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਲੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਡੰਡੀ ਤੇ ਚਲਨ ਵਾਲੇ ਅੰਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖ ਪਾਂਦਾ ਹੈ । (5)
ਜੋ ਸਾਧੂ ਕਲੇਸ਼ੀ ਹੈ, ਨਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੀਵ, ਅਜੀਵ ਆਦਿ ਤੱਤਵਾਂ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਕਪਟ ਰਹਿਤ ਸਾਧੂ ਹੈ । (6)
“ਭੁੱਲ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ, ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕਠੋਰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕਾਰਣ, ਜੋ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ
(123)

Page #358

ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਧੂ, ਵਿਨੈ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਸੂਖਮ (ਭਾਵ) ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥੀ (ਮੇਹਨਤੀ) ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਤੇ
ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਕ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਸਾਧੂ ਵੀਤਰਾਗ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।” (7)
ਜੋ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸੰਜਮੀ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਮੰਨ ਕੇ ਬਿਨਾ ਖੱਦ ਨੂੰ ਪਰਖੇਂ ਹੀ ਅਭਿਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ‘ਮੈਂ ਤਪੱਸਵੀ ਹਾਂ? ਅਜਿਹਾ ਮੰਨ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਈ ਚੰਦਰਮਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਜਾਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । (8)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰੀ- ਸਾਧੂ ਏਕਾਂਤ,ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਪਰੇ ਹੈ। ਜੋ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਪਾਕੇ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੱਚੇ
ਉਹ ਆਗਮਾਂ ਤੇ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਹੈ, ਸੰਜਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਗਿਆਨ, ਦਾ ਅਨਜਾਨ ਹੈ । ਸੰਜਮੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਪਰਮਾਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। (9)
2
ਪਰਮਾਰਥ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਉਹ
ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਬਾਹਮਣ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖਤਰੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਗਰ ਕੁੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਲਿਛਵੀ ਹੋਵੇ। ਜੋ ਦੀਖਿਆ ਵੰਸ਼, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਵਰਣ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਹੀ ਵੀਤਰਾਗ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਸੱਚਾ ਰਾਹੀ ਹੈ । (10)
-1
ਜਾਤ, ਕੁਲ ਦੇ ਅਭਿਮਾਨੀ ਦਾ, ਉਸਦੀ ਜਾਤ ਜਾਂ ਕੁਲ ਸ਼ਰਨ (ਆਸਰਾ) ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਸਮਇਕਤੱਵ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆਨ, ਸਦਾਚਾਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਸਾਜ਼ੀ ਪਦਾਰਥ, ਜੀਵ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ । ਜੋ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ। (11)
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਅਕਿੰਜ਼ਨ (ਧੰਨ ਰਹਿਤ) ਹੈ, ਭਿੱਖਿਆ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦਾ ਹੈ । ਰੁੱਖਾ ਸੁੱਖਾ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਫੇਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਜਾਤਿ ਕੁੱਲ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਇਹ ਗੁਣ ਉਸ ਦੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ (ਤਨਖਾਹ) ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਨ । ਉਹ ਸੱਚਾ ਮਾਰਗ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (12)
1/
i
ਜੋ ਭਿਖਸ਼ੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੁਣ ਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਠੇ ਵਚਨ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਹੈ । ਤਤੱਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਜਾਨਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਤਤੱਵ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਮਨ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਵਾਸਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਸੱਚਾ ਹੈ । ਜੋ ਸਾਧੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਕਰਕੇ, ਦੂਸਰੇ ਸਾਧੂ ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸ ਉਹ ਵਿਵੇਕਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । (13)
i
3
ਜੋ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਹੋ ਕੇ, ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਹੰਕਾਰ
ਜੋ
(124)

Page #359

ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਜੋ ਆਖਦਾ ਹੈ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਉੱਤਮ ਭੋਜਨ ਵਸਤਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪੇਟੂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨੀ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਬਾਲਹੀ (ਅਗਿਆਨਤਾ) ਕਾਰਣ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । (14)
| ਸਾਧੂ ਬੁੱਧੀ, ਤਪੱਸਿਆ, ਗੋਤ, ਆਜੀਵਿਕਾ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰੇ, ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਪੰਡਤ ਤੇ ਮਹਾਨ ਹੈ । (15. .
ਧੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰੇ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਰੂਪੀ ਸਮਿਕਤੰਵ ਧਰਮ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਸਾਰੇ ਗੋਤਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਗਤੀ (ਮਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨv (16,
ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਚੰਗੀ ਲੱਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲਾ, ਧਰਮ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਪਿੰਡਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਤੇ ਅਸ਼ੁਧੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਮਤਾ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਘੁੰਮੇ ! (17)
ਸਾਧੂ ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਅਰਤਿ ਤੇ ਅਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤਿ ਰਤਿ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਸਾਧੂ ਬਹੁਤ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਰਹੇ ਜਾਂ ਇਕੱਲਾ, ਜੋ ਕੰਮ ਸੰਜਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਹੀ ਆਖੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ “ਜੀਵੇਂ ਇਕੱਲਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . (18)
ਧੀਰ ਪੁਰਸ਼ ,ਰੁਖ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਆਪ, ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਸੁਣ ਕੇ, ਸਮਝਕੇ, ਚੋਰ: ਜੀਵ ਨੂੰ ਛ... § ਸੁਣਾਵਾਂ ! ਜੋ ਕਰਮਾਂ , ਦਾ ਕਾਰਣ: ਕਰਮ ਹੈ , ਜੋ ਮਨਜਲ ' ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕਰਮ ਦਾ ਆਚਰਨ ਨਾ ਕਰੇ ।” (19) .
ਅਜਹੀ,ਹਲਤ ਵਿੱਚ ਦਸਵੀ, ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸ਼ਬੜਾ ,ਨਾ, ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਤਿ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਇਸਲਈ::ਸਾਧੂ ਬੂਸ਼ਰੇ; " ਦੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰੇ । (20)
ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ. ਸਾਧੂ. ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਸਕੂੜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਂ ਕਰੇ । ਕਿਸੇ : ਚtਪਿਆ :: ਜਨi ਪਿਆਰ ਨਾ ਕਰੇ। ਸ੍ਰੀ ਅਨਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਸਾਧੂ ਆਕੂਲ (ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਛੇਉ ਦੇ (2. .t
, ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ ਤਰੱਸ-ਸਬਰ-ਜੀਵਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੇ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਇੱਛਾਲਾ : ਕਰੇ, ਸਗੋਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਮਾਨ ਭਾਵ,ਖੇ 1 ਕਟਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ? ਅਜਿਖੀ ਆਖਦਾ ਹਾਂ (23;;
(125) .

Page #360

ਰੀਬ ਨਾਮਕ ਚੌਦਹਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਤੇਰਹਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਰਿੱਤਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਚਾਰਿੱਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ (1) ਅੰਦਰਲਾ ਤੇ ਬਾਹਰਲਾ । ਇਹ ਚਾਰਿੱਤਰ ਅੰਦਰਲੀ ਤੇ ਬਾਹਰ ਗੰਢ ਗ ਥ ਜਾਂ ਗਠ) ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਦਰਵ ਤੇ ਭਾਵ ਤੋਂ ਬ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਦਾ ਨਿਰ ਥ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਚੇਲਾ ਦਰਵ ਤੇ ਭਾਵ ਦੋਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਜੋ ਆਚਾਰਾਂਗੇ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚੋਲੇ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ (1) ਦੀਖਿਆ ਕਾਰਣ ਚੈਲਾ (2) ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਣ ਚੇਲਾ ਇਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੇਲੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੈਕਸ਼ਕ ਹੈ ।
| ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚੈਲਾ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ (1) ਇਕ ਸੂਤਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ (2) ਇਕ ਅਰਥ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ (3) ਇਕ ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਦੋਵੇਂ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਜੋ ਗੱਲ ਜਿਵੇਂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਣ ਕਰਨਾ ਆਸੇਵਨਾ ਹੈ । ਆਸੇਵ ਚੈਲਾ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ (1) ਮੁਲ ਗੁਣ ਵਾਲਾ (2) ਉੱਤਰ ਗੁਣ ਵਾਲਾ । ਮੂਲ ਗੁਣ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾਂ, ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਆਦਿ ਮਹਾਵਰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਉੱਤਰ ਗੁਣ ਵਿਚ ਸਮਿਤੀ, ਭਾਵਨਾ, ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਤਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਚਾਰਿਆ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ (2) ਜੋ ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਚਾਰੀ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਰਤਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ,
(126}

Page #361

ਉਸ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਰੋਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
| ਆਸੇਵਨ ਅਚਾਰਿਆ ਦੇ ਦੇ ਭੇਦ (1) ਮੁਲ ਗੁਣ ਆਸਨੂੰ ਅਚਾਰਿਆ (2) ਉੱਤਰ ਗੁਣ ਆਸੇਵਨ ਅਚਾਰਿਆ ਹਨ ।
ਬ, ਗੰਢ ਜਾਂ ਗਠੇ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਤੋਂ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਚਾਉ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ। ਜੇ ਗ ਥ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਨਿਰਧ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਰਯੁਕਤੀਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਭਰਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨੂੰ ਥ ਦਾ ਅਰਥ ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਰਿਹਿ ਹੈ । ਪਰਿਹਿ ਗੁੱ ਥ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । (1) ਬਾਹਰਲਾ (2) ਅੰਦਰਲਾ । ਬਾਹਰਲਾ ਪਰਹਿ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
(1) ਖੇਤ (2) ਮਕਾਨ (3) ਧੰਨ ਸੰਪੱਤੀ (4) ਦੋਸਤ, ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਖਾਨੇਦਾਨ (5) ਸੰਵਾਰੀ (6) ਮੰਜਾ (7) ਬੈਠਣ ਦਾ ਆਸਨ (8) ਦਾਸ, ਦਾਸੀ (9) ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਆਦਿ ਕੀਮਤੀ ਧਾਤਾਂ (10) ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭੋਗ ਤੇ ਉਪਭੋਗ ਸਮੱਗਰੀ (ਭੋਗ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਵਸਤੂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਆਵੇ, ਉਪਭੋਗ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਬਾਰਬਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਹੈ । ਅੰਦਰਲਾ ਪਰਿਹਿ (ਗ੍ਰੰਥ) 14 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
(1) ਕਰੋਧ (2) ਮਾਨ (3) ਮਾਇਆ (ਧੋਖਾ) (4) ਲੋਭ (5) ਰਾਗ (ਮੋਹ) (6) ਦਵੇਸ਼ (7) ਮਿਥਿਆਤਵੇ (ਗਲਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ) (8) ਕਾਮਾਚਾਰ (ਕਾਮ ਭੋਗ ਸੇਵਨ) (9) ਰਤਿ (ਅਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਰੂਚੀ) (10) ਅਰਤਿ (ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਅਰੂਚੀ) (1) ਬੇਕਾਰ ਹਾਸਾ ਮਜਾਕ (12) ਸੋਗ (ਦੁੱਖ) (13) ਭੈਅ (14) ਜੁਗੂਪਸਾ (ਘਿਰਣਾ)
ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(12)

Page #362

ਚੌਦਹਵਾਂ ਰੱਬ ਅਧਿਐਨ
: ਇਸ ਜਨ ਵਚਨ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਐਲਾਜ ਆਇ । ਬੀਠਲੇ ਤੇ ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਅੰਦਰਲੇ '
ਪਹਿ ਕੀ ਸੰਗਹਿ) ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਰਕੇ ਸੁੱਧੇ ਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਲੇ ਨੂੰ ਸਿਖਦਾ ਹੋਇਆ, ਦੀਖਿਆ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਕੇ, ਸ਼੍ਰੋਮਚਰਜ ਦੇ ਖਾਲਿਨ ਬ8 ' 1 ਅਚਾਰਿਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਆਦਿ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਮਝਚਾਰ ਪੁਰਸ਼, ਵਿਨੈ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ ਅੜੇ ਸੰਜਮ ਪਾਲਨੇ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜੇਹੀ ਆਲਸ (ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਾ ਕਰੇ। (1) . *ਜਿਸ਼ ਦੇ ਅਜੇ ਪੱਰ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਛੀ ਦਾ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਘੇਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉੱਡਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ' ਖ਼ਰ' ਖੱਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ : ਉੱਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਢੱਕ ਆਦਿ ਮਾਂਸਾਹਾਰੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 2)
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਵ ਦੀਖਿਆ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਰਚਿਛੁ ਮਨ ਕੱਛ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਪਾਖੰਡੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵੱਸ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀ ਦਾ ਬੱਚਾ ! (3) . "ਗੁਰੂ ਕੇ ਕਰੀਬ ਨਾ '' ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮਝ ਕੇ : ਮਾਨੂੰਨੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਰਹੇ । · ਸਮਾਧੀ : ਦੀ ਹੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ t: ਗਿਆਨੀ ਯੋਗ ਧਰਮ ਸਾਧਨ ਸ਼ਬਦਾ ਹੋਇਆ ਗਛ (ਗਰੁੱਪ ਵਿਚ . ਹੀ ਰਹੇ । (4)
ਗੁਰੂਕੁਲ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ, ਸਥਾਨ, ਸੌਣ, ਆਸਨ, ਪਰਾਮ ਗਮਨ, ਆਗਮਨ ਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਉੱੜਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਹੂ ਸਮਿਤੀ ਤੇ ਗੁਪਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਿਤਿ ਤੇ ਗੁਪਤੀ ਬਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । (5)
ਮਿੱਠੇ ਜਾਂ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੇ । ਭਿਖਸ਼ ਨੀਂਦ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਦ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰੇ ? ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਣ ਤੇ, ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸ਼ੱਕ ਦੂਰ ਕਰੇ । (6)
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਦੀਖਿਆ ਵਿਚ ਬੜਾ,
(128}

Page #363

ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਬਰਾਬਰ ਉਮਰ ਦਾ ਭੁੱਲ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਆਖੇ, ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਭੁੱਲ ਸੁਧਾਰ ਨਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਸਾਧੂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਆਵਾਰੀਮਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । (7)
ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ, ਅਨੇਤਰਥੀ ਜਾਂ ਹਿਸਥ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਵੇ । ਉਮਰ ਵਿਚ ਛੋਟਾ, ਬੜਾ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਆਖੇ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹਿਸਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ," । ਸਾਧੂ ਅਜਿਹੇ ਚਕ 'ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾ ਹੋਵੇ । (8)
ਅਜਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾੜੀਦਾ ਲਾਠੀ ਜਾਂ ਕਠੋਰ ਬਚਨ ਰਾਹੀਂ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਸਗੋਂ ਇਹ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਖ ਰਹੇ ਹੋ ਮੈਂ ਉਸ਼ੇ ਅਨੁਸ਼ਾਰ ਚਲਾਂਗਾ'' ਉਸ਼ ਸ਼ਿਖਿਅਕ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਰੇਸ਼ਟ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀਪੂਰਵਕ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (9)
ਜਿਵੇਂ ਸੁਨਨ ਜੀਗਲ ਵਿਚ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਅਨਜਾਨ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਵੀਹ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮਾਰਗ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਲ ਇਕਾਈ ਹੀ ਹੈ : ਅਜਿਹਾ ਸਮਝਣਾ ਚਾੜ੍ਹਦਾ ਹੈ + (103
ਜਿਵੇਂ ਅਨਜਾਨ ਯਾਤਰੀ, ਜਾਣਕਾਰ ਯਾਤਰੀ ਦਾ ਉਪਯਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੱਚੇ ਰਾਹ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਦਾ ਵੀ ਉਪਕਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੇ । ਸੱਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਧਾਰਨ ਕਰੇ, ਅਜਿਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । (11)
ਜਿਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਯਾਤਰੀ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਫੈਲਣ ਕਾਰਣ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । (ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਨ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਪਾਪ ਹਨੇਰਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) । (12)
ਨਵੇਂ ਖਿਅਤ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ, ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਿਨ (ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕੁਸ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਤੇ ਸਹੀ ਰਾਹ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । (43)
ਉੱਪਰ, ਹੇਠਾਂ, ਤਿਰਛੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਤਸ ਤੇ ਸਥਾਵਚ ਜੀਵ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਬਾਰੇ ਯਤਨ ਪੂਰਵਕ (ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਕੇ, ਦਵੇਸ਼ ਚਤ ਦੇ ਕੇ, ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇ । (14)
ਸਾਧੂ, ਅਚਾਰਿਆ ਤੇ ਯੋਗ ਸਮਾਂ ਵੇਖ ਕੇ, ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਪੁੱਛੇ । ਆਗਮ ਦਾ
(129)

Page #364

ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਕਰੇ । ਅਚਾਰਿਆ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹੋਇਆ ਕੇਵਲੀ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੀ ਸਮਾਧੀ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰਨ ਕਰੇ । (15)
ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਨ, ਬਚਨ ਕਾਇਆ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ : ਸ਼ਮਿਤੀ ਤੇ ਗੁਪਤੀ ਦੇ ਪਾਲਨ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਸਰਵੱਗ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਪਾਲਨ ਕਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਦ (ਅਣਗਹਿਲੀ) ਧਾਰਨ ਨਾ ਕਰੋ । (16)
ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਇਛੁੱਕ ਮੁਨੀ, ਅਭਿਲਾਸ਼ਤ ਅਰਥ ਸੁਣਕੇ ਤਤੱਵ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਲ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਇਛੁੱਕ ਉਹ ਸਾਧੂ ਤੱਪ ਤੇ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਹਾਰ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (17)
ਗੁਰੂਕੁਲ ਵਾਸੀ ਸਾਧੂ, ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਰਮਾਂ (ਜਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । (18)
| ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਛਿਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਉਲਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । * ਚੰਗਾ ਬੁਲਾਰਾ ਹਾਂ, ਗਿਆਨੀ ਹਾਂ, ਤਪੱਸਵੀ ਹਾਂ, ਅਜਿਹਾ ਅਭਿਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਜਾਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । (19)
ਜੀਵ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸ਼ੰਕਾ ਕਾਰਣ, ਸਾਧੂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾ ਦੇਵੇ ! ਮੰਤਰ ਰਾਹੀਂ ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਵਾਕ ਸੰਜਮ (ਮਨੋ ਸਾਧਨਾ) ਨੂੰ ਸਾਰਹੀਨ ਨਾ ਬਣਾਏ । ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ ਅਸਾਧੂ (ਪਾਪਕਾਰੀ) ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੀ ਨਾ ਕਰੇ ; (20) | ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਾਸਾ ਆਵੇ । ਉਸਨੂੰ ਪਾਪ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਾਧੂ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕੌੜੇ ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਆਦਰ ਸਤਿਕਾਰ ਪਾਕੇ ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰੇ । ਆਤਮ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਨਾ ਕਰੇ । ਇੱਛਾ ਰਹਿਤ ਤੇ ਕਸ਼ਾਏ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਘੁੰਮੇ । (21)
ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਸੰਬੰਧੀ ਸ਼ੰਕਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸਾਧੂ ਹੰਕਾਰ ਨਾ
(130)

Page #365

ਕਰੇ । ਸਿਆਵਾਦ ਰੂਪੀ ਬਚਨ ਆਖੇ ਧਰਮ ਆਚਰਨ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਸਾਧੂ ਸੱਚੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਝੂਠ ਰਹਿਤ, ਮਿਥਿਆ ਰਹਿਤ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਪਸੀ ਮਿਲਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨਾਲ ਕਰੇ । ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਧੂ ਨਾਲ ਘੁੰਮੇ । ਰਾਜਾ ਤੇ ਰੰਕ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਵੇ : (22)
ਸਾਧੂ ਦੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਕੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਅਰਥ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਉਲਟ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਕਮਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਾਵੇ । ਉਸ ਸਰੋਤੇ ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਨਾ ਕਰੇ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜੇਕਰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੋ ਗੱਲ ਥੜੇ ਵਿਚ ਆਖੀ ਜਾਂ ਸਕਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਬੇਅਰਥ ਲੰਬੀ ਨਾ ਕਰੇ । ਸ਼ਬਦ ਜਾਲ ਦੇ ਬੇਅਰਥ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਚੇ । (23) . ,
ਭਾਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜੋ ਗੱਲ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਨਾ ਸਮਝਾਈ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਵੇ । ਅਚਾਰਿਆ ਆਦਿ ਤੋਂ ਤਰ, ਅਰਥ ਸੁਣਕੇ, ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਅਰਥ ਦਾ ਠੀਕ ਜਾਣਕਾਰ ਸਾਧੂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬਚਨ ਬੋਲੇ, ਪਾਪ ਦਾ ਵਿਵੇਕ ਰਖੇ । ਲਾਭ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ । (25)
ਸਾਧੂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ । ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲੇ 1 ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਉਲੰਘਨ ਨਾ ਕਰੇ । ਸਮਿਅਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਪੁਰਸ਼, ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦੇਵੇ । ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਗਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਸਰਵੱਗਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਸਮਾਧੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਖਨ ਦੀ ਕਲਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । (26) .
ਸਾਧੂ ਸੂਤਰ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਨਾ ਕਰੇ । ਨਾ ਛਪਾਵੇ । ਨਾ ਹੀ ਸਤਰ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਚ ਗਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੇ । ਅਪਣੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰੇ । ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਜੋ ਅਰਬ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਉਸੇ ਨੂੰ ਜਾਹਰ ਕਰੇ, ਫਾਲਤੂ ਗੱਲ ਨਾਂ ਆਖੇ । (26) . .
ਜੋ ਸਾਧੂ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਤਪ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਤਸਰਗ ਦੀ ਜਗਾ ਉਤਸਰਗ ਤੇ ਅਪਵਾਦ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅਪਵਾਦ ਦਸਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਬਚਨੇ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਆਖਿਆਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਵਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਮਾਧੀ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (27) ਟਿੱਪਣੀ 25 ਜਧਾਵਹੀਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, “ਅਚਾਰਿਆ ਤੋਂ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਚੰਗੀਸੁਣ ਕੇ
ਜੋ ਉਸ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਰਕੇ, ਠੀਕ-ਠੀਕ ਵਸਤੂ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਧੂ ਸਕਦਰਸ਼ੀ ਹੈ ।
(131)

Page #366

ਆਦਾਨ ਨਾਮਕ ਪੰਦਰਵਾਂ ਅਧਿਐਨ
ਆਇ ਸ਼ੁਰੂ) ਵਿਚ ਜੋ ਪਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਆਦਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । | ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਦ (ਠੀਕ) ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਆਦਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਬਾਨ ਦੇ ਚਾਰ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹਨ (1) ਨਾਮਾਅਦਾਨ (2) ਸਥਾਪਨਾਅਦਾਨੇ ਸਰਲ ਹਨ । | ਦਰਵੇਅਦਾਨੇ ਧੰਨ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੇਜਦਾ ਹੈ । ਧੰਨ ਰਾਹੀਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ (ਪਸ਼ੂ) ਤੇ ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ (ਮਨੁੱਖ) ਖਰੀਦਦਾ ਹੈ ।
ਭਾਵ ਆਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਸਤ ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ) ਅਪ੍ਰਸਤ (ਨਾਂ ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ) ।
' ਕਰੋਧ ਆਦਿ ਯੋਸ਼ਾਏ ਮਿਥਿਆਤਵ ਅਪ੍ਰਸਤ ਭਾਵੇਆਦਾਨ ਹਨ । ਆਤਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਧ ਅਵਸਥਾ, ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਸਤ (ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ) ਹਨ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂ ਟੀਕਾਕਾਰ ਨੇ ਜਮਤ ਵੀ ਦਸਿਆ ਹੈ ।
12]

Page #367

ਪੰਦਰਵਾਂ ਆਦਾਨ ਅਧਿਐਨ
ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿਚ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਹੋਣਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਰਨੀਆਂ ਕਰਮ ਰਾਹੀਂ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਨੇਤਾ, ਪਾਣੀ ਰਖਿਅਕ ਪੁਰਸ਼, ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ ।
ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼. ਕਾਲ ਦਰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਸਰੇਸ਼ਟ' ਗਿਆਨ ਦਾ ਧਾਰਕ ਹੈ । ਜੋ ਸਰਵੱਗ, ਸਰਦਰਸ਼ੀ ਹੈ ਕੇ ਸਰਬ-ਉੱਚ ਵਸਤੂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬੁਧ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਨ । (2) .
| ਵੀਤਰਾਸ਼ , ਨੇ ਜੋ - ਜੀਵ ਅਦਿ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਸੱਚ ਹੈ: ਵਿਰੋਧ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚਾ ਬਣਨ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇ । (3) .
ਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਸੰਜਮੀਆਂ ਦਾ ਧੜਮ ਹੈ । ਸਾਧੂ, ਜਗਤ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਸ਼ੁਧ, ਧਰਮ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਰੇ । 4).
ਉੱਮਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਤੀ , ਕਰੂ ) ਹੈ ; ਜਿਵ“ਕਿਸ਼ਤੀ ਯੋਗ ਹਵਾ ਦੇ ਮੇਲਥਾਲਣ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰ ਯੋਰਲੇ ਸਾਧੂ ਸਾਡੇ ਦੁਖਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਣ ।
ਮਰਿਆਦਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਪੰਡਤ ਪੁਰਸ਼, ਲੱਕ ਵਿਚ ਪਾਪ-ਕਰਮ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਵੇ ਕਰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਸ਼ਾਲਾ, ਧੀਮਾਨ ਪੁਰਬਪਿਛਲੇ : ਇਕੱਲੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁਜਚਾ ਹੈ। '
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਕਰਮ ਨੇਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਰਮਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।'ਉਹ ਅੱਠ ਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮ ' ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਹਾਂਵੀਂਰ ਪੁਰਸ਼, ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨੇ ਕੇ 'ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ' ਤੋਂ ' ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (7)
ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮ ' ਨਹੀਂ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਜਨਮਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਬਹਾਦਰੇ ਆਦਮੀ
{133]

Page #368

(4)
ਇਸਤਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਮਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । (8)
ਜੋ ਵੀਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਬੰਧਨ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਸੰਜਮ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । (9) .. .
| ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ ( ਅਸੰਜਮੀ } ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉੱਤਮ ਕਰਤੱਵ ਕਾਰਣ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਬਾਰੇ ਦਸ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਰਿਹੰਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ-ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਰਵਗਤਾ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ (10)
ਮਹਾਚਰਿਤਰ ਵਾਲੇ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵੀ, ਪੂਜਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਸਾਵਧਾਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੰਤੂ, ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਮਜਬੂਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹਨ । ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਲਈ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ) । (1)
ਜਿਵੇਂ ਸੂਅਰ ਚਾਵਲ ਦੇ ਚੂਰੇ ਦੇ ਲੋਭ ਵਿਚ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਇਸਤਰੀ ਸਬੰਧੀ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝ ਕੇ ਅਤਿ ਗੁਰ ਭਾਰੀ) ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਡਿਤ (ਗਿਆਨੀ) ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਉਲਝਦਾ । ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗ ਆਸ਼ਰਵ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ : ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਕਸ਼ਾਏ ਰਹਿਤ, ਵਿਸ਼ੈ ਭੋਗ ਰਹਿਤ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੇਤੂ, ਪਵਿਤਰ ਭਾਵ ਸੰਧੀ (ਕਰਮਾਂ ਰੂਪੀ ਜੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (12)
ਜਿਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉੱਤਮ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ, ਉਸਨੂੰ ਅਨਨੇਯ ਸਦਰਿਸਜ (ਸੰਜਮ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੀਰਾਗ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । ਸੰਜਮੀ ਤੇ ਵੀਡਰਾਗੀ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਦਸੇ, ਧਰਮ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਾਧੂ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕਰੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਅੱਖ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਰਥ , ਦਰਸ਼ੀ ਹੈ । (13)
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਭੋਗ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਖ ਦੀ . ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਉਸਤਰੇ ਦਾ ਹਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਚੱਕਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਭਾਗ ਚਲਦਾ ਹੈ (ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੋਹਨੀਆਂ ਕਰਮ
(134)

Page #369

ਦਾ ਅੰਤ ਹੀ ਦੁਖ ਰੂਪੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ) । (4)
ਬਹਾਦਰ, ਧੀਰਜ ਸੁਖਾਂ ਦੀ ਇਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਅੰਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਕਾਰਣ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਹਨ, ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵ ਵੀ ਧਰਮ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । (15)
(ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਮੈਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਤੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਪਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੇਵਤਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਜੂਨ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਗਤਿ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।” (16)
“ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਦੁਰਲਭ ਹੈ । ਇਹੋ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ । (17)
ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਬਿਚ ਭਰਿਸ਼ਟ ਕੋਈ ਜੀਵ ਨੂੰ, ਦੋਬਾਰਾ ਸਮਿਅਕਤੱਵ (ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿਤਰ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਸਮਿਅਕਤੱਵ ਯੋਗ ਅੰਤਕਰਣ (ਹਿਰਦੇ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਧਰਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਯੱਗ ਸਭ ਲੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । (18)
ਜੋ ਵੀਤਰਾਗ ਪੁਰਸ਼, ਸਰਵ-ਉੱਤਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜੀਵ ਅਨੁਪਮ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ (ਮੋਕਸ਼) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਮੁੜ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ, ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਕਥਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । (17)
ਨਾਂ ਮੁੜ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਮੋਕਸ਼ ਵਿਚ ਗਿਆ, ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ? (ਕਿਉਂਕਿ ਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਰਮ ਪਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਕਾਰਣ ਬਿਨਾਂ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਨਹੀਂ) ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਤੀਰਥੰਕਰ, ਗਣਧਰ ਆਦਿ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੱਚੇ ਪਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਹਨ । (20)
ਕਸ਼ਯਪ ਗੋਤਰੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਾਹੀਂ, ਫੁਰਮਾਏ ਇਹ ਸਥਾਨ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੇ ਸਰਵ
ਟਿਪਣੀ 16–ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ ਟੀਕਾਰ ਇਸ ਗਾਬ ਹਨ—“ਮਨੁੱਖ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਾਰਣ ਸੋਂਧਰਮ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।
[135]
ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਆਖਦੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਸ਼ੀਲਾਂਕਾਚਾਰਿਆ ਟੀਕਾਕਾਰ

Page #370

ਉੱਤਮ ਹੈ । ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਈ ਗਿਆਨੀ ਜਨ-ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । (2) .
fਸੁਆਨੀ ਪੁਰਸ਼, ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਨਿਰਜ ਕਰਨੇ ਵਿਚ ਸਰਬ ਵੀਰਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਚੋਂ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰੇ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਕਰਮ ਬੰਧ :ਨਾਂ ਬਾਰੇ । 22)
ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼, ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂ ਪ੫ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੀ ਵਰਖ਼ਲੇ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ (ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ) ਕਰਮ ਤਿਆਗ ਕਾਰ ਲੋਕ ਏ ਕਰੀਬ : ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (23) . ਜੋ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਤਾ ਖ਼ਤ ਸ਼ਜ ਹੈ ! ਉਹ ਕੰਡੇ ਅੰਦਰਲੇ 'ਕਸ਼ਾਏ ਰੂਪੀ) ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਸਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਮੂਕੜੀ ਜਾਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । (24)
ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਧੀਰ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵੀ ਸੁਵਰਗੇ ਪੁਰਸ਼ ਹੋਣਗੇ : ਜੋ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ ਗਿਆਨ ਤੇ ਛਿੱਤਰ ਰੂਪੀ ਆਈਸ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਰਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਹੋਏ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (25)
.
( 136

Page #371

ਸੋਲਵਾਂ - ਗਾਥਾ - ਨਾਮਕ ਅਧਿਐਨ
ਇਹ – ਪਹਿਲੇ ਸਰੋਤ ਸਕੰਧ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਐਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗਾਥਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ 15 ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਦੂਰ ਹੈ । ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ, ਸਮਿਤਿ ਯੁਕਤ ਹੈ, ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੈ, ਸੰਜਮੀ ਹੈ, ਕ੍ਰੋਧ-ਅਭਿਮਾਨ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਹਾਨ ਹੈ । ਜੋ ਲਗਾਵ-ਰਹਿਤ, ਇੱਛਾ-ਰਹਿਤ, ਕਸ਼ਾਏਂ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਉਹ ਸ੍ਰਮਣ ਹੈ । ਪਰਿਸੰ ਦਾ ਜੇਤੂ ਭਿੱਖਿਆਜੀਵੀ ਹੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਹੈ । ਜੋ ਗ੍ਰੰਥ ਰਹਿਤ (ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ ਇਕੱਲਾ ਹੈ । ਇਕ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਪੂਜਾ, ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ।
ਨਿਕਸ਼ੇਪ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹਨ, ਨਾਮ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਲ ਹੈ ।
ਜੋ ਪੁਸਤਕ, ਪੰਨੇ ਤੇ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇ ਉਹ ਦਰੱਵ ਗਾਥਾ ਹੈ ।
ਜੋ ਮਿੱਠੇ ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਣਾ ਕੇ ਗਾਈ ਜਾਵੇ, ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਲਗੇ, ਸਮੂੰਦਰ ਛੰਦ ਵਿਚ ਰਚੀ ਹੋਵੇ ਉਹ ਹੀ ਗਾਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਗਾਥਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਗਾਥਾ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਕਸ਼ਾਯੋਸਮੀਕ ਭਾਵ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰਾ ਸਰਤ (ਬਰ ) ਇਸੇ ਭਾਵ ਹੇਠ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
(137)

Page #372

ਸੋਲਵਾਂ ਗਾਬਾ ਅਧਿਐਨ
ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰ ਦੇ 15 ਆਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ-15 ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਆਖੇ ਅਰਥ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਇਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਜਾਨਣ ਯੋਗ, ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਹਨ, ਮਣ ਭਿਖਸ਼ੂ ਜਾਂ ਨਿਰ ਬ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ਚੋਲਾ ਪੁਛਦਾ ਹੈ)-(ਭਗਵਾਨ ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲੇ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨਜੇਤੂ, ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਇਛੁਕ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮਮਤਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਹਾਨ,
ਮਣ ਭਿਖਸ਼ੂ ਤੋਂ ਨਿਰ ਬ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਹੇ ਮਹਾਮੁਨੀ ! ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਫੁਰਮਾਉ ॥
ਭਗਵਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ-“ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹੈ ! ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼, ਕਹ, ਦੋਸ਼ ਮੜ੍ਹਨ, ਚੁਗਲੀ, ਪਰਾਈ ਨਿੰਦਾ, ਅਰਤ, ਰਤਿ, ਮਾਇਆ (ਕਪਟ) ਝੂਠ, ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸਲਯ > (ਪਾਖੰਡ ਦਾ ਕੰਡਾ) ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਅਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਪੰਜ ਸਮਿਤਿ ਵਾਲਾ, ਗਿਆਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੇਤੂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਕਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਹਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਖਣਾ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਸੱਚਾ ਮਣ :
ਜੋ ਸਾਧੂ ਮਹਾਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਰ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਾਵ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ, ਤੱਪ ਸੰਜਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਕਸ਼ਾਏ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ, ਝੂਠ, ਕਾਮਭਗ, ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ । ਜੋ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲਭ ਰਾਗ ਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਜੋ ਕੰਮ) ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ਜਾਂ ਆਤਮ ਲਈ ਦਵੇਸ਼ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਕੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਤਦਾ ਹੈ, ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ (ਸਾਰੇ ਸੰਭਾਲ) ਤਿਆਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਮਣ ਅਖਵਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ । (2)
ਸੱਚਾ ਭਿਖਸ਼ :ਜੋ ਮਾਹਨ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਤੇ ਮਣ ਵਿਚ ਦਸੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਅਭਿਮਾਨ-ਰਹਿਤ ਹੈ,
(138)

Page #373

1
ਵਿਨੇਵਾਨ ਹੈ, ਨਿਮਰਤਾ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਦਾ ਧਾਰਕ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਤਮਾ
ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਹੈ । ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਯੋਗ ਗੁਣਾਂ ਤਿਆਗੀ ਹੈ । ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਸ਼ੈ ਤੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਧ ਚਾਰਿੱਤਰ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਜਮ ਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਦਿਤਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ
ਹੈ । (3)
ਸੱਚਾ ਨਿਰਗੰ ਥ :
ਉਪਰੋਕਤ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੋ ਰਾਗਦਵੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ। “ਆਤਮਾ ਇਕੱਲਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ” ਇਸ ਸਾਰ ਭੂਤ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਹੋ ਵਸਤ੍ਰ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਰਮ ਆਸ਼ਰਵ (ਦਰਵਾਜੇ) ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ ਹੈ । ਸਮਿਤੀ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਸਮਭਾਵੀ ਹੈ । ਆਤਮ ਤਤੱਵ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਹੈ । ਸੱਚਾ
36
ਗਿਆਨੀ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਰਵ (ਸ਼ਰੀਰ) ਤੇ ਭਾਵ ਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੂਜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਤੇ ਲਾਭ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਤਤੱਵ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਹੈ । ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਰਾਹੀ ਹੈ । ਮਮਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੋਤ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਜਾਣ ਯੋਗ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ
ਮਮਤਾ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਵੱਗ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨੋ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਭੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਰਿਹੰਤ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । (4)
ਸ੍ਰੀ ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਰੂਤ ਸਬੰਧ ਸੰਪੂਰਣ ਹੋਇਆ।
(139)

Page #374

PL
Lit
A
Jcv
7
1
.
TVon in
NCS
140

Page #375

ਸ਼੍ਰੀ ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਸੂਤਰਾਲੇ ਦੂਸਰਾਂ ਸ਼ਰੁਤ ਸਕੰਧ
7
141
in
HI
. . . . . . . . ...

Page #376

ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਐਨ ਪੁੰਡਰੀਕ
ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਰੁਤ ਸਕੰਧ ਵਿਚ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਦਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਇਸ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਤ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਗਾਥਾ ਰੂਪ ਹਨ ।
| ਇਸ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਐਨ ਪੁੰਡਰੀਕ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਸੋ ਪਖੰਡੀਆਂ ਵਾਲਾ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਇਕ ਰੂਪਕ ਰਾਹੀਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
“ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਠੀਕ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸੌ ਪੰਖੜੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਖਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਪੂਰਵ ਵਲੋਂ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਮਲ ਵੇਖਿਆ ! ਉਹ ਕਮਲ ਲੈਣ ਲਈ ਝੀਲ ਅੰਦਰ ਗਿਆ । ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਝੀਲ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਕਮਲੇ ਤੱਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਪੱਛਮ, ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਲੋਂ ਕਮਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਆਉਂਦੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚਕਾਰ ਭਿਆਨਕ ਚਿੱਕੜ ਵਿਚ ਫਸਦੇ ਗਏ । | ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਤਿਆਗੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਅਇਆ, ਉਹ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਮਲ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਚਿੱਕੜ ਵਿਚ ਨਾ ਫਸਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਕਮਲੇ ਨੂੰ ਅਵਾਜ ਦਿੱਤੀ, ਤਾਂ ਕਮਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਸ ਤਿਆਗੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ।
ਰੂਪਕ ਦਾ ਸਾਰ :
ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਝੀਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਰਮਰੂਪੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕਾਮਭੋਗ ਰੂਪੀ ਚਿੱਕੜ ਪਿਆ ਹੈ । ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ ਫੈਲੇ ਕਮਲ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ । ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਡਰੀਕ ਕਮਲ ਰਾਜਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਵਿਚ ਘੱਖਨ ਵਾਲੇ ਚਾਰੇ ਆਦਮੀ, ਚਾਰ ਅਨੈਤੀਰਥੀ (ਦੂਸਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ) ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ । ਸਮਝ ਦਾਰ ਭਿਖਸ਼ੂ ਧਰਮ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ । ਕਿਨਾਰਾ ਧਰਮ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਹੈ । ਭਿਖਸ਼ੂ ਦਵਾਰਾ
(142)

Page #377

ਉਚਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਕਥਾ ਰੂਪ ਹਨੇ ! ਪੰਡਰੀਕ ਦੇ ਉਪਰ ਨੂੰ ਉਠਨਾ ਨਿਰਵਾਨੇ (ਮੈਕਸ਼) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸ਼ : ਤਜੱਦੀਵ ਤੱਛਰਵਾਦੀ
| ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਜੱਜੀਵ-ਤੱਛਰੀਰ ਵਾਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੱਤ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਇਕ ਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਸਤਕ ਮੱਤ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਵਾਦੀ ਮੱਤ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਬੋਧ ਗ੍ਰਥ ਸਾਮਝਫੁੱਲ ਮੱਤ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਕੇਬੀਕੰਬਲ ਨਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ਉਛੋਦਵਾਦੀ . ਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਬੁੱਧ ਗ ਥਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਦੂਸਰਾ ਪੁਰਸ਼ : ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਵਾਦੀ : | ਇਸ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਬਨਿਆ ਹੈ । () ਪ੍ਰਵੀਂ (2) ਜੱਲ (3) ਅੱਗ (4) ਹਵਾ (5) ਅਕਾਸ਼ । ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਹਨ --
| ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤਾਂ, ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤਿ, ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਹਨ । ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਮਿਲ ਕੇ ਹੀ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਪ੍ਰਥਵੀ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਨਾਏ, ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਅਨਾਦਿ ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ । ਆਉਣ, ਜਾਣ, ਉੱਠਣ, ਬੈਠਣ, ਸੋਣ ਜਾਗਨ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਣ ਨਾਲ, ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ। ਕਾਲ, ਈਸ਼ਵਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਮਿਥਿਆ ਹਨ । ਸਵਰਗ-ਨਰਕ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਉੱਤਮ ਸੁੱਖ ਸਵਰਗ ਹਨ ਤੇ ਭਿਅੰਕਰ ਰੋਗ ਨਰਕ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਵਰਗ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਤਪਸਿਆ ਆਦਿ ਕਰਨਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਸ਼ਰੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਕੇ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਆਤਮਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਨਰਕ ਤੇ ਪਸ਼ੁ ਗਤਿ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਕਾਰਣ ਤਪੱਸਿਆ ਆਦਿ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਨਾ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ ।
ਸਾਂਖਯ ਵਾਦੀ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਿਆ ਰਹਿਤ ਮੰਨਕੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । .
ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਵਾਦੀ ਨਾਸਤਕ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ
(143)

Page #378

ਕਿ ਆਂ ਰਹਿਤ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸਾਂਖਯਵਾਦੀ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਵਾਦੀ ਹੀ ਹਨ । ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਅਤਮਾ ਨੂੰ ਛੇਵਾਂ ਤੱਤਵ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ, ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, “ਸੱਤ ਦਾ ਕਦੇ ਨਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਅਸੱਤ ਦੀ ਕਦੇ ਉਤਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । “ਸਭ ਕੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਤੋ, ਰਜੋ, ਤਮੋ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਹਨ, ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਸੱਮਅਵਸਥਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ । ਉਹ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਂ ਜੀਵ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਚਿੰਤਨ ਤਤੱਵ ਜਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕਿਆ · ਰਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ (ਪੁਰਸ਼) ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫੁੱਲ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਬੁਧੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਣ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕਰਦਾ · ਹੈ । ਜਿਸ ਬੁਧੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਣ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪ੍ਰਸ਼ ਜਾਂ ਜੀਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬੁੱਧੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਤੀ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ । | ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਭਿੰਨ-2 ਗੁਣਾਂ ਸਹਿਜ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਅਸਥਿਰ, ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸਤੋ ਗੁਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਜੋ ਗੁਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਕਾਰਣ ਪਾਪ-ਪੁੰਨ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਤਮੋ ਗੁਣ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਤੇ ਹਿੰਸਾ, ਝੂਠ ਆਦਿ ਪਾਪ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਤੋ, ਰਜੋ, ਤਮ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਉਪਚੇ ( ਇਕੱਠ) ਅਪਚ (ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ) ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਤਮਾ ਰਾਹੀ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂਤ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ : ਬੁੱਧੀ ਮਹਤੱਵ ਤੋਂ ਅਹੰਕਾਰ, ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਰੂਪ, ਵਚਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਆਦਿ ਪੰਜ ਤਨਮਾਤਰਾਵਾਂ (ਸੁਖ ਮਹੱਤਵ) ਦੀ ਉਤਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਤਨਮਾਤਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਆਦਿ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਪੰਜ ਕਰਮ ਇੰਦਰੀਆਂ ।ਪਰਲੋਕ ਦਾ ਡਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਹ ਲੋਕ ਪਾਪ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਕਰਮ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 21 ਪਦਾਰਥ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । 25ਵਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਵੀ ਇਕ ਤੱਤਵ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਭੋਗ ਤੇ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਣ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਪਾਪ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਆਤਮਾ ਨਿਰਮਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰੋ, ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ. ਆਤਮਾ ਨਿਰਲੇਪ ਤੇ ਕਿਆ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਸਭ ਕੰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰਦੀ
(144)

Page #379

ਤੀਸਰਾ ਪੁਰਸ਼ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ
ਝੀਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੀਸਰਾ ਫਸਿਆ ਮਨੁੱਖ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ “ਜੜ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਚੇਤਨ, ਸਭ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ । ਈਸ਼ਵਰ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ? ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਸ਼ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਹੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਕਲ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਦਿ ਬਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਸਮਰਥ ਹੈ । ਜੀਵ ਤਾਂ ਅਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ । ਸੁਖ - ਦੁਖ, ਨਰਕ-ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਕਰਮ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ
ਨਾ
ਦੁਖ
ਮਿਟਾ
ਨਾ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਦੁਖ ਸੁਖ ਮਿਟਾਉਂਦਾ ਹੈ
ਹਨ ।
ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਜਿਵੇਂ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਆਖਦੇ
अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वाभ्रमेव वा ॥
ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਖੁਦ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਦੁਖ ਮਿਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਰਖ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਨਰਕ ਤੇ ਸਵਰਗ ਵੀ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਸਾਰੇ ਜਗਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਦਵੈਤਵਾਦੀ ਇਕ ਆਤਮਾ (ਬ੍ਰਹਮਾ) ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਜਗਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।
ਚੌਥਾ ਪੁਰਸ਼ : ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ
ਝੀਲ ਦੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਕ ਫਸੀਆਂ ਚੌਥਾ ਵਿਚਾਰਕ ਨਿਅਤੀ ਵਾਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਣੀ ਬਲਵਾਨ ਹੈ ਹੋਣੀ ਹੋਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਸੁਖ-ਦੁਖ, ਲਾਭ-ਹਾਨੀ, ਜਿੰਦਗੀ ਮੌਤ ਸਭ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਿਸ਼ਚਿੱਤ (ਨਿਅੰਤੀ ਜਾਂ ਹੋਣੀ) ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਿਅਤੀ ਹੈ । ਚੋਣਹਾਰ ਬਲਵਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਾਰ ਇਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸ਼ਲੋਕ ਹੈ
ਨਿਅਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਭਲਾ, ਬੁਰਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਚਾਹੇ ਲੱਖ ਯਤਨ ਕਰੇ, ਪਰ ਜੋ ਹੋਣਹਾਰ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜੋ ਹੋਣਹਾਰ ਹੈ ਉਹ ਹੋਏ ਬਿਨਾ ਰਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ।”
ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਖ ਮੋਹਨਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਸੀਂ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਅਸਫਲਤਾ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਰਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਕਾਰਣ ਸਿਰਫ ਨਿਅਤੀ (ਹੋਣੀ) ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ । ਨਿਅਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਾਲ, ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਕਰਮ ਨੂੰ ਕਾਰਨ ਮਨੱਣ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ।”
(145)

Page #380

| ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਦੂਸਰੇ ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ । ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਵਤੰਤਰ ਨਹੀਂ । ਨਿਅਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਕਾਰਣ ਆਵਾਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆ ਵਾਦੀ ਅਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਅਤੀ ਕਾਰਣ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕੰਮਾ ਵਾਲੇ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਤੇ ਕੰਮਾ ਵਾਲੇ ਮਜੇ ਲੁਟਦੈ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਨਿਅਤੀ ਬਲਵਾਨ ਹੈ । ਆਂ, ਅਕਿ ਆ, ਪੰਨ, ਪਾਪ, ਸਭ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਅਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਨਿਅਤੀਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਇਕ ਭਰਿਸ਼ਟ ਚਲਾ ਮੰਖਲੀ ਤਰ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਸੀ । ਇਸ਼ ਮਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਉਪਾਸਕ ਦੇਸ਼ਾਂਗ ਤੇ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਚਿਵ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਝੀਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜਾ ਭਿਖਸ਼ੂ :
ਭਿਖ਼ਸ ਬਨਣਾ ਸਹਿਜ ਨਹੀਂ । ਸਭ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦੀ ਮਮਤਾ ਤਿਆਗਨਾ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਗਲ ਨਹੀਂ । । ਭਿਖਸ਼ੂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਾਮ ਭੋਗ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਰ ਦਰ ਮੰਗਨ ਵਾਲਾ ਮੰਗਤਾ ਜਾਂ ਭਿਖਾਰੀ ਨਹੀਂ । ਭਿਖਸ਼ੂ ਗਿਆਨੀ ਹੈ
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਵੀ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜੀਵ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਪੁਤਰ ਆਦਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਵ ਦਾ ਦੁਖ ਨਹੀਂ ਵੰਡਾ ਸਕਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਵਿਚ ਫਸਿਆਣੀ ਪਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਆਤਮਾ ਹੋਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਾਮ ਭੋਗ ਅੱਡ ਹਨ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਫੱਸਾ ਜੋ ਵਸਤੂ ਅੱਡ ਹੋ ਜਾਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਜਾਂ ਛਡਨੀ ਪੈਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਫਸਾ ? ਜੋ ਮੇਰੀ ਵਸਤੂ (ਆਤਮਾ) ਹੈ । ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅਲਗ ਨਹੀਂ ਵਸਤੂ ਇਕ ਮਾਤਰ ਮੈਰੀ ਗਿਆਨ-ਦਰਸ਼ਨ ਸੰਪਨ ਆਤਮਾ ਹੈ । ਖੇਤ, ਧਨ, ਜਮੀਨ, ਕਪੜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਇਸਤਰੀ ਦਾਸ ਕੱਛ ਵੀ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਛਡਨਾ ਪਵੇਗਾ ਜਾਂ ਇਹ , ਭੋਗ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਨਗੇ ।
ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ ਕੇ ਰੋਣ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਆਪਣਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੁਭ ਕਰਮ ਜਾਂ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਕੌਣ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ ? ਇਕ ਆਤਮਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਹਾਈ ਹੈ ਤੇ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਪੱਕਾ ਸਹਾਈ ਰਹੇਗਾ | ਮਮਤਾ ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਫੱਸ ਕੇ ਆਤਮਾ ਜਨਮ-ਜਨਮ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਫੱਸ ਗਿਆ ਹੈ :
“ਮੇਰਾ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫਸਨਾ ਬੰਧਨ ਰੂਪ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸ਼ੁਧ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਸੰਸਾਰਿਕ ਬੰਧਨਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਵੀਰਾਗ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(146)

Page #381

ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਾਰਣ ਦੁੱਖ ਸੁਖ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ । ਨਾ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੁਖ ਦੁਖ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਸਭ ਰਿਸ਼ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਉਦੇ ਕਾਰਣ ਭੋਗੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਮਿਅਕੱਤਵ (ਸਹੀ ਗਿਆਨ-ਦਰਸ਼ਨ-ਚਾਰਿਤਰ ਰੂਪੀ ਸੱਚੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਧਰਮ) ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਅਨਕੂਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।” ਇਹੋ ਸਾਧੂ ਜਾਂ ਭਿਖਸ਼ੂ ਦਾ ਸੱਚਾ ਚਿੰਤਨ ਹੈ ।
ਇਹ ਆਪਣੇ ਤੇ ਪਰਾਏ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ। ਜੋ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਗਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਘਰ, ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਮੇਰਾ ਪੁੱਤ ਆਦਿ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਭਾਵ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਤਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਵਿਚ ਫਸਕੇ ਅਗਿਆਨੀ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਪ ਕਰਕੇ ਨਰਕ ਜਾ ਪਸ਼ੂ ਯੋਨੀ ਭੱਗਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ, ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਝੀਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਨਿਰਵਾਨ ਰੂਪੀ ਕਮਲ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਦਲਦਲ ਵਿਚ ਫਸੇ ਅਵਾਜ਼ ਦੇਕੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
(147)

Page #382

麵
ਪਹਿਲਾ ਪੁੰਡਰਿਕ ਅਧਿਐਨ
(ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜੰਞ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਇਸ ਆਗਮ ਵਿੱਚ ਪੁੰਡਰਿਕ (ਸਰੋਵਰ) ਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ I
ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ
ਮੰਨ ਲਵੋ ਕੋਈ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਾਣੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੀਚੜ (ਚਿਕੜ) ਵਾਲੀ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਮਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਪੁੰਡਰਿਕ ਗੁਣ ਸਾਰਥਕ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਫੇਦ ਕਮਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਰੋਵਰ ਵੇਖਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵੇਖਨ ਯੋਗ ਹੈ, ਮਨੋਹਰ ਹੈ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਦਿਸਾਤਰਾਂ, ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਤਰਾ ਦੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ । ਉਹ ਕਮਲ ਸਿਲਸਲੇ ਵਾਰ ਹਨ । ਚਿਕੜ ਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਪਰ, ਚੰਗੇ ਲਗਨ ਵਾਲੇ, ਸੁੰਦਰ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲੇ, ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਨਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਵੇਖਣਯੋਗ, ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਮਨੋਹਰ ਹਨ ।
ਉਸ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਉੱਤਮ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਹੈ ਉਹ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ, ਉਪਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ, ਚੰਗਾ ਲਗਨ ਵਾਲਾ, ਸੁੰਦਰ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲਾ ਹੈ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਮਨੋਹਰ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸ਼
ਉਸ ਸਪੂੰਰਨ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਪਾਸੋਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਉੱਤਮ ਸਫੇਦ ਕਮਲ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਉਪਰ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਰੁਚੀਦਾਰ ਹਨ ਸੁੰਦਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਬੜਾ ਉਤਮ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ, ਚਿਕੜ ਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਪਰ ਸੁੰਦਰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਪੂਰਵ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਉਪਰੋਕਤ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਸਵੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜਾ ਹੋਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੇ ਗਏ ਇਕ ਬੜੇ ਉੱਤਮ, ਸੁੰਦਰ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ, ਉਪਰ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ (ਦਿਲ ਵਿੱਚ) ਆਖਦਾ ਹੈ “ਮੈਂ ਸਮੇਂ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ, ਕੁਸ਼ਲ, ਪੰਡਤ, ਵਿਵੇਕਵਾਲਾ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ, ਬੁੱਧੀ ਵਿੱਚ
(148)

Page #383

ਸਥਿਤ, ਰਾਹ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਕੰਮ ਸਿਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਇਸ ਉੱਤਮ ਕਮਲ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਲਿਆਵਾਂਗਾ |' ਇਹ ਆਖਕੇ ਉਹ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਦਾ ਹੈ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਪਾਣੀ ਜਿਆਦਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿਕੜ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਨਾਰਾ ਛੱਡ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਰੇਸ਼ਟ ਸ਼ਫੈਦ ਕਮਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਾ ਇਧਰ ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਉਧਰ ਦਾ ! ਪਰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ, ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਫਸਕੇ, ਦੁੱਖ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ । (2) ਦੂਸਰਾ ਪੁਰਸ਼
ਹੁਣ ਦੁਸਰੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੋ । ਉਹ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜੋ ਕੇ ਸੰਦਰ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇਨ ਵਾਲੇ, ਮਨੋਹਰ ਤੇ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਨਾਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡਨ ਕਾਰਣ, ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ । ਜੋ ਨਾ ਇਧਰ ਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਧਰ ਦਾ। ਜੋ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਚਿਕੜ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਨਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਆਖਦਾ ਹੈ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੁੱਖ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਗਿਆਨੀ, ਅਨਜਾਨ ਅਤੇ ਬੁਧੀਹੀਣ ਹੈ, ਉਹ ਸੱਚੇ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ । ਰਾਹ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਮਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਿਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਨਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਦੂਸਰਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੇਹਨਤੀ ਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਹਾਂ ।
ਮੈਂ ਮੇਹਨਤ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਪੰਡਤ, ਪੱਕੀ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਦਾ ਜਾਨਦਾਰ, ਮਾਰਗ ਸਥਿੱਤ, ਸਿਧੀ ਮਾਰਗ ਦਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਸ ਉਤਮ ਪੰਡਰੀਕ ਕਮਲ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਕੇ ਦੂਸਰਾ ਪੁਰਸ਼ ਪੁਸ਼ਕਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਿਉਂ • ਤਿਉਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਾਣੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚਿਕੜ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਡਰਿਕ ਕਮਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਨਾ ਇਧਰ ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਉਧਰ ਦਾ । ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚਕਾਰ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਦੂਸ਼ਰੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ । (3) ਤੀਰਾਂ ਪੁਰਸ਼
ਹੁਣ ਤੀਸਰਾ ਮਨੁੱਖ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਵੱਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । (ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ ਤੇ ਅਰਥ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਪੋਰਸ਼ਾ ਵਾਲਾ ਹੈ ) ਉਹ ਵੀ ਖਹਿਲੇ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (4)
( 149 ]

Page #384

ਚੌਥਾ ਪੁਰਸ਼
ਚਬਾ ਪੁਰਸ਼ ਉਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਕਮਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਤੇ ਚਿਕੜ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (5)
( ਚੌਥੇ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ) । ਭਿਖਸ਼ੂ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ | ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਹਨ ਵਾਲਾਂ ਗਿਆਨੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਉਪ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਘੁਮਦਾ, ਉਸ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜਾ, ਉਸ ਪੰਡਰੀਕ ਕਮਲ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਮਨੋਹਰ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਨਾਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਮਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ । ਜੋ ਨਾ ਇਧਰ ਦੇ ਹਨ ਨਾ ਉਧਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਫਸਕੇ ਦੁਖ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਧੂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬੱਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਪੁਰਸ਼ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਅਕੁਸ਼ਲ (ਅਨਾੜੀ) ਤੇ ਈਸ਼ਟ ਦੀ ਸਿਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਸ਼ ਮਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਉਤਮ ਪੰਡਰਿਕ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਵਾਂਗੇ ! ਪਰ ਇਹ ਪੁੰਡਰਿਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
“ਮੈਂ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਅਲਿਪਤ ਹਾਂ,ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਈਸ਼ਟ ਸਿਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਸ ਉਤਮ ਕਮਲ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ। ਉਹ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਕੇ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ । ਹੇ ਮਹਾਪਦਮ ! ਡਰਿਕ, ਬਾਹਰ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਆਵੇਂ ਅਜੇਹਾ ਆਖਣ ਤੇ ਕਮਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (6) .
ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਕਮਲ ਵਾਰੇ ਦਸਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣ: ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ “ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਮਣੋ ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਿਸ਼ਟਤਾਂਤ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਹਾਂ ਭਗਵਾਨ ਸਾਧੂ ਤੇ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਬੰਦਨਾ ਨਮਸ਼ਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ । ਫੇਰ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ “ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਪ੍ਰਭੁ ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਦਾਹਰਨ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਉਸਦਾ ਅਰਥ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ।”
( ਭਾਵ ਆਪ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਾਓ )
“ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਉ ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਬਧਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ” ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ
(150)

Page #385

ਆਖਦਾ ਹਾਂ, ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ (ਸਮਾਨ ਅਰਬ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ! ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹਾਂ : ਅਰਥ (ਯੰਡਨ) ਹੇਤੂ (ਕਾਰਣ ਤੇ ਨਿਮਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧ ਕਰਕੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਸਦਾ ਹਾਂ । ਉਪਰੋਕਤ ਉਦਾਹਰਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁਣੇ ਹੀ ਦਸ਼ਦਾ ਹਾਂ ! (7)
ਪੁਸ਼ ਕਰਨੀ ਤੇ ਲੋਕ :
(ਸ੍ਰੀ ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਇਸ ਉਦਾਹਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਦਸ਼ਦੇ ਹੋਏ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ) ਹੈ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਸਾਧੂ ਤੇ ਸਾਧਵੀਓ ! ਮੈਂ ਇਸ ਲੋਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰ ਵਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਮਣ ! (ਸਾਧੂ ਸਾਧਵ) ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਣਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਦਾ ਜਲ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣੇ ! ਮੈਂ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਚਿੱਕੜ ਸਮਝ ਕੇ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣੇਂ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰੀਆ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਮਲ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਸ਼ਮਣ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਬੁੱਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਆਖਦਾ ਹਾਂ , ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਮਣੋ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨਯੂਥਕ (ਦੂਸਰੇ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਨੁੱਖ) ਨੂੰ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਚਾਰ ਮਨੁਖ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਮਣੇ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਭਿਖਸ਼ੂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਸ਼ਮਣੋ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਹੈ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਸ਼ਮਣ ! ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਕਥਾ ਨੂੰ ਭਿਖਸ਼ੂ ਦਾ ਆਖਿਆ ਸ਼ਬਦ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਮਣੇ ! ਨਿਰ ਨੇ (ਮੁਕਤੀ) ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਮਲ ਦਾ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਹੈ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣੋ ! ਮੈਂ ਇਸ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸ਼ਵਰੂਪ ਦਸਿਆ ਹੈ : (8)
ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਵਿਚ, ਪੂਰਬ, ਪੱਛਮ, ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵਲ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਆਰੀਆ (ਸ਼ਰੇਸ਼ਟ) ਹਨ, ਕੋਈ ਅਨਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਉਚੇ , ਗੋਤ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਕਈ ਨੀਚ ਗੋਤ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਕਈ ਮਜਬੂਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਕਈ ਮਾੜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਗੋਰੇ ਹਨ, ਕਈ ਕਰੂਪ ਹਨ ।
| ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਜਾ ਹੈ । ਉਹ ਰਾਜਾ ਮਹਾਹਿਮਵਾਨ, ਮਲਯ, ਮੰਦਰ ਤੇ ਮਹੱਦਰ ਪਰਵਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲਾ ਤੇ ਰਿਧੀ ਸਿਧੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧ ਕੁਲ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ-ਉਪਗ ਜਨਮ ਤੋਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ
(151)

Page #386

ਲੱਛਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਸੋਭਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੂਜਨੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਪਾਟ ਤੇ ਰਾਜਤਿਲਕ ਰਾਹੀਂ ਗਦੀ ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਮਾਂ ਪਿਉ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਸਪੁਤੱਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਜਾ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਮਰਿਆਦਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਖੁਦ ਵੀ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਲਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਦੀ ਤਰਾਂ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਿਤਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੁਰੋਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿੱਵਸਥਾ ਤੇ ਅਨੌਖੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਸ਼ਟ, ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਫੇਦ ਕਮਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੰਧ ਹਸਤੀ (ਹਾਥੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ) ਧਨਵਾਨ, ਤੇਜਵਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਹੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲੇ ਮਹਿਲ, ਪਲੰਗ, ਆਸਨ, ਪਾਲਕੀ ਆਦਿ ਸਵਾਰੀਆਂ, ਤੇ ਹਾਥੀ ਘੋੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ . ਉਹ ਧਨ, ਅਨਾਜ, ਸੋਨਾ ਚਾਂਦੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਮਦਨ ਤੇ ਖਰਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਦਾਸੀਆਂ, ਦਾਲ, ਗਊਆਂ, ਮਝਾਂ ਤੇ ਬਕਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਦਾ ਖਜਾਨਾ ਤੇ ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭੰਡਾਰ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਖੁਦ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਾ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਦੁਖ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੋਰਾਂ ਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ, ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਕਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਚਲਕੇ ਉਖੜਾ ਕੇ, ਹਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਅਕਾਲ ਤੇ ਮਹਾਮਾਰੀ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅੱਪ ਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ ਵਿਕੇ ਵੇਖਕੇ ਸਭਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਪਰਾਏ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਸ ਰਾਜਾ ਦੀ ਇਕ ਸਭਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਉਗਰਕੁਲ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਤੱਰ, ਭੰਗਲ ਤੇ ਭੰਗ ਪੁਤਰ, ਇਕਸ਼ਬਾਕੂ ਕੂਲ ਤੇ ਇਕਸ਼ਬਾਕੂ ਪੁਤਰ, ਗਿਆਤਕੁਲ ਤੇ ਗਿਆਤਾਪੁਰ, ਕੌਰਵਕਲ ਤੇ ਕਰਵ ਪਤਰ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁਲ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਤੱਰ
ਛਵੀ ਕੁਲ ਤੇ ਲਿੱਛਵੀ ਪੁਤੱਰ, ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪੁਤੱਰ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਪੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਰਾਜਾ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਕਈ ਮੰਤਰੀ ਇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਉਸ ਧਰਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਵਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਥੇ ਵੀ ਇਕ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰੀਏ । ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਕੇ ਉਹ ਉਸ (ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੋਲ
(152)

Page #387

ਪੁਰਸ਼ ਲcਆਉਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਖ਼ਦੇ ਹਨ ਤੇ : ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਭੈ ਮੁਕਰੂ: ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜਨ !
ਉੱਤਮ ਯ ਰੂਮ, ਦੂਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਮਝੋ ਉਧਰਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਤੱਚ ਜੀਵਤ ਸ਼ਰੀਰਵਾਦੀ ਦੀ ਮਾਨਤਾ---
ਪੈਰ ਦੇ ਤੱਲ ਤੋਂ ਉਪਰ, ਮੱਥੇ ਤੇ ਗਿਰੇ ਬਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ, ਚਮੜੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਰੀਰ ਜੋ ਸ਼ਰੀਰ ਹੋਏ ਉਰ ਹੀ ਜੀਵ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਜੀਵ-ਦਾ ਸਮੁਚਾਪਣ · ਹੈ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਛੂਟ ਕੋਈ ਆਤਮ ਆਦਿ ਨਹੀਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਜਿਉਂਦੇ · ਹੀ ਜੀਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ( ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਮਰ ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੀਵ ਦੀ ਹੱਦ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਜੀਵ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦ:ਇਹ , ਸ਼ਰੀਰ: ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : ' ਤਦ : ਉਸ ਨੂੰ ਫੂਕਣ. : ਲ> ਦੂਸਰੇ ਜਗ੍ਹਾ (ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ) ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ · ਅੱਗ ਵਿਚ ਜਲਕੇ ਹੱਡੀਆਂ ਕਬੂਤਰ ਦੇ ਸੰਗ : ਵਰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਫੇਰ ਅਰਥੀ ਚੁਕਨ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਵੀ ਪਿੰਡ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਸ਼ਧ, ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਸ਼ੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜੀਵ ਪਰਾਸ਼ : ਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਹੱਢ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ.fਬੰਦੀ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਵਾਅਦਕੁਝ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਇਸ਼ ਲਈ ਸ਼ਰ, ਤੋਂ ਛੁੱਟ, ਕੋਈ ਜੀਵ ,ਹੀਂ ਲੋਕ , ਆਖਦੇ ਹਨ, ਕਿ, ਜੀਵ ਅਲਗ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਅਲਗ ਹੈ, ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਡ ਵਿਖਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।
“ਆਤਮਾ ਲੰਬੀ ਹੈ, ਛੋਟੀ ਹੈ, ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਤਰਾਂ ਗੋਲ ਹੈ ਜਾਂ ਗੱਦ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲ ਹੈ, ਤਿਕੋਣ ਹੈ, ਚੌਰਸ ਹੈ, ਛੇ ਕੌਣ ਹੈ, ਉਹ (ਆਤਮਵਾਦੀ) ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦੇ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦੇ ਕਿ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਕਾਲਾ, ਨੀਲਾ, ਪੀਲਾ, ਲਾਲ, ਚਿੱਟਾ, ਹੈ ? ਸੁਗੰਧ ਵਾਲਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੁਰਗੰਧ ਵਾਲ ? ਤੇਜ਼ ਹੈ, ਕੋੜਾ ਹੈ, ਕਸਾਇਲਾ ਹੈ , ਖੱਟਾ ਹੈ, ਮਿੱਠਾ ਹੈ। ਖੁਦਰਾ ਹੈ, ਮੁਲਾਇਮ ਹੈ, ਭਾਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਲੋਕ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਠੀਕ ਹੈ, ਤਰਕ ਪੂਰਨ ਹੈ ਪਰ ਜੋ ਲੋਕ ਰ .. ਤੇ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਅੱਡ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਸਿਧੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
| ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਤਲਵਾਰ ਬ ਹਰ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਖਦਾ ਹੈ ਵੇਖੋ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਮਿਆਨ ਹੈ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਤੇ ਸ੍ਰੀਰ, ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਨੁਖ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ, ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ ਇਹ . ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ !
*ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੂਈ ਤੋਂ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਵੇਖ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਰਹੀ ਸੂਈ ਤੇ ਇਹ ਧਾਗਾ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ 'ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ।”
(153)

Page #388

ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਮਾਸ ਅਤੇ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਖਦਾ ਹੈ, “ਹੇ ਆਯੁਸ਼ ਮਾਨ ! ਇਹ ਲਵੋਂ ਹੱਡੀ ਤੇ ਇਹ ਵੇਖੋ ਮਾਸ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਮਰਥ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ । ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ।”
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਹਥੇਲੀ ਤੇ ਆਂਵਲਾ ਰਖ ਕੇ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ ਹੈ ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਵੇਖੋ ਆਂਵਲਾ ਤੇ ਇਹ ਵੇਖੋ ਹਥੇਲੀ । ਇੰਜ ਜੀਵ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਵਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਮਰਥ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਕਿ ਹੇ ਆਯੁਸਮਾਨ ! ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ।"
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਦਹੀ ਵਿਚੋਂ ਮੱਖਣ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਵੇਖ ਦਹੀ ਇਹ ਵੇਖੋ ਮਖਨ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁਖ ਇਹ ਨਹੀਂ । ਆਖ ਸਕਦਾ ਇਹ ਵੇਖੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖੋ ਆਤਮਾ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਤਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਕਢਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਖਦਾ ਹੈ ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਇਹ ਤੇਲ ਤੇ ਇਹ ਵੇਖੋ ਖਲ । ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾ ਸਕਦਾ । ਅਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ‘ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਗੰਨੇ ਦੇ ਰਸ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ ਆਖਦਾ ਹੈ ਹੇ ਆਯਸ਼ ਮਾਨ ! ਇਹ ਰਿਹਾ ਗੰਨਾ ਤੇ ਇਹ ਰਿਹਾ ਰਸ । ਇੰਜ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਖਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ—“ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ।”
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਰੁਣੀ ਨਾਮਕ ਲੱਕੜ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਆਖਦਾ ਹੈ ਹੋ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਇਹ ਰਹੀ ਅਰਣੀ ਤੇ ਂ ਇਹ ਰਹੀ ਅੰਗ, ਇੰਜ ਜੀਵ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਅੱਡ ਵਿਖਾਉਣਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਰਥ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਹ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ, ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਸਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੱਖ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੀਵ ਅੱਡ ਹੈ ਤੋਂ ਸ਼ਰੀਰ ਅੱਡ ਹੈ ਉਹ ਮਿਥਿਆ (ਝੂਠ) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੀ (ਆਤਮਾ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਇਕ ਮਨਣ ਵਾਲੇ ਨਾਸਤਕ) ਜੀਵ-ਘਾਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰੋ, ਧਰਤੀ, ਬਨਾਸਪਤੀ ਤੇ ਅੱਗ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ
(154)

Page #389

ਕਰੋ. ਟਮਾਰ ਕਰੋ, ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਰੀਰ ਹੀ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਹੈ ! ਕੋਈ ਪਰਲੋਕ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਜੀਵ (ਆਤਮਾ) ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਜੀਵ ਨਹੀਂ, ਪਰਲੋਕ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨ ਪਾਪ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਫਲ ਨਹੀਂ ।
ਪਰਲੋਕ ਤੇ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨਾਸਤਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਕਿ ਸ਼ੁਭ ਕਿਆ, ਅਸ਼ੁਭ ਕ੍ਰਿਆ, ਚੰਗਾ, ਮਾੜ, ਨ, ਪਾਪ, ਭਲਾਈ, ਬੁਰਾਈ, ਸਿੱਧੀ, ਅਸਿੱਧੀ, ਨਾਰਕੀ ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਹਨ । ਅਪਣੀ ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਸਦਕਾ ਉਹ ਘੋਰ ਛੋਟੀ, ਬੜੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਲ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਮ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਵਾਕ ਆਦ ਸ਼ ਸਤਰ ਆਪਣੇ ਮਤਾ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਦਸਦੇ ਹਨ ।
| ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਤ ਰੁੱਚੀ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਹੈ ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਣ । ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਚੰਗਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਮੈਂ ਅਸਨ, ਪਾਨ, ਖਾਦਮ ਤੇ ਸਵਾਮ (ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਭੋਜਨ) ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ, ਕੰਬਲ ਤੇ ਪੈਰ ਪੂੰਝਣ ਵਾਲੇ ਕਪੜੇ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਤੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਵਸਤੂ ਆਪਨੂੰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਲੈ ਲਵੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਰਾਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੂਠੇ ਮਣਾਂ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਪਾਖੰਡੀ ਮੱਤ ਵਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ਰਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਅਨਾਤਮਵਾਦੀ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਦੀਖਿਆ ਸਮੇਂ ਇਹ ਤਿਗਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਮਣ ਬਨਾਂਗੇ ਘਰ ਦੇ ਤਿਆਗੀ, ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਤਿਆਗੀ, ਪੁਤਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿਆਗੀ, ਪਸ਼ੂ ਦੇ ਤਿਆਗ, ਬਣਕੇ ਹੋਰ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਭੋਜਨ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜਾਰਾਂਗੇ । ਪਾਪ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਛੁਟਦੇ । ਉਹ ਪਰਿਹਿ (ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ) ਕਰਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪ ਹਿ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਜੁੜਕੇ, ਫਸ ਕੇ ਜਕੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਭੂਤ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬੱਚ ਸਕਦੇ । ਉਹ ਪੁੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਰੂਪੀ ਪਰਿਓ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਆਰਿਆ ਮਾਰਗ ( ਪੰਡਰਿਕ ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਕਾਮਭਾਗ ਦੇ ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਫਸ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਤੱਚਜੀਵਤਛਰੀਵਾਦੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-(9)
ਦੂਸਰਾ ਮਨੁੱਖ (ਪੰਚ ਮਹਾਭੂਤਵਾਦੀ ਤੇ ਸਾਂਖਯ) ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਦੂਸਰੇ ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਪੁਰਸ਼ ਪੰਚ ਮਹਾਭੂਤਵਾਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲੋਕ ਦੇ ਪੂਰਵ,
(155)

Page #390

ਆਦਿ ਸਭ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਨੁੱਖ ''ਆਰਿਆਅਨਾਰਿਆਂ, ਸੰਪਕਰੂਪ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਤੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਓਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਸੈਨਾਪਤੀ ਤਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਤੇ ਸਾਂਖਯਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ : ਆਪਣੇ ਸਵਿਕਾਰ ਕੀਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਉਸ ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਅੱਖਦੇ ਹਨ
ਹੇ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਦੁਖ-ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ! ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਧਰ ਦ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਹਾਂਗੇ । ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਮਝ । ਇਹਧੰਚਮ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੈ
ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਹੀ ਹਨ । ਉਹ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ · ਕ੍ਰਿਆ, ਅਕ੍ਰਿਆ, ਸੁਕ੍ਰਿਤ, ਦੁਸਤ, ਪੁੰਨ, ਪਾਪ, ਤ, ਅਸ਼ੁਭ ਸਿੱਧੀ, ਅਸਿੱਧੀ ਨਰਕ ਤੇ ਹੋਰ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਆਤਮਾ ਕੋਈ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਹ ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਾਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
· ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : “ਪਿਰਥਵੀ ਮਹਾਭੂਤ, ਜਲਮਹਾਭੂਤ, ਤੇਜ (ਅੱਜ)-ਮਹਾਭੂਤ, ਵਾਯੂ ਮਹਾਭੂਤ, ਪੰਜਵਾਂ ਮਹਾਂ 'ਭੂਤ ਅਕਾਸ਼ ਹੈਂ । ਇਹ ਪੰਜੇ ਮਹਾਭੂਤ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਿਰਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਨਵਾਏ, ਬਨਾਵਟੀ ਨਹੀਂ ਨਾ ਹੀ ਅਪਣੀ ਉਤਪਤੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਆਸ-ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ l ਅਨਾਦਿ ਹਨ, ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹਨ ! ਬੰਧਨ ਰਹਿਤ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦá ਹਨ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇ ਕ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸੁਤੰਤਰ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ।
ਕਿਈ ਇਕ (ਖੰਯ) ਪੰਜ ਮਹਾਂਭੂ ਦੇ ਨਾਲ ਛੇਵਾਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨੇ । ਉਹੰਆਖਦੈਹਨੇ ਕਿ ਸਤ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਕੱਦੋਂਨਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਅਸਤ ਦੀ ਉਤਪਤਿਨੇਹੀਂ, ਇਹ ਪੰਜਮਹਾਂਭੂਤੱਵਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਹੀ ਜੀਵ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ, ਇਹੋ ਹੁੰਦੇ ਦੱਸਵਰੂਪ ਹੈ ਇਸ ਪੰਜ ਮੱਹਾਤੇ ਹੀ ਲੋਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਹੋਰ ਕੀ ਆਖੀਏ ਤਿੰਨੋਕੋਂਦੀ ਕੰਬੰਨਾ ਵੀ ਪੰਜੇ ਮੋਹਾਕੁੰਤ ਦਾ ਕੰਬਣ ਹੈ ।”
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਦ ਖਰੀਦਿਆ, ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਖਰੀਦੀਆਂ, ਜੀਵਤ, ਖੁਦ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਨਾ, ਖੁਦ ਰਸੋਈ ਬਨਾਉਣਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਰਸੋਈ ਬਨਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ । ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਮਾਰ ਵੀ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਮਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ |
ਇੰਸਾਰ ਦੇ ਪੰਜਾਤਵਾਦੀ ਕ੍ਰਿਆ- 'ਲੋਕੋ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਰਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ।'ਉਹਾਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਦਯ'(ਪਕਾਢੰਗ+ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇ
(256)

Page #391

ਭੱਗ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਪਤੀ ਲਈ ਪਾਪੀ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ , #ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ , ਮਹਾਭੂਤ ਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਸੁਖਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜਾਂ ਆਦਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗ ਦੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇ ਵਾਸ਼ਨਾ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਇਸਲਕਦੇ-ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ : ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰਾ ਧਰਮ-ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤੀਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । (10) ਤੀਸਰਾ ਪੁਰਸ਼-ਈਸ਼ਵਰਕਰਤਾਵਾਦਸੇ ਦੀ ਮਾਨਤਾ
ਤੀਸਰਾ : ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਈਸ਼ਵਰ ਕਾਰਣੀਕ : ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । (ਉਹ , ਆਖਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ' , 'ਚੋਂ ਕੁਛ '' ਆਰਿਆ , ਹਨ, ਕੁਛ : ਐਨਆ ਹਨ ਇਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਤ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਰੇਸ਼ਟ ਰਾਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਇ ਦਸਵਰੂਪ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਚ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਤਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ਉਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਆ ਚੁਕਾ ਹੈ ।) ਉਸ ਧਰਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਕੋਲ` ਅਖੌਤੀ : ਣ ਬਾਹਮਣ ਜਾਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਕੋਲ · ਆਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ
“ਹੋ । ਭੈਅ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ · ਮੈਂਆਪਨੂੰ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ + ਸੁਨਾਉਦਾ iਉਸਨੂੰ ਅਪੀ ਸੱਚਮਝ ”
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੜ ’ਤੇ ਚੇਤਨੇ 'ਜਿੰਨੇ ਵੀ ‘ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਉਹ ਸਭ ਪੁਰਸ਼ ਈਸ਼ਵਰ) ਦਵਾਰਾ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ ਸਭ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਈਸ਼ਵਰ' ਹੈ । ਦਾ ਖਤਮ ਕਰਨਾਂ ਵਾਲਈਸ਼ਵਰੈ ਹੈਂ ਈਸ਼ਰ ਜਾਂ ਆਂਉਮੀਹੀ ਸਭ ਪਦਾਰਥ ਮੂਲ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ , ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਈਸ਼ਵਰ ਬਚੇ ਹਨ !' ਵੀਰ 'ਤੇ+ਉਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਸੋਭਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈਂ । ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਤੇ ਪਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬਾਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ :ਸ਼ਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ( ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ 1: ਇਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਪਾਂਚੇ: ਹਨfਈਸ਼ਵਰਦੇ।ਪਿਛੇ ਚਲਦੇ ਹਨ-ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਅਥਾਰੇ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਕੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਔਰਤਿ ਮੰਨਦੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ:ਸ਼ਰੀਏ ਦੇ ਖੋਵੇਂ ਬਲਈ ਹੈ, ਸ਼ਬੀਰ ਦੇ ਸੰਰੇ ਹੀਟਿੰਕਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੋਕੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
( (157)

Page #392

ਜਿਵੇਂ ਬੰਬੀ ਜਮੀਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਮੀਨ ਵਿਚ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਮੀਨ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਮੀਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੋਕੇ ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਦਰਖੱਤ ਮਿਟੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਮਿਟੀ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਮਿਟੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋਕੇ ਸਥਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਪੁਸ਼ਕਰਨੀ (ਕਮਲ) ਮਿਟੀ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਕੇ, ਉਸੇ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਬੁਲਬੁਲਾ, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੋਕੇ, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਸੱਚ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਸਮਣ ਰਾਹੀਂ ਆਖੀਆ, ਰਚਿਆ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ।
12 ਅੰਗ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ । ਅਚਾਰਾਂਗ ਸੂਤਕਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਰਿਸ਼ਟੀਵਾਦ ਤਕ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਆਗਮ ਮਿਥਿਆ ਹਨ । ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਉਹ ਸੱਚ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਅਜੇਹਾ ਮੱਤ ਰਖ ਕੇ ਅਪਣੇ ਮਤ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਅਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਮਾਨਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਤੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
'ਸਾਡਾ ਮੱਤ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ ਤੱਥ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਯਥਾਰਥ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । ਉਹ ਅਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਸਿਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਰਾਜਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਪੰਛੀ ਪਿੰਜਰਾ ਤੋੜਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰਥ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਕਾਰਣੀਕ ਰੂਪ ਮੱਤ (ਈਸ਼ਵਰ ਕਰਤਾਵਾਦੀ) ਨੂੰ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਲੋਕ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ
ਉਹ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਅਨਾਰਿਆ ਹਨ, ਭਰਮ ਵਿਚ ਭੂਲੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਾ ਇਸ ਲੋਕ ਦੇ ਬਨ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਪਰਲੋਕ ਸੁਧਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਕਾਰਣ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਦੁੱਖ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤੀਸਰੇ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਵਾਰੇ ਕਥਨ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। (11)
(158)

Page #393

ਚੌਥਾ ਪੁਰਸ਼ ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ : ਵਰਨਣ
ਹੁਣ ਚੌਥੇ ਪੁਰਸ਼ ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸੈਨਾਪਤਿ ਪੁਤਰ ਤੱਕ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਗ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਰਾਜਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਖਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਧਰਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਕੋਈ ਅਖਤੀ ਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਨ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਾਸ ਜਾਕੇ ਆਖਦਾ ਹੈ-“ ਮੈਂ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸੁਣੋ |
“ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਆ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰਾ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਆ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਦੇਹ-ਹੀ ਮੂਰਖ-ਬਾਲ) ਹਨ । ਉਹ ਇਕ ਅਰਥ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇਕ ਕਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਪਣੇ ਸੁਖ ਦੁਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਾਲ, ਕਰਮ•ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮਨਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਮੈਂ ਜੋ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਕਸ਼ਟ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਪਾਸਚਾਤਾਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸ਼ਰੀਰ ਬਲ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਪੀੜਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਫੱਲ ਹੈ । ਅਤੇ ਜੋ ਦੂਸਰਾ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਹੈ, ਸੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪੀੜਤ ਹੈ, ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਉਸ ਆਦਮੀ) ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਕਾਲ ਕਰਮ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮਨੋਦਾ ਹੋਇਆ ਅਪਣੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁਖ ਖ਼ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮਨਦਾ ਹੈ।
| ਪਰ ਇੱਕਲੀ ਨਿਅਤੀ (ਹੋਣੀ) ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਦਰਥਾਂ ਦੇ ਦੁਖ ਸੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮਨਣ ਵਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਸਝਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਜੋ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਹਾਂ ਸੋਗ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਆਤਮਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਪੀੜ ਨਾਲ ਤੜਛ ਰਿਹਾਂ ਹਾਂ ਇਹ ਮੇਰੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜੋ ਦੁੱਖੀ ਹੈ, ਸੌਗੀ ਹੈ, ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪੀੜਤ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ । ਫੇਰ ਇਹ ਸਭ ਨਿਅੱਤੀ ਹੋਣ) ਅਧੀਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ (ਅਖੋਤੀ, ਬੁਧੀਮਾਨ) ਅਪਣੇ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਿਅਤੀ ਹੋਣੀ, ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।
(ਉਹ ਨਿਅਤੀ ਵਾਦੀ) ਆਖਦਾ ਹੈ, ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤਰੱਰ ਜਾਂ ਸਬ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਿਅਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਔਟਾਰਕ (ਬਾਹਰਲਾ) ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ
ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਿਅਤੀ ਅਧੀਨ ਹੀ ਬਚਪਨ, ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਬੁਢਾਪਾ ਹੈ । ਨਿਅਤ | ਅਧੀਨ ਮੱਤ ਹੈ, ਨਿਅਤੀ ਕਾਰਣ ਕਾਨਾ ਤੇ ਕੱਬਾਪਨ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ।
( 159 )

Page #394

ਨਿਅਤੀ ਅਧੀਨ ਉਹ ਭਿ ਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦੀ ਘੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
( ਸ੍ਰੀ ਸੁਸ਼ਮਾ ਸਵ: ਚਲੇ , ਜੰਬੂ :ਮੀ:ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ :
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਅਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ ਹੋਰ ਆਖੀਆਂ ਹਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਕਿਆ, ਅਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਸੰਬੰਧ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਆਖੀ ਕਿਸੇ ਗਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਉਹ ਨਿਅਤੇਵਾਦੀ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਏ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ,' ਕਾਮ ਭੋਗ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸੰਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉਸ ਨਿਅਤੀਵਾਦ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਣ ਵਾਲੇ, ਨਿਅਤਵਾਦੀ ਅਨਾਰਿਆ, ਹਨ । ਭਰਮ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹਨ ਉਹ ਨਾ ਇਸ ਲੋਕ ਦੇ ਹਨ ਨਾ ਪਰ ਲੋਕ ਦੇ । ਸਗੋਂ ਓਹ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਫਸਕੇ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚੌਥੇ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਚਾਰ ਪੁਰਸ਼ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ : ਬਧੀ : ਵਾਲੇ, , ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ, ਆਚਾਰ ਵਾਲੇ,, ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਵਾਲੇ, ਰੁਚੀ ਵਾਲੇ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ (ਮਣਾਂ ਵ ਹਮਣਾਂ), ਨ ਅਪਣ, ਮਾਂ . . fਪਿਓ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਰਿਆ (
fਗਰੰਥ) ਮਾਰਗ :: ਨੂੰ . ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੋ । ਇਰ ਨਾ ਇਸ ਲੋਕ, ਦੇ ਜ , ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਪਤਲੇ . ਦੇ । ਸਗੋਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ, ਕਾਮ ਭੋਗ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਕਸ਼ਟ, ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। 12
ਭਿਖਸ਼ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ '
( ਸ੍ਰੀ ਸੁਧcਮਾ ਸ਼ਵਾਮੀ., ਸ਼ੀ ਢੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ) ਮੈਂ ਅਜੇਹਾ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਆਰਿਆ ਹਨ, ਕਈ ਅਨਾਰਿਆ ਹਨ ਕਈ ਉੱਚ ਗੋਤ ਹੀ ਹਨ ਕਈ ਨੀਚ ਗੋਤਰੀ ਹਨ । ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਲੰਬੇ ਹਨ, ਕਈ ਮਧਰੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਰੂਪ, ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਰੂਪ ਮਨੋਹਰ ਹੈ, ਕਈ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਭੱਦੇ ਹਨ । | ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਜਨਪਦ ਦੈਜ਼ (ਸੰਪਤੀ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਰਿਓ (ਸੰਪਤੀ) ਥੋੜੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਿਆਦਾ !
ਕਈ ਪੁਰਸ਼- ਪਹਿਲਾ ਦੁਸੇ ਚ ਗੇ ਕੁਲਾਂ ਵਿਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ । ਵਿਸ਼ੇ ' ਭੋਗ : ਛੱਡ ਕੇ, ਸਾਧੂ ਭਿਖਸ਼ੂ) ਬਣਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਸਮਝਦਾਰ · ਜਾਤ; ਧੰ, , ਅਨਾਜ, ਸੰਪਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਭਿਖਸ਼ਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਮੂਰਖ ( ਜਾਤ, ਧੰਨ ਅਨਾਜ, ਸੰਪਤੀ ਛਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਪੁਣੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(160)

Page #395

ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਜਾਤ, ਧਨ, ਅਨਾਜ, ਸੰਪਤੀ ਛਡਕੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੂਰਖ ਜਾਤ, ਧੰਨ, ਅਨਾਦ, ਸੰਪਤੀ ਛਡ ਕੇ ਸ਼ਾਧੂਪੁਣਾ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਨੱਕ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ ਅਪਣੇ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠ ਹੀ ਅਪਣਾ ਮੰਨਕੇ ਅਭਿਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ! (ਅਤੇ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਖੇਤ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਘਰ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਚਾਂਦੀ ਮੇਰੀ ਹੈ, ਸੋਨਾ ਮੇਹਾ ਹੈ, ਧੰਨ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਅਨਾਜ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਕਾਂਸ਼ੀ ਮੇਰੀ ਹੈ, ਲੋਹਾ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਦੰਗੇ ਕਪੜੇ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧੰਨ, ਸੋਨਾ, ਰਤਨ, ਮਨੀ, ਮੋਤੀ, ਸੰਖਸ਼ਿਲਾ, ਗੇ, ਲਾਲ ਆਦਿ ਮਨਆਂ ਤੇ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਧੰਨ ਮੇਰਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲਗਣ ਵਾਲੇ, ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀਨਾ, ਬੇਨੂੰ ਆਦਿ ਸਾਜ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ ਬਾਨਪਦਾਰਥ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਪਦਾਰਥ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਵਾਦੀ ਰਸ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਕੋਮਲ ਗੱਦੇ ਤਕੀਏ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਇਹ ਕਾਮ ਭੋਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਸਾਧਨ ਮੇਰੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ' ਅਜੇਹੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਜਾਨੇ ਕੇ ਸੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਇਸ
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਖ ਜਾਂ ਕਸ਼ਟ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ, ਮਨ ਭਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਬੁਰਾ ਹੈ, ਅਸ਼ੁੱਭ ਹੈ । ਮਨ ਵਿਚ ਕਪਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੁੱਖ ਰੂਪ ਹੈ, ਸੁਖ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ, .
(ਹੇ ਡਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ! ਮੇਰੇ ਧੰਨ, ਅਨਾਜ, ਕਾਮਭੋਗ, ਮੇਰੀ ਇਸ ਬੁਰੇ ਨਾ ਚੰਗੇ ਲਗਣ ਵਾਲੇ, ਭੇੜੇ, ਨਾ ਮਨ ਭਾਉਂਦੇ, ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਦੁਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੁਖ ਰੂਪੀ, ਭੱਗ, ਆਤੰਕ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪੀੜ, ਰੋਗ ਜਾਂ ਆਤਕ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹਾਂ. ਮੈਂ ਚਿੰਤਾਂ ਜਾਂ ਸੋਗ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕਸ਼ਟ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਪੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਅਮ੍ਰਿਆਂ, ਬੁਰੇ, ਨਾ ਮਨ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲਗਣ ਵਾਲੇ, ਦੁਖ ਰੂਪੀ ਜਾਂ ਅਸੁਖ ਰੂਪੀ ਰੋਗ, ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਪੀੜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰੋ'' ਅਜੇਹੀ ਚੀਖ ਪੁਕਾਰ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਮਭੋਗ ਦੇ ਸਾਧਨ ਪਦਾਰਥ ਜੀਵ ਦੀ ਕਰੁਣਾ ਭਰੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰਾ ਸਕਦੇ ।
ਦਰਅਸਲ ਧੰਨ, ਖੇਤ,, ਅਨਾਜ ਆਦਿ ਕਾਮ ਭੋਗ ਦੇ ਸਾਧਨ ਜਾਂ ਜਾਤ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਖ ਤੋਂ ਛੁਡਾਉਣ, ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਤੇ ਆਸਰਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਨਹ ਕਦੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਇਹ ਕਾਮ ਭੋਗ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(161)

Page #396

ਸਮਝਦਾਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਧੰਨੇ-ਅਨਾਜ ਸੰਪਤੀ ਜਾਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਭਿੰਨ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਭਿੰਨ ਹਾਂ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉ ਫਸੇ ਹਾਂ ? ਇਸ ਲਈਂ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਨਕੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇ । ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਨ ਲਵੇ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਾਂਮ ਭੱਗ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਹਨ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ।
| ਇੰਨਾਂ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ । ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੈ, ਪਿਉ ਹੈ, ਭਾਈ ਹੈ ਭੈਣ ਹੈ ਇਸ ਹੈ, ਪੁਤਰ ਹੈ, ਪ੍ਰਰੀ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਦਾਸ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਨੂੰਹ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਮੈਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਦੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਖ ਜਾਂ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਬੁਰਾ ਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਹੋਵੇ , ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਅਪਣੀ ਜਾਤੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਖਾਂ “ਹੈ ਭੈ ਤੋਂ ਖਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ! ਮਰੇ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕੋ ! ਮੇਰੇ ਇਸ ਅਨਿਸ਼ਿੰਟ ਅਤੇ ਨਾਂ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਨੂੰ ਵੰਡ ਲਵੋ, ਜਿਸਤੋਂ ਮੈਂ ਪੀੜਤ ਹਾਂ । ਚਿੰਤਾਵਾਨ ਹਾਂ, ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਬੁਰੇ ਦੁਖ ਤੇ ਦੁਖੀ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ਚੋਗ ਮੁਕਤ ਜਾਂ ਦੁਖ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦੇਵੋ । ਪਰ ਅਜੇਹਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜਾਤ ਦੇ ਦੁਖ, ਰੋਗ ਅਨਿਸ਼ਦ, ਅਖ਼ਕਰ, ਦੁਖ ਰੋਗ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ , ਸਕਦਾ ਹਾਂ । ਭੈ ਤੋਂ ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ, ਜਾਤ ਦੇ ਅਨਿਸ਼ਟ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਰੋਗ ਨੂੰ ਵੰਡ ਲਵਾਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਣੁ ਮੇਰੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਦੁੱਖ ਤੇ ਸੰਤਾਪ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ । ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤੇ ਅਨਿਸ਼ਟ ਰੋਗ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਕਰਵਾ ਸਕਾਂ, ਇਹ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਦੂਸਰਾ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਦੂਸਰਾ ਨਹੀਂ ਭੋਗਦਾ । ਮਨੁੱਖ ਇਕਲਾ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਕਲਾ ਹੀ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਇਕਲਾ ਹੀ ਅਪਣੀ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੰਪਤੀ ਭੋਗਦਾ ਹੈ, ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਮ ਰਬ ਹੈ । | ਕਦੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਪਹਿਲੇ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਜਾਤ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜਾਤ ਸਹਿਯੋਗ ਭਿੰਨ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਭਿੰਨ ਹਾਂ :। ਤਾਂ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਮਮਤਾ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਫਸੀਏ ?” ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਇੱਛਾ ਬੁਧੀਮਾਨ ਛੱਡ ਚੋਵੇ । ,“ ਬੁਧੀਮਾਨ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ · ਬਾਹਰਲੀ ਵਸਤੂ ਜਾਣੇ ਅਤੇ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਮਮਤਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ !
(162)

Page #397

ਬੁਧੀਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਸਮਝੇ ਕਿ ਜਾਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਰੀਬ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਇਹ ਸ਼ਰੀਰਕ ਅੰਗ ਜਿਆਦਾ ਕਰੀਬ ਹਨ ।
ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਪੇਟ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਚਾਚਿਤਰ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਬਲ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਰੰਗ , ਹੈ, ਮੇਰੀ ਚਮੜੀ ਹੈ, ਮੇਰੀ, ਸ਼ੋਭਾ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਹਨ, ਅੱਖ ਹੈ, ਨਕ ਹੈ ਜੀਭ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਸਪਸ਼ਨ ਇੰਦਰੀ , ਛੂਹਣ-ਸ਼ਕਤੀ) ਹੈ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁਖ ਸ਼ਰੀਰ ਪੁਤਿ ਮਮਤਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ।
ਪਰ ਉਮਰ ਜਿਆਦਾ ਬੀਤ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਸਭ ਕੁਝ ਖੇਰੂ ਖੇਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: 1:ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਉਮਰ,ਬਲ,ਵੀਰਜ,ਰੰਗ,ਚਮੜੀ, ਆਭਾ ਕੰਨ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਖੇਰੂ-ਖੇਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਠੀਲੀ, ਮਜਬੂਤ, ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਜੱੜ, ਢਿੱਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਚਮੜੀ, ਸਿਕੁੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੋ-ਚਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਲਟਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਕਾਲੇ ਬਾਲ ਸਫੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕੰਮ ਉਤਮ ਸ਼ਰੀਰ ਸੰਮਾਂ ਪੈਣ ਤੇ ਛਡਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਇਹ ਜਾਨਕੇ ਭਿਖਿਆ ਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਗ ਸਾਧੂ ਲੋਕ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਨ ਲਵੇ ! ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕ ਜੀਵ ਰੂਪ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਰੂਪ ਵੀ ਹੈ । ਤਰਸ ਜੀਵ ਵਾਲਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਬਾਵਰ ਜੀਵ ਵਾਲਾ ਵੀ ਹੈ । (13) | ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿਸਥ ਆਰੰਭ (ਹਿਸਚ ਕੰਮ) ਤੇ ਪਰਿਹਿ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਦਾਸ-ਦਾਸੀ, ਗਾਵਾਂ, ਮੱਝਾਂ, ਧਨ ਅਨਾਜ ਰੂਪੀ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਕੱਈ ਮਣ ਤੇ ਹਮਣ (ਹੋਰ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ) ਵੀ ਆਰੰਭ , ਤੇ ਪਤ੍ਰਿਹਿ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਹਿਸਥੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਪਕਾਰੀ (ਵੇਦਯ) , ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧਨ, ਅਨਾਜ, ਦਾਸ-ਦਾਸੀ, ਪਸ਼ੂ ਆਦਿ ਪਰਿਓ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹਿਸਥ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ' ਹਰ ਹਿੰਸਾ ' ਸ਼ਰਦੇ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿਸਥ ਆਰੰਭ ਤੇ ਪਰਿਹਿ ਧਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੀ ਆਰੰਭ ਪ ਹਿ ਧਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
. ਉਹ ਹਿਸਥ, , ਮਣ ਤੇ ਬਾਹਮਣ ਸਚਿੱਤ ਤੇ, ਅਚਿਤ : ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ, ਕਰਦੇ ਨੂੰ . ਚੰਗਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਆਰੰਭ ਤੇ ਪ ੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਮਣ ਬਾਹਮਣ ਵੀ ਆਰੰਭ ਪ ਹਿ ਧਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੁਣ
(163)

Page #398

ਵਾਲਾ ਸੰਜਮੀ ਮੁਨੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ।
“ਮੈਂ ਆਰੰਭ ਪਰਿਹਿ ਰਹਿਤ ਹਾਂ । ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸ਼ਥ ਹਨ ਉਹ ਆਰੰਭ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਣ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੀ ਆਰੰਭ-ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਆਰੰਭ-ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਕੇ ਮੈਂ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ (ਮੁਨੀ ਧਰਮ) ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਾਂਗਾ। ਆਰੰਭ ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ, ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬੇਆਸਰੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਰਜ ਹੈ ? ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਆਰੰਭ ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਮਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀਖਿਆ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਵੀ ਆਰੰਭ-ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਫ ਜਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਪਾਪਕਾਰੀ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ । ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਰੰਭ ਪਹਿਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ । ਆਰੰਭ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ, ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਨ ਉਹ ਆਰੰਭ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਸ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ" ਅਜੇਹਾ ਜਾਣਕੇ ਸਾਧੂ ਆਰੰਭ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਪਰਾਂ ਹਟ ਕੇ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਲਗਾਵੇਂ ।
ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਇਆ ਜੋ ਭਿਖਸ਼ੂ ਆਰੰਭ ਤੇ ਪ੍ਰਰਿਹਿ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਹੀ ਕਰਮ (ਕਰਮ ਬੰਧ) ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਰਮ ਚਕਰ ਦੇ ਰਹਸਯ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਗਿਆਨੀ ਕਰਮਬੰਧਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । (14)
ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਅਹੰਤ ਦੇਵ ਨੇ ਛੇ ਜੀਅ ਕਾਇਆ ਨੂੰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਰਮ ਬੰਧ (ਕਰਮ ਪੁਦਗਲਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਨਸਪਤੀ ਤਕ 5 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਥਾਵਰ ਅਤੇ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਤੱਕ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ।
ਮਨ ਲਵੋ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਮੈਨੂੰ ਡੰਡੇ, ਹੱਡੀ, ਮੁੱਕੇ, ਢੇਲੇਂ, ਪੱਥਰ, ਠਿਕਰੀ ਤੇ ਚਾਬੁਕ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾੜਦਾ ਹੈ ਧਮਕਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਲੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਭੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸਤਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਡਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਪਦਰਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਰੋਮ ਤੱਕ ਪੁੱਟ ਸੁਟਦਾ ਹੈ । ਮੈਂਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖ ਤੇ ਡਰ ਪਹੁੰਚਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ, ਭੂਤ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਸਤਵ ਡੰਡੇ, ਹੱਡੀ, ਚਾਬੁਕ ਠਿਕਰੇ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਜਾਣ, ਧਮਕਾ ਉਣ ਤੇ, ਤਾੜਨ ਕੀਤੇ ਹੋਣ ਤੇ ਸਤਾਏ ਜਾਣ ' ਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਭੈਭੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਕ ਬਾਦ ਕੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤੇ ਕੁਸ਼ਟ ' ਤੋਂ ਮੌਤ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਟ ਤੇ ਦੁੱਖ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ।
(164)

Page #399

ਇਹ ਜਾਨ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ : ਜਬਰਦਸਤੀ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਤੇ ਲਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ, ਜਬਰਦਸਤੀ ਦਾਸ-ਦਾਸੀ ਨਹੀਂ ਬਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਤੜਫਾਉਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ, ਭੜਕਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੁਧਰਮਾ ਸੁਵਾਮੀ) ਆਖਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਹੁਣ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਹੋਣਗੇ । ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਇਹੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ-ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰੋ, ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾ ਕਰੋ, ਦਾਸ-ਦਾਸੀ ਨਾ ਬਣਾਉ, ਨਾ ਕਸ਼ਟ ਦੇਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਉਪਦਰਵ ਨਾ ਕਰੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੜਕਾਹਟ ਵੀ ਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰੋ, ਇਹ ਧਰੁਵ (ਪੱਕਾ) ਧਰਮ ਹੈ । ਨਿੱਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਥਿਤ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ! ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖ ਕੇ ਤੀਰਬੰਕਰਾਂ ਨੇ ਇਹੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਣਾਤਿਪਾਤ (ਹਿੰਸਾ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਝੂਠ, ਚੋਰੀ, ਵਿਭਚਾਰ ਤੇ ਪਰਗ੍ਰਹਿ (ਪੰਜ ਆਸਰਵ) ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਲਈ ਦਾਤੁਨ, ਸ਼ੋਭਾ ਲਈ ਸ਼ੁਰਮਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰੋ । ਉਲਟੀ ਲਈ ਦਵਾਈ ਨਾ ਲਵੇ । ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਿਤ ਧੂਪ ਨਾ ਦੇਵੇ ! ਖੰਗ ਆਦਿ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਧੂਏਂ ਦੀ ਨਾਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰੇ । . ਸਾਧੂ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪਕਾਰ) ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ । ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ । ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ । ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸਮਾਧੀ ਵਾਲਾ ਹੋਕੇ ਘੁੰਮੇ ! ਉਹ ਅਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਫਲ ਵਲੂ ਪਰਲੋਕ (ਦੇਵਗਤਿ) ਵਿਚ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ, ਭਾਵ ਤੱਪ ਧਿਆਨ ਬਿਨਾ ਫੁੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕਰੇ ।
ਸਾਧੂ ਇਹ ਵੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਕਰੇ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਗਿਆਨ ਜਾਨਿਆ ਹੈ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਤਮ ਚਾਰਿਤਰ, ਤਪ, ਨਿਯਮ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਯ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਸੰਮਯਾਤਰਾ ਤੇ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੁਧ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮੈਨੂੰ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਗਤਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ । ਮੈਂ ਦੇਵਤਾ ਬਣਾ !''
ਅਜੇਹੀ ਇੱਛਾ ਸਾਧੂ ਨਾ ਕਰੇ ਕਿ “ਸਾਰੇ ਕਾਮ ਭੋਗ ਮੇਰੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਜਾਣ । ਮੈਂ ਅਨੀਮਾ, ਮਹਿਮਾ, ਗਰਿਮਾ ਆਦਿ ਸਿੱਧ ਬਨ ਜਾਵਾਂ । * ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂ । **ਕਿਉਂਕਿ ਤਪ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ , ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
( 165 )

Page #400

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂ ਮਨੋਹਰ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼, ਆਦਿ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਕੋਮਲ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਲ, ਲਗਾਵ ਭਾਵ ਨਾ ਰਖੇ । ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ, ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼, ਕਲਹ, ਦੋਸ਼ ਮੜਨਾ, ਚੁਗਲੀ, ਪਰ ਨਿੰਦਾ, ਸੰਜਮ ਤੇ ਨਫਰਤ, ਅਸੰਜਮ ਤਿ ਪਿਆਂਰ, ਕੰਪੋਟ ਨਾਲ ਝੂਠ, ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਰੂਪੀ ਕੰਡੇ (ਝੂਠੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਭਿਖਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਰਮ ਦਾ ਆਦਾਨ (ਬੰਧੀ) ਉਪਸ਼ਾਂਤ (ਮੰਦਾ) ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । . ਉਹ ਸੰਜਮ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਪ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਧੂ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨਾ ਆਪ -- ਆਰੰਭ ਹਿੰਸਾ) ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸਾਧੂ ਮਹਾਂਨ ਕਰਮਾਂ ਦੇ 'ਬੰਧ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁਭ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕਾਰਾ ਪਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੋ ਇਹ ਸੱਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ 'ਕਾਮ ਭੋਗ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਖੁਦ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਭਿਖਸ਼ੂ ਮਹਾਨ ਕਰਮਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁੱਕਤ (ਉਪਸ਼ਾਂਤ) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ 'ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਅੱਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਜੋ ਸਾਮਪਰਾਇਕ ਕਬਾਏ ਯੁਕਤ ਸੰਸਾਰ ਵਿਰਤੀ) ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਸਾਧੂ ਨਾ ਖੁਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜਾਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਭਿਖਸ਼ੂ ਮਹਾਨ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਉਪਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਦਾ ਹੈ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਭਿਖਸ਼ੂ ਇਹ ਜਾਣ ਲਵੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਵਕ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਨ ਧਰਮ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਭੂਤ, ਜੀਵ ਤੇ ਸਤੱਵ ਦੀ ਆਰੰਭ - (ਹਿੰਸਾ) ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਬਨਾਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਸਾਧੂ ਲਈ ਦਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਖਰੀਦਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਖੋਹਿਆ ਹੈ । ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਹੈ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ: ਸਾਧੂ ਕੋਲ ਭੋਜਨ ਲੈਕੇ ਆਇਆ ਹੈ ਸਾਧੂ ਦੇ ਨਮਿਤ ਭੋਜਨ ਬਨਾਇਆ ਹੈ । ਤਾਂ ਅਜੇਹੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਾਂਈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾਂ ਕਰੋ । ਜੇ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਅਜੇਹਾਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾਂ ਆਪ ਖਾਵੇ, ਨਾ ਸਾਥੀ ਸਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵੇ ਨਾਂ ਅਜੇਹੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸੰਮਝੇ । ਜੋ ਸਾਧੂ ਅਜੇਹੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗੇ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮਹਾਨ ਕਰਮਬੰਧ ਸ਼ਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹੋ ਸ਼ੁਧ ਸੰਜਮ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਪਾਪ ਮੁਕਤ
:
:
:
:
:
(166}

Page #401

ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਅਖਵਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਹਿਸਥ ਰਾਹੀਂ ਬਨਾਇਆ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਨਾਇਆ ਗਿਆ, ਸ਼ਗੋਂ ਹੋਰ ਲਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਪਣੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪੁਤਰ ਜਾਂ ਮੇਹਮਾਨ ਲਈ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਲਈ ਭੋਜਨ ਹੈ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਨ ਲਈ ਜਾਂ ਸਵੇਰੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਲਈ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਭੋਜਨ ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਏਸ਼ਨਾ ਸਮਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ । ਸ਼ੁਧ ਅੰਗ ਰਾਹੀਂ ਅਚਿੱਤ-ਨਰਜੀਵ (ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ) ਬਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਭਿਖਸ਼ਾ ਵਿਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਅਹਿੰਸਕ, ਸਾਧੂ ਭੇਖ fਭਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਗੀਤਾਆਰਥ . (ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ) ਮੁਨੀ ਦੀ ਸੇ ਵ1 ਆਦਿ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ, ਜਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧੂ ਅਸਨ, ਪਾਣ, ਭੋਜਨ ਕਰੇ ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਝ ਲੁਈ (ਬਰੀਰ) ਉਸਦੀ ਧੁਰੀ ਨੂੰ ਤੇਲ ਅਤੇ ਜਖਮ ਨੂੰ ਮਲਮ ਮਲਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਿਰਫ ਸੰਜਮ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਿਰਵਾਹ ਲਈ ਹੋਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਸੱਪ ਖੁਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂ ਬਿਨਾ ਸਵਾਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀੜੇ ਭੋਜਨ ਲਵੇ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਧੂ ਭੋਜਨ ਸਮੇਂ ਭੋਜਨ, yਣ ਸਮੇਂ ਪੀਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ, ਕਪੜੇ ਸਮੇਂ ਕਪੜੇ, ਮਕਾਨ ਸਮੇਂ ਮਕਾਨ, ਸੋਣ ਸਮੇਂ ਆਸਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ
ਅਜੇਹਾ ਸਾ ਹਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਤੇ ਧਰਮ ਮਰਿਆਦਾ ਜਾਨਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਉਪਚਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਾਵੇ ।
: ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੋਸ਼ ਵੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੇ, ਕੀਰਤਨ ਕਰੇ । ਧਰਮ ਸੁਨਣ ਦੀ ਇਛਾ ਨਾਲ ਆਏ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਉਪਪ੍ਰੇਸ਼ ਦੇਵੇ ।
| ਉਹ ਸਾਧੂ ਸ਼ਾਤੀ, ਵਿਰਕੱਤੀ, ਉਪਸ਼ਮ, (ਬੁਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ) ਇੰਦਰੀਆਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ, ਨਿਰਵਾਨ, ਪਵਿਤਰਤਾ, ਸਰਲਤਾ ਮਿਠਾਸ, ਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ)- ਅਚਿੰਸਾ
ਆਦਿ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਰੇ ਭੂਤ, ਜੀਵ ਸਤਵ ਦੇ ਕਲਿਆਨ ਦਾ fਧਆਲ ਰਖ ਕੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਵੇ ।
ਇਸ ਤਰਾਂ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸਾਧੂ ਅੰਨ, ਪਾਨ, ਮਕਾਨ, ਆਸਨ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਾਮ ਭੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਾ ਦੇਵੇ ।
ਧਰਮ ਦਾ ਉਤੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ ਹੋਕੇ ਕਰੇ । ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ (ਕਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਝੜਨ ਕ੍ਰਿਆ) ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ ।
- ਇਸ :ਜਗ਼ਤ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ , ਭਿਖਸ਼ੂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਕੇ ਤੇ
(67)

Page #402

ਵਿਚਾਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕ ਧਰਮ ਆਚਰਨ ਕਰਕੇ ਆਹਤ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੀਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਉਸ ਸਾਧੂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੁਣਕੇ ਤੇ ਸ਼ਮਝ ਕੇ, ਧਰਮ ਆਚਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਕੇ ਦੀਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਭ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਾਏ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਕਰਮਾਂ (ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ) ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ (ਮਹਾਵੀਰ) ਆਖਦਾ ਹਾਂ ।
. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੋ ਭਿਖਸ਼ੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਨਦਾ ਹੈ ਧਰਮ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹੈ । ਧ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਾਧੂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਖੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਉਹ ਜਦ ਚਾਹੇ ਉਡਮ ਕਮਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ਜਾਂ ਨਾ ਕਰੇ, ਉਹ ਭਿਖਸ਼ੂ ਹੀ ਉਤਮ
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਿਖਸ਼ੂ ਕਰਮ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ' ਉਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜੇਤੂ, ਉਪਸ਼ਾਂਤ, ਪੰਜ ਸਮਿਤਿ ਤੋਂ ਸੰਪਨ, ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ, ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਸਾਧੂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਮਣ ਹੈ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੈ, ਖਿਮਾ ਸ਼ਮਣ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੇਤੂ ਹੈ ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀ ਧਾਰਕ ਹੈ, ਮੁਕਤ ਹੈ, ਰਿਸ਼ੀ ਹੈ ਨੀ ਹੈ ਕਰਨੀ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ ਭਿਖਸ਼ੂ ਹੇ ਰੁਕਸ਼ (ਸਵਾਦ ਜੇਤ) ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਇਛੁਕ ਹੈ । ਮੂਲ ਤੇ ਉਤਰ ਗੁਣ ਦਾ ਜਾਨਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਜੇਹੇ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । (15)
ਟਿੱਪਣੀ 15 -ਕਰਮ ਅੱਠ ਹਨ, 4 ਘਾਤੀ ਕਰਮ ਹਨ, 4 ਅਘਾਤੀ ਕਰਮ ਹਨ !
(1) ਗਿਆਨਾਵਰਨੀਆ (ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਕਾਰਣ) (2) ਦਰਸ਼ਨਾਵਰਨੀਆ ( ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਕਰਨਾ) (3) ਮੋਹਨੀਆ (ਆਤਮਾ ਤੇ ਉਲਟੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਦਾ ਕਾਰਣ (4) ਅੰਤਰਾਏ (ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਣ) (3) ਵੇਦਨਆਂ (ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਭੋਗਣ ਦਾ ਕਾਰਣ) (6) ਨਾਮ (ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ) (7) ਗੋਤਰ (ਉੱਚ ਜਾਂ ਨੀਚ ਕੁਲ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਣ) (8) ਆਯੁਸ਼ (ਘਟ ਜਾਂ ਵਧ ਉਮਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ( ਤੀਰਥੰਕਰ, ਅਰਿਹੰਤ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲੇ 4 ਘਾਤੀ ਕਰਮਾਂ
(168)

Page #403

ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
(1) ਈਰਿਆ ਸਮਿਤੀ (ਵਧ ਸ਼ਸਿਰਿ) ਸ਼ਰੀਰ ਪ੍ਰਤਿ ਸੰਜਮ ਪ੍ਰਤਿ ਠੀਕ ਚਲਨ, ਭੈਛਣਾ, ਸੌਣਾ, ਦੇਖ ਕੇ ਚਲਣਾ, ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਣਾ।
(2) ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਿਤੀ (ਸਾਬਾ ਚਸਿਰਿ) ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ, ਨੂੰ ਵਸ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਬੁਰੇ ਬਚਨਾਂ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਬੋਲਨਾ
(3) ਏਸ਼ਨਾ ਸਮਿਤੀ (ਯਾ ਸਸਿਰਿ) ਸ਼ੁਧ ਅਤੇ ਸਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ । ਭਿਖਿਆ ਦੇ 42 ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟਾਲ ਕੇ ਸ਼ੁਧ ਭੋਜਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਏਸ਼ਨਾ ਸਮਿਤੀ ਹੈ ।
-
(4) ਆਦਾਨ ਭਾਂਡ ਮਾਤਰ ਨਿਕਸ਼ੇਪਨਾ ਸਮਿਤੀ- ਸੰਜਮ ਪੂਰਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਧਰਮ ਸਾਧਨ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਰਖਨਾ ਆਦਾਨ ਨਿਕਸ਼ੇਪਣ ਸਮਿਤੀ। ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਦ ਪਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਾਰਣ ਹੈ ।
(5) ਉੱਚਾਰ ਪ੍ਰਸਤਰਵਨ ਖੇਲ, ਜਲੇ, ਸਿਆਣ, ਪਰਿਸ਼ਠਾਪਨਿਕਾ ਸਮਿਤੀਮੱਲ, ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਅਤੇ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ ਤਿਆਗਨਾ ।
ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀ ।
ਮਨ ਗੁਪਤੀ, ਬਚਨ ਗੁਪਤੀ ਅਤੇ ਕਾਇਆ ਗੁਪਤੀ । ਗੁਪਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੰਜਮ ਹੈ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦਾ ਸੰਜਮ ਹੈ ।
ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਦਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ :— 1) ਖਿਮਾ, 2 ਮੁਕਤੀ 3) ਆਰਜਵ (ਸਰਲਤਾ) (ਮਿਠਾਸ) (5) ਲਾਘਵ (ਯਸ਼ ਕੀਰਤੀ ਦਾ ਤਿਆਗ) (6) (7) ਸੰਜਮ (8) ਤੱਪ (9) ਤਿਆਗ (10) ਬ੍ਰਹਮਜਰਜ ।
(169)
(4) ਮਾਰਦਵ ਸੱਤ (ਸੱਚਾਈ)

Page #404

ਦੂਸਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰੇ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਕ ਜੀਵ ਕਰਮ ਬੰਧ ਰੂਪੀ ਚਿਕੜ ਵਿਚ ਫਸਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਿਅਕ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੇ, ਪਵਿਤੱਰ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲੇ, ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਰਹਿਤ, ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਾਏ (ਕਰੋਧ, ਮੋਹ, ਲੇ8. ਹੰਕਾਰ ' ਨੂੰ ਉਪਸ਼ਾਤ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਨ ਦੀ ਕਿਆ ਕਰਕੇ ਉਤਮ ਸਾਧੂ ਹੀ, ਕਰਮ ਬੰਧ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਮੱਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਤੋਂ ਕਰਮਬੰਧਨ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਹੈ ? ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੂਸਰੇ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੈ ।
| ਕਰਮ (ਕ੍ਰਿਆ) ਨਾਲ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਆ ਨੂੰ ਕਰਮਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਜੇਹੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ । 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਮਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਆ ਮੱਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲਗਨ ਦਾ ਕਾਰਣ । ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਲਗਨ ਦੇ ਕਾਰਣ (ਨਮਿਤਾਂ) ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ-1) ਅਧਰਮ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ, 2) ਧਰਮ ਕ੍ਰਿਆ
ਸਥਾਨ ।
| ਅਧਰਮ ਕਿਆ ਸੰਥਾਨ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ-1) ਅਰਥਵੰਡ, 2) ਅਨੱਰਥ ਦੰਡ, 3) ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ 4) ਅਕਰਮਾਤ ਦੰਡ (5) ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਪਰਿਆਸ ਦੰਡ (6) ਮਿਰਸ਼ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ (7) ਅਦੱਤਾਦਾਨ ਯ ਦੰਡ 8} ਅਧਿਆਤਮ ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ । (੧) ਮਾਨ ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ (10) ਮਿਤੱਰ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ (1!) ਮਾਇਆ ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ (12) ਲੋਭ ਪ੍ਰਯ ਦੰਡ । | ਧਰਮ ਕ੍ਰਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਆ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਨਤੀ 13 ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹਾਲਨਾ, ਜੁਲਨਾ, ਹਰਕਤ, ਕੰਬਨ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ! ਜੈਨ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
1) ਦਰੱਵ ਕ੍ਰਿਆ 2) ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ । ਘੜੇ ਆਦਿ ਜੜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨ ਦਰੱਬਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਦਰੱਵ ਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵ ਕਿਆ 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ।
l) ਯੋਗ ਕਿਆ ਦੇ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਯੱਗ ਆਦਿ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਹਨ । ਜਿਸ ਕ੍ਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਉਪਯੋਗ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਨਦੀ ਹੈ ਉਹ ਮਨ ਦਰਵ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (2) ਜੇਹੜੇ ਉਪਾਅ
(170)

Page #405

ਨਾਲ ਘੜੇ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੂੰ ਉਪਾਏ ਕਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ।
3. ਜੋ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਰਨੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
4. ਇਕੱਠ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਥਿਤੀ, ਅਨੁਭਾਵ ਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁਦਾਨ ਕ੍ਰਿਆ
ਆਖਦੇ ਹਨ ।
5. ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਉਪਸ਼ਾਤ ਮੋਹ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸੂਖਮ ਸੰਪਰਾਏ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਈਰੀਆ ਪੱਥ ਕ੍ਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ ਗੁਣ ਸਥਾਨ)
6. ਜਿਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਯੋਗ 77 ਕਰਮ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਬੰਧ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਿਅਹੱਤਵ ਕ੍ਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
7 ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਤੇ ਮਿਥਿਆਤਵ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗ ਕਦਮ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਮਿਥਿਆਤਵ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
8. ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਾਮ, ਅਹਾਰਕ ਤੇ ਅਹਾਰਕ ਅੰਗ ਉਪਾਂਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 117 ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਜਿਸ ਕ੍ਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਮਿਅੱਕ ਵਿਰਤੀ (ਭਾਵਨਾ) ਦੇ ਹਲਕੇ ਜਾਂ ਤੇਜ ਸਵਰੂਪ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਮਿਥਿਆਤਵ ਕ੍ਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਵ ਭਾਵ ਰੂਪ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜੋ ਪ੍ਰਾਰਵਿਰਤੀ (ਨਮਿਤ ਕਾਰਣ) ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਬੁੱਧ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾਕਾਰੀ ਵਿਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਉਥੇ 5 ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
1) ਮਾਰਿਆ ਜਾਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (2) ਮਰਨ ਵਾਲੋਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । (3) ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮੰਨੇ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ (ਪ੍ਰਾਣੀ) ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। (4) ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। (5) ਸ਼ਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਬੱਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਬੱਧ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ, ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਆਦਿ ਹਿੰਸਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ
ਜਾ ਸਕਦੇ ।
(171)

Page #406

ਦੂਸਰਾ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਅਧਿਐਨ
ਗਨਧਰ ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ, ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਮੈਂ ਉਸ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਸਥਾਨ ਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਉਸਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ “ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਥਾਨ ਹੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਕ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਅਧਰਮ ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਇਕ ਉਪਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਅਨਉਪਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ।
ਇਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਧਰਮ ਸਥਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ “ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਉਪ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਆਰਿਆ ਹੈ ਕੋਈ ਅਨਾਰਿਆ ਹੈ, ਕਈ ਉਚੇ ਗੋਤ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਨੀਵੇਂ ਗੋਤ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਲੰਬਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਕੋਈ ਅਸੁੰਦਰ) ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਰੂਪ ਹੈ, ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੈ । | ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਆਖੇ ਗਏ, ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵਿਕਲਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨਾਰਕੀ, ਪਸ਼ੂ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦਾਰ ਜੀਵ ਹਨ ਉਹ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੇਰਹਾ ਕਿਆ ਸਥਾਨ (ਪਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ) ਤੀਰਥੰਕਰ ਸ੍ਰੀ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਆਖੇ
ਹਨ।
1. ਅਰਬਦੰਡ ਅਪਣੇ ਜਾ ਕਿਸੇ ਜਰੂਰਤ ਲਈ | ਡੰਡੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ
ਪਾਪ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨਾ । 2. ਅਨਰਥ ਦੰਡ- ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਹਿੰਸਕ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨਾ । 3. ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ-ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਪ ਕਰਨਾ । 4. ਅਸ਼ਮਾਤ ਦੰਡ-ਕਿਸੇ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣਾ । 5. ਦਰਿਸ਼ਟੀ fਪਰਿਆਸ ਦੰਡ--ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਨਾਲ ਪੱਬਰ ਨੂੰ ਪੰਛੀ ਸਮਝ ਕੇ
| ਤੀਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕਰਨਾ । 6. ਮਸ਼ਾਤਿਯਕ-ਮਿਥਿਆ ਬਲ ਕੇ ਪਾਪ ਕਰਨਾ (ਝੂਠ ਬੋਲਨਾ) 7. ਅਦੱਤਾਦਾਨ ਤਿਯਕ-ਬਿਨਾਂ ਦਿਤੀ ਵਸਤੂ ਹਿਣ ਕਰਨਾ (ਚੋਰੀ ਕਰਨਾ) 8. ਅਧਿਆਤਮ ਤਿਯਕ-ਮਨ ਵਿਚ ਬੁਰਾ ਚਿੰਤਨ ਮਨਨ ਕਰਨਾ । 9. ਮਾਨ ਤਿਯਕ - ਜਾਤ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਸ ਦੂਸ਼ਰੇ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਜਾਨਣਾ। 10. ਮਿੱਤਰ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਯਕ- ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਵੇਸ਼ ਵੱਸ ਠੱਗੀ ਕਰਨਾ । 11. ਮਾਇਆ ਤਿਯਕ - ਛਲਕਪਟ ਠੱਗੀ ਆਦਿ ਕਰਨਾ । 12. ਲੋਭ ਤਿਯਕ-ਲੱਭ ਕਰਨਾ ।
(172)

Page #407

13. ਈਰਿਆ ਪਾਬਿਕ- ਪੰਜ ਸਮਿਤੀ ਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਪਤੀ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਵੀ ਪਾਪ
ਕਰਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਏਰੀਆ ਪਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਹੈ (16) ਇਨ੍ਹਾਂ 13 ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ) 1. ਅਰਥ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਿਯਕ
ਪਹਿਲਾ ਅਰਥ ਦੰਡ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਤਿਯਕ ਹੈ । ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਅਪਣੇ ਲਈ, ਜਾਤ ਵਾਲ ਲਈ, ਅਪਣੇ ਘਰ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਮਿੱਤਰ ਲਈ, ਭੂਤ ਨਾਗ, ਯਕਸ਼ ਆਦਿ (ਦੇਵਤੇ) ਆਦਿ ਖੁਦ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਸ ਕਿਆ ਕਾਰਣ ਨਮਿਤ ਸਾਦਯ (ਪਾਪ) ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੰਡ ਭਿਯਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । (17) 2. ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਿਯਕ--
ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਦੂਸਰਾ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਿਯਕ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਅਜੇਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ, ਚਮੜੇ ਲਈ, ਮਾਸ ਤੇ ਖੂਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ !
| ਹਿਰਦਾ, ਪਿੱਤਾ, ਚਰਬੀ, ਫੰਗ, ਪਛ, ਬਾਲ, ਸਿੰਗ, ਵਿਸ਼ਾਨ, ਦੰਦ, ਜਾੜ, ਨੌਂਹ, ਨਾੜ, ਹੱਡੀ ਦੀ ਚਰਬੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ ।
ਇਸ ਜੀਵ ਨੇ ਮੰਗੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਰਗ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ
ਪੱਤਰ, ਪਸ਼ੂ ਦੇ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਨ, ਘਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ ,
ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ ।
ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਕਸਦ (ਜਰੂਰਤ) ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਮੂਰਖ ਮਨੁੱਖ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅਰਥ ਕਸ਼ਟ (ਵੰਡ) ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਛੇਕਦਾ ਹੈ, ਛੱਲਦਾ ਹੈ. ਅੰਗ ਕੱਟਦਾ ਹੈ, ਚਮੜੀ ਤੇ ਅੱਖ ਕੱਢਦਾ ਹੈ, ਉਖਾੜਦਾ ਹੈ, ਡਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਧਮਕਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿਵੇਕਹੀਣ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਉਹ ਇਸ ਮਕਸਦ (ਉਦੇਸ਼) ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬੇਅਰਥ ਵੈਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ
(173)

Page #408

ਜਿਵੇਂ ਇਕੜ, ਕਠਿਨ, ਜਤਨ, ਪਰਕ ਮੈਥਾ, ਘਾਹ [ਤਰਿਨ] ਕੁਸ਼ਾ, ਕੁਛਕੇ, ਪਰਵਕ ਤੇ ਪਲਾਲ ਆਦਿ ਬਨਾਸਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਅਰਥ ਦੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । (ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ)
ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਬਨਾਸਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ, ਪਸ਼ੂ, ਘਰ ਦੀ ਰਖਿਆ, ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਲਈ ਦੰਡ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਇਹ ਬਨਾਸਪਤੀਆਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਰੀਰਕ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ।
ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਅਨਜਾਨ, ਬੇਅਰਥ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੇ ਉਪਦਰਵ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇ ਕੇ, ਵੈਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਨਣ, ਛੇਦਨ, ਭੇਦਨ, ਖੰਡਨ, ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੂਰਖ ਬੇਅਰਥ ਹੀ
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਨਦੀ, ਤੱਟ, ਤਲਾਬ, ਝਰਨਾ, ਘਾਹ ਤੇ ਪਏ ਜਲ ਕਣ, ਨਦੀ ਰਾਹੀਂ ਘੇਰੇ ਸਥਾਨਾਂ, ਹਨੇਰੇ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ, ਔਖੇ ਸਥਾਨ, ਜੰਗਲਾਂ, ਘੋਰ ਜੰਗਲਾਂ, ਦੁਰਗਮ ਥਾਵਾਂ, ਪਰਬਤਾਂ, ਕਿਲੇਆਂ ਵਿਚ ਉਗੇ ਤਿਨਕੇ ਜਾਂ ਘਾਹ ਨੂੰ ਵਿਛਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫੈਲਾ ਕੇ ਖੁਦ ਅੱਗ ਜਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜੇਹਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਘਾਤ ਕਰਕੇ ਬੇਅਰਥ ਦੰਡ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਪੁਰਸ਼ ਬੇਅਰਥ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਘਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਕਰਮ (ਸਾਵਦਯ ਕਰਮ) ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੂਸਰਾ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਹੈ । (18)
3. ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ—
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਸਰਾ ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਤਰੱਸ ਭੈ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਇਸ (ਤਰਸ ਜਾਂ ਸਥਾਵਰ) ਨੇ ਮੇਰੇ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦੂਸਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਰੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰੇ ਤਰੱਸ ਤੋਂ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਪੁਰਸ ਨੂੰ ਸਾਵਦਯ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਦੰਡ ਹੈ । ਇਹ ਤੀਸਰਾ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਹਿੰਸਾ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਹੈ ! (19)
4. ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਥਾ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਘੋਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿੱਰਗ ਮਾਰਨ
ਦੀ ਹਰਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਿਰਗ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਮਿਰਗ ਮਾਰਨ ਚੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
-
6
‘ਇਹ ਮਿਰਗ ਹੈ ਇਹ ਜਾਂਣਕੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਖੀਚ ਕੇ ਤੀਰ
(174)

Page #409

ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਓਸ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਚਲਿਆ ਤੀਰ, ਠਿਕਾਨੇ ਤੇ ਨਾ ਲਗਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰ, ਬਟੇਰ, ਚਿੜੀ, ਲਾਵਕ, ਕਬੂਤਰ, ਬੰਦਰ, ਕਪਿਜਲ, ਪੰਛੀ ਦੇ ਲਗੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦਾ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇ ਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਈ ਛਡੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਚੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਘਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੀ ਦੰਡ (ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ, ਜੋ ਅਚਾਨਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ ਹੈ । | ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਬਾਲੀ, ਹੀ, ਕੁਦਰਵ, ਕੰਗ, ਪਕ ਤੇ ਰਲ (ਸਾਰੇ ਅਨਾਜ) ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਘਾਹ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਿਆਮਕ, ਘਾਹ, ਕੁਮਦ ਆਦਿ ਘਾਹ ਨੂੰ ਕੱਟਾਂ ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਭੁਲਕੇ ਬਾਲੀ, ਹੀ, ਕੇਂਦਰਵ, ਕੰਗੂ, ਪਰਕ ਤੇ ਰਾਲ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੰਡ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਅਚਾਨਕ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਅਕਸਤ ਦੰਡ ਅਖਵਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਸ ਘਾਤਕ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਾਵਦਯ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਨੂੰ ਅਕਸਮਾਤ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । (20) 5. ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਪਾਰਿਆਸ ਦੰਡ ਪ੍ਰਤਯਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਪਰਿਆਸ ਦੰਡ ਪ੍ਰਯਕ ਵਾਰੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਮਾਂ, ਪਿਓ, ਭਾਈ, ਭੈਣ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਤਰ, ਤਰੀ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸਮਝਕੇ, ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਦੇ ਸ਼ਕ ਕਾਰਣ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਪਰਿਆਸ ਪ੍ਰਯਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੰਡ ਗਲਤ ਫ਼ਹਿਮੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਨ ਬੂਝਕੇ ਨਹੀਂ ।
| ਪਿੰਡ, ਨਗਰ, ਖੇੜ, ਕਬੱਡ, ਮੰਡਬ, ਦਰੋਨਮੁੱਖ, ਪਤਨ, ਆਸ਼ਰਮ, ਸਨੀਵੇਸ਼ ਨਿਗਮ ਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਘਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜੇ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਸੇ ਚੌਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੋਰ ਨੂੰ ਚੋਰ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਪਰਿਆਸ ਦੰਡ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ, ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਟੀ ਪਰਿਆਸ ਦੰਡ ਪਾਪ ਲਗਦਾ ਹੈ । '
ਇਹ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਪਰਿਆਸ ਦੰਡ ਪ੍ਰਯਕ ਨਾਮਕ ਪੰਜਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । (21) 6. ਮਸ਼ਾ ਪ੍ਰਯਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਛੇਵਾਂ ਲਿਆ ਸਥਾਨ ਮਰਿਸ਼ਾ (ਝੂਠ) ਪ੍ਰਯਕ ਹੈ । ਜੇ ਰਿਸ਼ਾ
( 175 )

Page #410

ਇਸ •
ਪ੍ਰਯਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਅਪਣੇ ਲਈ ਜਾਂ ਅਪਣੀ ਜਾਤੀ ਲਈ, ਅਪਣੇ ਘਰ ਜਾਂ ਅਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬੁਲਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਝੂਠ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਝੂਠ ਦਾ ਪਾਪ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਛੇਵੇ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਮਰਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਯਕ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । (22) 7. ਅਦੱਤਾ ਦਾਨ ਪ੍ਰਤਯਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਅਦੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯਕ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਲਈ, ਅਪਣੀ ਜਾਤ, ਘਰ, ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਦਿਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਦੱਤਾ ਦਾਨ ਸੰਬੰਧੀ ਪਾਪ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੱਤਵੇਂ ਅਦੱਤਾ ਦਾਨ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ : (23) 8, ਅਧਿਆਤਮ ਪ੍ਰਤਯਕ--
| ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਠਵਾਂ (ਕਿਆ ਸਥਾਨ, ਅਧਿਆਤਮ ਪ੍ਰਯਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਲੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਅਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਦੀਨ, ਹੀਨ, ਦੁਖੀ, ਉਦਾਸ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਲਪਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਗਮ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਡੁਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਥਲੀ ਤੇ ਠੰਡੀ ਰਖਕੇ ਅਤੇ ਨੀਵੇਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਆਰਤ (ਦੱਖ) ਧਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਚਮੁਚ ਉਸ ਵਿਚ ਚਾਰ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ, ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਰਮ ਵਾਲਾ ਅਧਿਆਤਮ ਸੰਬੰਧ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਅੱਠਵਾਂ ਅਧਿਆਤਮ ਪ੍ਰਤਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । (24) 9. ਮਾਨ ਪ੍ਰਤਯਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਨੌਵੇਂ ਕਿਆ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਨ ਪ੍ਰਤਯਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤ, ਹੰਕਾਰ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਹੰਕਾਰ, ਲਾਭ ਹੰਕਾਰ, ਐਸ ਈਸ਼ਰਤ ਦਾ ਹੰਕਾਰ, ਬੁੱਧ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਪਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਿਰਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਇਹ ਦੂਸਰਾ ਮਨੁੱਖ ਹੀਣ (ਛੋਟਾ) ਹੈ । ਮੈਂ ਖਾਸ ਆਦਮੀ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਉਤਮ ਜਾਤ ਕੁਲ, ਬਲ ਆਦਿ ਵਾਲਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਤਮ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਅਜੇਹਾ ਅਭਿਮਾਨੀ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ, ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਛਡਕੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਕ ਗਰਭ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਗਰਭ, ਇਕ ਜਨਮ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ
(176)

Page #411

ਜਨਮ, ਇਕ ਮਰਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰਾ ਮਰਨ, ਇਕ ਨਰਕ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਭਿਅੰਕਰ ਨਿਮਰਤਾ ਰਹਿਤ, ਚੰਚਲ ਤੇ ਅਭਿਮਾਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪ) ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
| ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਅਭਿਮਾਨ ਸਦਕਾ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਬੰਧ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨੌਵਾਂ ਮਾਨ ਪ੍ਰਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । (25) 10. ਮਿੱਤਰ ਦੋਸ਼ ਯਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਮਿੱਤਰ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਤਯਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਪਿਓ, ਭਾਈ, ਭੈਣ, ਇਸਤਰੀ, ਪੱਤਰੀ, ਪੁੱਤਰ, ਨੂੰਹ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ . ਮਨੁੱਖੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸੂਰ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ, ਦੰਡ (ਸਜ਼ਾ) ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਸਮੇਂ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ।
ਗਰਮੀਆਂ ਸਮੇਂ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਗ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਰ ਫੂਕਦਾ ਹੈ, ਦਾਗਦਾ ਹੈ । ਜੋਤ, ਬੈਂਤ, ਛੜੀ, ਚਮੜੇ, ਲਤਾ (ਬਲ), ਚਾਕ ਜਾਂ ਰੱਸੇ ਨਾਲ : ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਲ ਉਧੇੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ! |
ਡੰਡਾ, ਹੱਡੀ, ਮੱਕਾ, ਢੇਲਾ, ਠੀਕਰ ਜਾਂ ਖੱਪਰ ਨਾਲ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਕਮਜੋਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਅਜੇਹੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਥੇ ਦੇ ਪਰਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਜੇ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਜੋ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਡੰਡਾ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਥੋੜੀ ਜੇਹੀ ਗੱਲ ਦੀ ਬੜੀ ਸਭਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਗਲ ਤੇ ਡੰਡਾ ਚੁਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਡੰਡਾ ਅੱਗ ਰਖਕੇ ਸਟ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਸ ਲੋਕ ਤੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਅਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਪੁਰਸ਼ ਹਰ ਸਮੇਂ ਈਰਖਾ ਕਾਤਣ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗੱਲ ਗੱਲ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਚੁਗਲੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਜੇ ਤੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਿੱਤਰ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਯਤ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਸਵੇਂ ਮਿੱਤਰ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਤਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਵਾਰੇ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । (26) 11. ਮਾਇਆ ਪ੍ਰਯਕ
ਹੁਣ ਗਿਆਰਵਾਂ ਆਂ ਸਥਾਨ ਮਾਇਆ ਪ੍ਰਤਯੋਕ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਪ੍ਰਤਯਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
"ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਨਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਯੋਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਲੂ ਦੇ ਰੰਗ ਦੀ
(177)

Page #412

ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਅਨਾਰਿਆਂ (ਮਲੇਛ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ !
| ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਨਾ ਆਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਗੱਡੀ ਤਿਖੀ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਖੁੱਦ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਨਾ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਉਸ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਫਜੂਲ ਹੀ ਅੰਦਰ ਛਿਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਤਕਲੀਫ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਪਟੀ, ਛਲ ਕਪਟ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਵਲੋਂ ਤੱਪ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਮਾਇਆਧਾਰੀ (ਧਖਵਾਜ) ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਉਹ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । | ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਤੇ ਅਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਘਿਰਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬੁਰੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦਾ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇ ਕੇ ਛਿਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਮਾਇਆ ਵਾਲਾ, ਸ਼ੁਭ ਵਿਚਾਰ, (ਭਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ) ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਯਕ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਇਆ ਪ੍ਰਤਯਕ ਨਾਮ ਦਾ ਗਿਆਰਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਹੈ । (27)
12. ਲੋਭ ਤਯ ਤੇ -
ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਬਾਰਹਵਾਂ ਕਿ ਆ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਲੋਭ ਪ੍ਰਤਯਕੇ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
“ਇਹ ਜੋ ਬਨ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਕੁਟੀ ਬਨਾਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਡੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਸਰੇ ਨਾਲ ਅਪਣਾ ਨਿਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਇਕਲੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਗੁਪਤ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਪਾਖੰਡੀ ਹੋਰ ਮਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ) ਤਰੱਸ (ਹਿਲਨ ਚੁਲਨ ਵਾਲੇ) ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣ, ਛੂਤ, ਜੀਵ ਤੇ ਸੱਤਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
“ਉਹ ਕੁਝ ਝੂਠੀਆਂ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਯੋਗ ਹਨ । ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਮੈਂ ਸਭ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਲਾਮ
(178)

Page #413

ਬਨਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਪਰ ਹੋਰ ਮੇਰੇ ਰਾਹੀਂ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ, ਗੁਲਾਮ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਮੈਂ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ, ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । “ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਡਰਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼, ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਝੂਬੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਾਮ ਭੋਗ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿੱਤ ਵਿਰਤੀ ਕਾਮ ਭੋਗਾਂ ਵਲ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਚਾਰ, ਪੰਜ, ਛੇ ਜਾਂ ਦਸ ਸਾਲ ਤਕ ਕਾਮ ਭੋਗ ਭੱਗਦੇ, ਥੋੜੇ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਕਾਮ ਭੋਗ ਭੱਗਦੇ, ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਕਿਲਵਿਸ਼ੀ (ਨੀਚ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਯੋਨੀ) ਦੇਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਫੇਰ ਇਸ ਦੇਵ ਯੋਨੀ ਦੀ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਗੇ, ਬਹਿਰੇ, ਅੰਨੁ ਬਨਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਲੋਭੀ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਖੰਡੀ ਨੂੰ ਲੱਭ ਪ੍ਰਯਕ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੋਭ ਪ੍ਰਯਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਸਿਆ ਗਿਆ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰਹਵਾਂ ਪਾਪ ਸਥਾਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਇਛੁਕ (ਦਰਵ) ਸ਼ਮਣ, ਬ੍ਰਹਮਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਨੇ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਵੇ । (28) 13. ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ
ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਤੇਰਹਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਏਰਿਆ ਪਬਿਕ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣਾ ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਨੂੰ ਛਡਦੇ ਹਨ । ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡਕੇ ਮੁਨੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ । ਜੋ ਏਰਿਆ ਸਮਿਤੀ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਿਤੀ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜੋ ਪੇਸ਼ਾਬ, ਟੱਟੀ, ਝੁਕ, ਕਫ ਤੇ ਨਕ ਦੀ ਮੈਲ ਠੀਕ ਥਾਂ ਤੇ ਤਿਆਗਦੇ ਹਨ ।
| ਜੋ ਮਨ ਸਮਿਤੀ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਸਮਿਤੀ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਜੋ ਮਨ ਗੁਪਤੀ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਗੁਪਤੀ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿਚ ਰਖਕੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਸਾਧੂ ਉਪਯੋਗ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕੇ) ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਬੈਠਦੇ ਹਨ, ਕਰਵਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਯਤਨਾ ਪੂਰਵ (ਸਾਵਧਾਨੀ) ਨਾਲ ਭੰਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਲਦੇ ਹਨ । ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਪੜੇ, ਭਾਂਡੇ, ਕੰਬਲ, ਪਾਦ ਪੱਚਨ (ਪੈਰ ਝਨ ਦਾ ਵਸਤਰ) ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਥਾਂ ਤੇ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ
(179)

Page #414

ਪਲਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਝਪਕਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਝਦਾਰੀ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਧੁ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਲੀ ਸੂਖਮ ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਸੂਖਮ ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । | ਦੂਸਰੇ ਸਮੇਂ ਭੋਗ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਸਮੇਂ ਨਿਰਜਰਾਂ (ਕਰਮ ਦੇ ਪੁਗਲ-ਧੁਲ ਝੜਨ) ਦੀ ਕਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੌਥੇ ਸਮੇਂ ਕਰਮ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੀਰਾਗ (ਅਰਿਹੰਤ) ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਂ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈਂ ।
ਇਹ ਤੇਰਹਵਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਸਥਾਨ ਏਰਿਆ ਪਥਿਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਅਪਣੇ ਚੇਲੇ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
**ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੋਏ ਹਨ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਨ, ਅਗੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੋਣਗੇ । ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 13 ਕਿਆ ਸਥਾਨਾਂ ਵਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਦਸ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਸ ਦੇਣਗੇ ।
ਭੂਤਕਾਲ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇਰਹਵੇਂ ਆ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਭਵਿਖ ਵਿਚ ਸੇਵਨ ਕਰਨਗੇ । (29) ਪਾਪ ਸ਼ਰੁਤ (ਗਿਆਨ) ਗ ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਵਿਦਿਆ ਰਾਹੀਂ ਪੁਰਸ਼ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸਾਂਗਾ ।
ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਾਲੇ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਿਸ਼ਚੈ ਵਾਲੇ ਆਚਾਰ (ਚਾਰਿਤਰ) ਵਾਲੇ, ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ, ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲੇ, ਆਰੰਬ ਵਾਲੇ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਧਿਆਵਸਾਏ (ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ) ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਪਣੀ ਅਪਣੀ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਪੀ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1. ਭੂਚਾਲ ਆਦਿ ਜਾਂ ਜਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਪਾਣੀ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਾਰੇ ਗਿਆਨ
ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਥ ॥ 2. ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਪੱਤੀ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਥ ॥ 3. ਸੁਪਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ।
ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗੰਥ । ਅੰਗ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ- ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਫੜਕਨ (ਮੱਥਾ, ਅੱਖ, ਬਾਂਹ) ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ।
( 180 )

Page #415

6. ਕੈ: ਗਿੱਦੜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਫਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਥ । 7. ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਨ ਵਾਲੇ | ਥ । ਇਸ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪੈਰ ਦੇ ਜੱ, ਮੱਛੀ, ਸ਼ੰਖ, ਪਦਮ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਤਸ,
ਚਕਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । 8. ਪੁਰਸ਼ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ (ਮੱਸਾ, ਤਿਲ) ਫਲ, ਦਸਣ
ਵਾਲ ਗੁੰਬ । 9. ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ । 10. ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ ਥ 11. ਘੋੜੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਗ ਥ । 12. ਹਾਥੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਥ | 13. ਗਊ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਥ 1 14. ਭੇਡ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗੁਥ ॥ 15. ਮੁਰਗੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਗੁਥ ॥ 16. ਤਿੱਤਰ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਥ । 17. ਬੱਤਖ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ ।
ਲਾਵਕ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਥ ।.. . 19. ਚਕਵੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਥ । 20. ਛੱਤਰ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ ਥ । 21. ਚਮੜੇ ਵਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗ'ਥ ॥ 22. ਡੰਡੇ ਤੇ ਪਈ ਗੱਠ ਆਦਿ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗ ਥ । 23. ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਥ : 24. ਮਨੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗੰਥ । 25. ਕੌਡੀਆਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਥ । 26. ਕਰੂਪ ਨੂੰ ਸਰੂਪ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਦਆਵਾਂ ! 27. ਵਿਧਵਾ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆ, ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਕਰੂਪ ਬਨਾਉਂਣ ' ਵਾਲੀ
ਵਿਦਿਆ । 28. ਗਰਭਵਤੀ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆ । 29. ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆ । 30. ਜਗਤ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆ, ਫੌਰਨ ਆਫਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ
ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ।
18.
ਲਾ
(81)

Page #416

31. ਇੰਦਰ ਜਾਲ ਵਿਦਿਆ । 32. ਉਚਾਟਨ (ਵੱਸ਼ ਵਿਚ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਧ ਘਿਓ, ਸ਼ਹਿਦ ਰਾਹੀਂ ਹੋਮ ਕਰਨ
ਦੀ ਵਿਦਿਆ ! 33. ਖੱਤਰੀਆਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 34. ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਗਤੀ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ 35. ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤੀ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗਰੰਥ ! 36. ਸ਼ੁਕਰ ਦੀ ਗਤੀ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਥ 1 37. ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਚਾਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ 1 38. ਦਿਗਵਾਹ (ਬਾਵਰੋਲਾ) ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਥ ॥ 39. ਬਿਚਲੀ ਗਿਰਨ ਤੇ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਥੇ । 40. fਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੜਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ੁਭ-ਅਸ਼ੁਭ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ' ਥ 1 41. ਕੌਂ ਆਦਿ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਨ ਤੇ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਫਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਥ । 42. ਧੂਲ ਵਾਲੀ ਵਰਖਾ ਪੈਣ ਤੇ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਬ 1 43. ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਤੇ ਫਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ' ਥ । 44. ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਤੇ ਫਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ । 45. ਖੂਨ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਤੇ ਫਲ ਦਸਣ ਵਾਲੇ ਥ । 46. ਤਾਲੀ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਲਕੜੀ ਵਿਚ ਜਾਨ ਪਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ! 47. ਵੈਲੀ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਦਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਖੜੀ ਸੋਟੀ ਗਿਰਾਈ
ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । 48. ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ! 49. ਜਿੰਦਰਾ ਖਲਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 50. ਚੰਡਾਲਾਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 51. ਸਭਰੀ ਵਿਦਿਆ । 52. ਦਰਾਵੜਾ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 53. ਕਲਿੰਗੀ ਵਿਦਿਆ । 54. ਗੋਰੀ ਵਿਦਿਆ ! 55. ਗੰਧਾਰੀ ਵਿਦਿਆ । 56. ਹੇਠਾਂ ਗਿਰਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ! 57. ਉੱਪਰ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ।
( 182 )

Page #417

60.
53. ਅੰਗੜਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਦਆਂ । 59, ਸਤੱਵਨ-ਖੰਭੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕਨ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ।
ਚਿਪਕਾਉਣੀ ਵਿਦਿਆ । 61. ਰੋਗ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 62. ਨੀਰੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਦਆਂ । 63. ਭੂਤ, ਪ੍ਰੇਤ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਦੂਰ ਕਰਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ! 64. ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਮ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ । 65. ਛੋਟੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਵਿਦਿਆ !
ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਕਪੜੇ, ਨਿਵਾਸ, ਆਸਨ ਲਈ ਪਾਖੰਡੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਲੋਕ ਆਤਮ ਹਿੱਤ ਤੋਂ ਉਲਟ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅਨਾਰਿਆ ਲੋਕ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਪਾਪੀ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਦਿਆ ਪਰਲੋਕ ਜਾਂ ਆਤਮ ਹਿੱਤ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ ।
ਭਰਮ ਵਿਚ ਪਏ ਅਨਾਰਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਯੋਗ ਰਹੀਂ ਮੌਤ ਸਮੇਂ, ਸਰ ਕਰ ਕਿਸੇ ਅਸੂਰ (ਕਿਲਿਵਿਸ਼) ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਉਹ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ, ਅਜੇ ਹੀ ਯੋਨੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਬਕਰੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਗੇ ਜਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਗੂੰਗਾ ਤੇ ਅੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (30) ਮਹਾਪਾਪ
ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਲਈ, ਅਪਣੀ ਜਾਤ ਲਈ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਲਈ, ਐਸ਼ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਲਈ, ਘਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੁਜਾਰੇ ਲਈ, ਅਪਣੇ ਜਾਨ ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਪੜੋਸੀ ਜਾਂ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਆਚਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਪੁਰਸ਼, ਕਿਸੇ ਅਗੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਨ ਖੋ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਾਪ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਧਨ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਗੇ ਆਉਂਦਾ ਏ । ਸੰਨ੍ਹ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਗੱਠ ਕੱਟਦਾ ਹੈ, ਭੇੜ ਚਾਰਦਾ ਹੈ, ਅਰ ਪਾਲਦਾ ਜਾਂ ਚਾਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਲ ਸੂਟਕੇ ਮਿਰਗ ਪਕੜਦਾ ਹੈ, ਗਊ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਮਾਈ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਊ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੁੱਤੇ ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਮਨੁੱਖ ਪਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਡੰਡਾ ਮਾਰਕੇ, ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਕਟਕੇ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ! ਸੂਲੀ ਰਾਹੀਂ, ਘਸੀਟ ਕੇ, ਚਾਵੁਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਧਨ ਖੋ ਕੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ
( 183 )

Page #418

ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਹਾਪਾਪੀ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਕਿਸੇ ਧਨਵਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ, ਅਪਣੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ, ਛੇਦਕੇ . ਭੇਦ ਕੇ, ਘਾਤ ਕਰਕੇ , ਜੀਵਨ ਨਾਸ਼ ਕਰਕੇ ਧਨ ਲੁਟਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਮਹਾ 'ਪਾਪੀ ਆਪ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਜੀਵ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਧਨਵਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਕੇ, ਮਾਰਕੇ, ਛੇਦਨ, ਭੇਦਨ ਰਾਹੀਂ ਧਨ ਲੁਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਹਾਨ ਪਾਪ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਮਹਾਪਾਪੀ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਧੰਨਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸੰਨ ਲਗਾਕੇ ਧੰਨ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਗੇ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਧੰਨਵਾਨਾਂ ਦੇ ਧੰਨ ਦੀ ਗੱਠ ਕੱਟਕੇ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹਾਪਾਪੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਚਟ ਵਹਾ ਬਣਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੇਡਾਂ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਤਰੱਸ , (ਹਿਲਨ ਜੁਲਣ) ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾ ਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕਈ ਬਨ ਕੇ ਭੰਸ, ਸੂਅਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
| ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦਾ ਧੰਧਾ ਕਰਕੇ ਹਿਰਨ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ, ਛੇਦਕੇ ਅਹਾਰ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾu ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਾਪੀ ਅਜੇਹੇ ਮਹਾਪਾਪ ਕਾਰਣ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਪਾਪੀ ਪੰਛੀ ਫ਼ੜਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ, ਕੁਟਕੇ ਅਪਣੀ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਨਾਂ ਦੁਸ਼ਟ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਿਸਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਭਾਈ ਭੈਣ, ਪਤਨੀ, ਪੁੱਤਰ, ਪੱਤਰੀ ਤੇ ਨੂੰਹ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਜੇਹਾਂ ਕਸੂਰ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
( 184 )

Page #419

ਕੋਈ ਪਾਪੀ ਪੁਰਸ਼ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਕੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਗਊ ਹੱਤਿਆ ਜਾਂ ਕਸਾਈ ਦਾ ਧੰਦਾ ਅਪਣਾ ਕੇ ਗਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵ੍ਹੀਲਣ ਜੁਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕੰਮ ਨਾਲ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਗਉ ਪਾਲਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਕੇ ਬੱਛਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਜਾਂ ਕਸਾਈ ਕੋਲ ਬੇਚ ਕੇ ਰੋਟੀ ਰੋਜੀ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਣ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕੁੱਤਾ ਪਾਲਕ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿਲਣ ਜੁਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਰੋਟੀ ਰੋਜੀ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦਾ ਨੂੰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਰੋਜੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । (31)
ਅਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸਭਾ ਵਿਚ ਖੜੇ ਹੋਕੇ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ – “ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਰਾਂਗਾ” ਫੇਰ ਉਹ ਤਿੱਤਰ, ਬਤਖ, ਲਾਵਕ, ਕਬੂਤਰ ਕਪਿਜਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਿਲਨ ਜੁਲਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਅਪਣੇ ਇਸ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸੜੇ-ਗਲੇ, ਘਟ ਅੰਨ ਦੇਨ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਮਨ ਇਛਿਤ ਸਵਾਰਥ ਸਿਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਅਪਮਾਨ ਆਦਿ ਕਾਰਣ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਨਰਾਜ ਹੋਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਚੌਲ, ਜੌਂ, ਕਣਕ ਆਦਿ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਉਸ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਦੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਅੱਗਾਂ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਅਜੇਹਾ ਪਾਪੀ ਮਹਾਪਾਧ ਕਾਰਣ ਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸੜੇ-ਗਲੇ ਜਾਂ ਘਟ ਅੰਨ ਕਾਰਣ, ਮਨ ਵਾਂਛਿਤ ਮਹਾਪਾਪ ਸਿੱਧ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਅਪਮਾਨ ਵਲੌਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਤਿਲਮਿਲਾ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗਾਥਾਪਤਿ ਜਾਂ ਗਾਥਾਪਤਿ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਉਂਠ, ਗਊ, ਘੋੜਾ, ਗਧਿਆਂ ਦੇ ਪੱਟ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਕਟ ਦਿਹਾ
(185)

Page #420

ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਕਟਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ
:
ਹੈ । ਉਹ ਮਹਾਪਾਪੀ ਪਾਪਕਰਮ ਕਾਰਣ, ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅਪਮਾਨ ਵਸ ਜਾਂ ਖਰਾਬ ਘੱਟ ਅੰਨ ਪਾਉਣ ਕਾਰਣ ਮਤਲਵ ਸਿਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਉਪਰੋਕਤ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਪੁੱਤਰ ਵਿਰੁੱਧ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਗੁਸੇ ਹੋਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਠ ਬਾਲਾ, ਗਊਸ਼ਾਲਾ, ਅਸ਼ਵਸ਼ਾਲਾ ਜਾਂ ਗੰਧਰਵ (ਗੱਧਾ) ਸ਼ਾਲਾ ਨੂੰ ਸੁਕੇ ਕੰਡੇ ਝਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਡੱਕ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
1
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਣਾਂ ਕਾਰਣ (ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ ਉਸ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਦੇ ਕੁੰਡਲ, ਮਨ ਜਾਂ ਮੋਤੀ ਖੁਦ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਜੇਹਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਪਾਪੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ ਦਾ ਜਰਾ ਵੀ ਡਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਮਣ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਘਟ ਜਾਂ ਸੜਿਆ ਗਲਿਆ ਅਨਾਜ ਪਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਹਾਂਡੀ ਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਗੁਸੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਸ਼ਮਣ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਣਾਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਹਾਂਡੀ ਨਾ ਮਿਲਨ ਕਾਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਣਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਨਾਰਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਤਰੀ, ਡੰਡ, ਉਪਕਰਨ, ਭਾਂਡ, ਲਾਠੀ, ਆਸਨ, ਵਸਤਰ, ਪਰਦਾ, ਮਛਰਦਾਨੀ 'ਫਾਲਤੂ ਮਾਸ ਕਟਨ ਵਾਲੀ ਛੁਰੀ ਜਾਂ ਚਮੜੇ ਦੀ ਥੈਲੀ ਖੁੱਦ ਚੁਕਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਚਕਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਪਾਪੀ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਣ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਦੇ
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਦੇ ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨਾਜ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖੁਦ ਅੱਗ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੱਗ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਪਾਪੀ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ ਦਾ ਜਰਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ ਊਠ, ਗਉ, ਘੋੜੇ ਜਾਂ ਕਟ ਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਟਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਅਜੇਹਾ ਪਾਪ ਵਿਰਤੀ ਵਾਲਾ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਲਗਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈਂ । ਕੋਈ ਕਰਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸ ਗਧੇ ਦੇ ਅੰਗ ਕਟਦਾ ਹੈ
ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਅਜੇਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਅਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ
(186)

Page #421

ਕਰਦਾ । ਉਹ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਤਰਾਂ ਦੀ ਉਠਸ਼ਾਲਾ, ਘੋੜਸਾਲ, ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਅਤੇ ਗਧੇਸ਼ਾਲਾ ਨੂੰ ਕੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਖੁਦ ਅੱਗ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਪਾਪ ਕਰਦਾ ਫਲ ਪ੍ਰਤਿ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ, ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ ਕੁੰਡਲ, ਮਨੀ, ਮੋਤੀ ਖੁਦ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਤਾਰੀਫ
.
ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਜਰਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਸ਼ਮਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਛੱਤਰੀ ਡੰਡਾ, ਉਪਕਰਣ ਭਾਂਡੇ ਆਸਨ ਵਸਤਰ, ਪਰਦਾ, ਮਛਰਦਾਨੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਚਰਮ ਛੇਦ ਚਾਕੂ ਛੁਰੀ ਚਮੜੇ ਦੀ ਥੈਲੀ ਤਕ ਸਾਧਨ ਖੁਦ ਚੁਕਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਚੁਕਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਚੁਕਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਮਹਾਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ, ਮਹਾਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਪਾਪ ਪੂਰਨ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਮਹਾਂਪਾਪੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਹਟਣ ਲਈ ਚੁਟਕੀ ਬਜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਠੋਰ ਵਚਨ ਆਖਦਾ ਹੈ ਭੋਜਨ ਸਮੇਂ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਉਹ ਪਾਪੀ ਪੁਰਸ਼ ਆਖ਼ਦਾ ਹੈ “ਇਹ ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਅਜੇਹੇ ਨੀਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾਰਿਦਰੀ, ਸ਼ੂਦਰ, ਆਲਸੀ ਹਨ ਜੋ ਆਲਸ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਕੰਮ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਸਾਧੂ ਬਨਕੇ ਸੁਖੀ ਬਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਧੂ ਦਰੋਹੀ ਲੋਕ ਇਸ ਸ਼ਾਧ ਦਰੋਹ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਅਧਿਕਾਰ ਯੋਗ ਹੈ । ਉਹ ਮੂਰਖ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਉਹ ਦੱਖ, ਸੋਗ, ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਤੇ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੀੜ ਤੇ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੁੱਖ, ਨਿੰਦਾ, ਸੋਗ, ਸੰਤਾਪ, ਪੀੜਾਂ, ਪਤਾਪ, ਬੰਧ, ਬੰਧਨ ਆਦਿ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦੇ ।
****
ਉਹ ਮਹਾਨ ਆਰੰਬ, ਮਹਾਨ ਸਮਾਆਰੰਬ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਹਾਆਰੰਬ ਸਮਾਆਰੰਬ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪ ਜਨਕ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਸੰਬੰਧੀ ਭੋਗਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨੰ ਪਾਣੀ ਸਮੇਂ ਅਨੰ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਕਪੜ ਸਮੇਂ ਕਪੜੇ, ਘਰ ਸਮੇਂ ਘਰ, ਮੰਜੇ ਸਮੇਂ ਮੰਜਾ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
....
ਉਹ ਸਵੇਰੇ, ਦੁਪਹਿਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਆਰਤੀ ਕਰਕੇ ਸੋਨਾ ਚੰਦਨ ਦਹੀਂ ਚੱਲ ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਆਦਿ ਮੰਗਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਅਰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ, ਮਾਲਾ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ ਸੋਨਾ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਬਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਦਾ ਮੁੱਕਟ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਤੇ ਮੰਨੀ ਤੇ
(187)

Page #422

ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਰਧਨੀ ਤੇ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਨਾਲ ਸਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰ ਤੇ ਨਵੇਂ ਵਸਤਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ । ਅਪਣੇ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਚੰਦਨ ਦਾ ਲੇਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਉਹ ਸਜਧੱਜ ਕੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਇਕ ਬੜੇ ਸਿੰਘ ਸਨ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । | ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦੀਪ ਜਗਮਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਫੇਰ ਉਥੇ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਨਾਚ ਗਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਜੇ, ਬਾਣਾ, ਤਲ, ਤਾਲ ਤਰੁਟਿਤ, ਮਰਦੰਗ ਤੇ ਤਾੜੀਆਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਨਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਵਉਤਮ ਭੋਗ ਭੋਗਦਾ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਅਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਦ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਨੌਕਰ ਬਿਨਾ ਆਖੇ ਹਾਜਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ।}
“ਹੇ ਦੇਵਾਨੂੰ ! ਦਸੋ ਅਸੀਂ ਕੀ ਸੇਵਾ ਕਰੀਏ ? ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ! ਕੀ ਭੇਟ | ਕਰੀਏ ? ਕੀ ਕੰਮ ਕਰੀਏ ? ਆਪ ਨੂੰ ਕੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ? ਆਪ ਦਾ ਕਿਸ ਵਿਚ ਭੱਲਾ ਹੈ ? ਤੁਹਾਡੇ ਸੁੱਖ ਲਈ ਕੇਹੜੀ ਵਸਤੂ ਚਾਹਿਦੀ ਹੈ ? ਹੁਕਮ ਦੇਵੋ ।
“ਅਜੇਹੇ ਪਾਪੀ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਵੇਖਕੇ ਕੁਝ ਅਨਾਰਿਆਂ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਪੁਰਸ਼ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ' ਹੈ । ਇਹ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਨੰਦ ਮਾਨ ਰਹੇ ਹਨ ।
| ਪਰ ਅਜੇਹਾ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਰਿਆ ਪੁਰਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ * ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਧੋਖੇਵਾਜ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਦਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਨਰਕ ਗਾਮੀ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਖੀ (ਪਾਪੀ ਮਨ ਵਾਲਾਂ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ) ਵਾਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਦੁਰਲਭ ਤਤੱਵ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਕੋਈ ਮੂਰਖ ਜੀਵ ਮੋਕਸ਼ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਕੇ (ਸਾਧੂ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਸੇਵਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਹਿਸਥ ਵੀ ਅਜੇਹੇ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵੇਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਅਜੇਹੇ ਸੁੱਖ ਪਾਉਣ ਦੀ ਉਧੇੜ ਬੁਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸਥਾਨ ਬੁਰਾ (ਅਨਾਰਿਆਂ) ਹੈ ਇਹ ਕੰਮ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ, ਸੱਚੇ ਸੁਖ ਰਹਿਤ, ਨਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ
( 188 )

Page #423

ਹਨ । ਅਪਵਿੱਤਰ ਹਨ । ਕਰਮਰੂਪੀ ਕੰਡਾ ਕਢਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ । ਸਿੱਧੀ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਨਿਰਵਾਨ ਨਹੀਂ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਦੁਖਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਝੂਠਾ ਤੇ ਬੁ ਹੈ ।
ਇਹ ਅਧਰਮ ਪੱਖ ਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ
ਸ਼ਥਾਨ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ।
(32)
ਧਰਮ ਪੱਖ
ਇਸਤੋਂ ਵਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਧਰਮਪੱਖ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਉਸਦਾ ਰਾਹ ਇਸ
ਹੈ 1
ਪ੍ਰਕਾਰ
is
“ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਪੂਰਵ, ਪਛਮ, ਉੱਤਰ, ਦੱਖਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਆਰਿਆ ਹਨ ਕੋਈ ਅਨਾਰਿਆ ਹਨ, ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਸੁੰਦਰ ਹਨ ਕੋਈ ਖਰਾਬ ਹਨ । ਕਈ ਸਵਰੂਪ ਹਨ ਕਈ ਕਰੂਪ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਕੋਲ ਘਰ ਤੇ ਖੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁੰਡਰੀਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਉਸੇ ਪਾਠ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਾਏ ਤੋਂ ਉਪਸ਼ਾਂਤ ਹਨ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਭੋਗਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ ਉਹ ਧਰਮ ਪਖ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਥਾਨ ਆਰਿਆ ਹੈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਹੈ । ਇਹੋ ਸਿਰਫ ਸਮਿਅੱਕ (ਠੀਕ) ਹੈ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਦੂਸਰਾ
ਸਥਾਨ ਧਰਮ ਪੱਖ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । (33)
ਮਿਸ਼ਰ (ਧਰਮ ਅਧਰਮ)
ਇਸਤੋੰ ਵਾਅਦ ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਮਿਸ਼ਰ ਪੱਖ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ—
ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ ਤਾਪਸ ਹਨ ਜੋ ਕੁਟਿਆ ਬਨਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਜਾਂ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ (ਧਾਰਮਿਕ) ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਲੋਕ ਦੇਹ ਛੱਡਕੇ ਕਿਲਵਸ਼ੀ ਦੇਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਮੁੜਕੇ ਗੂੰਗੇ, ਅੰਨੇ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਿਸ ਮਾਰਗ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ਉਹ ਮਿਸ਼ਰ ਮਾਰਗ ਹੈ ਇਹ ਸਥਾਨ ਅਨਾਰਿਆ ਹੈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ, ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਵਾਉਂਦਾ । ਮਿਥਿਆ ਤੇ ਖਰਾਬ ਹੈ। ਇਹ ਤੀਸਰੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । (34)
i
ਅਧਰਮ ਪੱਖ ਵਾਰੇ ਵਿਚਾਰ
ਇਹ ਜੋ ਪਹਿਲਾ ਅਧਰਮ ਪੱਖ ਹੈ ਉਸ ਵਾਰੇ ਇਥੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਇਸ
(189)

Page #424

ਲੋਕ ਵਿੱਚ ,ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵ ਵੱਲ , ਅਜੇਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਹਨ । ਜੋ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦੇ ਹਨ ਬੜੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਆਰਬ (ਹਿੰਸਾ) ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਤੇ ਮਹਾਪਰਹਿ. ( ਸੰਗ੍ਰਹਿਕ) ਹਨ, ਉਹ, ਖੁਦ ਅਧਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਧਰਮ ਨੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਅਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਈਸ਼ਟ ਮੰਨਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਧਰਮੀ ਧੰਦੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਧਰਮੀ ਸੁਭਾਵ ਤੇ ਆਚਰਨ ਵਾਲੇ, ਅਧਰਮ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । | ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੋ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ-“ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰੋ, ਕਟ ਦੇਵੋ ,ਮਾਰੋ, ਛੇਦ ਭੇਦੋ । ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਚੰਮ ਉਧੇੜ ਕੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਹੱਥ ਰੰਗਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬੜੇ ਕਰੋਧੀ ਭਿੰਅਕਰ, ਅਤੇ ਨਚ ਹਨ ਅਜੇਹਾ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਉਪਰ ਉਛਾਲ ਕੇ ਸੂਲ ਤੇ ਚੜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਠਗਦੇ ਹਨ ਮਾਇਆ (ਕਪਟ) ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਬਗੁਲੇ ਭਗਤ ਬਨਦੇ ਹਨ ! ਘੱਟ ਜੱਖਦੇ ਹਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਦੇਸ਼ ਭੇਖ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਬਦਲ ਕੇ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਦੁਸ਼ਟ, ਬੁਰੇ ਵਰਤਾਂ (ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ) ਵਾਲੇ ਦੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ ਦੁਰਜ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ !
ਅਜੇਹਾ ਆਦਮੀ ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੀਂ ਛੁੱਟ ਸਕਦੇ ! ਉਹ ਅਸੱਤ ਚੋਰੀ ਵਿਭਚਾਰ, ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਹਿ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ : ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਾ, ਸਕਦੇ । ਉਹ ਕਰੋਧ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਤਕ 18 ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਤਕ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਤੇਲ ਮਾਲਿਸ਼, ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮੇਕਅਪਖੁਸ਼ਬੂ, ਚੰਦਨ ਦੇ ਲੇਪ, ਮਿੱਠੇ ਸ਼ਬਦ, ਸਪਰਸ਼ ਰਸ, ਰੰਗ ਤੇ ਗੰਧ ਵਿਚ ਫਸ ਗਏ ਹਨ । ਫੁਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਤੇ ਗਹਿਣੇ ਧਾਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਗੱਡੀ, ਰੱਥ, ਸਵਾਰੀ, ਡੌਲੀ, ਜਹਾਜ ਤੇ ਪਾਲਕੀ, ਸਵਾਰੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਸੋਯਾ, ਆਸਨ, ਸਵਾਰੀ, ਜਹਾਜ, ਭੋਗ ਤੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਨਹੀਂ ਛਡਦੇ । ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਫਰੋਖਤ, ਤੋਲਾ, ਅੱਧ ਤੋਲੇ, ਮਾਸਾ, ਅਧਾ ਮਾਸ਼ਾ ਆਦਿ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ।
ਜੋ ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਧਨ, ਅਨਾਜ, ਮੱਠੀ, ਮੱਤੀ, ਸੰਖ, ਸ਼ਿਲਾ, ਪ੍ਰਵਾਰ, ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ।
ਜੋ ਝਨੇ ਮਾਪ ਤੱਲ, ਘੱਟ ਜੱਖਨ, ਮਾਪਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ,
( 10 )

Page #425

ਜੋ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਰੰਬ ਤੇ ਸਮਾਆਰੰਬ ਦਾ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ, ਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਨਹੀਂ ਛਡਦੇ। ਜੋ ਅੰਨ ਪਕਾਉਣ, ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪਕਵਾਨ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ।
ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਟਣ ਕਰਨ ਤੇ ਬੰਧਨ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਇਹ ਤੇ ਹੋਰ ਦੂਸਰੇ ਕਰਮ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲੇਸ਼ ਤੇ ਸੰਤਾਪ ਦੇ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਪਾਪ ਵਾਲੇ ਤੇ ਬੋਧੀ (ਗਿਆਨ) ਬੀਜ਼ ਨਸ਼ਟ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ, ਜੋ ਅਨਾਰਿਆ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਭਰ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ, ਉਹ ਸਭ ਬੈਂਕਾਂਤ (ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ) ਅਧਰਮ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪਿਸਨ, ਧਮਕਾਉਨ, ਮਾਰਨ, ਹਤਿਆ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ।
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਸ਼ਟ ਪੁਰਸ਼ ਚੌਲ, ਮਸਰ, ਤਿਲ, ਮੰਗ, ਉੜਦ, ਨਿਸ਼ਪਾਵ, ਕੁਲਬੀ, ਚਵਲਾ, ਪਰਿਮੰਥਕ ਆਦਿ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਟ ਤੀਤਰ, ਬਟੇਰ, ਲਾਵਕ, ਕਬੂਤਰ, ਕਪਿਜਲ, ਮਿਰਗ, ਤੇ ਮੈਂਸ ਤੋਂ ਸੂਅਰ, ਘੜਿਆਲ, ਮਗਰਮੱਛ, ਗੋਹ ਨੂੰ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸਿਰਕ ਕੇ ਚਲਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਕਾਰਣ ਕਸ਼ਟ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਟ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜੋ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਿਸ਼ਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖੀ ਗਈ ਹੈ --
-
ਦਾਸੀ ਪੁੱਤਰ (ਦਾਸ) ਸੇਨੇਹਾ ਲੇ ਜਾਨ ਵਾਲੇ, ਭੋਗ ਸਾਮਗਰੀ ਦੇਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੂਤ, ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ, ਛੇਵੇਂ ਭਾਗ ਤੇ ਖੇਤੀ ਬਟਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਤੇ ਭੋਗ ਸਾਮੱਗਰੀ ਦੇਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੇਹਾ ਕਸੂਰ ਹੋਣ ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਦੁਸ਼ਟ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਸ਼ਿਸ (ਦੋਸ਼ੀ) ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੰਡ ਨਾਲ ਕੁਟੋ, ਮਾਰੋ, ਸਿਰ ਮੁਨਾਵ ਡਾਂਟੇ, ਲਾਠੀ ਨਾਲ ਟੋ, ਹਥ ਪੈਰ ਪਿਛੋਂ ਦੀ ਬਨ ਦੇਵੇਂ, ਬੇੜੀ ਪਾਵੋਂ, ਹਾੜੀ ਬੰਧਨ ਕਰ ਦੇਵੋਂ, ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਸੁਟ ਦੇਵੋ, ਹਥਕੜੀ ਵੰਨ ਕੋ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜ ਦੇਵੋ, ਹੱਥ ਕਟ ਦੇਵੇਂ, ਪੈਰ ਕਟ ਦੇਵੋ, ਨੰਕ, ਹਥ, ਸਿਰ ਤੇ ਮੂੰਹ ਕੱਟ ਦੇਵੇਂ । ਚਾਵੁਕ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਕਰ ਦੇਵੋਂ, ਅੰਗ-ਅੰਗ ਢਿਲਾ ਕਰ ਦੇਵੋ, ਚਾਬੁਕ ਨਾਲ ਮਾਰਕੇ ਖੱਲ ਖਿੱਚ ਲਵੋ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਕੱਢ ਲਵੋ । ਦੰਦ, ਅੰਡ ਕੋਸ਼, ਜੀਭ ਪੁ, ਉਲਟਾ ਲਟਕਾ ਦੇਵੇਂ, ਜ਼ਮੀਨ ' ਤੇ ਘਸੀਟਾਂ, ਪਾਣੀ
(191)

Page #426

ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਂ ਦੇਵੇਂ, ਸੂਲੀ ਤੇ ਚੜਾ ਦੇਵੇਂ, ਸੂਲ ਚੁਭੇਂ ਕੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦੇਵੇਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਕਰਕੇ ਲੂਣ ਛਿੜਕ ਦੇਵੋਂ, ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ ਦੇ ਦੇਵੋਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਜਾਂ ਬਲੱਦ ਦੀ ਪੂੰਛ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਵੋ, ਅੱਗ ਰਾਹੀਂ ਝੁਲਸ ਦੇਵੋਂ, ਮਾਸ ਕੱਡਕੇ ਕੁਤਿੱਆਂ ਅੱਗੇ ਪਾ ਦੇਵ, ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਕੁਟੋ ਤੇ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਮਾਰਕੇ ਜਿੰਦਗ਼ੀ ਰਹਿਤ ਕਰ ਦੇਵੋ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਟ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਿਸਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਭਾਈ ਭੈਣ, ਪਤਨੀ, ਪੁੱਤਰ, ਪੁੱਤਰੀ ਤੇ ਨੂੰਹ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਜੇਹਾ ਕਸੂਰ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਦੁਸ਼ਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਕੇ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (ਜੋ ਦੰਡ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰਤਿਯਕ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ੇ ਗਏ ਹਨ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ ਸਮਝਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਭੈੜੇ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੁਖ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਪਾਪੀ ਅਪਣੇ ਹਥੋਂ ਅਪਣਾ ਪਰਲੋਕ ਵਿਗਾੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਦੁੱਖ, ਸੋਗ, ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਪੀੜਾ, ਸੰਤਾਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੁੱਖ, ਸੋਗ, ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ, ਸੰਤਾਪ ਤੇ ਬੱਧ (ਕਤਲ), ਬੰਧਨ ਆਦਿ ਕਲੇਸ਼ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਛੁਟਦਾ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਸੰਬੰਧੀ ਭੋਗ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗਾਂ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਲਾਲਚੀ, ਮਸਗਲ, ਰੁਝਿਆਂ ਹੋਇਆ ਚਾਰ, ਪੰਜ, ਛੇ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੱਸ ਸਾਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਵੈਰ ਕਮਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪਾਪ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਲੋਹੇ ਦਾ ਗੋਲਾ, ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਦਾ ਗੋਲਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਭਾਰ ਕਾਰਣ ਹੇਠ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦੱਬਿਆ, ਦੁਸ਼ਟ ਪਾਪੀ, ਕਰਮਮੋਲ ਵਾਲਾ, ਵੈਰ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਅਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਧੋਖਵਾਜ, ਠੱਗ, ਦੇਸ਼, ਭੇਸ਼, ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਬਦਲ ਕੇ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਉੱਤਮ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਚੀਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਘੱਟ ਜੋਖਣ ਵਾਲਾ ਗੜਬੜ ਕਰਕੇ ਠਗਣ ਵਾਲਾ, ਅਪਜੱਸ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਹਿਲਨ ਜੁਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਉਪਰ ਤੋਂ ਉਪਰ ਰਤਨ ਪ੍ਰਭਾ ਨਾਂ ਦੀ ਨਰਕ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (35)
ਨਰਕ ਦਾ ਸਵਰੂਪ
ਇਸ ਨਰਕ ਅੰਦਰੋਂ ਗੋਲ ਤੇ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਚੌਰਸ ਹੈ ਇਹ ਹੇਠਾਂ ਉਸਤਰੇ ਦੀ ਧਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਖੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਨੇਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਰਕ ਚੰਦਰਮਾ, ਸੂਰਜ, ਗ੍ਰਹਿ, ਨੱਛਤਰ, ਤੇ ਹੋਰ ਜੋਤਸ਼ ਮੰਡਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ
(192)

Page #427

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ।
| ਇਹ ਭੂਮੀ ਮੇਦ, ਚਰਬੀ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਤੇ ਮਵਾਦ ਦੀ ਤੇਹਾਂ ਵਾਲੀ, ਚਿਕੜ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਅਪਵਿਤਰ, ਸੜੇ ਹੋਏ ਮਾਸ ਵਾਲੀ, ਦੁਰਗੰਧੀ ਵਾਲੀ ਤੇ ਕਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਧੂਏਂ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਦੇ ਰੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਠੋਰ ਛੋਹ ਵਾਲੀ ਤੇ ਅਸਹਿਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ।
| ਨਰਕ ਅਧ ਤੇ ਪੀੜਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਉਸ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ , ਕਦੇ ਵੀ ਸੁੱਖ ਦੀ ਨੀਂਦ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਕਰਵਟ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੌਂ ਸਕਦੇ, ਉਥੇ ਨਾ ਧਰਮ ਸੁਨਣ ਨੂੰ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਸੁੱਖ ਹੈ, ਉਥੇ ਧੀਰਜ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਨਾਰਕ ਜੀਵ ਕਠਿਨ, ਵਿਪੁਲ, ਗਾੜੀ, ਖੁਰਦਰੀ, ਤੇਜ਼, ਅਸਹਿ ਤੇ ਅਪਾਰ ਦੁਖ ਭਗਦੇ, ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ । (36), | ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਦਰਖੱਤ ਅਜੇਹਾ ਹੋਵੇ ਜੋ ਪਹਾੜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੀ ਜੜ ਕਟ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਦਰਖਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ , ਦਰਖਤ ਜਿਥੇ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਥਾਂ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਦੁਰਗਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਪਾਪੀ ਪੁਰਸ਼ ਇਕ ਗਰਭ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਇਕ ਜਨਮ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਜਨਮ ਵਿਚ, ਇਕ ਮਰਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਮਰਨ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਨਰਕ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਨਰਕ ਵਿਚ, ਇਕ ਦੁਖ ਤੋਂ ਦੁਸਰੇ ਦੁਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਹ ਨਾਰਕੀ ਦਖਣ ਗਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪੱਖੀ (ਪਾਪੀ) ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਵੀ ਗਿਆਨ ਰਹਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਇਹ ਅਧਰਮ ਸਥਾਨ ਅਨਾਰਿਆ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ ਹਨ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਵਾਲ, ਮਿਥਿਆਤਵ ਵਾਲੇ ਤੇ ਬੁਰੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੋ ਅਧਰਮ ਪੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। (37) ਧਰਮ ਪੱਖ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਧਰਮ , ਪੱਖ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ
ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪੁਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਰੰਬ (ਹਿੰਸਾ) ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ, ਖੁਦ ਧਰਮ ਦਾ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਵਾਰੇ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਈਸ਼ਟ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
(193)

Page #428

ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੁਸ਼ੀਲ, ਵਰਤਧਾਰੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਨਚਿਤ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਹਨ ਉਹ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ (ਹਿੰਸਾ) ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਦੂਸਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰਮਕ, ਸੰਤਾਪ ਦੇਨ ਵਾਲੇ, ਅਗਿਆਨੀ ਪਾਪੀ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੁਸ਼ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਸ਼ ਘਰਵਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਨਦੇ ਹਨ ।
ਈਆ, ਭਾਸ਼ਾ, ਏਸ਼ਨਾ, ਅਦਾਨ ਭਾਂਡ ਮਾਤਰ ਨਿਰਸ਼ੇਪਨ, ਉਚਾਰੋ ਪ੍ਰਤਰਵਨ ਖਲੱਸਿਘਾਣ ਜਲੇ ਪਰਿਸ਼ਪਾਲਿਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਧਰਮ ਪਾਲਦੇ ਹਨ । ਮਨ ਸਮਿਤਿ, ਬਚਨ ਸਤਿ, ਕਾਇਆਂ ਸਮਿਤਿ ਤੇ ਮਨ ਗੁਪਤੀ, ਬਚਨ ਕਾਇਆਂ ਗੁਪਤੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਗੁਪਤ (ਸੁਰਖਿਅਤ) ਰਖਦੇ ਹਨ । ਅਪਣੀ ਇੰਦਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਭੋਗਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ਼ ਦਾ ਨੀਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੰਤਾਪਾਂ, ਆਸ਼ਰਵਾਂ (ਪਾਪ ਸਥਾਨਾਂ) ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹ ਅੰਦਰਲੇ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਤfਹ ਤੋਂ ਮੁੱਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਛੇਦ ਕੇ, ਕਰਮ ਮੇਲ ਤੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚਿਮੜ ਦਾ ।
ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੰਖ ਕਾਲਖ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਲਖ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਸਚੇਤਨ ਜੀਵ ਦੀ ਗਤ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਗਤਿ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ।
ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਸ਼ ਬਿਨਾਂ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਕਿਸੇ-ਪਰ ਆਸਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਭਾਵ ਉਹ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਨ ਲਈ ਵਿਉਪਾਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ।
ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਰੁਕਾਵਟ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ !
,, ਸਰਦੀ ਦੇ ਸਾਫ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਸ਼ੁਧ ਤੇ ਸਵੱਛ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਮਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਮਹਾਤਮਾ ਨਿਰਲੇਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ !
(194)

Page #429

ਉਹ ਕੱਛੂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਅਪਣੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਕੜ ਕੇ ਰਖਦੇ ਹਨ ! ਜਿਵੇਂ ਪੰਛੀ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਅਜਾਦ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਮਤਾ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
ਜਿਵੇਂ ਗੈਂਡੇ ਦਾ ਇਕ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਮੁੱਕਤੇ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ।
| ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਡ ਪੰਛੀ ਸਾਵਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਵਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਹਾਬੀ ਦਰਖਤ ਉਖਾੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਨੀ ਕਸ਼ਾਏ ਰੂਪੀ ਦਰਖਤ ਟਨ ਵਿੱਚ ਸੂਰਵੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਬਲੱਦ ਭਾਰ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਦੂਸਰੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਦਬਦਾ ਨਹੀਂ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਮੁਨੀ ਪਰਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਕਸਟਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਘਬਰਾਉਂਦਾ।
ਜਿਵ ਮੰਦਰ, ਪਰਬਤ ਨਹੀਂ ਕੰਬਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ, ਉਪਸਰਗ ਤੇ ਡਰਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ । ਉਹ ਮੁਨ ਸਾਗਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੀਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਆਦਤ} ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਤਲ (ਠੰਡੀ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇਜ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁਧ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮੈਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀਰਾਗੀ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ-ਮੈਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਉਹ ਜਮੀਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਦੀ ਹੱਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ।
ਇਹ ਤਿਬੰਧ ਜਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-(!) ਜਿਵੇਂ ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੰਸ ਤੇ ਮੋਰ, (2) ਹਾਥੀ ਦੇ ਬੱਚ, (3) ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਸੰਣ ਦੇ ਆਸਨ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ । (4) ਘੁਮਨ ਫਿਰਨ (ਬਿਹਾਰ) ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ, ।
ਉਹ ਮੁਨੀ ਜਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਰੁਕਾਵੇਟ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਹਿਰਦਾ ਮੁਨ, ਪਰਿਹਿ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ ਬੰਧਨ
(195)

Page #430

ਰਹਿਤ, ਸੰਜਮੀ ਅਤੇ ਤਪਸਿਆ ਰਾਹੀਂ ਅਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
| ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਜਮ ਰੂਪੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਿਰਵਾਹ ਲਈ ਕੁੱਝ ਅਜੀਵਕਾ (ਭੋਜਨ) ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਮਹਾਤਮਾ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧੀ ਲਈ ਇੱਕ, ਦੋ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ, ਪੰਜ, ਛੇ, ਪੰਦਰਾ ਤੀਹ ਦਿਨ, ਦੋ ਮਹੀਨੇ, ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ, ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ, ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਵਰਤ ਆਦਿ ਤਪਸਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਭਹ (ਪੱਪ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਪਡ ਤਿਗਿਆ)
ਕੋਈ ਗੁਪਤ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ (ਅਭਿਹਿ) ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਾਂਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀਆਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕੋਈ ਮਹਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਰੋਸਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚਿਆ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਹਾਂਡੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਫੇਰ ਹਾਂਡੀ ਵਿਚ ਰਖੇ ਭੋਜ਼ਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕੋਈ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚਿਆ ਅੰਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਬੱਚਿਆ ਖੁਚਿਆ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਹਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਭੁੱਖਾ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਛੋਟ-ਬੜੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਭਿਖਿਆ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਥਾਂ ਵਾਲੀ ਭੱਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਅੰਨ ਜਾਂ ਸਾਗ ਨਾਲ, ਕੜਛੀ ਭਰੀ ਹੋਏ, ਉਸ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਇਸ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ
ਹਿਨ ਦੀ ਤਿਗਿਆ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਨਾ ਵੇਖੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਈ ਨਾ ਵੇਖੇ ਭੋਜਨ ਤੇ ਨਾ ਵੇਖੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । | ਕਈ ਪ੍ਰਛਕੇ ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਬਿਨਾ ਪੁੱਛੇ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਬਿਨਾਂ ਤੱਛ ਭੋਜਨ ਹੀ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਤੱਛ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਚੰਗਾ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਅਨਜਾਨ ਘਰਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਕਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੋਲ ਪਿਆ ਭੋਜਨ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । | ਕਈ ਦੱਤੀ (ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਿਨਾ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਜੋ ਭੋਜਨ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਉਦੋਂ ਤਕ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਦ ਇਸ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ) ਅਨੁਸਾਰ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਸੀਮਤ ਅਹਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਦੋਸ਼ ਰਹਿਤ ਭੇਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਰਸ ਰਹਿਤ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਭੁਨੇ ਛੋਲੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਬਚਿਆ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ
(196)

Page #431

ਰੰਸਵਾਨ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਤੱਛ ਭੋਜਨ ਲੈਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਅਹਾਰ (ਭੋਜਨ) ਨਾਲ ਅਪਣਾ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਹਰ ਰੋਜ ਆਯੰਬਿਲ ਵਰਤ (ਰਸ ਭੋਜਨ ਤੇ ਚਿਕਨਾਈ ਦਾ ਤਿਆਗ) ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਦੁਪੈਹਰ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਗੈ) ਚਿਕਨਾਰੀ ਰਹਿਤ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । (ਘੀ, ਤੇਲ, ਮਿੱਠਾ, ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ ਆਦਿ ਵਿਗੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ)
ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਹਾਤਮਾ ਮਾਸ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਦੇ ਵੀ, ਕਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਰਸ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ।
| ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਤਸਰ (ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਮਮਤਾ ਛੱਡਨ ਦਾ ਧਿਆਨ) ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ (ਵਰਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆਵਾਂ) ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਕੱੜ ਆਸਨ, ਵੀਰ ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਡੰਡੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਲੰਬੇ ਹੋ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਹਨ । ਲੱਕੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੇਡੇ ਸਦੇ ਹਨ !
ਉਹ ਵੱਸਤਰ ਰਹਿਤ (ਨਗਨ) ਹੋਕੇ, ਧਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਖਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਜਮੀਨ ਤੇ ਬੂਕ ਨਹੀਂ ਸੁਟਦੇ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਔਪਾਪਤਿਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
| ਉਹ ਸਿਰ ਦੇ ਬਾਲ, ਦਾੜੀ, ਮੱਛ, ਨੌਹ, ਰੋਮ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਪਚਿਕੁਮ (ਇਸ਼ਨਾਨ, ਧਨ, ਤੇਲ ਮਾਲਿਸ਼, ਸਾਨ} ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਦੇ ।
ਉਹ ਮਹਾਤਮਾਉਗਰ ਬਿਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਤੱਕ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਖਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਅਨੇਕ ਰੋਗ ਦੀ ਅਡੱਚਨ ਤੇ ਵੀ, ਜਾਂ ਨਾ ਆਉਣ ਤੇ ਵੀ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਸੰਥਾਰਾ (ਸਮਾਧਿ ਮਰਨ) ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । | ਫੇਰ ਇਹ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਦਾ ਉੱਚ ਜੀਵਨ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਕਤ ਮਹਾਤਮਾ ਦਾ ਨਗਨ ਭਾਵ ਮੁੰਡਨਭਾਵ, (ਸਿਰ ਮਨਾਉਨਾ) ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਦੰਦ ਸਾਫ ਕਰਨਾ, ਛਤਰੀ ਨਾ ਵਰਤਨ, ਕੁੱਤੇ ਨਾ ਪਹਿਨਨਾ, ਜਮੀਨ ਤੇ ਸੰਨਾ, ਫੱਟੇ ਤੇ ਸੋਨਾ, ਕਸ਼ ਲੋਚ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ, ਭਿਖਿਆ, (ਭੰਜਨ) ਆਦਿ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਕਦੇ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਾਨ, ਅਪਮਾਨ, ਬਇਜਤੀ, ਨਿੰਦਾ, ਫਿਟਕਾਰ, ਝਿੜਕਾਂ, ਮਾਰਕੂਟ ਧਮਕੀ, ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ ਗੱਲ, ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗ ਨਾਂ ਲਗਨ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ, 22 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਸ਼ੈ ਤੇ ਉਪਸਰਗ (ਕਸ਼ਟ) ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
(197)

Page #432

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਹਾਤਮਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ, ਸਵਾਸੋਸਵਾਸ (ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਸਾਹ) ਅੰਤ ਰਹਿਤ ਬਨਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਰੁਕਾਵਟ ਰਹਿਤ, ਪ੍ਰਤਿਪੂਰਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ-ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਸਿੱਧੀ (ਮੋਕਸ਼) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਕੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦੇ
ਹਨ।
ਕੁੱਝ ਮਹਾਤਮਾ ਇਕ ਹੀ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮੁਕਤੀ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਮਰਕੇ ਦੇਵਤਾ ਬਨਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਦੇਵਲੋਕ ਵਿੱਚ ਰਿਧੀ, ਸਿਧੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਰਾਕਰਮ, ਯਸ਼, ਸ਼ਕਤੀ, ਪ੍ਰਭਾਵ, ਸੁੱਖ ਦੇ ਧਨੀ ਬਨਕੇ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੇਵ ਮਹਾਨ ਰਿਧੀ ਸ਼ਾਲੀ ਕਾਂਤੀ ਮਾਨ ਸੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸੰਪਨ ਹੁੰਦੇ, ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਕੜੇ, ਬਾਜੂ, ਬੰਦ ਗਹਿਨੇਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੇਹਰਾ ਅੰਗਦ, ਕੁੰਡਲ ਨਾਲ ਸੋਭਾਏਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨ ਫੁਲ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਹਿਨੇ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਬਚਿੱਤਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਲਾਂ ਤੇ ਮੁਕਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਦੇਵਤੇ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ, ਸੁਗੰਧਿਤ ਸੁੰਦਰ ਕਪੜੇ, ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ ਉਤਮ ਮਾਲਾ, ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਲੇਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਲੰਬੀਆਂ ਬਨ ਮਾਲਾਵਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਂ ਅਪਣੇ ਦਿਵਯ ਰੂਪ, ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ਼, ਦਿਵ ਸ਼ਰੀਰ, ਰਿਧੀ ਕਾਂਤੀ, ਪ੍ਰਭਾ, ਜਾਂ ਅਰਚਾ, (ਆਦਤ) ਤੇਜ, ਤੇ ਲੇਸ਼ਿਆ ਨਾਲ ਦਸ਼ਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਤੇ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ ਗਤੀ, ਸਥਿਤੀ, ਭਵਿਖ ਵਿੱਚ ਭਦਰਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੇਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਸਥਾਨ ਆਰਿਆ ਹੈ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ ਸਮਿਅਕ ਤੇ ਉਤਮ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਪਖ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ । (38)
ਮਿਸ਼ਰ ਸਥਾਨ—
ਤੀਸਰਾ ਮਿਸ਼ਰ ਸਥਾਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਤੀਸਰੇ ਮਿਸਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ-ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅਜੇਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਘਟ ਇੱਛਾ ਵਾਲੇ, ਘੱਟ ਆਰੰਬ ਵਾਲੇ, ਘੱਟ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਧਰਮ ਅਨੁਯਾਈ ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ, ਅਪਣਾ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਸੁਸ਼ੀਲ, ਸੁਵਰਤੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਸਾਧਨਾ ਯੋਗ ਸੱਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਥਲ (ਮੋਟੀ) ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ (ਹਿੰਸਾ) ਤਿਆਗ ਤੋਂ
(198)

Page #433

ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੂਸਰੇ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਾਣਾਤਪਾਤ ਤੋਂ ਛੂਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।
ਹੋਰ ਕਈ ਪਾਪਕਾਰੀ ਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇਹੇ ਮਨੁਖ ਮਣ ਉਪਾਸਕ (ਵਕ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰ ਸਥਾਨ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਜੀਵ, ਅਜੀਵ, ਪਾਪ, ਪੁੰਨ, ਆਸ਼ਰਵ ਸੰਵਰ, ਵੇਦਨਾ, ਨਿਰਜਰਾ, ਕ੍ਰਿਆ, ਅਧਿਕਰਨ ਬੰਧ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਨਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਦੱਦ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਫੇਰ ਵੀ ਦੇਵ, ਅਸੁਰ, ਨਾਗ, ਸੁਪਰਨ, ਯਕਸ਼, ਕਿੰਨਰ, ਕੰਪੁਰਸ਼, ਗਰੂਡ, ਗੰਧਰਵ, ਮਹੰਰਗ ਆਦਿ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਵਾਓ ਦੇਨ ਤੇ ਉਹ ਨਿਰ ਥ (ਜੈਨ) ਪ੍ਰਵਚਨ (ਉਪਦੇਸ਼) ਤੋਂ ਹਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਉਪਾਸਕ ਨਿਰਥ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ੰਕਾ, ਕਾਕਸ਼ਾਂ ਤੇ ਵਿਚਿਕਤਸਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੋਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਨਾ ਹੀ ਧਰਮ ਦੇ ਫਲ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਕ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇ ਜਾਲਨ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਣ ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪੂਛਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਧਰਮ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੇ ਮਾਸ ਜਿਨ (ਜੈਨ) ਪ੍ਰਵਚਨ (ਉਪਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸੱਚਾ ਉਹ ਸ਼ਾਵਕ ਉਪਾਸਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
“ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਹੀ ਸੱਚਾ ਅਰਥ ਵਾਲਾ, ਆਤਮ ਕਲਿਆਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਹੋਰ ਸਭ ਪ੍ਰਵਚਨ ਅਨਰਥ (ਬੇ ਅਰਥ ਹਨ । ਉਹ ਉਦਾਰ ਤੇ ਨਿਰਮਲ ਚਿਤ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਰਾਜਾ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੀ ਤਰਾਂ, ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ।
ਅਜੇਹੇ ਸ਼ਾਵਕ, ਚਤੁਰਦਸ਼ੀ, ਅਸ਼ਟਮੀ, ਅਮਾਵਸ ਤੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਧ ਆਦਿ ਵਰਤ ਨਾਲ, ਉਪਾਸਕ ਧਰਮ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਿਰਥਣ ਨੂੰ ਅਸ਼ਨ, ਪਾਨ, ਖਾਦ, ਸਵਾਦ, ਵਸਤਰ, ਪਾਤਰ, ਕੰਬਲ, ਪੈਰ ਝਨ, ਦਵਾਈ, ਭੇਸ਼ਜ, ਫੱਟਾ, ਚੌਕੀ, ਤਖਤਪੋਸ਼ ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਘਾਹ ਦਾ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਉਪਾਸਕ ਸ਼ੀਲਵਰਤ, ਗੁਣਵਰਤ, ਤਿਖਿਆਨ (ਤਿਆਗ) ਪੱਸ਼ਧ ਤੇ ਵਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ਾਵਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਚਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਮਣਉਪਾਸਕ ਦੇ ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਪਰਆਏ (ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰੋਗ ਆਦਿ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਜਾਂ ਨਾ ਰੁਕਾਵਟ ਹੋਣ ਤੇ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਵਰਤ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਵਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਥਾਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ
(199)

Page #434

ਹਨ । ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਮਣ ਰਾਹੀਂ ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲ ਕਰਕੇ ਮਹਾਨ ਰਿਧੀ ਸਿੱਧੀ, ਸੁਖ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਵਤਕ ਵਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤਾ ਵਰਨਣ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਥਾਨ ਧਰਮਪਥ (ਆਰਿਆ ਹੈ) ਏਕਾਂਤ ਸਮਿਅਕ ਤੇ ਉੱਤਮ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰ ਪੁਖ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਤੀਸਰੇ ਥਾਂ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਅਵਿਰਤੀ ਪਖੋਂ, ਬਾਲ (ਅਗਿਆਨੀ) ਵਿਰਤੀ ਪਖੋਂ ਪੰਡਿਤ, (ਸਮਝਦਾਰ) ਤੇ ਵਿਰਤ ਅਵਿਰਤੀ ਅਵਿਰਤ ਪਖੋਂ ਬਰਲ ਪੰਡਿਤ (ਕੁਝਅਗਿਆਨੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮਝਦਾਰ) ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਤਿਨ ਸਥਾਨਾਂ ਪਾਪਾਂ ਅਨਿਵਰਤ ਸਥਾਨ ਹੈ ਉਹ ਆਰੰਬ ਹੈ ਜੋ ਪਾਪ ਦਾ ਘਰ ਹੈ, ਅਨਾਰਿਆ ਹੈ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ। ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾ ਹੈ, ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਸਾਰੇ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਨਾਆਰੰਬ ( ਹਿੰਸਾ ਰਹਿਤ) ਤੇ ਆਰਿਆ ਹੈ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉੱਤਮ ਤੇ ਸਹੀ ਹੈ ।
ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪਾਪ ਤੇ ਵਲ ਲਗਾਵ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕਾਰਾ ਹੈ ਆਰੰਬ-ਅਨਾਰੰਬ ਸਥਾਨ ਹੈ ਉਹ ਆਰਿਆ ਹੈ ਇਥੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ, ਏਕਾਂਤ ਸਮਿਅਕ ਤੇ ਉਤਮ ਹੈ । (39)
ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਹਨ ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਰਮ ਅਤੇ ਉਪਸਾਂਝ ਤੇ ਅਨੁਉਪਸਾਂਤ, ਪਹਿਲਾ ਜੋ ਅਧਰਮ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ 363 ਮੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਮੱਤ ਹਨ । ਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ, ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ, ਅਗਿਆਨਵਾਦੀ, ਵਿਨੈਵਾਦੀ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਨਿਰਵਾਣ (ਮੱਕਸ਼) ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਵੀ ਅਪਣਾ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਪਣੇ ਉਪਾਸਕ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਸਦੇ ਹਨ। (40) ਅਹਿੰਸਾ ਕਸੌਟੀ ਜਾਂ ਤਕੱਲੀ
ਇਹ ਸਾਰੇ 363 ਧਰਮ ਆਦਿ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬੁਧੀ ( ਕ੍ਰਿਆ) ਅਭਿਪ੍ਰਾਏ, ਆਚਾਰ, ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਰੁਚੀ, ਆਰੰਬ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚੈ ਵਾਲ਼ੇ, ਮੰਡਲ ਗੋਲ ਚੱਕਰ ਬਨਾਕੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਣ । ਅਜੇਹੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਅੱਗ ਦੇ ਅੰਗਾਰੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਕੌਲੀ ਨੂੰ ਸੰਡਾਸੀ ਨਾਲ ਪਕੜ ਕੇ ਲੈ ਆਵੇ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ (363, ਧਰਮ ਪ੍ਰਵਤਕਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਬੁਧੀ ਵਾਲੇ ਤੇ, ਨਿਸ਼ਚੈ ਅਭਿਪ੍ਰਾਏ, ਸੁਭਾਵ, ਦਰਿਸ਼ਟੀ, ਰੁਚੀ ਆਰੰਬ ਵਾਲੇ ਮੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖੇ -
(200)

Page #435

ਹ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋ ! ਹੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਬੁਧੀ ਵਾਲੇ, ਹੋ ਨਿਸ਼ਚੈ ਵਾਲੇ ਲੋਕੋ ! ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਅੱਗ ਦੇ ਅੰਗਾਰੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਕੋਲੀ ਨੂੰ ਖੱੜ ਸਮਾਂ ਅਪਣੇ ਹਥ ਤੇ ਹਥ ਤੇ ਰਖ ਲਵੋ, ਸੰਡਾਸੀ ਨਾਂ ਵਰਤਨਾ, ਮੰਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਨਾ ਲੈ ਲਵੇ, ਅੱਗ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ, ਕਿਸੇ ਧਰਮੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਂ ਮੰਗੋ, ਕਿਸ ਹੋਰ ਤੋਂ ਵੀ ਮਦੱਦ ਨਾ ਲਵੇਂ ਸਰਲ ਭਾਵ, ਮੱਕਸ਼ ਦੇ ਅਰਾਧਕ ਬਨਕੇ, ਛਲ ਕਪੱਟ ਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਥ ਫੈਲਾਵੋ ਅਤੇ ਇਸ ਅੱਗ ਦੀ ਕੋਈ ਨੂੰ ਹਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਵੇਂ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਕ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਅੱਗ ਦੇ ਅੰਗਾਰੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਕੋਲ ਨੂੰ ਸੰਦਾਸੀ ਤੋਂ ਫੜਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੱਤ ਵਾਲਿਆ ਦੇ ਹੱਥ ਤੇ ਰਖੇ ਤਾ ਇਹ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤਕ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਣੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਲ, ਅਪਣਾ ਹੱਥ ਪਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਲੈਣਗੇ ।
| ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਹੱਥ ਪਰਾਂ ਕਰਦਾ ਵੇਖਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਕਾਂ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਿਸ਼ਚੈ ਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਧਰਮ ਅਰਾਧਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖੇ-“ਹੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤਕੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰਕ ! ਕਿਉਂ ਅਪਣਾ ਹੱਥ ਪਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ? ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਦੁੱਖ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੁੱਖ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਣ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਪਿਛਾ ਨੂੰ ਹਟਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਇਹ ਗਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਮਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਾਂ ਨੂੰ) ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਰੇ ਸਮਝ ਲੈਣੀ ਚਾਹਿਦੀ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਇਹ ਧਰਮ ਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਇਹੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ (ਸਿਧਾਂਤ) ਹੈ ਇਕ ਸਮਾਨ ਸਮਝ ਇਹੋ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ ।”
ਜੋ ਮਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਜੇਹਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ ਬਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਦੁੱਖ ਦੇਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਲੇਸ਼ ਤੋਂ ਕਸ਼ਟ ਦੇਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੱਕ ਉਤਪਤ, ਜਰਾ, ਬੁਢਾਪਾ, ਜਨਨ-ਮਰਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਜਨਮ, ਸੰਸਾਰ, ਪੂਰਨ ਜਨਮ ਗਰਭ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫਸਕੇ ਘੋਰ ਦੁੱਖ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਨਣਗੇ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਦੰਡ ਦੇ ਭਾਗੀ ਹੋਣਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਨੇ ਜਾਣਗੇ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਝਾੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ, ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਪੈਣਗੇ, ਪੱਕੇ ਅੰਬ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੂਸੇ ਜਾਨਗੇ, ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਮਰਨ, ਪਿਤਾ ਮਰਨ, ਭਾਈ ਮਰਨ, ਪਤਨੀ ਮਰਨ, ਪੁੱਤਰ ਮਰਨ, ਨੂੰਹ ਨਰਨ, ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਗਰੀਬੀ, ਦੁਰਭਾਗ, ਅਨਿਸ਼ਟ, ਸੰਜੋਗ, ਚੰਗੀ ਚੀਜ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਆਦਿ ਦੁਖ ਤੇ ਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਉਹ ਅਨਾਦਿ, ਅਨੰਤ ਤੇ ਲੰਬੇ ਫਾਸਲੇ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਗਤਿਰੂਪੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਭਟਕਨਰੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧੀ (ਕਸ਼) ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਬੱਸ ਇਸ ਤੁਲਾ (ਤਕੜੀ) ਨਾਲ, ਇਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਮਰਨ (ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ) ਸਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਸੋ, ਨਾਪੋ ਤੇ ਸਮਝ । ਜੋ ਉਤੱਮ ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
(201)

Page #436

99
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ —“ਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭੂਤ, ਜੀਵ ਤੇ ਸਤੱਵਾ ਦਾ ਹਨਣ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਅਜੇਹੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਕਿਸ਼ੋ ਨੂੰ ਦਾਸ ਦਾਸੀ ਬਨਾ ਕੇ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਅਜੇਹੇ ਪਵਿਤਰ ਪੁਰਸ਼ ਛੇਦਨ ਭੇਦਨ (ਦੁੱਖਾ) ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਬਨਦੇ ਉਹ ਜਨਮ, ਜਰਾ, ਮਰਨ, ਯੋਨੀ, ਜਨਮ, ਸ਼ੰਸਾਰ, ਪੂਰਨ ਜਨਮ, ਗਰਮ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦੇ, ਉਹ ਦੰਡ ਦੇ ਭਾਗੀ ਨਹੀਂ ਬਨਦੇ, ਕੋਈ ਉਨਾ ਦਾ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਮੁਨਾ ਸਕਦਾ, ਦੁੱਖ ਤੇ ਭੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਬਨਦੇ । ਉਹ ਅਨਾਦੀ, ਅਨੰਤ, ਦੀਰਘਸਮੇਂ ਵਾਲੀ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਰੂਪੀ ਸੰਸਾਰ ਅਟਵੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਅਟਕਦੇ । ਅਜੇਹੇ ਜੀਵ ਹੀ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਨਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (41)
ܪܐ
(202)

Page #437

ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਐਨ ਆਹਾਰ ਪਰਿਗਿਆ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ (ਆਹਾਰ) ਸਬੰਧੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮਹਤਵ ਪੂਰਨ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਹਰ ਰੋਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਰਵਿਕ ਸ਼ੁਧ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਅਵਿਵੇਕੀ ਲੋਕ ਗਲਤ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਥਾਵਰ ਤੇ ਤਰਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਖੋਂ ਕਾਫੀ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾ ਯੰਤਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਕਿਸਮਾਂ, ਸਰੀਰ ਭੋਜਨ ਬਾਰੇ ਸੂਖਮ ਗਿਆਨ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਡਾਟਕਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ ਨੇ ਠੀਕ ਸਿਧ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਬੀਜ ਕਾਈਆਂ (ਬੀਜ ਹੀ ਜਿੰਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ) ਉਹ ਹਨ ਅਗਰਬੀਜ, ਮੁੱਲਬੀਜ, ਪਰਵਬੀਜ ਤੇ ਸੰਕਧ ਬੀਜ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ।
(1) ਪ੍ਰਿਥਵੀ, (2) ਪਾਣੀ, (3) ਅੱਗ, (4) ਹਵਾ, (5) ਬਨਸਪਤਿ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਹਨ। ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਹਨ । ਦੇਵਤਾ, ਨਾਰਕ, ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ਸਭ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਹੀ ਹਨ । ਮਨ ਹੀ ਜੀਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਤਰੱਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਹਿਲਣ; ਚਲਨ ਵਾਲੇ
ਜੀਵ
ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਾਧਨ । ਜਿਸ ਰਾਂਹੀ ਆਤਮਾ ਪਦਾਰਥ
(203)

Page #438

ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ । 1. ਸਰੋਤ (ਕੰਨ) 2. ਚਕਸ਼ੂ (ਅੱਖ) 3. ਘਰਾਂਣ (ਨੱਕ) 4. ਰਸ (ਜੀਭ) 5. ਸਪਰਸ਼ (ਜੋ ਇੰਦਰੀ ਛੋਹ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਵੇ) ਮਨ ਵੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅੰਦਰਲਾ ਹੈ ਬਾਹਰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਪੰਜੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਲਟ, ਲੀਖ, ਸੰਖ, ਕਰਮ, ਘਾਂਣ ਆਦਿ ਦੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਕੀੜੀ, ਚੀਚੜੀ, ਚੂ, ਲੀਖ, ਮਕੌੜਾ ਆਦਿ ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਨਾਰਕ, ਪਸ਼ੂ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਦੇਵ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵ ਹਨ ।
ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਦੇ ਭੇਦ ਮੁੱਖ ਹਨ ਸੰਗੀ , ਤੇ ਅਸੰਗੀ। ਸੰਗੀ ਪੂਰਨ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਅਸੰਗੀ ਜੀਵਾ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਧੂਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਢੰਗ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਪਖੋਂ ਭੋਜਨ ਦੇ 6 ਨਕਸ਼ੇਪ ਬੰਨਦੇ ਹਨ ਨਾਮ (2) ਸਥਾਪਨਾ (3) ਦਰੱਵ (4) ਖੇਤਰ (5) ਕਾਲ ਤੇ (6) ਭਾਵ ਨਾਮ ਅਤੇ ਭਾਵ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਭੋਜਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਦਰੱਵ ਅਹਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ- ਕਿਸੇ ਦਰਵ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ। ਉਹ ਦਰੱਵ ਸਚਿਤ ਜੀਵਾਂ ਵਾਲਾ ਅਚਿਤ (ਜੀਵ ਰਹਿਤ) ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰ (ਮਿਲੀਆਂ ਜੁਲਿਆਂ) ਹੋ ਸਕਦਾ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਸਚਿੱਤ ਦਰਵ ਹਨ । ਜੀਵ ਰਹਿਤ ਦਰੱਵ ਅਚਿਤ ਦਰਵ ਹੈ । ਸਜੀਵ-ਨਿਰਜੀਵ ਦਾ ਮੇਲ ਮਿਸ਼ਰਦਰਵ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਨਮਕ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸਚਿਤ ਅਹਾਰ ਹੈ ਦੁੱਧ ਘੀ ਆਦਿ ਅਚਿੱਤ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਖੇਤਰਾਹਾਰ-ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਲਾਹਾਰ-ਜਿਸ ਕਾਲ (ਸਮੇਂ) ਭੋਜਨ ਬਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲਾਹਾਰ ਹੈ । ਭਾਵ-ਹਾਰ-ਪ੍ਰਾਣੀ ਭੁੱਖ ਪਿਆਸ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਭਾਵ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਭਾਵਾਹਾਰ ਜੀਭ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । 1) ਔਜ ਅਹਾਰ 2) ਰੋਮ ਅਹਾਰ 3) ਪਰਕਸ਼ੇਪ ਅਹਾਰ । ਜਦ ਤਕ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ (ਐਦਾਰਿਕ) ਨਹੀਂ ਬਨਦਾ, ਤੱਦ ਤਕ ਤੇਜਸ ਤੇ ਕਾਰਮਨ ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਮਸਰ ਸ਼ਰੀਰ ਦਵਾਰਾ ਜੋ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਔਜ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਅਪਰਿਆਪਤ ਜੀਵ ਔਜ ਅਹਾਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ
( 204 )

Page #439

ਰਚਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਾਹਰੀ ਚਮੜੀ ਜਾਂ ਰੋਗ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਰੋਮ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਨਾਰਕੀ ਦਾ ਭੋਜਨ ਰੋਮ ਅਹਾਰ ਜਾਂ ਲੋਮ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਲੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਬੁਰਕੀ ਪਾਕੇ ਜੋ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਕਸ਼ੇਪ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਅਹਾਰ ਸੰਗਿਆ (ਸ਼ਕਤੀ) ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਹਾਰ ਸੰਗਿਆ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਣ ਹਨ । 1) ਜਠਰ ਅਗਨੀ ਤੇਜ ਹੋਣ ਤੇ 2) ਭੁੱਖ ਪਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ 3) ਭੋਜਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਤੇ 4) ਭੋਜਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਤੇ। ਕਈ ਅਚਾਰਿਆ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਉੱਤਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਤਦ ਤਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅੱਜ ਅਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਮਨ ਪਰਿਆਪਤੀ ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਪਰਸ਼ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਰੋਮ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਭੋਜਨ ਨਕ, ਅੱਖ, ਕੰਨ ਰਾਹੀਂ ਹਿਣ ਹੈ ਕੇ ਧਾਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅੱਜ ਅਹਾਰ ਹੈ। ਜੋ ਕੇਵਲ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਹੁਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਰੋਮ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਜੋ ਸਥੂਲ ਪਦਾਰਥ ਜੀਭ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਰਕਸ਼ੇਪ ਅਹਾਰ
ਹੈ ।
| ਗਰਭ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬਾਲਕ ਰਮ, ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਪਰਸ਼ਣ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਰੋਮ ਅਹਾਰ ਹੈ । ਪਕਸ਼ੇਪ ਅਹਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਪਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤਕਦੇ ਸਥਾਵਰ, ਦੇਵਤੇ, ਕਵਲਾਹਾਰ (ਕੇਸ਼ਪਹਾਰ) ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੂਟ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਮਨੁਖ ਪਕੇਸ਼ਪਾਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ।
ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਵਲੀ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਣ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ : 1) ਪਟਿਆਪਤੀ 2) ਵੇਦਨੀਆਂ (ਕਰਮ) ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ 3) ਅਹਾਰ ਨੂੰ ਪਚਾਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਜਸ ਸਰੀਰ ਕਾਰਣ 4) ਲੰਬੀ ਆਯੁਸ਼ ਕਰਮ ਕਾਰਣ । ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ।
( 205 )

Page #440

ਚਾਰ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ : 1. ਇਕ ਜਨਮ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਜੀਵ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ
ਪਰ ਇਹ ਸਥਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਮੇਂ ਗਰਭ ਵਿਚ ਇਹ ਜੀਵ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਸਮੁਦਘਾਤ ਦੇ ਤੀਸਰੇ, ਚੌਥੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸਮੇਂ ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਭੋਜਨ
ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । 3. ਸ਼ੈਲੇਸ਼ੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਯੋਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । 4. ਸਿਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਿਰਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ
ਕਾਰਣ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
2.
( 206 )

Page #441

ਤੀਸਰਾ ਅਹਾਰ ਪਰਿਗਿਆ ਅਧਿਐਨ
(ਸ਼ੀ ਸੁਧਰਮਾਂ ਸਵਾਮੀ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਸ਼ੀ ਜੰਬੁ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ) ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ । ਉਸ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਇਹ ਆਖਿਆ ਸੀ 'ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਇਸ ਸਰਵੱਗ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿੱਚ ਆਹਾਰ ਪਰਗਿਆ ਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ ।
“ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਵ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਪਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜ ਕਾਇਆ ( ਬੀਜ ਹੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ) ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1) ਅਗਰ ਬੀਜ 2) ਮੂਲ ਬੀਜ 3) ਪਰਵ ਬੀਜ 4 ਸੰਕਧ ਬੀਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਚ ਕਾਈਆ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜ ਤੋਂ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਉਸੇ ਬੀਜ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਮੀਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਮੀਨ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ, ਉਸ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ, ਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਵਾਧਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਹ ਜੀਵ, ਕਰਮ ਦੇ ਵਸ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਕਰਮਪੁਦਗਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਖਿਚੇ ਹੋਏ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਾਤ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਨੇਹ (ਚਿਕਨਾਹਟ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਪਰਥੀ, ਸ਼ਰੀਰ , ਅਗਨੀ ਸ਼ਰੀਰ ਹਵਾ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਬਨਸਪਤਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ (ਹਿਲਣ ਵਾਲੇ) ਤੇ ਸਥਾਵਰ (ਪ੍ਰਥਵੀ, ਹਵਾ, ਅੱਗ, ਬਨਸਪਤਿ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ) ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਅਚਿਤ (ਬੇਜਾਨ) ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਮੀਨ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ
( 207 )

Page #442

ਪਹੁੰਚਾਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜੀਵਾਂ ਵਾਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਤੇ ਉਤਪਤਿ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਹਰਲੀ ਚਮੜੀ ਰਾਂਹੀ ਭੋਜਨ ਕਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਯੋਨੀ (ਜਮੀਨ ਹੀ ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਗਰਭ ਸਥਾਨ ਹੈ ) ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਦੇ ਬੰਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਕਰਮਾ ਦੇ ਵਸ ਪੈਕੇ ਸਥਾਵਰ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ' ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ | 43
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਭੇਦ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕੋਈ ਬਨਮਪਤੀ ਦਰਖੱਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਬਿਰਕਸ਼ਯੋਨੀਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ :
ਇਹ ਰੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਰੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈਕੇ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਣਹੀ ਉਨਾਂ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਖੱਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਉਹਨਾਂ ਦਰਖੱਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਸੁਨੇਹ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਪ੍ਰਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਹਵਾ, ਬਨਸਪਤੀ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾਏ ਹੋਏ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰਾ
ਟਿਪਣੀ 43--ਭਾਵ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਾਈਆ (ਸ਼ਰੀਰ) ਧਾਰੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ
ਜੀਵ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ :1. ਅਗਰ ਬੀਜ-ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿਸੇ ਵਿਚ ਬੀਜ ਉਤਪੰਨ ਹੋਵੇ ਉਹ ਅਗਰ ਬੀਜ
ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-ਤਲ, ਅੰਬ ਅਨ ਝੋਨਾ ਆਦਿ । ਮੂਲ ਬੀਜ-ਜੋ ਮੂਲ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਮੂਲ ਬੀਜ ਅਕਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ :-ਅਦਰਕ ਆਦਿ । ਪਰਵ ਬੀਜ-ਜੋ ਪਰਵ (ਇਕ ਹਿਸੇ) ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪਰਵ ਬੀਜ
ਹਹ ਜਿਵੇਂ :--ਗੰਨਾ ਆਦਿ । | 4. ਸਕੰਧ ਬੀਜ-ਜੋ ਜੜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ ਸਕੰਦ ਬੀਜ ਹਨ । | ਇਹ ਚਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਕ ਜੀਵ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਦਰਖਤ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਲਈ ਜੋ ਦੇਸ਼ (ਭਾਗ) ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਉਹ ਦਰੱਖਤ ਉਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਲਈ ਜੋ ਕਾਲ, ਭੂਮੀ, ਪਾਣੀ, ਅਕਾਸ਼, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਇਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਦੇ ਨਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤਪਤ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕਰਮ ਵੀ ਇਕ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਕਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਹਣਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਨਸਪਤਿ
( 208 )

Page #443

ਰਾਹੀਂ ਪਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਰਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ (ਦਰੱਖਤ ਬਨਣ ਵਾਲੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਕਰਮ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈਕੇ ਬਿਰਕਸ਼ ਯੌਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ । 44
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਕਈ ਜੀਵ ਦਰੱਖਤ ਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਦਰੱਖਤ ਵਿਚ ਪੈਦਾ, ਸਬਿਤ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ, ਦਰੱਖਤ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਕਰਮ ਵੱਸ, ਕਰਮ ਕਾਰਣ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਥਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਬਨਸਪਤਿ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੇਜਾਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਏ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਖਾਏ ਪ੍ਰਥਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰੋਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲੇ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਜੀਵ
ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਕ ਜੀਵ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਬੀਜ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਹਕਾਰੀ ਕਾਰਣ-ਕਾਲ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਵੀ ਯੋਨਿਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤੱਤ ਦੇ ਕਾਰਣ ਜਿਵੇਂ ਬੀਜ ਆਦਿ ਵੀ ਹੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਵੀ ਬਿਨਾ ਇਹ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾਂ (ਆਸਰਾ) ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਦਰਖੱਤ ਵੀ ਯੋਨਿਕ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਉਸ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਜਮਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਵੀ ਦੇ ਸਨੇਹ (ਚਿਕਨਾਹਟ) ਦਾ ਇਹ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਛੂਟ ਪਾਣੀ, ਅਗਨੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਇਹ ਜੀਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਦੇ ਸਨੇਹ (ਚਿਕਨਾਹਟ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਇਹ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਥਵੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਬਨਸਪਤੀ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਪਹਿਲਾ ਉਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਥਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
( 209 )

Page #444

ਕਰਮ ਦੇ ਵੱਸ ਹੋਏ ਬਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ, ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ | 45
| ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਕ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭੇਦ ਉਪਭੇਦ ਵੀ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜੀਵ ਦਰੱਖਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦਰੱਖਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦਰੱਖਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਰੱਖਤ ਤੋਂ ਉਤਪਨ, ਦਰੱਖਤ ਵਿਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ, ਕਰਮ ਵਸ ਅਤੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਣਾ ਰਾਹੀਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਕੰਦ, ਸਕੰਦ, ਛਾਲ, ਸ਼ਾਖਾ ਵਾਲਾ, ਪੱਤੇ, ਫੁੱਲ, ਫਲ ਤੇ ਬੀਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਥਵੀ, ਜਲ, ਤੇਜ਼, ਹਵਾ, ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਜਾਨਦਾਰ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਰਸ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਮੂਲ, ਕੰਦ, ਸੰਦ, ਛਾਲ, ਸ਼ਾਖਾ, ਪ੍ਰਵਾਲ ਤੇ ਬੀਜ ਰੂਪ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ਰੀਰ ਹਨ । ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲੇ ਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪੁਦਗਲਾਂ (ਮੈਟਰ) ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਗਰਮ ਵਸ ਹੋ ਕੇ ਉਥੇ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 46 ।
|ਸ਼ੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੋਰ ਵੀ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ, ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਤੇ ਉਪਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕਈ ਜੀਵ ਦਰੱਖਤ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਦਰੱਖਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਦਰੱਖਤ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਖਤ ਤੋਂ ਉਤਪਨ, ਸਥਿਤ ਤੇ ਵਾਧਾ ਪਾਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮ ਅਧੀਨ, ਕਰਮ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨੀਕ ਅਧਿਆਹ ਨਾਮਕ ਬਨਸਪਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਬਰਿਕਸ਼ਯੋਨੀਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਵੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਥੋਂ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨਾ ਦੇ ਪੱਤੇ, ਫੁਲ, ਫਲ, ਮੂਲ, ਸਾਖਾਂ ਉਪਖਾਂ ਆਦਿ ਕਿੰਨੇ-ਕਿੰਨੇ ਰੰਗ, ਰਸ, ਰਚਨਾ ਤੇ ਗੁਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖਾਦ ਆਦਿ ਮਿਲਣ ਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਵਾਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਸੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੰਨਾ ਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਨਸਪਤੀ ਕਾਇਆ ਇਕ ਜੀਵ ਹੈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਨਾਸਪਤੀ ਕਾਈਆ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚੱਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ।
( 210 )

Page #445

ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਬਰਿਕਸ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤ ਦੇ , ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 47 ! | ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ ਕਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਹਿਲਾ ਦਸੇ ਅਪਿਆਰੁਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਵਾਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੀਵ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਥੇ ਆ ਕੇ, ਬ੍ਰਕਸਯ ਨਿਕ ਅਧਿਆਹ ਦੇ ਦਰਖਤਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਆਹ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜੀਵ ਬਿਕਯੋਨਿਕ ਅਧਿਆਰੂਹਾਂ ਦੀ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਬਨਾਸਪਤਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਭੇਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਰਖਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਧਿਆਹ (ਯੋਨੀਕ) ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੰਗ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਤੇ ਅਕਾਰ ਵਾਲੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਸ਼੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 48 ।
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਬਨਾਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦਸੇ ਹਨ , ਇਸ ਬੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਜੀਵ ਅਧਿਆਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਧਿਆਹ ਅਨੁਸਾਰ 47 ਤੋਂ 49) ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 49।
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਅਧਿਆਹ ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦਸੇ ਹਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਜੀਵ ਅਧਿਆgਹ' ਦਰੱਖਤਾਂ ਤੋਂ ਅਧਿਆਹ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੋਕੇ ਸਥਿਤੀ, ਤੇ ਵਾਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪੁਦਗਲਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਇਸ ਦਰੱਖਤ ਰੂਪ ਅਧਿਆਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਮੂਲ, ਕੰਦ, ਸਕੰਧ, ਪ੍ਰਵਾਲ, ਸ਼ਾਖਾ, ਛਾਲ, ਸਾਲ, ਆਦਿ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਧਿਆਰੁਹ ਯੋਨਿਕ,
ਟਿਪਣੀ 43-50 :-ਇਨਾ ਪਾਠਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤਿ, ਸਥਿਤੀ, ਵਾਧਾ, ਰਚਨਾ ਤੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । 1. ਬੀਚ ਕਾ ਆ ਨਾਮਕ ਬਨਾਸਪਤਿ ਕਾਈਆ ਪ੍ਰਥਵੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ | ਦਰਖੱਤਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ । 2. ਦਰਖੱਤ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਰਿਕਸ਼ਯੋਨਿਕ ਦਰਖੱਤਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ॥ 3. ਬਰਿਕਸ਼ਯੋਨਿਕ ਦਰਖੱਤ ਵਿਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ
ਵਰਨਣ !
( 21 )

Page #446

ਅਧਿਆਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਉਨਾਂ . ਅਧਿਆਹ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਜ ਤਕ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਨ ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਤੇ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 50 ..
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਨਸਪਤ ਕਾਇਆ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਕਈ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਵੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਥਵੀ ਤੇ ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਵੀ ਘਾਹ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਮੀਨ ਦੀ ਸਨੇਹ (ਚਿਕਨਾਹਟ) ਜਾਂ ਰਸ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਕਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਘਾਹ ਰੂਪ ਯੋਨੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਗੋਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾ ਹੀ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 51
ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਈ ਜੀਵ ਪ੍ਰਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਘਾਹਵਿਚੋਂ ਹੀ ਘਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ (ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਣ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ 51 ਸੂਤਰ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ) ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਈ ਜੀਵ ਘਾਹ ਤੋਂ ਘਾਹ ਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਤ੍ਰਿਣ ਯੋਨਿਕ ਨਾਂ ਦੇ ਮਨੇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਨਣ 51 ਸੂਤਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਈ ਜੀਵ ਆਦਿ ਤ੍ਰਿਣ ਯੋਨਿਕ ਕ੍ਰਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ 152
4. ਬਰਿਕਸ਼ਯੋਨਿਕ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਰੁਹ ਨਾਮ ਦੇ ਦਰਖੱਤ
ਦੇ ਭੋਜਨ ਬਾਰੇ । 5. ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਹ ਨਾਂ ਦੇ ਦਰਖੱਤ ਦੇ
ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ । 6. ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਹ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ
ਦਾ ਵਰਨਣ । 7. ਉਨਾ ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿਚ
ਵੀ ਉਤਪਨ ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ । 8. ਉਨਾ ਅਧਿਆਹ ਦਰਖੱਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
ਮੂਲ, ਕੰਦ, ਸਕੰਦ, ਪੱਤੇ, ਸ਼ਾਖਾ, ਪ੍ਰਵਾਲ, ਸ਼ਾਲ, ਫੁੱਲ, ਫਲ ਅਤੇ ਬੀਜ ਰੂਪ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣੇ ॥
(212 )

Page #447

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਵੀ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕ (ਬਿਲ) ਅਤੇ ਹਰਿਤ ਕਾਇਆ (ਹਰਿਆਲੀ) ਦੇ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ । 53
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਫੁਰਮਾਏ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜੀਵ ਪ੍ਰਥਵੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਥੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਯੋਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵਿੱਚ ਆਰਿਆ; ਵਾਯ, ਕਾਯ, ਕੁਹਣ, ਕੰਦੂਕ, ਉਪਦੇਣੀ, ਨਿਰਵੇਹਣੀ, ਸਛੱਤਰ, ਛੱਤਰਕ, ਵਾਸ਼ਨੀ ਤੇ ਕੂਰ ਨਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਦੀ ਚਿਕਨਾਹਟ (ਰਸ) ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਆਦਿ ਛੇ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰਸ ਖਿਚ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਜਾਨ (ਸੁਕ) ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਵੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਆਰਿਆ ਬਨਸਪਤਿ ਤੋਂ ਕੁਰ ਬਨਸਪਤ ਤਕ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼, ਆਕਾਰ-ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇ ਢਾਂਚੇ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੀ ਅਲਾਪਕ ਹੈ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਅਲਾਪਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭੇਦ ਵੀ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜੀਵ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਕੇ ਵਾਧਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਥੇ ਜਨਮਦੇ ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਤ ਵਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜੀਵ ਦਰੱਖਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਤ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੁਨੇਹ (ਰਸ) ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾਂ ਤੇ ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਅਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਤੇ ਅਕਾਰਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਦਸੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਅਧਿਆਚੂਹ, ਦਰੱਖਤ, ਤ੍ਰਿਣ ਤੇ ਹਰਿਤ ਦੇ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕ ਆਂਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਟਿਪਣੀ 51-53 :- ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਣ ਰੂਪ (ਘਾਹ), ਔਸ਼ਧਿ (ਦਵਾਈ) ਰੂਪ ਹਰਿਤ (ਹਰਿਆਲੀ) ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤਿਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤ, ਸਥਿਤੀ, ' ਵਾਧਾ, ਰਚਨਾਂ ਤੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ।
(213)

Page #448

ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ , ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜੀਵ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆਂਦੇ ਹਨ । ਉਥੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਦਕ, ਅਵਕ, ਪਨਕ, ਸ਼ੈਵਾਲਾ, ਕਲਮਵਕ, ਹੜ, ਕਸ਼ੇਰੁਕ, ਕੱਛਭਾਣੀ ਤਕ, ਉਤਪਲ, ਪਦਮ, ਕੁਮਦ, ਨਲਿਨ, ਭਗ, ਸਗੰਧਕ, ਪੁੰਡਰਿਕ, ਮਹਾ ਪੰਡਿਕ, ਸ਼ਤਪਤਰ ਬਹਸੱਤਰਪਤਰ, ਕਲਾਹਾਰ, ਕੋਕਨੰਦ, ਅਰਵਿੰਦ, ਤਾਮਰਸ, ਵਿਸ ਮਰਿਲ, ਪੁਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ (ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਸਨੇਹ ਤੋਂ ਭੱਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਥਵੀ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲ ਯੋਨਿਕ ਉਦਕ . (ਕਾਈਆਂ) ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੁਸ਼ਕਰਾਕਸ ਭਾਗ ਤੱਕ, ਜੋ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਜੀਵ ਦੇ ਜੋ ਭੇਦ
ਆਖੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਯੁਕਤ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਲਾਪਕ ਇਕ ਹੈ ।54
ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਹਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜੀਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿਚ ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿਚ, ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਜ਼ ਤਕ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ, ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਅਧਿਆਹ ਦਰੱਖਤਾਂ ਵਿਚ, ਅਧਿਆਹ ਯੋਨਿਕ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੋਕ ਬੀਜ ਤਕ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਤ੍ਰਿਣਾ ਵਿਚ ਣ ਯੋਨਿਕ ਤ੍ਰਿਣਾਂ (ਘਾਹਾਂ) fਚ), ਤਿਣ ਯੋਨਿਕ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਚ ਤਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਔਸ਼ਧਿ ਤੇ ਰਹਿਤ
ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਤੇਕ ਤੇ ਸਧਾਰਣ ਦੇ ਭੇਦ ਪਖੋਂ 24 ਲੱਖ ਯੋਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਿਸਮਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਇਥੇ ਖਾਲੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ । ਸਰੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਦੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਸੁਨੇਹ (ਰਸ) ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵ · ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗਤਿਆਂ ਵਿਚ ਗਮਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਔਸਧੀ ਬਨਸਪਤਿ ਦੇ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :(1) ਪ੍ਰਵੀ ਯੋਨਿਕ ਐਮਧੀ, (2) ਔਸ਼ਧੀ ਯੋਨਿਕ ਔਸ਼ਧੀ (3) ਔਸ਼ਧੀ ਯੋਨਿਕ ਅਧਿਆਹ ਅਤੇ (4) ਅਧਿਆਹ ਯੋਨਿਕ ਅਧਿਆਹ ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹਰਿਤ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕ ਹਨ (1) ਪ੍ਰਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਹਰਿਤ (2) ਹਰਤ ਯੋਨਿਕ ਹਰਿਤ (3) ਹਰਿਤ ਯੋਨਿਕ ਅਧਿਆਹ (4) ਅਧਿਆਹ ਅਧਿਆਹ
(214 )

Page #449

ਸਬੰਧੀ ਤਿੰਨ ਬੋਲ ਆਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । (ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਸਬੰਧ ਆਖੇ ਹਨ) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਯੌਨਿਕ ਆਰੀਆ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਕੂਰ ਦਰੱਖਤਾ ਸਬੰਧੀ ਉਦੇਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਬਾਰੇ, ਬਰਕਸ਼ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਬਾਰੇ, ਬਕਸ਼ਯੋਨਿਕ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਜ ਬਾਰੇ ਅਧਿਆਹ ਬਾਰੇ, ਣਾ ਵਿਚ, ਔਸ਼ਧਿ ਬਾਰੇ ਹਰਿਤ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਬੋਲ ਆਖਣੇ ਚਾਹਿਦੇ ਹਨ । ਉਦੇਯੋਨਿਕ ਉਦਕ, ਅਵਕ ਪੁਸ਼ਕਰਾਕਸ਼ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ, ਜਲਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ, ਬਰਿਕਸ਼ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ, ਅਧਿਆਹ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ, ਤ੍ਰਿਣ ਯੋਨਿਕ, ਐਸੁਧੀਯੋਨਿਕ, ਹਰਤ ਯੋਨਿਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਅਧਿਆਹ, ਤ੍ਰਿਣ, ਔਸ਼ਧਿ, ਹਰਤ, ਮੂਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਚ ਤਕ ਅਤੇ ਆਏ ਬਰਿਕਸ਼, ਕਾਏ ਰਿਕਸ਼ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਕੁਰ ਬਰਿਕਸ਼ ਉਦਕ, ਅਵਕ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੁਸਕਰਾਕਸ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਰਖਤਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਆਹ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਤ੍ਰਿਣਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਔਸ਼ਧਿਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਹਰਿਤ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਮੂਲ ਕੰਦ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬੀਜ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਅਰਿਆ ਬਰਿਕਸ਼ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ, ਪੁਰਾਕਸ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਤਰੱਸ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ਼ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਅਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।55 | ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੱਸੇ ਹਨ 1 ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਮਨੁੱਖ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਈ ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਕਈ ਅੰਤਰਦੀਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਈ ਆਰਿਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਮਲੇਛ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । | ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਬੀਜ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਕਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਉਤਪਤਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਉਤਪਤ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਪੂਰਵ ਕਰਮ ਸੰਭਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯੋਨੀ ਤੇ ਮੇਥੁਨ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ (ਤੇਜਸ ਤੇ ਕਾਰਮਨ ਸ਼ਰੀਰ) ਰਾਹੀਂ ਦੋਹਾਂ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ ਦੇ (ਚਕਨਾਹਟ) ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਉਥੇ ਇਸਤਰੀ ਰੂਪ, ਪੁਰਸ਼ ਰੂਪ ਤੇ ਨਪੁੰਸਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਮਾਤਾ ਦਾ ਰਜ ਤੇ ਪਿਤਾ ਵੀਰਜ, ਜੋ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਕਾਰਣ ਮਲਿਨ ਤੇ ਘਿਣਾ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਂ ਜਿਹੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰਸ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਜੀਵ ਉਸ ਭੋਜਨ ਦੇ ਅੰਸ ਦਾ ਅੱਜ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਵਧ ਕੇ, ਫੁਲਕੇ ਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਖਾਂਦੇ ਉਹ ਜੀਵ ਮਾਤਾ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਇਸਤਰੀ ਰੂਪ ਕੋਈ ਪੂਰਸ਼ ਰੂਪ ਤੇ ਕੋਈ ਨਪੁਸ਼ਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਬਾਲਕ ਬਣ ਕੇ ਮਾਤਾ ਦੇ
( 215}

Page #450

ਦੁੱਧ ਤੇ ਘੀ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਹ ਫੇਰ ਵਧਦੇ ਫੁਲਦੇ ਉਹ ਜੀਵ ਚੱਲ ਕੁਲਮਾਸ ਤੇ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਕਾਇਆ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਭੂਮੀ, ਅਕਰਮ ਭੂਮੀ, ਅੰਤਰ ਦੀਪ, ਆਰਿਆ ਤੇ ਮਲੇਛ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗਾ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ।56
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜਲਚਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤਰਿਚ (ਪਸ਼ੂ ਯੋਨੀ) ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮੱਛੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁਰਮਾਰ ਤਕ ਦੇ ਜੀਵ : ਪੰਜਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਜਲਚਰ ਤਰਿਯੰਚ ਹਨ। ਇਹ ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਬੀਜ ਤੇ ਅਵਕਾਸ਼ (ਸਥਾਨ)ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਗ ਹੋਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਗਰਭ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਉਹ ਜੀਵ ਗਰਭ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਦਾ ਅੱਜ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਕੋਈ ਆਂਡੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਕੋਈ ਪੋਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅੰਡਾ ਫੁਟੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਜਲਚਰ ਜੀਵ ਬਾਲਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਚ ਜਲ , ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਬੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਜੀਵ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਤਰਸ-ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਟਿਪਣੀ 56 :-1) ਇਕ ਖੁਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਘੋੜਾ, ਗਧਾ ਆਦਿ ਦੇ ਖੁਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ--ਗਾਂ, ਮੱਝ ਆਦਿ ਨੱਖਯੁਕਤ-ਹਾਡੀ. ਗੇਂਡਾ ਆਦਿ ਪੰਜੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ । 2) ਆਂਡੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਹਵਾ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਫੇਰ ਵੱਡੇ ਹੋਕੇ ਪ੍ਰਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ, ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਰਪ ਅਜਗਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ਜੋ ਛਾਤੀ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਸਿਰਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ।
3) ਚਰਮਕੀਟ, ਬਗੁਲੀ ਚਰਮਪਛੀ ਹੈ, ਰਾਜਹੰਸ, ਸਾਰਸ਼, ਬਲਾਂ, ਕੌਂ ਪੰਛੀ ਹੈ । ਢਾਈ ਦੀਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਸਮਦ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਵਿਤੱਤ ਪੰਛੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਦਾ ਆਪਣੇ ਅੰਡੇ ਨੂੰ ਢਕ ਕੇ ਬੈਠਦੀ ਹੈ । ਗਰਭ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਾ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਅਦ ਇਹ ਜੀਵ ਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਤਾ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
( 216 )

Page #451

ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਲਚਰ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤਰਿਅੰਚ ਮਛਲੀ, ਮਗਰਮੱਛ, ਕਛ, ਗ੍ਰਹ, ਘੜਿਆਲ ਸ਼ਸੁਮਾਰ ਤਕ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਮੀਨ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਬਾਰੇ ਫੁਰਮਇਆ ਹੈ । ਸਥਲਚਰ ਪਸ਼ੂ ਕਈ ਇਕ ਖੁਰ ਵਾਲੇ, ਹਾਥੀ ਆਦਿ ਤੇ ਨੋਂਹ (ਪੰਜੇ) ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਬੀਜ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਭੋਗ ਪਹਿਲੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ । ਉਹ ਮੇਥੁਨ ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਗਰਭ ਵਿਚ ਆਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਮਾਤਾ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਨੇਹ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ, ਇਸਤਰੀ, ਪੁਰਸ਼, ਤੇ ਨਸਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵ ਗਰਭ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਦੇ ਆਰਤਵ (ਰਜ) ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ਕਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਗੱਲਾ ਮਨੁਖਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਇਨਾਂ ਵਿਚ . ਕਈ ਇਸਤਰੀ, ਕਈ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਨਪੁੰਸਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਬਾਲ ਪੁਨੇ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਦੁਧ ਦੇ ਘੀ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਬੜੇ ਹੋ ਕੇ ਬਨਾਸਪਤਿ ਕਾਈਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਸ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਕਾਈਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ । ਉਨਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਥੱਲਚਰ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਤਰਿਚਯੋਨੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਅਕਾਰ, ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੰਚਇੰਦਰੀ ਤੁਰਿਅੰਚ ਪ੍ਰਾਣੀ . ਜੋ ਛਾਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਿਰਕਦੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸੱਪ, ਅਜਗਰ, ਆਸ਼ਲਿਕ ਅਤੇ ਬੜੇ ਸੱਪ, ਉਰ ਪਰਿਸਰਪ, ਸਥਲਚਰ ਪੰਚੇਇੰਦਰੀਆਂ ਤਰਿਅੰਚ ਜੀਵ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉਤਪਤਿਯੋਗ ਬੀਜ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਰਾਂਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਆਪਸੀ ਮੈਥੁਨ ਸੰਭੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਸੰਭੋਗ ਹੋਣ ਤੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਦਕਾ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਨੀਅਤ ਯੋਨੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਖੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।)
| ਇਨਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਡਾ ਫੁਟਨ ਤੇ ਕੋਈ ਜੀਵ
( 217)

Page #452

ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਂ ਨਪੁੰਸਕ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਜੀਵ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਵਾਯੂਕਾਇਆ (ਹਵਾ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਬੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਬਨਸਪਤਿ, ਹੋਰ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਨਾਂ ਉਹ ਪਰਿਸਰਪ ਸਥਲਚਰ ਪੰਚਇੰਦਰੀਆਂ ਤਰਿਯੰਚ ਦੇ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼, ਅਕਾਰ-ਪ੍ਰਕਾਰ, ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਰੀਰ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ।
| ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਾਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਮੀਨ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਭੁਜਰਿਸਰਪ ਆਦਿ ਪੰਚ ਇੰਦਰੀ ਤਰਿਯੰਚ ਹਨ ਉਨਾਂ ਬਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਭੁਜਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਮੀਨ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਗੋਹ, ਨੇਊਲਾ, ਸਿੰਘ, ਸਰਟ, ਸਲੱਕ, ਸਰਘ, ਖਰ, ਹਿਲ ਵਿਸਵੰਬਰ, ਮੁਸ਼ਕ, ਸੰਗੁਸ, ਪਦਲਾਲਿਤ, ਬਿੱਲੀ ਜੋਧ ਤੇ ਚਾਰ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਬੀਜ , ਤੇ ਅਵਕਾਸ਼, ਰਾਹੀ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਪਰਿ ਸਰਪਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਇਹ ਜੀਵ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਭੋਗ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੀ ਮਾਂ ਜਾ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਵੀ ਅਪਣੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਚਾਕੇ ਸ਼ਰੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤ ਵਾਲੇ ਭੁਜ ਪਰਿਸਰ ਸਥਲਚਰ ਪੰਚ ਇੰਦਰੀ ਤਰਿਯੰਚ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਆਖੇ ਹਨ । | ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਕਾਸ਼, ਵਿਚ ਉੜਨ ਵਾਲੇ ਤਰਿਯੰਚ ਆਖੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਚਰਮ ਪੰਛੀ, ਰੋਮ ਪੰਛੀ, ਵਿਤੱਤ ਪੰਛੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਬਾਰੇ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਪਣੀ ਉਤਪਤੀ ਯੋਗ ਬੀਜ ਤੇ ਅਵਕਾਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਭੋਗ ਤੋਂ ਇਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵ ਗਰਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ , ਬੜੇ ਹੋ , ਕੇ ਬਨਸਪਤਿ ਕਾਇਆ ਤਰਸ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਾਤ ਵਾਲੇ ਚਰਮਪੰਛੀ ਆਦਿ ਅਕਾਸ਼ਚਾਰੀ, ਪੰਚਇੰਦਰੀ ਰਿਅੰਚ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । 57 ! | ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪਨ, ਸਥਿਤ, ਵਧਦੇ, ਉਹ ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਪੂਰਵ ਕਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
( 218 ) .

Page #453

ਸਦਕਾ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪਾਣੀ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪੁਦਗਲਾ ਦੇ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਨੇਹ (ਰਸ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਜੂਨ ਵਿਚ ਉਤਪਨ, ਉਨਾ ਦੇ ਆਸਰੇ ਰਹਿਨ ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਬੱਠ ਤੇ ਮੂਤਰ ਵਿਚ ਵਿਕਲ ਇੰਦਆਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਗਉ, ਮੱਝ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਚਰਮ ਕੀਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 58 | ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਨੇਕਾ ਜੀਵਜੂਨਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਨ ਹੋਕੋ, ਕਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ, ਵਾਯੂ ਯੋਨੀਕ ਅੱਪ ਕਾਇਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅੱਧਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦੀਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਅਪਕਾਇਆਂ ਵਾਯੂ ਨਾਲ ਬਨੇ ਹੋਏ, ਵਾਯੂ ਰਾਂਹੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਨਾਲ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਪਰ ਦੀ ਹਵਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਪਰ, ਹੋਠਾਂ ਦੀ ਹਵਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਹੇਠਾ, ਤਿਰਛੀ ਹਵਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤਿਰਛੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਪਕਾਇਆ (ਜਲ) ਦੇ ਕੁਝ ਨਾਊ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-ਐਸਹਿਮ (ਬਰਫ) ਮਿਹਿਕਾ (ਕੋਤਾ) ਕੱਗੇ (ਔਲੇ) ਹਰਤਨ ਤੇ ਸ਼ੁਧ ਜਲ । ਇਹ ਜੀਵ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਵੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਵੀ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਪਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰਸ ਸਬਾਵਰ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਉਤਪਨ ਔਸ਼ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸੁਧ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਦੇ ਜੀਵਾ ਹੋਰ ਰੰਗ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼, ਅਕਾਰ, ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜੇਹਾ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਟਿਪਣੀ ਮੁਤਰ 58 :- ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਪਾਣੀ ਰੋਮ ਤੇ ਸੁਖਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਸਹਾਰ ਵਾਧਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵਿਕਲ ਇੰਦ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁਖ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕੰ, ਲੀਖ, ਖਟਮਲ ਦੀ ਉਤਪਤ · ·ਟਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਚਿਤ (ਬੇਜਾਨ) ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਕਿਰਮ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ
( 219 ) ,

Page #454

| ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਅੱ· ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਜੀਆ ਸੀ ! ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੀ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵਧਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਪਣੇ ਪੂਰਵ ਕਰਮ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਣ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਯੂਨੀਕ-ਜੁੱਲ ਵਿੱਚ ਜਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਜੀਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਯੋਨੀਕ ਜਲ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਚਾਕੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਰੱਸ ਦੇ ਸਥਾਵਰ ਯੋਨੀਕ ਉਦਕ (ਔ} ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਰਨ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਜਲਯੋਨੀਕ ਜਲਕਾਇਆ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਨੇ ਹੀ ਜੀਵ ਉਦਕ ਯੋਨੀਕ ਉਦਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾ ਸਦਕਾ ਆ ਕੇ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਉਦਯੋਨੀਕ ਉਦਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਦਯੋਨੀਕ ਉਦਕਾ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਉਦਕਾ ਦੇ ਸਨੇਹ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆ ਆਦਿ ਦਾ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਰੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਕਯੋਨੀ ਵਾਲੇ ਉਦਕਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾ ਰੰਗ, ਰੂਪ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਉਦਯੋਨੀਕ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਵਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਦੀ ਤਰਾਂ ਘਮਨ ਫਿਰਨ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀਂ। ਸਚਿਤ ਅਗਨੀ ਕਾਇਆ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਕਲੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ (ਦੇ ਇੰਦਰ ਤੇ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀ) ਤੱਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਜਿਸ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸਰੀਰ ਹੈ (ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਹਦੀ ਹੈ । ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਲ ਮੂਤਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਜੀਵ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਦੋਹੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਭੱਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮਲ ਮੂਤਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਦੇ ਹਨ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਸ਼ੂ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ਚਮੜੀ ਦੇ ਕੀੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਗਾਂ ਮੱਝ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਰਮ ਕੀਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗਾਂ ਮੱਝ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਖਾਕੇ ਖੱਡ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਇੰਨਾਂ ਖੱਡਾਂ ਤੋਂ ਖੂਨ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਵਿਕਲ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ ਖੁਨ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
( 220 )

Page #455

ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਪਣੇ ਪਿਛਲੇ , ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਉਦਯੋਨੀਕ ਉਦਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਥੇ ਉਹ ਜੀਵ ਉਦਯੋਨੀਕ ਉਦਕ ਵਿੱਚ ਤਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਦਕ ਯੋਨੀ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਾਣੀ ਵੀ ਕਾਇਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਨੀਕ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਅਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ । 59
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਹੋਰ ਗੱਲਾ ਦਸੀਆ ਸਨ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਨੇ ਹੀ ਜੀਵ ਪੁਰਵ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ. ਉਥੇ, ਕੀਤੇ ਕਰਮਾ ਦੇ ਫਲ ਸਦਕਾ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਗਨੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਨੇਹ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਰੱਸ-ਸਥਾਵਰ ਅਗਨੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਸਰੀਰ ਵੀ ਅਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਨ ਗੰਧ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਬਲ ਉਦਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ , ਫਰਮਾਈ ਹੈ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜੀਵ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ, ਉਥੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਨ, ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵਾਯੁਕਾਇਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਅਲਾਪਕ ਅਗਨੀ ਭਾਈਆ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । 60
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਫਰਮਾਈ ਸੀ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਜੀਵ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ ਅਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਤਰੱਬ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਸਚਿਤ ਤੇ ਅਚਿਤ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੀ, ਸਰਕਰਾਂ (ਸ਼ੁਕਰਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ) ਤੇ ਬਾਲੂ (ਰੇਤ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਭਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਾਥਾਂ ਰਾਂਹੀ ਭੇਦ ਸਮਝਨਾਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਸ਼ਕਰਾ, (ਕੰਕਰ) ਬਾਲੂ (ਖੇਤ) ਪੱਥਰ, ਸਿਲ ਨਮਕ, ਲੋਹਾ,
Hਲ ਨਮਕ, ਲੋਹਾ ਤਾਂਬਾ, ਚਾਂਦੀ, ਸੋਨਾ, ਹੀਰਾ, ਹੀਰਾ, ਹੜਤਾਲ, ਹਿੰਗਲੂ, ਮਨਸਿਲ ਸਾਸਕ, ਅੰਜਨ
ਵਾਲ, (ਮੰਗਾ) ਅਭਰਕ, ਅਭਰਬਾਲੁਕਾ ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ । ਗੋਮੇਧ, ਰੁਚਕ, ਅੰਕ, ਸੁਫਟਿਕ, ਲੋਹਿਤਾਕਸ਼, (ਰਤਨ) ਮਰਕਤ, ਮਸਾਨ
( 221 )

Page #456

ਗਲ, ਭੁਜ ਪਰਿਮੋਚਕ, ਬਿੰਦਰਨੀਲ, ਮਨੀ, ਚੰਚਨ, ਗੋਰਕ, ਹੰਸ ਗਰਭ, ਪੁਲਕ, ਸੋਗਧਿਕ, ਚੰਦਰਭ, ਬੇਡਰਿਆ, ਜਲਕਾਂਤ, ਸੂਰਿਆ ਕਾਂਡ, ਇਹ ਸਭ ਮਣੀਆ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ।
ਉਪਰੋਕਤ ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਖੇ ਜੋ ਮਨੀ ਰਤਨ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸੁਰਿਆਕਾਤ ਯੋਨੀ ਵਿਚ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜੀਵ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾ ਦੇ ਸਨੇਹ (ਰਸ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਆਦਿ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸੁਰਿਆਕਾਂਤ ਮਣੀ, ਜੀਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼, ਆਕਾਰ, ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਆਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਆਲਾਪਕ ਜਲ ਦੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣੇ ਚਾਹਿਦੇ ਹਨ । 61
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ `ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਸਬੰਧੀ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਆਖੀਆਂ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਸਾਰੇ ਭੂਤ, ਸਾਰੇ ਜੀਵ, ਸਾਰੇ ਸਤੱਵ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਥੇ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਵਾਧਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਵਧਦੇ ਫੁਲਦੇ ਹਨ ਸ਼ਰੀਰ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾ ਦੇ ਅਪਰ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ
ਕਰਮ ਹੀ ਯੋਨੀ
।
ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਗਤਿ ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਕਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਵਸਾਥਾਵਾਂ ਵੱਸ ਦੁੱਖ ਦੇ ਭਾਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ “ਹੇ ਚੇਲਿਓ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਝੋ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਹਾਰ ਗੁਪਤ, ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਚਾਰਿਤਰ ਸਹਿਤ, ਸਮਿਤਿ ਸੰਜਮ ਪਾਲਨ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹੋ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ।”
(222)

Page #457

.
ਚੋਥਾ ਅਧਿਐਨ-ਤਿਖਿਆਨ ਕਿਆ .
ਤਿਖਿਆਨ ਜਾਂ ਪਚਖਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਚੋਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਮਚਰਜ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਆਦਿ ਮੂਲ ਨਾਂ ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਵਤ) ਗੁਣ ਅਤੇ ਸਮਾਇਕ ਆਦਿ ਉੱਤਰ ਗੁਣਾ ਦੇ ਪਾਲਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਕਾਰਣਾ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ।"
ਪੱਛਖਾਨ ਆਤਮ ਸ਼ੁਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਅਪਛਖਾਨ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪਕਾਰੀ) ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਤਿਆਗ ਯੋਗ ਹੈ । ਪੱਛਖਾਨ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਅਸੰਜਤ, ਅਵਿਰਤ (ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਾਪੀ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ) (ਪਾਪ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ) ਬਾਲ, ਐਸਵਰਿਤ (ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਹਾ ਨੂੰ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਅਗਿਆਨੀ, ਸੋਇਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪਾਪੀ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਛੇ ਜੋ ਆਤਮਾ ਕਾਈਆ ਦੇ ਜੀਵਾ ਦੀ ਹਤਿਆ ਦੇ ਤਿਆਗ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਤਿਆ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਛੂਟ ਲੈ ਲਈ ਹੈ ਉਹ ਆਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 6 ਕਾਈਆ ਜੀਵਾ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਰਖਨ ਲਈ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਅਜੇਹਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਹਤਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਜੀਵ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਕਦੇ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ?
ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ “ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਹਤਿਆਰਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ “ਮੈਂ ਫਲਾਨੇ ਹਿਸਥੀ ਜਾਂ ਹਿਸਥੀ ਪੁਤਰ ਜਾਂ ਰਾਜਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕਰਨੀ ਹੈ ? ਅਜੇ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਸੋ ਜਾਵਾਂ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਘਰ ਵਿਚ ਘੁਸ ਕੇ, ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਰਾਗਾਂ ।" ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਚਾਹੇ
ਵੇ, ਚਾਹੇ ਜਾਗੇ, ਚਾਹੇ ਚਲੇ, ਚਾਹੇ ਬੈਠੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਲਗਾਤਾਰ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਭੈੜੀ ਭਾਵਨਾ ਵਲ ਲਗਿਆ ਰਹੇਗਾ । ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾੜਾ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਦੁਸ਼ਟ ਮਨ ਵਿਰਤੀ ਕਾਰਣ ਉਹ ਹਰ ਪਲ, ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਜੀਵ
223 '

Page #458

ਪਛਖਾਨ ਰਹਿਤ ਹੈ । ਸੱਜਮਹੀਨ ਹੈ· 1 ਚਿੰਜਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਰਣ ਉਹ ਕਰਮ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਸੰਜਮੀ ਸਾਧਕ ਲਈ ਪਾਪ ਕਾਰੀ (ਸਾਵਦਯ) ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਦਾ ਪੱਛਖਾਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਅੰਸ਼ ਵਿਚ ਉਹ ਪਾਪਕਾਰ ਵਿਰਤੀ ਦਾ ਚਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਨੇ ਅੰਸ਼ ਉਸ ਦਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਰੁਕਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਪੱਛਖ਼ਾਨ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਾਪਕਾਰੀ ਵਿਰਤੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਜਾਂ ਮਰਿਆਦਾ ਵਿਚ ਰਖਨ ਲਈ ਪੱਛਖਾਨ (ਨਿਯਮ) ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਅਚਾਰਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਦੀ ਆਪਸੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈਂ ।

Page #459

ਚੋਥਾ ਤਿਖਿਆਨ ਕਿਆ ਅਧਿਐਨ
(ਸ੍ਰੀ ਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਿਸ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਨਿਰਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਤਿਖਿਆਨ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਉ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਆਤਮਾ ਭਾਵ ਸ਼ਰੀਰ ਧਾਰੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਅਤਿਖਿਆਨ ਸਾਵਦਯਕਰਮ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਤਮ ਅਕ੍ਰਿਆ (ਸ਼ੁਭਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ (ਉਦੇ) ਵਿਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਏਕਾਂਤ ਰੂਪ (ਇਕ ਤ ਨਾਲ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਏਕਾਂਤ ਹੀ ਬਾਲ ਭਾਵ ਅਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਏਕਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁੱਤਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਆਤਮਾ ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਤਮਾਂ ਪਾਪ ਕਰਮਾ ਦਾ ਘਾਤ ਤੇ ਤਿਖਿਆਨ-ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਅਸੰਯਤ (ਸੰਜਮ ਬਹਿਤ) ਅਵਿਰਤ ਵਿਰਤੀ) ਰਹਿਤ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਅਤੇ ਤਿਖਿਆਨ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ, ਸੰਵਰਰਹਿਤ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਦੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਏਕਾਂਤ ਬਾਲ ਤੇ ਸੋਇਆ ਹੋਇਆ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ, ਜੋ ਮਨ ਬਚਨ, ਕਾਈਆ ਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਨਾ ਵੇਖੇ । (ਭਾਵ ਧ ਗਿਆਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ) ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । 63 ।
63
ਇਥੇ ਜੀਵ ਲਈ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਆਤਮਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਯੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ ਜਨਮਦਾ ਹੈ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਤਮਾਂ ਹੈ । ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਜੀਵ ਮਿਥਿਆਤਵ, ਅਵਿਰਤ, ਪ੍ਰਮਾਦ, ਕਸ਼ਾਏ ਅਤੇ ਯੋਗ (ਮਨਬਚਨ-ਕਾਇਆਂ ਦਾ ਮੇਲ) ਕਾਰਣ ਅਤਿਖਿਆਨ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ' ' ਪੁਰਵ ਕੀਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ, ਪਛਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗਰਹਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਪਾਪ ਕਰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਕੰਲਮ ਹੀ ਤਿਖਿਆਨ ਹੈ ।
ਜੀਵ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿ ਉਹ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਪ ਨਾਂ ਕਰੇ । ਅਸੰਯਤ-ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਦੇ ਪਾਪ (ਸਾਵਦਯ) ਕੰਮ ਵਿਚ ਲਗਾ ਹੋਵੇ ! ਅਵਿਰਤ-ਭੂਤ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਸੰਬੰਧੀ ਪਾਪ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਾ ਪਾਉਣਾ । ਅਤਿਖਿਆਤ ਪਾਪ ਕਰਤਾ-ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਪ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਸੰਵਿਰਤ-ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰਥ ਹੈ ।
22..

Page #460

ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ : ਪਾਪੀ ਮਨ ਵਾਲੇ, ਪਾਪੀ ਬਚਨੇ ਵਾਲਾ, ਪਾਪੀ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਨ, ਬਚਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਵਾਕ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ · ਹਨ, ਜੋ ਪਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥੋੜੀ ਜੇਹੀ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
“ਕਿਸ ਕਾਰਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ'' ਪਾਪੀ ਮਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮਾਨਸਿਕ ਪਾਪ ਕਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਾਪੀ ਵਚਨ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਾਪੀ ਸ਼ਰੀਰ ਨਾਲ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਸਕ ਧੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਾਨ ਬੁਝ ਕੇ, ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਤੇ ਵਾਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਫ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ ਅਜੇਹੇ ਗੁਣਾ ਵਾਲਾ ਹੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਫੇਰ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜੋ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਿ ਮਨ ਪਾਪੀ, ਬਚਨ ਪਾਪੀ, ਸ਼ਰੀਰ ਪਾਪੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਾਪੀ ਮਨ ਬਚਨ, ਕਾਇਆ ਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਪ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵ ਅਵਿਅੱਕਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਲਾ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਭਧੀ ਜੋ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਮਿਥਿਆ ਹੈ ?
ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਉਤਰ ਦਾਤਾ ਆਖਦਾ ਹੈ'' ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਆਖਿਆ ਸੀ ! ਚਾਹੇ ਪਾਪੀ ਮਨ, ਪਾਪੀ ਵਚਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਘਟ ਵਿਕਾਸ ਵਾਲੇ ਮਨ ਦਾ (ਅਵਿਕਲ) ਹੋਵੇ । ਉਹ ਚਾਹੇ ਮਨ, ਵਚਨ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਸਮਝ ਬੁੱਝ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਨਾ ਵੇਖਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵ ਉਹ ਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਯੋਗ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਹੋਵੇ ਉਹ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ । ' ' ' ' '
ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਸਚਾਈ ਕੀ ਹੈ ? ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਗੁਰਦੇਵ ਆਖਦੇ-ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੇ ਛੇ ਕਾਇਆ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਫਰਮਾਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਰੱਸ ਤੱਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ , ਜੀਵ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਉਤਪਨ ਪਾਪ ਨੂੰ ਤਿਖਿਆਨ (ਤਿਆਗ) ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਦਾ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਘਾਤ ਵਲ ਚਿੱਤ ਲਗਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤਿਪਾਤ (ਹਿੰਸਾ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ' ਪਰਿਹਿ ਤੱਕ, ਕਰੋਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸਲੰਯ, ਤੱਕ ਦੇ ਪਾਪ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦੇ, ਉਹ ਚਾਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ।
226 .

Page #461

ਅਚਾਰਿਆਂ (ਗੁਰੂ ਦੇਵ) ਹੋਰ ਆਖਦੇ ਹਨ--ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਕ ਹਤਿਆਰੇ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਹਤਿਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਿਸਥੀ, ਹਿਸਥ ਪੁਤਰ, ਰਾਜਾ, ਰਾਜ ਮੁਲਾਜਿਮ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਾਕ ਵਿਚ ਲਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਦ ਸਮਾ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਖਤਮ ਕਰਾਂਗਾ । ਉਸ ਹਿਸਥੀ, ਹਿਸਥ ਪੁੱਤਰ, ਰਾਜਾ, ਰਾਜ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਘਰ ਸਾਂਗਾ, ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਹਤਿਆਂ ਕਰਾਂਗਾ।' ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਵਿਕਲਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰਨ, ਕਾਰਣ ਉਹ ਹਥਿਆਰਾ ਦਿਨ ਰਾਤ, ਸੌਂਦੇ, ਜਾਗਦੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਧੇੜ ਬੁਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਦਾ ਸਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਿਤਰੂਪੀ ਦੰਡ ਵਿਚ ਸਦਾ ਹਤਿਆ ਦਾ ਦੁਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਰਖਨ ਵਾਲਾ ਹਥਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ?
: ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼ੀ ਦੇ ਇਸ ਉਦਾਹਰਨ ਤੇ ਚੇਲਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜ । ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਕਤਲ ਵਾਲਾ ਕਾਤਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।” ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ ਇਸ ਉਦਾਹਰਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਹਿਸਥ, ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਪੁੱਤਰ, ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਾਲਾ ਹਿੰਸਕ ਪੁਰਸ਼ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਸਾਗਾ, ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦੇਵਾਗਾ'' ਅਜੇਹੇ , ਵਿਚਾਰ ਕਾਰਣ ਉਹ ਦਿਨ ਰਾਤ, ਸੌਦੇ, ਜਾਗਦੇ, ਹਰਦਮ ਘਾਤ ਲਾਈ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਨੀਆਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਧੋਖਾ ਦੇਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਲਾਕੀ ਵਾਲੀ ਬੁਧੀ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭੂਤ, ਜੀਵ ਤੇ ਸਤੱਵ ਦਾ ਦਿਨ ਰਾਤ, ਸੌਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸਦਾ ਬੈਰੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਝੂਠੀ ਬੁਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਾਤ ਦਿਨ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੂਰਖਤਾ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਵਲ ਚਿਤ ਲਾ ਕੇ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰਣਤਿਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ 18 ਪਾਪਾ ਵਿਚ ਰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਇਸੇ ਲਈ ਅਜੇਹੇ ਜੀਵਾ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ (ਜੀਵ) ਸੰਜਮ ਹੀਨ, ਅਵਿਰਤ, ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਤੇ ਪੱਛਖਾਨ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਪਾਪ ਕ੍ਰਿਆ ਵਾਲੇ, ਸੰਵਰ ਰਹਿਤ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਅਗਿਆਨੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਏ ਹਨ । ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਮਨ, ਵਚਨ, ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਵਾਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ, ਸੁਪਨੇ ਨਾ ਵੇਖਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਤਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਾਲਾ ਕਾਤਲ ਪੁਰਸ਼, ਹਿਸਥ, ਹਿਸਥ ਪੁਤਰ ਰਾਜਾ, ਰਾਜ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੌਦੇ ਜਾਗਦੇ ਉਹ ਘਾਤ ਲਗਾਈ ਰਖਦਾ ਹੈ ਵੈਰ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਦਾ ਉਧੇੜਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਵਕ ਹਿੰਸਕ
227

Page #462

ਵਿਚਾਰ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਤਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿੰਸਕ ਭਾਵ ਰਖਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਯ ਤਕ 18 ਹੀ ਪਾਪਾ ਵਿਚ ਲਗਾ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਦਿਨ, ਰਾਤ ਸੌਦੇ ਜਾਗਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਰਖਦਾ, ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਵਕ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਚਿੱਤ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਜਦ ਤਕ ਤਿਖਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਤੱਦ ਤਕ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । 64 !
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਪਹਿਲਾ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਸੰਸਾਰੁ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅਜੇਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਅਕਾਰ ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਨਾ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਹਿਤਕਾਰੀ ਹਨ, ਨਾ ਜਾਣੂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਇਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰਤੀ ਰੁਖਨਾ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਸੌਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਵਿਰਤੀ ਰਖਨਾ, ਧੋਖੇ ਦੇਣ ਲਈ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਹਿਨਾ ਤੇ ਮੂਰਖਤਾ ਪੂਰਵਕ ਹਿੰਸਕ ਚਿੜ ਰਖ਼ਨਾ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀੜਿਪਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ ਦੇ ਪਾਪ ਤਿ ਫਸੇ ਰਹਿਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । 65 ।
ਅਚਾਰਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ਸੰਗੀ (ਵਿਕਸਤ ਮਨਵਾਲੇ ਜੀਵ) ਦਿਟਾਂਤ ਅਸੰਗੀ (ਘੱਟ ਵਿਕਸਤਮਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ) ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਉਹ ਸੰਗੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਕਿ ਹੈ ? ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਖਨ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਰਿਆਪਤ · ਜੀਵ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਤਕ 6 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਜੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪਣਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜੇਹਾ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰਥਵੀ ਕਾਇਆ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਾਰੀ ਜਮੀਨ ਤੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਾਉਂਦਾ । ਉਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇਹ ਆਖਿਆ
64 ਜੀਵ ਚਾਹੇ ਵਿਕਸਤ ਮਨ (ਸੰਗੀ) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਸੰਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਵਿਕਲਇਦੇਰੀ ਹੋਵੇ | ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਸੰਭਧ 6 ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਪਾਪ
ਕਰਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬੱਚ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਸੰਭਧੀ ਖਾਲੀ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਸੰਭਧ ਨਹੀਂ ਮਨ
ਤੇ ਵਚਨ ਨਾਲ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 65 ਚੇਲਾ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਜੀਵ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਅਗਿਆਤ, ਅਣਡਿਠੇ ਹਨ
ਜਿਨਾਂ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਹਨ ।
2:28

Page #463

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਜਮੀਨ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ fਪ੍ਰਵੀ ਕਾਂਇਆ ਦਾ ਅਸੰਜਮੀ, ਅਵਿਰਤ, ਨਾਸ਼ਕ, ਤਿਖਿਆਨ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਰੱਸ ਕਾਇਆ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾ ਤਿ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਰਸ 6 ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹੋ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ 6 ਕਾਇਆ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਛੇ ਜੀਵ ਨਿਕਾਏ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਸੰਯਤ, ਅਵਿਰਤ, ਹਿੰਸਕ, ਤਿਖਿਆਨ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਹ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਸੁਪਨੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਵੇਖਦਾ ਭਾਵ ਉਹ ਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਯੋਗ ਚੇਤਨਾ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਗੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਹੈ । " ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਪੁਛਦਾ ਹੈ “ਹੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ! ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਅਸੰਗੀ ਦਾ ਜੋ ਦਿਸ਼ਟਾਤ ਦਸਿਆ ਹੈ ਉਹ ਫੁਰਮਾਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰੋ । (ਗੁਰੂਦੇਵ ਆਖਦੇ ਹਨ) “ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਨਸਪਤੀ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਤਕ ਪੰਜ ਸਥਾਵਰ ਤੇ ਛੇਵੇ ਤਰੱਸ ਜੋ ਅਸੰਗੀ (ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਵਾਲੇ) ਜੀਵ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ' ਨਾ ਤਰਕ ਹੈ ਨਾਂ ਸੰਗਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਬੁਧੀ ਹੈ, ਨਾ ਚਿੰਤਨ ਹੈ ਨਾ ਬੋਲੀ ਹੈ, ਨਾ ਤਾਂ ਖੁਦ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਨਾ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਕੁਝ ਕਰਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ । | ਉਹ ਅਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ, ਜੀਵਾਂ, ਸੱਤਵਾ ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਤ, ਸੌਦੇ, ਜਾਗਦੇ, ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ 'ਧੋਖਾਂ ਦੇਨਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਹਿੰਸਕ ਚਿੱਤ ਵਿਰਤੀ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਦੀ ਪ੍ਰਾਣਤਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੱਲਯ ਤਕ 18 ਪਾਪਾ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਪਾਸ ਦਰਵ ਤੇ ਭਾਵ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਪਾਸੇ ਮਨ (ਵਿਕਸਤ ' ਮਨ) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ! ਵਚਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਜੀਵ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਭੂਤਾ, ਜੀਵਾ ਤੇ ਸੱਤਵਾ ਦੇ ਹਿੰਸਕ-ਦਿਨਰਾਤ, ਸੌਦੇ ਜਾਗਦੇ, ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰਣੀਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਤਕ 18 ਪਾਪਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾ ਦੇ ਦਰਵ ਮਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਭੂਤਾ, ਜੀਵਾ ਤੇ ਸੱਤਵਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ, ਦੇਣਾ ਵਿਲਾਪ, ਸੰਤਾਪ, ਰੁਦਨ, ਪੀੜਾ, ਹਤਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
229 '

Page #464

ਨੂੰ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਦੁਖ, ਸੋਗ, ਵਿਲਾਪ, ਸੰਤਾਪ, ਰੁਦਨ ਪੀੜ, ਬੰਧਨ ਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਦੇਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਪ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਸੰਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪ੍ਰਣਾਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਝੂਠ ਤੇ ਪਰਿਹਿ ਤਕ, ਫੇਰ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਸਥਾਨਾ ਵਿਚ ਰਾਤ ਦਿਨ ਪਾਪ ਕਰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਜ਼ਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਗੀ ਹੋ ਕੇ ਅਸੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਸੰਗੀ ਹੋ ਕੇ ਸੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੰਗੀ ਤੇ ਅਸੰਗੀ ਪਾਪ ਕਰਮ ਤੋਂ ਅੱਡ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਕਰਮ ਨਾ ਝਾੜਦੇ ਹੋਏ, ਨਾ ਛੇਕਦੇ ਹੋਏ, ਨਾ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਅਸੰਗੀ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਸੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਸੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਸੰਗੀ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਅਸੰਗ ਸਰੀਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਦੇ ਸੰਗੀ ਤੋਂ ਸੰਗੀ ਵੀ ਬਨਦੇ ਹਨ । ਅਸੰਗੀ ਤੋਂ ਅਸੰਗੀ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੋ ਸੰਗੀ. ਜਾ ਅਸੰਗੀ ਜੀਵ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਿਥਿਆਤਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮੂਰਖਤਾ ਨਾਲ ਹਿੰਸਕ ਚਿਤਵਿਰਤੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਣੀਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ 18 ਪਾਪਾ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । “ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸੰਤ, ਅਵਿਰਤ, ਕ੍ਰਿਆ ਵਾਲੇ, ਪਾਪੀ ਤਿਖਿਆਨ ਤੇ ਸਬਰ ਰਹਿਤ, ਏਕਾਂਤ ਹਿੰਸਕ, ਏਕਾਂਤ ਅਗਿਆਨੀ, ਤੇ ਸੁਤੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਚਾਹੇ ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਨਾ ਵੇਖਦੇ ਹੋਣ, ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਵਾਲੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । 66 )
66 ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚ ਮਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅਵਿਕਸਤ ਮਨ ਵਾਲੇ ਅਸੰਗ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਾਪ
ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਸੰਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵ, ਸਮਿਅੱਕ ਗਿਆਨ ਖਾਸ ਚੇਤਨਾ, ਅਤੇ ਦਰਵੱਮਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਸੋਏ ਹੋਏ, ਮਤਵਾਲੇ ਜਾਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਹਵਾ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਬਨਸਪਤਿ ਤਕ (ਸਥਾਵਰ) ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਅਸੰਗਾਂ ਹਨ । ਦੋ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵੀ ਅਸੰਗੀ ਹਨ । ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਤਰਸ ਜੀਵਨ ਅਸੰਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । , ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸੰਗੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਤਰਕ, ਸੰਗਿਆ, ਬੁੱਧੀ, ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਪਛਾਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਚਿੰਤਨ, ਮਨਨ, ਸ਼ਬਦ, ਉਚਾਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਕੋਈ ਕੰਮ ਖੁਦ ਕਰਨਾ, ਕਰਾਉਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਆਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਰਖਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂ
(ਬਾਕੀ ਸਫ਼ਾ 231 ਤੇ)
230

Page #465

ਫੇਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ, ਗੁਰੂ ਦੇਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਕਿ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਯਤ, ਵਰਤ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਤਿਖਿਆਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਅਚਾਚਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ'' ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਾਰਣ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਡੰਡਾ, ਹੱਡੀ, ਇੱਟ ਮੁਕਾ, ਠੀਕਰ ਨਾਲ ਡਰਾਉਨ ਨਾਲ ਗੜਬੜ, ਕਰਨ ਤੇ, ਇਕ ਹੀ ਰੋਮ ਪੁਟਨ ਤੇ ਭੈ ਕਾਰਣ ਦੁੱਖ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ'' ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤੇ ਸੱਤਵ ਡੰਡੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਠੀਕਰ ਤੱਕ ਦੇ ਮਾਰਨ ਭੇ, ਡਰਾਉਣ ਤੇ ਇਕ ਰੋਮ ਤੱਕ ਪੁਟਨ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਦੁਖ ਤੇ ਭੈ ਕਾਰਣ ਦੁਖ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਜਾਨ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਭੂਤ ਸਤਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ, ਨਾ ਉਪਦਰਵ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਇਹ ਅਹਿਸਾ ਧਰਮ ਹੀ ਧਰੁਵ ਹੈ ਨਿੱਤ ਹੈ, ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ । ਲੋਕ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ
| ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ 'ਸਾਧੂ ਪ੍ਰਣੀਤਿਪਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਲਯ ਤਕ 18 ਪਾਪਾ ਛੱਡਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਦੰਦ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਕੜੀ ਦਾਤੂਨ, ਮੰਜਨ, ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਦੰਦਾ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਲਈ ਨਾ ਵਰਤੇ । ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਮਾ ਨਾ ਪਾਵੇ, ਨਾ ਹੀ ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਨਾਲ ਪੇਟ ਸਾਫ ਕਰੇ । ਨਾ ਹੀ ਧੂਫ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਸੰਗਧਿਤ ਕਰੇ ।
| ਅਜੇਹਾ ਸਾਧੂ ਪਾਪ ਕਿਆ ਰਹਿਤ, ਹਿੰਸਾ ਰਹਿਤ, ਕਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੱਭ ਰਹਿਤ, ਉਪਸ਼ਾਤ ਤੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇ । ਅਜੇਹਾ ਤਿਆਗੀ ਤਿਖਿਆਨੀ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇਵ ਨੇ ਸੰਯਤ, ਵਿਰਤੀ ਵਾਲਾ, ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ,
ਤਿਖਿਆਨੀ, ਅਕ੍ਰਿਆ (ਪਾਪ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿੰਤ) ਸਵੰਰ ਵਾਲਾ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੰਡਤ (ਗਿਆਨੀ) ਕਿਹਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ 167
ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾਂ, ਤਿਖਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦਾ ਖਾਸ ਵਿਉਪਾਰ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਮਿਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ ਸਲਾਹ ਤਕ ਦੇ 18 ਪਾਪ ਲਗਦੇ ਹਨ !
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਤਿਖਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਭੇੜੇ ਇਰਾਂਦੇ ਕਾਰਣ ਇਹ 18 ਪਾਪ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਸਾਸਤਰ ਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸੰਗੀ ਅਸੰਗੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਸੰਗੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਸੰਗੀ ਸਗੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਸੰਗ ਅੰਗੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੰਗੀ ਸੰਗੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਜੀਵ ਇਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਪਾਪ ਤੇ ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲੇ । ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੰਤ ਅਵਿਰਤ ਜੀਵ ਭਾਵੇਂ ਸੰਗੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਸੰਗੀ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਜੀਵ ਤਿਖਿਆਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ (ਤਿਖਿਆਨ) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
231

Page #466

ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਐਨ-ਅਨਗਾਰ ਸ਼ਰੂਤ-ਆਚਾਰ ਰੁਤ
ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਉਸ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਚਾਰ (ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ) ਤੇ ਅਨਾਚਾਰ (ਛਡਨ ਯੋਗ) ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੋ ਆਚਾਰ ਪਾਲਨ ਅਤੇ ਅਨਾਚਾਰ ਛੱਡਣ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੋ ਆਚਾਰ ਪਾਲਨ ਅਤੇ ਅਨਾਚਾਰ ਛੱਡਣ ਵਿਚ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਭੇੜਾ ਰਾਹ ਛਡ ਕੇ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲਾ, ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਕੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮੰਜਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਆਚਾਰ ਦਾ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਹੈ ਉਹ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਭਧਿਤ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਾ ਅਨਗਾਰ ਸ਼ਰੂਤ ਹੈ । ਨਿਰਯੁਕਤੀਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸਾਰ ਅਨਾਚਾਰ ਨਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਯੋਗ] ਦਾ ਤਿਆਗ ਦਸੀਆ ਹੈ । ਜਦ ਤਕ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਆਚਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਅਨਾਚਾਰੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ । ਨਾਂ ਹੀ ਅਗਿਆਨੀ ਸਾਧਕੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਤੇ ਛਡਨ ਯੋਗ ਵਿਚ ਭੇਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ 33 ਥਾਵਾਂ ਹਨ । 1 ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਏਕਾਂਤ ਵਾਦ ਨੂੰ ਨਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਦਸਿਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦੀ ਹੈ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਹੋਰ ਧਰਮ ਹੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਚਾਈ ਦੇ ਬਹੁ ਪਖਾਂ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਈਆ ਵੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤਵਾਦ ਨੂੰ ਛਡਨ ਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਇਸ ਬਾਅਦ ਲੋਕ-ਅਲੋਕ, ਜੀਵ-ਅਜੀਵ, ਧਰਮ-ਅਧਰਮ, ਬੰਧ-ਮੋਕਸ਼, ਪੰਨਪਾਪ, ਆਸ਼ਰਵ ਸੰਬਰ, ਨਿਰੰਜਰਾ, ਕ੍ਰਿਆ ਅਭਿਆ, ਕਰੋਧ, ਮਾਨ ਮਾਇਆ, ਲੋਭ ਰਾਗ, ਦਵੇਸ਼, ਸੰਸਾਰ, ਸਿਧੀ, ਅਸਿਧੀ, ਦੇਵ, ਦੇਵੀ, ਸਾਧੂ, ਅਸਾਧੂ, ਕਲਿਆਨ, ਅਕਲਿਆਨ ਸੰਭਧੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਰ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਾਲਿਆ ਨੂੰ ਅਨਾਚਾਰੀ (ਨਾ ਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ] ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਨ ਦੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
232

Page #467

ਪੰਜਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਅਨਾਗਾਰ ਸ਼ਰੂਤ-ਅਚਾਰ ਸ਼ਰੁਤ
· ਆਸ਼ੂਗਿਆ-ਸੱਤ ਤੇ ਅਸੱਤ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਸਾਧਕ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਵਾਕ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ (ਮਹਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਧਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵੀਰਾਗ ਧਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਦੇ ਦੁਰਚਾਰ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰੇ । 1 । ਵਿਵੇਕੀ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਨਾਦਿ (ਸ਼ਰੂਰਹਿਤ) ਅੰਤ ਰਹਿਤ ਅਨੰਤ, ਇਹ 14 ਰਾਜੂ ਲੋਕ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਧਰਮ ਅਧਰਮ ਆਦਿ ਦਰਵ ਰੂਪ ਜਾਨਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ ਏਕਾਂਤ ਨਿੱਤ (ਸਿਰਫ ਰਹਿਨ ਵਾਲਾ) ਏਕਾਂਤ ਅਨਿਤ (ਸਿਰਫ ਵਿਨਾਸ਼ੀ) ਹੈ ।' ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਾ ਰਖੇ । 2
ਏਕਾਂਤ ਨਿਤ ਤੇ ਏਕਾਂਤ ਅਨਿੱਤ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾ ਏਕਾਂਤ ਪਖਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਏਕਾਂਤ ਮਾਨਤਾ ਚਾਰ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਤੁਲ ਹੈ । 3 ।
1 (ਆਸ਼ਗਿਆ) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਅਪਣਾ ਹਿੱਤ ਤੇ ਅਹਿੱਤ ਦਾ ਗਿਆਨੀ ਪੰਡਿਤ 1
ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਵਾਰੇ ਵਿਰਕਾਰ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਤਮਾ ਸੰਭਧੀ ਚਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਵੀਰਾਗ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਵਾਰਾਂ ਆਖੇ ਵਚਨਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮਨਾ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਚਾਰਿਆ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ।
| ਸੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ, ਤੱਪ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਨਾ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਹੈ, | ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆ ਤਿ ਦਿਆ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ । ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਲਛਣ ਹੈ । . 2-3 ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਨਿੱਤ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ
ਅਨਿੱਤ ਹਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਪੱਖ ਨਿੱਤ ਜਾਂ ਅਨਿੱਤ ਆਖਣਾ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਦੁਰਾਚਾਰ ਸੇਵਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਦੇ ਬਹੁਤ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਕ ਪਖ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਣ ਨਾਲ ਸਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਂਦੀ । ਇਸ ਵਾਰੇ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਸੋਨੇ ਦਾ ਕੜਾ ਲਵਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਮੁਕਟ ਸੁਨਿਆਰ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਲਈ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਕੜੇ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਕਾਰਣ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਈ ਪਰ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਮੁਕਟ ਮਿਲਣ ਕਾਰਣ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਰਾਜਾ ਨਾ ਖੁਸ਼ ਅਤੇ ਨਾ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ । ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਸੋਨਾ ਤਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਪਦਾਰਥ ਏਕਾਂਤ ਨਿੱਤ ਹੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੁਖੀ ਹੋਣਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੇ ਪਦਾਰਥ ਅਨਿੱਤ ਹੋਣ ਤਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸੇ ਪੱਖ ਨਿੱਤ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਖੋਂ” ਅਨਿੱਤ । ਇਸ ਤਰੂ ਮੰਨਣ ਨਾਲ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਮੁਲ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਵ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
233

Page #468

‘ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਤਰਹਾਰ, ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣਗੇ ਜਾਂ ਸਮਾਂ ਪਾਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਕ ਸਾਰ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ! ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਕਰਮਬੰਧ ਨਾਲ ਬੰਧੇ ਰਹਿਨਗੇ । ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਸ਼ਾਸਵਤ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਨੁਵੱਲੇ) ਇਕ ਰੂਪ ਰਹਿਨਗੇ । ਤੀਰਥੰਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਨਗੇ । ਅਜੇਹੇ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨ ਨਹੀਂ ਬੋਲਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । 4 ।
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਹਾ ਏਕਾਂਤ (ਇਕ ਪਾਸੜ) ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਦੁਰਾਚਾਰ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਹੈ । 5 ।
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇੰਕਇੰਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਾਥੀ ਘੋੜੇ ਆਦਿ ਜੀਵ · ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਛੋਟੇ ਜਾ ਦੋਹਾ ਬੜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਵੈਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਵੈਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।। ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹਿਦਾ। 6 !
ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਹੇ ਏਕਾਂਤ (ਇਕ ਪਾਸੜ) ਕਥਨ ਦੁਰਚਾਰ ਸੇਵਨ ਹਨ ।' 71
ਜੋ ਸਾਧੂ ਆਧਾਕਰਮ ਦੋਸ਼ ਯੁਕਤ (ਛੇ ਕਾਇਆ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਤਿਆਰ) ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਉਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਵਿਚ ਲਿਬੜਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਬੜਦੇ ਅਜਿਹਾ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । 8।
ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨਾ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ ਇਸ ਲਈ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨ ਦਾ ਸੇਵਨ ਦੁਰਾਚਾਰ ਸੇਵਨ ਹੈ । 9। .. ਇਹ ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਦਾਰਿਕ ਹੱਡੀਮਾਸ) ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ । ਅਹਾਰਕ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਹੈ । ਵੈਕਰਿਆਂ ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਇਕੱਠੇ ਹਨ ਜਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਨ ਦੋਹੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨ ਨਹੀਂ ਆਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਜੂਦ ਹੈ ਜਾਂ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਜੂਦ ਨਹੀਂ ਅਜੇਹਾ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨ ਨਹੀਂ ਆਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । 10।
10 ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀਰ ਦੇ 5 ਭੇਦ ਦਸੇ ਹਨ 1,
1. ਅਦਾਰਿਕ-ਜੋ ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ , ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਪੁਦਗੱਲਾ ਨਾਲ ਬਣੀਆ ਹੈ ਉਹ ਅਦਾਰਿਕ: ਸ਼ਰੀਰ ਹੈ ਇਹੋ ਸਰੀਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂਆ ਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । : : :..
(ਬਾਕੀ ਸਫਾ 235 ਤੇ)
234

Page #469

ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਹਾਂ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨਾ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੋਹੇ ਏਕਾਂਤ ਪੱਖ ਦਾ ਆਸਰਾ ਦੁਰਾਚਾਰ ਸੇਵਨ ਹੈ । 111
| ਲੋਕ ਹੈ ਜਾ ਅਲੋਕ ਨਹੀਂ ਅਜੇਹਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਲੋਕ ਜਾਂ ਅਲੋਕ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਗਿਆਨ ਰਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 12 ।
ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ । ਜੀਵ ਤੇ ਅਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 13 1 ::::
ਧਰਮ-ਅਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬੁਧੀ, ਨਹੀਂ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਅਧਰਮ ਵੀ ਹੈ ਇਹ ਬੁਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 14 .....
ਬੰਧ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਨਹੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਬੰਧ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ ਇਹ
2. ਵੈਕਰਿਆ-ਵੈਰਿਆ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇਵਤਿਆ ਤੇ ਨਾਰਕੀਆ ਪਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਦੇ
ਕਦੇ ਮਹਾਨ ਤਪਸਵੀ ਵੀ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਵੈਰਿਆ ਸ਼ਰੀਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ
ਸਕਦੇ ਹਨ । 3. ਅਹਾਰਕ-ਇਹ 14 ਪੂਰਵਾਂ (ਥਾਂ) ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਕਿਸੇ
ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਭਧੀ ਸੰਕਾ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਗਿਆਨੀ ਸੁਖਮ ਪ੍ਰਗਲਾਂ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਸ ਭੇਜਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੁਤਲਾ ਉਤਰੇ ਸਮੇਤ ਇਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ
ਘਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਿਆਨ ਸਰੀਰ ਹੈ । 4. ਤੇ ਜਮਾ 5. ਕਾਰਮਨ-ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਰੀਰ ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੁਖਮ ਹਨ ਵਿਨਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਗਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਗਤੀ ਵਿਚ ਲੈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇਜਸ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ । ਸੋ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਆਖਣਾ ਮਿਥਿਆਤਵ ਜਾਂ ਏਕਤਾਂ ਬਚਨ ਹੈ । 13-18 ਇਥੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 9 ਤੱਤਵ (ਜੀਵ, ਅਜੀਵ, ਪਾਪ, ਪੰਨੂ, ਆਸ਼ਰਵ, ਸ਼ੰਬਰ, . ਬੰਧ, ਨੂੰ ਨਿਰਜ਼ਰਾ ਤੇ ਮੱਕਸ ਨੂੰ ਅੱਡ ਅੱਡ ਮਨਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਜਾਂ ਅੱਡ ਬੱਲਣਾ ਏਕਾਂਤ ਬਚਨ ਹੈ ਜੋ ਪਾਪ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ।
ਬ੍ਰਧਦਰਸਨ ਵਾਲੇ ਅਕ੍ਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਅਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਪੁਨਰਜਨਮ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਰਮ ਫਲ ਦਾ ਕਿ ਅਥਥ ਹੈ ? ਮੋਕਸ ਦਾ ਕਿ ਲਾਭ ਹੈ ? ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ , ਕ੍ਰਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸੋ ਆਤਮਾ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਅਕ੍ਰਿਆ ਵਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਧਾਰੀ ਆਤਮਾ, ਕ੍ਰਿਆਵਾਨ ਹੈ । ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਨ ਵਿਚ ਨਿਅੱਤੀਵਾਦੀ ਈਸਵਰਵਾਦੀ ਤੇ ਏਵਵਾਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ! ਫੇਰ ਭਗਤੀ ਵੀ ਇਕ ਕਿਆ ਹੈ ।
235

Page #470

ਬੁਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਪੁੰਨ ਤੇ ਪਾਪ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਮਾਨਤਾ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 16 ।
ਆਸ਼ਰਵ ਤੇ ਸੰਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਆਸ਼ਰਵ ਤੇ ਸੰਵਰ ਹੈ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 17
ਵੇਦਨਾ ਤੇ ਨਿਰਜਰਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਰਖਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਵੇਦਨਾ ਤੇ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ ਇਹ ਬੁਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 18 1
ਕ੍ਰਿਆ ਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ। ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਕ੍ਰਿਆਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁੱਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 19
ਕਰੋਧ ਤੇ ਮਾਨ ਨਹੀਂ, ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਕਰੋਧ ਤੇ ਮਾਨ ਹਨ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 20 ।
ਮਾਇਆ ਤੇ ਲੋਭ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਜੋਹੀ ਬੁਧੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ । ਮਾਈਆ ਤੇ ਲੋਭ ਹਨ ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 21 ।
ਰਾਗ ਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਰਾਗ ਤੇ ਦਵੇਸ਼ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁਧੀ ਰਖਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 22
ਚਾਰ ਗਤਿ ਵਾਲਾ ਸੰਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਚਾਰ ਗਤਿ ਵਾਲਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਬੁੱਧੀ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 23 ।
ਦੇਵ ਜਾਂ ਦੇਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਜੇਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਦੇਵ ਦੇਵੀ ਹਨ ਅਜੇਹੀ ਬੁੱਧੀ ਰਖਣੀ ਹੈ । 24
ਸਿੱਧੀ ਜਾ ਅਸਿਧਿ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਸਿੱਧ ਤੇ
23-28 ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਦੇਣੀ, ਸਿਧੀ, ਅਸਿੱਧੀ, ਸਿੱਧ, ਸਾਧੂ ਤੇ ਅਸਾਧੂ ਨੂੰ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਸਮਝਣਾ ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਈ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।"
ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਜੀਵ ਹੈ ਜਮੀਨ ਤੇ ਜੀਵ ਹੈ । ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਜੀਵ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਫ਼ੇਰ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਅਹਿੰਸਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਪਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸਾਧੂ ਦੇ 5 ਮਹਾਵਰਤ, 5 ਸਮਿਤਿ 3 ਗੁਪਤੀ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ, ਧਰਮ ਦੇ 12 ਵਰਤਾ ਦਾ ਠੀਕ ਆਚਰਨ ਕਰਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸੰਭਧ ਜੀਵ ਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪਾਪ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸ਼ਿਟੇ ਵਲੋਂ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਸੰਸਾਰ ਚਕਰ ਵਿਚ ਭਟਕ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
-236

Page #471

ਅਸਿਧੀ ਹੈ ਇਹ ਬੁਧੀ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 251
ਸਿਧੀ ਜੀਵ ਦਾ ਨਿੱਜ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਿਧੀ ਜੀਵ ਦੇ ਨਿਜ ਸਥਾਨ ਹੈ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 26 । ਸਾਧੂ ਤੇ ਅਸਾਧੂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਅਸਾਧੂ ਹਨ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 27
ਕਰਣੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਸਾਧੂ ਤੇ
ਕਲਿਆਨ ਜਾਂ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਕਲਿਆਨ ਤੇ ਪਾਪ ਹਨ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਰਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । 28 ।
ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਏਕਾਂਤ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਸ਼ ਏਕਾਤ ਪਾਪੀ ਹੈ ਅਜੇਹਾ ਸੋਚਣ ਨਾਲ ਜਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਜੋ ਸ਼ਮਣ [ਬੁੱਧ] ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ । ਅਵਿਵੇਕੀ ਹੋਣਤੇ ਵੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਪਛੰਤ (ਗਿਆਨੀ) ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹ ਏਕਾਂਤ ਪਖ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵੇਰ (ਕਰਮਬੰਧ) ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ
ਜਗਤ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਏਕਾਂਤ ਨਿਤ ਹਨ ਜਾਂ ਏਕਾਂਤ ਅਨਿਤ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਏਕਾਂਤ ਦੁਖ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ਜਾਂ ਨਾ ਮਾਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ਇਹ ਵਚਨ ਵੀ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ । 29 ।
1
ਸਾਧਵਾ ਅਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਭੱਖੜਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਿਉਣ ਵਾਲੇ ਸੱਚੇ ਭਿਖਸ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਧੂ ਲੋਕ ਕਪਟ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਜੇਹਾ ਦਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਨਹੀਂ ਰਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । 30
28-30 ਉਪਰੋਕਤ ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਏਕਾਂਤ ਵਚਨ ਆਖਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
1) ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਏਕਾਂਤ ਨਿੱਤ ਹਨ ਜਾਂ ਅਨਿੱਤ ਹਨ 2) ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਏਕਾਂਤ ਦੁੱਖ ਰੂਪ ਹੈ ।
3) ਇਹ ਜੀਵ ਮਾਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ਜਾਂ ਬਚਾਉਣ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਾ ਕਥਨ ਸਾਂਖਯ ਵਾਦੀ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ । ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ । ਬਚਾ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਵਾਨ ਬੁੱਢਾ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਨਿਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਸਮੇਤ ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ (ਬਾਕੀ ਸਫ਼ਾ 238)
231

Page #472

“ਦਾਨ ਇਸ ਵਿਅੱਕਤੀ ਤੋਂ ਮਿਲੇਗਾ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ ਜਾ ਅੱਜ ਭਿਖੀਆ ਮਿਲੇਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ । ਬੁਧੀਮਾਨ ਸਾਧੂ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੇ । ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ ਅਜੇਹਾ ਵਚਨ ਬੋਲੇ । 31 ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਆਖੇ ਜਿਨੇਦੰਰ ਵਚਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧੂ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । 32 }
ਵਿਚ ਆਤਮਾ ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬੁਧ ਮਾਨਤਾ ਸਹੀ ਮਨ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਧ ਧਰਮ ਦਾ ਨਿਰਵਾਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਗਲਤ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਦੂਸਰਾ ਕਥਨ ਏਕਾਂਤ ਦੁਖ ਸੰਬੰਧੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਦੁਖ ਭਰਿਆ ਆਖਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਸੰਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਹੈ । ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਸਮਿਅਕ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਜੀਵ ਇਸੇ ਸੰਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਆਨੰਦ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । | ਤੀਸਰਾ ਕਥਨ ਮਾਰਨ ਜਾਂ ਨਾਂ ਮਾਰਨ ਯੋਗ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹਿੰਸਕ, ਚੋਰ, ਹਤਿਆਰੇ, ਪਰਇਸਤਰੀ ਭੋਗੀ ਜੀਵਾਂ ਵਾਰੇ ਸਾਧੂ ਏਕਾਂਤ ਇਹ ਨਾ ਆਖੇ ਕਿ ਇਹ ਮਾਰਨ ਯੋਗ ਹਨ । ਟੀਕਾਕਾਰ ਸ਼ੀਲਾਕਾਂ ਅਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ
“ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਰ, ਬਾਘ, ਬਿੱਲੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਧੂ ਮਾਧਿਅਸਥ ਭਾਵ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਵੇ ! . ਸਾਧੂ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਨਿਰ ਅਪਰਾਧੀ ਨਾ ਆਖੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਵਚਨ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਉਸ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
238 .

Page #473

ਛੇਵਾ ਅਧਿਐਨ ਆਰਕੀਆਂ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਆਦਰਕੀਆ ਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਆਦਰਕ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਾ ਬਿੰਬਸਾਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਅਭੈ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ । ਪਿਛਲਾ ਜਨਮ ਯਾਦ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਿਆਂ ਪਰ ਅਜੇਹਾ ਉਸ ਦਾ ਕਾਮ ਭੋਗ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਸੋ ਸਾਧੂ ਪੁਣਾ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿਸਥੀ ਫੇਰ ਬਣਿਆ । 12 ਸਾਲ ਘਰ ਰਿਹਾ । ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਤਿਆਗ ਕੇ ਮੁੜ ਸਾਧੂ ਬਣਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਧਰਮ ਵਿਚਾਰਕ ਮਿਲੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਆਦਰਕ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨਾਲ 500 ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਰਖਿਅਕ ਵੀ ਸਾਧੂ ਬਣ ਗਏ । ਸਾਰੇ ਇਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁਜੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੋਸਰਨ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਦਾ ਕਲਿਆਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । | ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਖੋਂ ਕਾਫੀ ਮਹਤਵ ਪੂਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਗੱਲਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਨਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ । ਉਹ ਖਾਲੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਧਰਮਾ ਦਾ ਵੀ ਮਹਾਨ ਜਾਣਕਾਰ ਸੀ । ਕੋਈ ਚਰਚਾ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਘਟ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ । ਉਸਦਾ ਸਮਿਅੱਕਤਵ ਕਿਨਾ ਦ੍ਰਿੜ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਵਰਗਾ ਨਿਅੱਤੀਵਾਦੀ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਗਿਰਾ ਨਾ ਸਕਿਆ ।..
239 ::

Page #474

ਛੇਵਾ ਆਂਦਰੀਕ ਅਧਿਐਨ
ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਚਾਰਿਆ ਮੰਥਲੀ ਪੁਤਰ ਗੋਸ਼ਾਲਕ, ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹੈ “ਹੇ ਆਦਰਕ ! ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਆਚਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੋ । ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਪਹਿਲਾ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸਨ ਉਹ ਤਪਸਵੀ ਸਨ ਹੁਣ ਉਹ ਅਨੇਕਾਂ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਇਕਠਾ ਕਰਕੇ, ਨਾਲ ਰਖਕੇ, ਅੱਡ ਅੱਡ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। 1 ।
ਉਸ ਚੰਚਲ ਚਿਤ ਵਾਲੇ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਧੰਦਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਭਿਖਸ਼ੂਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠਕੇ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਦਾ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ । ਇਹ ਵਿਵਹਾਰ ਪਹਿਲੇ ਆਚਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਹੈ । 2
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਇਕੱਲਾ ਘੁੰਮਣਾ ਏਕਾਂਤ ਵਾਸ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਚੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਪਸੀ ਦੋਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਰਖਦੀਆਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ ਹੈ ।
ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਦਾ ਉੱਤਰ :
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪਹਿਲਾ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਏਕਾਂਤ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਮੇਲ ਹੈ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ । 3
12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤੱਪਸਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਮਹਾਵੀਰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਅਚਰ, ਚਰ (ਸਥਿਰ ਤੇ ਚਲਣ ਵਾਲੇ) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨ ਕੇ ਤਰਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਏਕਾਂਤ ਸਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਏਕਾਂਤ ਵਾਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿੱਤ ਵਿਰਤੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਚਿੱਤ ਵਰਤੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । 4 |
ਸ਼ਰੁਤ (ਚਰਿੱਤਰ ਰੂਪੀ) ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ । ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਖਿਮਾਵਾਨ, ਪਰਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰਖਣ ਵਾਲੇ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਜੇਤੂ ਹਨ । ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ (ਉਪਦੇਸ਼) ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਹ ਨਹੀਂ । 5 ।
240

Page #475

ਘਾਤੀ ਕਰਮਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਸ਼ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅੱਜ ਕਲ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਲਈ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ, ਪੰਜ ਅਣੂਵਰਤ (ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਲਈ) ਪੰਜ ਆਸ਼ਰਵ ਤੇ ਸਬੰਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪੂਰਨ ਸਾਧੂ ਪੁਣ ਵਿਚ ਵਿਰਤਿ, ਪੁੰਨ, ਪਾਪ, ਬੰਧ, ਨਿਰਜਰਾ ਤੇ ਮੋਕਸ਼, ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । 6 ।
ਗੋਸ਼ਾਲਕ :
ਕੱਚਾ ਪਾਣੀ, ਬੀਜ ਕਾਬੀਆ ਆਧਾਕਰਮੀ ਭੋਜਨ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਭਲੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਤਪਸਵੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ।
ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ :
ਸਚਿਤ ਪਾਣੀ, ਬੀਜ ਆਧਾਕਰਮੀ ਭੋਜਨ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਸਾਧੂ (ਮਣ) ਨਹੀਂ । 8
ਜੋ ਬੀਜ (ਹਰੀ ਬੀਜ ਵਾਲੀ ਬਨਾਸਪਤੀ) ਕੱਚਾ ਪਾਣੀ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਭੋਗੀ ਸਾਧੂ (ਮਣ) ਹੈ ਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਕਿਉਂ ਸਾਧੂ ਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ ? ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ? (ਭਾਵ ਤਿਆਗੀ ਂ ਤੇ ਭੋਗੀ ਦਾ ਕੀ ਫਰਕ ਹੈ) ।9।
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਧੂ ਹੋ ਕੇ ਬੀਜ ਕਾਇਆ; ਕਚੇ ਪਾਣੀ, ਤੇ ਆਧਾਕਰਮੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਉਂਣ ਲਈ ਹੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹਨ ਉਹ ਕਰਮ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਜਾਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ । 10। ਗੋਸ਼ਾਲਕ :
ਹੇ ਆਦਰਕ ! ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਚਨ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ 363 ਧਰਮ ਵਿਚਾਰਕਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ । ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਕ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। 11
ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ
ਉਹ ਸ਼ਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਦੱਸੀ ਕ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁੰਨ, ਧਰਮ ਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਏਕਾਂਤ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਣ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।12 ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਿਜ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਮਾਰਗ (ਜੈਨ ਧਰਮ) ਸਰਵਉਤਮ ਹੈ। ਆਰੀਆਂ (ਸ਼ਰੇਸ਼ਟ) ਪੁਰਸ਼ ਰਾਹੀ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । 13 । ਉਰਧਵ, ਅਧੋ, ਤਿਰਛੀ ਆਦਿ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਘਿਰਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਨਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। (ਭਾਵ ਅਹਿੰਸਕ ਨਿੰਦਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ) 14
241

Page #476

ਬਕ ਇਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਜੇ ਥਾਂ ਲ
ਉੱਤਰ
ਗੋ ਲਕ :: ' . .. "
", "ਤੇਰੇ ਗੁਰੂ ਮਹਾਵੀਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡਰਪੋਕ ਹਨ, ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ' ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕਠ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦੇ । ਅਜੇਹੇ ਘਰ ਤੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰਨ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ (ਮਹਾਵੀਰ) ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਗਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਥੋੜੀ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਵਕਤਾ ਜਾਂ ਮੌਨੀ (ਮੌਵਰਤੀ) ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । 15 : ",
' ਸਿਖਿਆਂ, ਵਿਦਵਾਨ, ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਮੇਰੇ . (ਮਹਾਵੀਰ) ਪਾਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁਛ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਕੀ ਉੱਤਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ? ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਤੇਰੇ ਗੁਰੂ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦੇ । 16 ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ : * ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਚਾਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਰਾਜ ਭੇ
ਰਾਜੇ ਦੇ ਡਰ ਵੱਸ) ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਿ ਡਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਨਾ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਦਿੰਦੇ । ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਰਿਆ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । 17 , :... ਮਹਾਵੀਰ, ਸੁਨਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਜਾ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਨਾਰਿਆਂ ਲੱਕ ਦਰਸ਼ਨ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਤੋਂ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹਨ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ । 18 ਗੋਸ਼ਾਲਕ :
:::- ਜਿਵੇਂ ਲੋਭੀ ਬਾਣੀਆ ਖਰੀਬ ਵੇਚ ਦੇ ਯੋਗ ਵਸਤੂ: ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਾਭ ਲਈ ਦੂਸਰੇ, ਵਿਉਪਾਰੀ-ਨਾਚ ਮੋਲ ਰਖਦਾ ਹੈ ਇਹ ਉਪਮਾ ਤੇਰੇ ਗੁਰੀ, ਸ਼ਮਣ, ਗਿਆਤਾ ਪੁਤਰ ਤੇ ਠੀਕ ਢੁਕਦੀ ਹੈ ਇਹ ਮੇਰੇ ਮਹਾਵੀਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । 19 1 , 11:: ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ :
' ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨਵੇਂ ਕ੍ਰਮ, ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਛੇ ਜੀਵਾ: ਨਿਕਾਏ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ, ਰਖਿਅਕ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਆਖ਼ਦੇਹ। ਪਾਣੀ ,ਕੁਮੱਤੀ (ਬਰੀ ਬੁੱਧੀ) -: ਛੱਡ ਕੇ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ (ਤਿਆਗ) ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸ : ਮੋਕਸ਼ ਦੇ ਲਾਭ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ , ਹਨ ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ 4:20.4 . : : : : : : : :
: : : : , : : ਹੋ: ਗੋਸ਼ਾਕ), ਬਾਣੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਸ਼ੰਭਧਾ ਵਿਚ, ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਿਰਫ਼ ਲਾਭ ਲਈ · ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਖਦੇ ਹਨ। 21
.
242

Page #477

' ' ਬਾਨੀਏ ਧੰਨ ਦੇ ਇਛੁੱਕ ਅਤੇ ਕਾਮਭੋਗ ਵਿਚ ਰੂਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਇਧਰ ਉਧਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਜੇਹੇ ਕਾਮ ਭੋਗਾ ਵਿਚ ਫਸੇ, ਰਾਗ ਵਿਚ ਫਸੇ ਬਾਨੀਆ ਨੂੰ ਅਨਾਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਮਹਾਵੀਰ ਬਾਏ ਨਹੀਂ ਹਨ ਉਹ ਤੇ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਪਰਿਵਾਰ ਆਦਿ ਪਰਿਹਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹਨ । 22 . : . ਬਾਨੀਏ ਆਰੰਥ ਤੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਅਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦੰਡ (ਪਾਪ ਕਰਮਬੰਧ) ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਭ ਆਖਦੇ ਹੋ ਉਹ ਲੱਭ ਨਹੀਂ ਹੈ ! ਇਹ ਤਾਂ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿਚ ਭਟਕਾਉਣ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਇਹ ਲਾਭ, ਤਾਂ ਦੁੱਖ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲਾਭ ਸੱਚਾ ਸੁਖ ਨਹੀਂ। 23
ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਧੰਨ ਲਾਭ ਆਦਿ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਾਇਦੇ ਮੰਦ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਲਾਭ ਏਕਾਂਤ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਸੁਖ ਰੂਪ, ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਉਸ ਲਾਭ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ! ਪਰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਜ਼ਿਸ ਲਾਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਦਿ ਸ਼ਰੂ ਨਾਲ) ਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰਖਿਅਕ, ਸਰਵਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਉਸੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰੂਪੀ ਲਾਭ ਦਾ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । 24
“ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਤ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਅਨੂਕੰਪਾ (ਦਿਆ) ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ ਅਜੇਹੇ ਵੀਰਾਂਗ ਰਵੱਗ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਜੇਹੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦੰਡ (ਪਾਪ) ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਬਾਣੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹੋ । ਇਹ ਗੱਲ ਤੇਰੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਜੇਹੇ ਅਣਜਾਣੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਗਿਆਨੀ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਹੈ । 25 ॥ ਬੁੱਧ ਭਿਖ਼ਰੂ
' ਬਾਲਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਭਿਖ਼ਸੂ ਮਿਲੇ । ਉਹ ਆਦਰਕ ਨੂੰ ਆਖਨ ਲਗੇ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਖਲੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਸਮਝਕੇ ਸੂਲੀ ਤੇ ਚੜਾ ਕੇ ਪਕਾਏ ਜਾਂ ਡੁੱਬੇ ਨੂੰ ਬਾਲਕ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਰੇ । ਸਾਡੇ ਮੱਤ ਵਿਚ ਦੋਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬੰਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਪੀ ਨੇ 126
.
,
CA, FOR
26 ਤੋਂ 40 ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ
.
) ਕਿਸੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਖਲੀ ਪਿੰਡ ਮੰਨ ਕੇ ਪਕਾ ਕੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਰੋਸਨ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ।” 2) ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਬੁੱਧ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ 3) ਮਾਸ ਅਹਾਰ ਜੋ ਖਾਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ
ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ।
·
243 ·

Page #478

ਕੋਈ ਮਲੋਕ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਖਲ ਸਮਝਕੇ ਮਾਰ ਕੇ ਪਕਾਏ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀਘਾਥ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ! 27
ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਖਲੇ ਦਾ ਟੋਟਾ ਮੰਨਕੇ ਅੱਗ ਤੇ ਰੱਖਕੇ ਪਕਾਏ ਤਾਂ ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਹੈ ਬੁੱਧਾ ਦੇ ਪਾਰਨੇ (ਖਾਣ) ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ । 28
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਹਾ ਨ ਰਾਹੀ ਮਹਾਪ੍ਰਕਰਮੀ ਆਰੋਪੜ ਦੇਵਤਾ ਬਨਦਾ ਹੈ । 29} ਆਦਰਕ ਨੀ ।
ਇਹ ਸ਼ਾਕਯ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸੰਜਮੀ ਪੁਰਸ਼ ਲਈ ਅਯੋਗ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜੋ ਅਜੇਹਾ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਸੁਨਦੇ ਹਨ, ਦੋਹੇ ਆਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਹਨ ! 30
ਉੱਚੀ, ਨੀਵੀਂ ਤੇ ਤਿਰਛੀ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਦਭਾਵ ਦੇ ਚਿਨ ਨੂੰ ਜਾਨ ਕੇ, ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸ਼ੰਕਾ ਤੇ ਪੂਤਿ ਜਾਗਰਤ ਮਨੁੱਖ, ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਘਿਰਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਬੋਲੇ, ਵਿਚਾਰਕੇ ਕੰਮ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਦੋਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ? 31
ਮੂਰਖ ਵੀ ਖਲ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਜੇਹੀ ਬੁੱਧੀ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਨਾਰਿਆ ਹਨ ਖੱਲ ਵਿਚ ਜਿਉਂਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਅਸੱਤ ਝੂਠੀ, ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 32
ਜਿਸ ਵਚਨ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਜੀਵ ਹਿਸਾ ਦਾ ਪਾਪ ਲਗਦਾ ਹੋਵੇ, ਅਜੇਹੇ ਵਚਨ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਪਾਪਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਤੇ ਕਰਮਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀ, ਅਜੇਹੀ ਬੋਲੀ ਨਾ ਬੋਲੇ, ਜੋ ਸਾਰਾ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ । 33
ਹੇ ਬੁਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਓ ! ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਕਰਮ ਫਲ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਜੋਸ ਪੁਰਵ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਛਮ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੈ ? ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਥ ਤੇ ਰਖੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਆਨ (ਭਾਗ ਸਰਵੱਤਾ) ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ?34 ॥
ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼, ਜੀਵਾ ਦੇ ਕਰਮ ਫਲ ਸਵਰੂਪ ਪੀੜਾ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਸਮਝ ਕੇ, ਸ਼ੁਧ ਭੋਜਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਪਟ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਸਤੇ, ਮਾਇਆ (ਧੋਖੇ) ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਆਖਦੇ । ਇਸ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੰਜਮੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਹੋ ਧਰਮ ਹੈ । 35 ।
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਹਜਾਰ ਭਿਖੂਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਜਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਸੰਜਮੀ ਖੂਨੀ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੱਬ ਵਾਲਾ ਪਾਪੀ, ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਿੰਦਕ ਹੈ । 36 i
ਤੁਹਾਡੇ ਮੱਤ ਵਿਚ ਮੋਟੀ ਤਾਜੀ ਭੇਡ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ, ਭਿਖ਼ਲੂਆ ਦੇ ਭੋਜਨ ਲਈ,
244

Page #479

ਨਮਕ ਤੇਲ ਵਿਚ ਪਕਾ ਕੇ, , ਪਿਪੱਲ ਆਦਿ ਮਸਾਲੇ ਲਗਕੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਾਸ; ਬੁੱਧ ਭਿਖਸ਼ ਦੇ ਯੋਗ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਇਹੋ ਢੰਗ ਹੈ 37।
ਅਨਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨਾਰਿਆ, ਅਗਿਆਨੀ, ਰਸ ਲਾਲਚੀ ਬੁੱਧ fਖ਼ਜ਼ ਇਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਬਹੁਤ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, "ਅਸੀਂ ਪਾਪ ਕਰਮ ਦਾ ਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ" (ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਾਸ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਜੀਵ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ) ਆਖਦੇ ਹਨ । 38 }
ਜੋ ਲੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਮਾਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਅਨਜਾਨ ਪਾਪ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ, ਜੋ ਮਾਸ ਖਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ । ਮਾਸ ਖਾਣ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ੇ ਨਾ ਮਨਣਾਂ ਹੀ ਪਾਪ ਹੈ । 39 । | ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਦਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ, ਉਸ ਪਾਪ ਦੀ ਸੰਕਾ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਚੇਲੇ ਰਿਸ਼ੀ, ਹੁਣ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤਿਆਰ (ਉਦਿਸ਼ਟ ਭਤ) ਭੋਜਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । 40 : : | ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸੰਭਾ ਹੋਣ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਰੱਕਤ ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼, ਹਿੰਸਕ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਨ ਛੋਜਨ ਅੰਗੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ( ਇਹ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸਨ (ਧਰਮ) ਤੇ ਸੰਜਮੀ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । 41 !
ਇਸ ਨਿਰਰਥ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਪੂਰਬ, ਸਮਾਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਨਕੇ, ਮਾਇਆਂ ਰਹਿਤ ਹੋਕੇ, ਸੰਜਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੇ । ਇਸ ਧਰਮ ਦੇ ਪਾਲਨ ਨਾਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਕਾਲ ਗਿਆਨੀ, ਸ਼ੀਲਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ 142 ਬਾਹਮਣ ਤੇ ਆਰਕਨੀ
(ਬਾਹਮਣ ਲੋਕ ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ) “ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ (ਬ੍ਰਹਮ | ਚਾਰਆਂ) ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿ ਦਿਨ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਨ ਕਮਾਂਉਂਦਾ ਤੇ ਦੇਵਤਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਵੇਦ ਕਥਨ ਹੈ । 43 ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ
ਖੱਤਰੀ ਆਦਿ ਭੱਲਾ ਵਿਚ ਭੰਜਨ ਲਈ ਮਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਹਜਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਨੂੰ ਉਸ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਮਾਂਸ ਇੱਛੁਕ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਨਰਕ ਵਿਚ
43-45 ਇਥੇ ਖਾਲੀ ਭੋਜਨ ਲਾਲ ਸਵਰਗ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ । ਦਾਨ,
ਦਾਨੀ ਦੋਹੇ ਪਾਤਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਬਾਹਮਣੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਸ਼ੂ ਚਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਦਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨਰਕ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ । ਆਦਰਕ ਮੁਨੀ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਕਥਨ ਹੈ 'ਧਰਮ ਜੀਵਦਿਆ ਵਿਚ ਹੈ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।
245

Page #480

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਉਹ ਭਿਆਨਕ ਤਾਪ ਭੋਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । 44 . , .
.. ਦਿਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਰਮ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ' ਇਕ ਵੀ ਸ਼ੀਲ ਰਹਿਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਨੇਰੀ ਨਰਕ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀ (ਦਾਨੀ) ਦੇਵਲੋਕ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । 45 ਏਕ ਦੰਡੀ (ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ) . .. ਹੈ ਅਦਰਕ ਨੀ ! ਆਪਣਾ ਦੋਹਾ ਧਰਮ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ ' ਆਪਾਂ ਦੋਹੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿਖ ਤਿੰਨੇ ਕਾਲਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਦੋਹਾਂ ਮੱਤਾਂ ਵਿਚ ਆਚਾਰ (ਚਾਰਿੱਤਰ) ਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੀ, । ਗਿਆਨੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ , ਸੰਭਧੀ ਦੋਹਾ ਦਰਸ਼ਨਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫਰਕ ਨਹੀਂ। 46...
, ਇਹ ਪੁਰਸ਼ (ਆਤਮਾ) ਅਵਿੱਕਤ ਨਾ ਕਥਨ ਯੋਗ) ਰੂਪ ਹੈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਸਰਵਕ ਵਿਆਪੀ, ਨਿੱਤ ਹੈ । ਨੁਕਸਾਨ ਤੇ ਵਿਕਾਸ · ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਇਹ ਆਤਮ (ਪੁਰਸ਼) ਸਭ ਭੂਤਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਦਰਮਾ ਸਾਰੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਭਧਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।.47 : ਆਦਰਕ ਨੀ .
. ਹੋ · ਇਕਦਡੀਓ, ਆਪਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਖੀ ਤੇ ਦੁਖੀ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ! ਜੀਵ (ਆਤਮ) ਆਪਣੇ : ਕਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖਤਰੀ ਤੇ ਸੂਦਰ ਵੈਸ਼ ਦਾ, ਭੇਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕੀੜੇ ਪੰਛੀ, ਰਿੰਗਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇਵਲੋਕ ਦੇ ਦੇਵ ਆਦਿ ਗਤੀ ਦੇ ਭੇਦ ਵੀ ਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । 48. * . . . ਇਸੁ ਲੋਕ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ (ਬ੍ਰਹਮ, ਗਿਆਨ) ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਕੇ ਜੋ ਲੋਕ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਖੁਦ ਬਰਵਾਦ ਜੀਵ ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੋਰ ਅਪਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । 49 '... ' ਖ਼ਰ ਜੋ ਸਮਾਧੀਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਸ਼, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਲੋਭ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਹਨ ਉਹ ਆਪ ਪਾਪ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਹਨ । 50 .:: ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੋ ਲੋਕ ਨਿੰਦਾ ਯੋਗ ਆਚਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਉਤਮ ਆਚਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰਹਿਤ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਉਹ ਸ਼ੁਭ ਆਚਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ ਆਚਰਨ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਆਚਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਆਚਰਨ ਵਾਲਾ ਦਸ ਕੇ ਉਲਟ ਗੱਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । 51
.
. .
246

Page #481

ਹਸਤੀ ਤਪਸ
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਬਾਣ ਰਾਹੀ, " ਇਕ ਹਾਥੀ ਮਾਰਕੇ ਸਾਲ ਭਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਸ ਤੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । 52 ਆਦਰ ਮੁਨੀ
| ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਦੋਸ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਾ ਦੇ ਘਾਤ ਦੀ ਆਦਤ ਤੋਂ ਨਾ ਮੁਕਤ, ਮਨੁੱਖ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਹੀ ਅਖਵਾਉਣਗੇ, ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ। 53
ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਮੂਣਾ ਦੇ ਵਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋਕੇ ਸਾਲ ਭਰ ਇਕ ਇਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਜੇਹੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । 54
ਤੱਤਵ ਦਰਸ਼ੀ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੂਰਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਧਰਮ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਿਤ ਹੋ ਕੇ ਤਿੰਨ ਕਰਨ (ਕਰਨਾ-ਕਰਾਉਣਾ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਨਾ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਿਥਿਆਤਵ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਧਕ ਅਪਣੀ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਹਾਦੁਸ਼ਵਾਰ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਵੇਕ ਸਾਧਕ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਗਿਆਨ ਚਰਿਤਰ ਧਰਮ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ । ਅਜੇਹਾ ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ।
247

Page #482

ਸੱਤਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲੰਦੀਆਂ
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ । ਪਹਿਲਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨਾ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਸੰਭਧਿਤ ਨਿਯਮ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਦੀ ਬੜੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਨਾਲੰਚਾ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਅਰਥ ਨਿਰਯੂਕਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਚਾਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਨਾਲੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਨਾਲੰਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਰ ਮੱਤ ਦੇ ਸਾਧੂ ਲਈ ਦਾਨ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਾਲੰਦਾ ਨੂੰ ਰਾਜਹਿ ਨਗਰੀ ਦਾ ਮੁਹੱਲਾ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਰਾਜ ਦ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹੱਦ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਗਲ ਪੂਰਾਵਤਵ ਪਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।
| ਇਸ ਨਗਰ ਵਿਚ ਲੇਪ ਨਾਂ ਦਾ ਅਮੀਰ ਮਣਉਪਾਸਕ (ਜੰਨ ਉਪਾਸਕ) ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਜੋ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤਤੱਵਾਂ ਦਾ ਗੁੜਾ ਜਾਣਕਾਰ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ (ਜੈਨ) ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਆ ਨਾਂ ਦੀ ਉਦਕਸ਼ਾਲਾ (ਪਿਆਉ) ਦਾ ਨਿਰਮਾਨ ਕਰਾਇਆਂ । ਇਸ ਪਿਆਓ ਦੇ ਕੋਲ ਹਸਤੀ ਆਮ ਨਾਂ ਦਾ ਬਗੀਚਾ ਸੀ । ਜੋ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ ।
ਇਸ ਬਾਗ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੈਲੇ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ [ਚੈਨ ਸਾਧੂ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਉਦਕ ਉਸ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ । ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭਰਪੂਰ ਵਰਨਣ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਮੁਨੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮੇਂ ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਨੇ ਉਠਾਏ ਹਨ । ਇਕ ਤਾਂ ਤਰੱਸ [ਹਿਲਨ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪਛਖਾਨ ਨਿਅਮ ਵਾਰੇ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਬਣ ਜਾਏ, ਤਾ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਬੇਅਰਥ ਹੈ ।
ਗੌਤਮ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਾ ਕਦੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਨਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਬਣ ਜਾਣ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਸਥਾਵਰ, ਤਰੱਸ ਬਣ ਜਾਨ । ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਤਿਆਗ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੈ ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਜੀਵ
248

Page #483

ਉਸ ਤਰੱਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਪਾਸਕ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਸੋ ਜਿਸ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ਅੰਸ਼ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਪਛਖਾਨ (ਨਿਅਮ) ਠੀਕ ਪਛਖਾਨ ਹੈ । | ਸ਼ਾਵਕ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ, ਚੋਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ, ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਆਦਿ ਪੰਜ ਅਣਵਰਤਾ, 4 ਸਿਖਿਆ ਵਰਤਾ, 3 ਦਿਸ਼ਾਵੈਰੰਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਪਣੀ ਸੰਜਮ ਸਾਧਨਾ ਸ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਵੀ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਜਾਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਸਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਿਅਕ ਚਾਰਿਤੱਰ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਕੇ ਸਵਰਗੀ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸੰਕਦਾ ਹੈ ।
| ਸ਼ਾਵਕ ਦੀਆਂ ਤਿਮਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਾਧੂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹਿਸਥੋਂ ਵੀ ਘਰੇਲੂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉਦਾਣੇ ਭਰਤ ਚਕਰਵਰਤੀ, ਮਾਤਾ ਮਰੂਦੇਵੀ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ , ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾਂ ।
ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਦੀ Üਰਾ ਦੇ ਚੈਲਿਆ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਗੋਤਮ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਸਹੀ ਉਤਰੇ ਪਾਕੇ ਪੰਡਾਲੇ ਤੇਰ ਮਨੀ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਦੇ ਚਤੁਰਯਾਮ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸੰਘ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ।
| ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਅਨੁਯਾਈ ਅਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਸੱਤਾ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਗੈ ਭਗਵਤੀ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚੋਰਚਾਵਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਸੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕੈਸ਼ੀ-ਗੋਤਮ ਵਾਰਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਪਟੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
249

Page #484

ਸਤਵਾ ਨਾਲੰਦੀਆ : ਅਧਿਅਨ
ਉਸ ਕਾਲ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜਹਿ ਨਾ ਦੀ ਨਗਰ ਸੀ ਜੋ ਰਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ (ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਔਪਾਪਾਤਿਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਨਗਰ ਵਰਨਣ' ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਬਾਹਰਲੇ ਭੈ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੀ । ਉਸ ਰਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰ ਈਸ਼ਾਨ ਕੋਣ (ਉਤਰ ਪੂਰਵ) ਵੱਲ ਨਾਲੰਦਾ ਨਾਂ ਦਾ ਪਾੜਾ ਜਾ ਬਾਹਰੀ ਬਸਤੀ ਸੀ । ਉਥੇ ਸੈਂਕੜੇ ਭਵਨ ਸਨ, ਜੋ ਮਹਿਲ ਵੇਖਨ ਯੋਗ ਸਨ । ਇਹ ਨਗਰੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਸੀ । 68
ਉਸ ਰਾਜਹਿ ਦੇ ਨਾਲੰਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੇਪ ਨਾਂ ਦਾ ਗਾਥਾਪਤ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਬੜਾ ਧੰਨਵਾਨ, ਤੇਜਵਾਨ, ਸਿਧ ਸੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਬੜੇ ਬੜੇ ਭਵਨ, ਪਲੰਗ, ਆਸਨ, ਪਾਲਕੀ ਰਥ ਆਦਿ ਸਵਾਰੀਆਂ, ਘੋੜੇ ਹਾਥੀ ਆਦਿ ਸਵਾਰੀਆਂ ਸਨ । ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸੰਪਤੀ ਤੇ ਸੋਨਾ ਚਾਂਦੀ ਵੀ ਸੀ । ਉਹ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਢੰਗਾ ਤੋਂ ਵਾਕਫ ਸੀ ਉਹ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਤੇ ਤਜਰਵੇ ਕਾਰ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ, ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦਾ ਸੀ ! ਉਸ ਪਾਸ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਾਸ, ਦਾਸੀ, ਗਾਵਾਂ, ਮੱਝਾਂ ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਸਨ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਦਬਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਬੇਧੜਕ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਉਹ ਲੇਪ ਨਾਂ ਦਾ ਗਾਥਾਪਿਤ ਸ਼ਮਣਪਾਸਕ (ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਦਾ ਜਾਨਦਾਰ ਜੈਨ ਸ਼ਾਵਕ) ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ ਵਿਚ ਵਰਨਿਤ ਆਨੰਦ ਸ਼ਾਵਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਾਣ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਹ ਲੇਪ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਸੰਕਾ ਰਹਿਤ ਸੀ, ਧਰਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸੀ ਧਰਮ ਫਲ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੀ । ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਗੁਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸੀ । | ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਤੱਤਵ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪਾ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਵਿਦਵਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਛ ਕੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉਤਰਾਂ ਰਾਹੀ ਪੁੱਤਵਾ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿਤ ਵਿਚ ਸਮਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਸੁਮਿਕੱਤਵ ਰੂਪੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਮਹਿਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਪ੍ਰਤਿ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਰਾਗ ਹੋੜੀਆਂ ਤੇ ਨਸਾ ਵਿਚ ਸਮਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ।
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ (ਜੈਨ) ਪ੍ਰਵਚਨ ਬਾਰੇ ਜਦ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਦਾ ਸੀ “ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਇਹ ਨਿਰਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸੰਪਤੀ ਹੈ ਇਹੋ ਸੱਚ ਹੈ
25 9 -

Page #485

ਪਰਮਾਰਥ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼) ਜਾਂ ਧਰਮ , ਕੂੜ ਹਨ, ਝੂਠੇ
ਹਨ ।
ਲੇਪ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਜਸ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਲੋੜ ਬੰਦਾਂ ਲਈ ਹਮੇਸਾ ਖੁਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਰਾਜਿਆ ਦੇ ਮਹਿਲ ਉਸ ਲਈ ਸਨ ਉਹ ਚਾਰਿਤਰ ਪੱਖ ਹਰ ਆਦਮੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਸੀ ।
ਉਹ ਚਤੁਰਦਸ਼ੀ (14) ਅਸ਼ਟਮੀ (8) ਅਮਾਵਸਯ (11) ਤੇ ਪੂਰਣਮਾਸ਼ੀ (15) ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਪੰਸਧ ਉਪਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਮਣਾ ਨਿਰਥਾ ਨੂੰ ਭਿੱਖਿਆ ਦੇ 42 ਦੋਸ਼ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸੁਧ ਅਸ਼ਨ, ਪਾਨ, ਖਾਦਯ, ਸਵਾਦਯ ਚਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਨੇਕਾ ਸਿਖਿਆਵਰਤ 3 ਗੁਣਵਰਤ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਦੇ ਤਿਆਗ ਰੂਪ 5 ਅਣੂਵਰਤ, ਤਿਆਗ, ਨਿਅਮ, ਪਛਖਾਨ, ਪੇਸ਼ਧ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰਦਾ ਹੋਈਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । 69 | ਉਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਨਾਲੰਦਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਉਤਰ ਪੂਰਵ, ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲੇਪ ਚਿਪਤਿ (ਗ੍ਰਹਿਸਥ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਤੋਂ ਬਚੇ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਇਕ ਪਿਆਓ ਸ਼ੇਸ ਦਰਵਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੰਬਿਆ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਇਹ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਰਮਣੀਕ ਸੀ, ਲੇਪ ਨੇ ਉਸ ਪਿਆਓ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਸ ਦਰਵਿਆਂ ਰਖਿਆ । ਉਸੇ ਪਿਆਓ ਦੇ ਈਸ਼ਾਨ ਕੋਣ ਵੱਲ ਹਸਯਾਮ ਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੰਗਲ ਸੀ, ਜੰਗਲ ਕਾਲੇ (ਪੁਰਾਣ) ਦਰਖਤਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ ਇਥੇ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੇ ਦਰਖਤ ਸਨ । ਇਹ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਬਾਕੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅ ਤਿਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । 70
ਉਸ ਬਨ ਖੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਗੋਤਮ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ । ਭਗਵਾਨ ਗੱਤਮ ਹੇਠਲੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਦੱਕ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਸੌ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਉਪਾਸਕ ਸੀ, ਮੇਦਾਰਿਆ ਗੋਤਰ ਵਾਲਾ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਸੀ । ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਕੋਲ ਆਇਆ । | ਉਸ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ “ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ । ਅਸੀਂ ਆਪ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਪ੍ਰਸ਼ਨ) ਪੁਛਨੇ ਹਨ । ਹੋ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ! ਜੇਹਾ ਆਪਣੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ । ਜੈਸਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਕ ਸਹਿਤ ਦਸਨਾ । ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਨੇ ਉਦਕ ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਅਯੂਸ਼ਮਾਨ ! ਮੈਂ ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੁਣ ਕੇ, ਸਮਝ ਕੇ, ਜੇ ਉੱਤਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਹੀ ਉੱਤਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।'' 71 ।
ਵਾਦੀ ਉਚੱਕ ਖੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਨੇ ਗੋਤਮ ਇੰਦਰ ਭੁਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ |
“ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਗੋਤਮ ! ਕੁਮਾਰ ਪੁੱਤਰ ਨਾਂ ਦੇ ਮਣ ਨਿਰਬ ਹਨ, ਜੋ ਆਪ (ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤਾ) ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਕੋਈ ਮਣੋ
251

Page #486

ਪਾਸਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਪਛਖਾਨ (ਨਿਯਮ) ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਕਾਰ ਤਿਆਗ
ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਜਬਰਦਸਤੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਮੋਕਸ਼ਣ ਨਿਆਏ ਤੋਂ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤਕ ਸਾਰੇ, ਜੀਵਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਜੋ ਲੋਕ ਪਛਖਾਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਦੁਸ਼ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੋ ਪਛਖਾਨ (ਪਾਪ ਕਰਮ ਦੇ ਤਿਆਗ) ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਪਛਖਾਨ ਗਲਤ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧੂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਦਾ ਉਲੰਘਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਭੰਗ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ? (ਇਸ ਦਾ ਉਤਰ ਹੈ) ‘ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਰਿਵਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਕੋਈ ਸਥਾਵਰ ਹੈ ਤਾ ਕਦੇ ਉਹ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਤਰੱਸ ਹੈ ਉਹ ਕਰਮ ਉਦੋ ਨਾਲ ਸਥਾਵਰ ਜੂਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਨੇਕ ਜੀਵ ਸਥਾਵਰ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ। ਤਰੱਸ ਕਾਈਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਥਾਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਦ ਸਥਾਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਜੀਵਾ ਨੂੰ ਦੰਡ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਪੁਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਘਾਤ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 72
ਦੇ ਗਾਥਾਪਿਤ, ਚੋਰ, ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ । ਪਰ (ਗਲਤ) ਪਛਖਾਨ ਹੈ ।
(ਇਥੇ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਲਈ ਹੈ । ਉਹ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਮਰ ਕੇ ਜੇ ਸਥਾਵਰ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਮਣੋਪਾਸਕ ਉਸ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਜੇਹਾ ਤਿਆਗ ਗਲਤ ਤਿਆਗ ਹੈ) ਮਨ ਲਵੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕੀਤੀ ਮੈਂ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਹਤਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।"
ਅਜੇਹੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗਏ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਗਿਆ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪਰਿਆਏ ਛੱਡ ਕੇ ਉਤਪਨ ਹੋਏ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਪਛਖਾਨ ਦੁਸ਼ਟ ਪਛਖਾਨ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ)
252
ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਉਚੱਕ ਆਪਣਾਂ ਮਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸੁਪਛਖਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਛੱਖਾਨ ਸਮਿਅਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਛੱਖਾਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਛਖਾਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਇਹ ਹੈ ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਛੁਟ ਗਾਥਾਪਤਿ ਚੋਰ ਵਿਮੋਕਸ਼ੇ ਨਿਆਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਤੱਕ ਪਰਿਆਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ (ਭਾਵ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ੲਦ ਤਕ ਤਰੱਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ, ਤੱਦ ਤੱਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਹੈ) ਇਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ

Page #487

ਚਰੱਸ ਦਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਭੂਤ ਲਗਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਪਛਖਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਨਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੋ ਸਾਧੂ ਕਰੋਧ ਨਾਲ ਜਾ ਲੋਭ ਕਾਰਣ ਭੂਤ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਛਖਾਨ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । (ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂਆਂ ਤੇ ਝੂਠ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਛਖਾਨ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੈ !) ਅਤੇ ਪਛਖਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਵਰਤ ਭੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਗੋਤਮ ! ਕਿ ਸਾਡਾ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਲਿਆ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਿ ਸਾਡਾ ਕਥਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਚਦਾ 173 . ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਨੇ ਉਦੱਕ ਪੇਡਾਲ ਉਦਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਤਰਕ ਸਹਿਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਉਦਕ ! ਤੇਰਾ ਆਖਨਾ ਸਾਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਜੋ ਸ਼੍ਰੋਮਣ, ਬ੍ਰਹਮਣ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਮੂਣ ਕੇ ਨਿਥ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਅਪਨੀ (ਤਾਪ ਉਤਪਨ) ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਲੋਕ ਮਣਾ ਤੇ ਮਣਾ ਉਪਾਸ਼ਕਾ ਤੇ ਗਲਤ ਦੋਸ਼ ਸੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਝੂਠਾ ਕਲੰਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਲੋਕ ਜੀਵਾ, ਪਾਣੀਆਂ, ਭੂਤਾ, ਸੱਤਵਾ, ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਜਮ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨਾਂ ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ? ਉਹ ਵੀ ਮੈਂ ਦਸਦਾ ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੀਲ ਹਨ । ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਥਾਵਰ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ, ਤਰੱਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤਰੱਸ ਕਾਈਆ ਸਰੀਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆ ਤੋਂ ਛੁਟ ਕੇ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਹ ਤਰੱਸ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਤਿਆਗੀਆ ਦਵਾਰਾ ਹੋਣ ਮਾਰਨ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ 174
ਤਰੱਕ ਨਾਲ ਉਦੱਕ ਪੇਡਾਲ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ “ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਗੋਤਮ ! ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਕੌਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਤਰੱਸ ਆਖਦੇ ਹੋ ? ਆਪ ਤਰੱਬ ਨੂੰ ਹੀ ਤਰੱਸ ਆਖਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹੋ ?''
ਤਰੱਕ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਨੇ ਉਦੱਕ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਉਕ ! ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਤਰੱਸ, ਭੂਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤੁਸੀ ਉਸੇ ਨੂੰ ਤਰੱਸ ਭੂਤ ਆਖਦੇ ਹੋ । ਤਰੱਸ ਤੇ ਤਰੱਸ ਭੂਤ ਇਹੋ ਦੋਹੇ ਸ਼ਬਦ ਇਕੋ ਹੀ ਅਰਥ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ, ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤਰੱਸ ਭੂਤ ਤਰੱਸ ਆਖਣਾ ਕਿਉਂ ਸ਼ੁਧ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਅਤੇ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਧ ਕਿਉਂ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਦੋਹੇ ਇਕੋ ਅਰਬ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਦਕ ਖੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ‘ਤੇ ਉਦਕ ! ਆਪ ਦਾ ਇਹ ਭੇਦ ਕਰਨਾ ਨਿਆਏਸੰਗਤ ਨਹੀਂ।
ਸੀ ਗੌਤਮ ਸਵਾਮੀ ਫੇਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੋਈ, ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਸਿਰ ਮੁੰਨਾ ਕੇ ਸਾਧੂ ਵਿਰਤੀ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ,ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰਥ (ਭਾਵ ਉਹ
253

Page #488

ਤਰੱਬ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ) , ਅਸੀਂ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਾਰ ਸਾਧੂ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਾਂਗੇ ਪਹਿਲਾ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਾਣਤਪਾਤ (ਮੋਟੀ ਹਿੰਸਾ) ਤੇ ਫੇਰ ਸੁਖਮ ਪ੍ਰਾਣੀਤਿਪਤ (ਸੁਖਮ ਹਿੰਸਾ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਾਂਗੇ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਵਕ (ਗ੍ਰਹਿਸਥ) ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਰਾਜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਛੋਟ ਰਖ ਕੇ, ਗ੍ਰਹਿ ਪਤਿ ਚੋਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਵਿਮੋਕਸਣ ਨਿਆਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਇਹ ਜਾਣ ਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਸਾਰੇ ਸਾਵਦਯ (ਪਾਪਕਾਰੀ ਕਰਮਾਂ) ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ, ਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਛੱਡੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਗਿਆ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਆਗ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 75 ।
| ਤਰੱਸ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਉਦੇ ਪ੍ਰਗਟ) ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਤਰੱਸ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਉਹ ਤਰੱਸ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣ ਕਾਰਣ ਹੀ ਤਰੱਸ ਨਾਮ ਕਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੱਸ ਕਾਈਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਕਰਮ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਤਰੱਸ ਨਾਮ ਕਰਮ ਢਿਲਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਰੱਸ ਆਯੂ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹ ਜੀਵ ਸਥਾਵਰ ਪਰਿਆਏ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਥਾਵਰ ਨਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਦੇ ਫਲ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਤੇ ਜੀਵ ਸਥਾਵਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਣ ਹੀ ਉਹ ਸਥਾਵਰ ਨਾਮ ਕਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਾਵਰ ਦੀ ਉਮਰ ਢਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਦ ਉਹ ਉਸ ਉਮਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਉਮਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਫੇਰ ਤਰੱਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਚ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕਾਲ ਤੇ ਸਥੀਤੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । 76 ।
| ਉਦੱਕ ਪੇਡਾਲ ਪੱਤਰ (ਅਵਸਥਾ) ਨੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਗੋਤਮ ਅਜੇਹੀ ਕੋਈ ਪਰਿਆਏ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਕੇ ਉਪਾਸਕ ਆਪਣੇ ਇਕ ਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਤਿਆਗ ਤੋਂ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਬੱਚ ਸਕੇ, ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ? ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ੀਲ ਹੈ ਕਦੇ ਸਥਾਵਰ ਤਰੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਅਜੇਹਾ ਵੀ ਸਮਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸਾਰੇ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਤਰੱਸ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਰੱਸ ਕਾਈਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਸਥਾਵਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਵਕ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ, ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਉਦਕ ! ਸਾਡੇ ਮਤ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਉਠਦਾ, ਪਰ ਆਪ ਦੇ
254

Page #489

ਆਖਣ ਅਨੁਸਾਰ ਉਠ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਪ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਇਹ ਪਰਿਆਏ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਣ ਪਾਸਕ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ, ਭੂਤ, ਜੀਵ, ਸਤੱਵਾ ਦੇ ਘਾਤ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ ? ਪ੍ਰਾਣੀ ਗਣ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਤਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਭ ਤਰੱਸ ਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਥਾਵਰ ਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਕਦੇ ਸਥਾਵਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤਰੱਸ ਕਾਈ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਦ ਤਰੱਸ ਕਾਈਆ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਜਗਾ ਸ਼ਾਵਕ ਦੇ ਘਾਤ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਸਥਿਤੀ (ਉਮਰ) ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਹੁਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮਣ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ । ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦੇ ਨਹੀਂ । ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸ਼ਮਣਾ ਪਾਸਕ ਦਾ ਪਛਖਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਸ਼ਾਵਕ ਮਹਾਨ ਤਰੱਸ ਕਾਇਆ ਦੇ ਘਾਤ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਵਿਰਤ (ਮੁਕੱਤ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪ ਜਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ ਜੋ ਇਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜੇਹੀ ਇਕ ਵੀ ਪਰਿਆਏ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਮੂਣਾ ਪਾਸਕਾ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪਛਖਾਨ ਹੋ ਸਕੇ । ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਭੇਦ ਨਿਆ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ । 17।
ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿਰਥਾ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਅਕਸਰ ਪੁਛੀ ਜਾਦੀ ਹੈ. ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਨਿਰਥੋ ! ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਮਨੁੱਖ ਅਜੇਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।'' ਇਹ ਘਰ ਵਾਰ ਦੇ ਤਿਆਗੀ ਜੋ ਸਾਧੂ ਹਨ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਹਤਿੱਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ । ਪਰ ਜੋ ਹਿਸਥੀ ਹਨ ਉਨਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਮੈਂ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਪੁਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਸਾਧੂ ਚਾਰ, | ਪੰਜ, ਛੇ ਜਾਂ ਦਸ ਸਾਲ, ਘੱਟ ਜਾਂ ਵਧ ਸਮਾਂ ਸਾਧੂ ਰਹਿ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ?
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ‘ਹਾਂ ! ਕਈ ਕਈ ਸਾਧੂ, ਸਾਧੂਣਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਹਿਸਥੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਗੋਤਮ ਭਗਵਾਨ : ਤਾਂ ਕਿ ਮਣਾ (ਸਾਧੂਆਂ) ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਤਿਆਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ, ਹਿਸਥ ਦੀ ਹਤਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਯਮ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਨਹੀਂ ! ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਭਾਵ ਸਾਧੂ ਪੁਣਾ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਬ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਤਿਗਿਆ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।''
ਗੋਤਮ : “ਤਾ ਇਸੇ ਤਰਾ ਸ਼ਾਵਕ ਨੇ ਤਰੱਬ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ (ਹਿੰਸਾ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਦੰਡ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਵਰ
255

Page #490

ਕਾਈਆ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਹੇ ਨਿਰਥੋ ! ਇਸ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਝੇ
ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਮੈਂ ਨਿਰਰਬਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ “ਹੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਨਿਰਰਥ ! ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਕੁਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਥ ਜਾਂ ਹਿਸਥ ਪੁਤਰ ਧਰਮ ਸੁਨਣ ਲਈ ਸਾਧੂ ਕੋਲ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ?''
ਨਿਰਥ : “ਹਾਂ { ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।” ਗੌਤਮ : ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?'' ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ! ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਗੋਤਮ : ਜੇ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹ ਇਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਗੁਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸਤ, ਸਰਵ ਉਤਮ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਸਰਨ ਸੱਚ ਨਿਆਉਕਤ, ਦਿਲ ਦੇ ਕੰਡੇ ਮਿਉਣ ਵਾਲਾ, ਸਿਧੀ ਦਾ ਰਾਹ, ਮੁਕਤੀ-ਨਿਰਵਾਨ-ਮੋਕਸ਼, ਮਿਖਿਆਤਵ ਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਰਹਿਤ ਹੈ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਧਰਮ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਦਸੀ ਯਤਨਾ(ਸਾਵਧਾਨੀ) ਨਾਲ ਚਲਾਂਗੇ ਠਹਿਰਾਂਗੇ, ਬੈਠਾਗੇ, ਕਰਵਟ ਲਵਾਂਗੇ ਉਠਾਗ । ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭੂਤ, ਸਤਵ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਸੰਜਮ ਧਾਰਨ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਗੋਤਮ : ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਜੇ ਅਜਿਹੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵੈਰਾਗ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮਨਾ ਕੇ ਸਾਧੂ , ਬਣਾਉਣਾ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਦੇਣਾ ਜਾਇਜ ਹੈ ?''
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ਜਾਇਜ ਹੈ । ਗੌਤਮ : ਅਜੇਹਾ ਪੁਰਸ਼ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ ? ਨਿਰਥ : ਹਾਂ ! ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ । ਗੌਤਮ : ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰਕ ਸਾਧੂ ਪੁਣੇ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ? ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ! ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਯੋਗ ਹੈ । ਗੌਤਮ : ਕੀ ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਮਨੁਖ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਹੈ ? ਨਿਰਥ : ਹਾਂ, ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਹੈ ।
ਗੌਤਮ : ਹੁਣ ਦੀਖੀਆ ਵਿਚ 4, 5, 6 ਜਾਂ 10 ਸਾਲ ਥੋੜੇ ਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਉਹ ਮੁੜ ਹਿਸਥੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗੋਤਮ : ਕੀ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਸਾਧੂ ਹਿਸਥੀ ਬਨ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾਂ
256

Page #491

ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾਂ। ਉਹ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਣ ਕੇ ਫੇਰ ਪਾਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਦੀਖੀਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਖਖਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਜੀਵ ਉਹ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਬਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭੂਤ, ਸਤਵਾ ਤੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਜੀਵ ਉਹ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸੰਜਮ ਪਾਲ ਕੇ ਫੇਰ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੰਜਮੀ ਸੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸੰਜਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਫੇਰ ਅਸੰਜਮੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਸੰਜਮੀ ਜੀਵ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਸਤਵ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤੇ ਸਤਵ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਗੌਤਮ : ਮੈਂ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪੁਛਦਾ ਹਾਂ ! ਹੋ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ! ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰਾਜਕ ਜਾਂ ਵਰਾਜਕਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਤੀਰਥ ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਧਰਮ ਸੁਨਣ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
L
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਗੌਤਮ : ਅਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸੁਨਾਉਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ ਸੁਨਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (ਫੇਰ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਮੁੜ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਨਣ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ ਪਹਿਲੀ ਤਰਾਂ ਹੈ।
ਗੌਤਮ : ਅਜਿਹਾ ਮੁਨੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸੰਜਮ ਪਾਲਨ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਧਰਮ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ : ਹਾਂ, ਉਹ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਗੋਤਮ . ਅਜੇਹੇ ਮੁਨੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਣੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ, ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਜਗਾ ਬੈਠ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਾਇਜ ਹੈ ?
ਨਿਰਗਥ : ਨਹੀਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਗਲਤ ਹੈ ।
ਗੋਤਮ : ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਜੀਵ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਦੀਖਿਆ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਭੋਜਨ ਦੇਣਾ ਜਾਇਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੇਰ ਉਸੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਦਿਖਿਅੱਤ ਹੋਣ ਤੇ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਜਾਇਜ ਹੋ ਗਿਆ : ਹੁਣ ਜੀਵ ਉਹ ਹੀ ਹੈ । ਦੀਖੀਆ ਤਿਆਗ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਯੋਗ ਨਹੀਂ।
ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁੜ ਫੇਰ ਸਾਧੂ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਧੂਪੂਣੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗਨ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸ੍ਰਮਣ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਖਾਣਾ ਗਲਤ ਹੈ । ਹੋ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥੋ ! ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਮਝੋ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
257

Page #492

ਭਾਵ ਅਰਥ : ਜਿਵੇਂ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਬਣਿਆ ਜੀਵ, ਮੁੜ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਬਣ ਜਾਣ ਤੇ ਸਾਧ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਇਕਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਸ ਨੇ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਮਰ ਕੇ ਸਥਾਵਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜੇਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਤਰੱਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀਤਾ ਪਛਖਾਨ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । 78
,
ਜੋ ਸਾਧੂ ਕੋਲ ਆਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧੂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ । ਸਾਧਵੀ 14, 8, 15 ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਲਨ ਕਰਾਂਗੇ । ਅਸੀਂ ਮੋਟੀ ਹਿੰਸਾ, ਝੂਠ, ਚੋਰੀ, ਵਿਭਚਾਰ, ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ (ਸੀਮਤ) ਕਰਾਂਗੇ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਰੋ, ਨਾ ਕਰਾਵੋ । ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਪਛਖਾਨ (ਨਿਅਮ) ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸ਼ਮਣੋਪਾਸਕ ਬਿਨਾਂ ਖਾਧੇ, ਬਿਨਾਂ ਪੀਤੇ, ਬਿਨਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤੇ ਆਸਨ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੋਸ਼ਧ ਪਾਲਨ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਆਖਣਾ ਔਖਾ ਹੈ ? ਇਹੋ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਰ ਕੇ, ਚੰਗੀ ਗਤੀ ਵਿਚ ਗਏ ਹਨ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਹਿਲਾ ਕਾਲ ਕਰਕੇ, ਪਰਲੋਕ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜੀਵ ਮਹਾ ਕਾਇਆ ਵਾਲੇ, ਲੰਬੀ ਸਥਿਤੀ, ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਤੇ ਬਹੁ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾ ਦੇ ਪਖੌ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ, ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਇਕ ਵੀ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਕ ਪਛਖਾਨ ਕਰ ਸਕੋ, ਸੋ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਨਤਾ ਵਕ ਦੇ ਪਛਖਾਨ ਸਬੰਧੀ ਗਲਤ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਉਦਕ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲਗੇ, ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਸਾਂਵਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਾਵਰ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਵਕ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਘਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਖੁਦ ਹੀ ਮਰ ਕੇ ਪਰਲੋਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤਰੱਸ ਵੀ ਹਨ । ਉਹ ਮਹਾ ਕਾਇਆ ਵਾਲੇ, ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਬਹੁ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਹੰੁਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ, ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਖਣਾ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਨਹੀਂ।
ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਸਵਾਮੀ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਨਿਰਗਥ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ‘ਕਈ ਕਈ ਸਮਣੋਪਾਸਕ ਸਾਧੂ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਹਿਲਾਂ ਦਸੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਅਸੀਂ ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਪਰ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਮੌਤ ਵੇਲੇ ਸਮਾਂਧੀ : ਸੰਲੇਖਨਾ ਵਰਤ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਾਂਗੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਕਰਨ ਤਿੰਨ ਯੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣਾਤਿਪਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਤਕ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਾਂਗੇ । ਮੈਰ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰੋ, ਨਾ ਕਰਾਵੇ, ਇਸ
258

Page #493

ਦ ਪੱਛਖਾਨ ਕਰਾਂਗੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਕ ਆਪਣੇ ਆਸਨ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਕੀ ਆਖਗੇ ? ਇਹੋ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹ ਚੰਗੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਪਾਠ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ)
| ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੇ ਉਦਕ ਖੇਡਾਲ ਪੂਤਰ ਆਦਿ ਨਿਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ “ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਅਜੇਹੇ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਹਾਨ ਇੱਛਾ, ਮਹਾਨ ਆਰੰਭ, ਮਹਾਨ ਪਰਿ
ਹਿ, ਮਹਾਨ ਧਾਰਮਿਕ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਬੜੀ ਕਠਿਨਾਈ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਭ ਇਨਾਂ ਪਾਪਾਂ ਵਿਚ ਲਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਵਰਤ
ਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਤਕ ਪਾਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਪਰ ਆਖੇ ਪਾਪੀ ਮਨੁੱਖ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਪਾਪ ਕਾਰਣ ਦੁਰਗਤੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਵਾਂ ਤਿਆਗ ਮਰਨ ਤਕ ਚਲਦਾ ਹੈ । (ਬਾਕੀ ਦਾ ਪਾਛ ਪਹਿਲਾ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਉਦਕ ਨੂੰ ਬੋਲੇ “ਜਗਤ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਰੰਬ ਰਹਿਤ, ਪਰਿਹ, ਹਿਤ, ਧਾਰਮਿਕ, ਧਰਮ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਸਣ ਵਾਲੇ, ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਪਰਿਹਿ ਤਕ ਸਾਰੋ ਪਾਪਾ ਦੇ ਤਿਆਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਰਤ ਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਮਨੁੱਖ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੁੰਨ ਸਦਕਾ ਸਦਗਤਿ (ਦੇਵ ਗਤਿ ਸਵਰਗ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ) ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਸਵਰਗ ਵਿਚ (ਚਿਰ ਸਥਿਰ) ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ । ਮਣੇ ਪਾਸਕ (ਹਿਸਥ) ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਅਨਹੋਂਦ ਕਾਰਣ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਗਲਤ ਪਛਖਾਨ ਨਹੀਂ।
ਗੋਤਮ ਭਗਵਾਨ ਉਦਕ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੋਈ ਥੋੜੀ ਇੱਛਾ ਵਾਲ, ਥੋੜੀ ਹਿੰਸਾ ਵਾਲੇ, ਥੋੜੇ ਪਰਿਹ ਵਾਲੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਕਿਸੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਤਿਆਗ ਤੇ ਰਹਿਤ (ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਹਿ ਤਕ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਕਿਸੇ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਛੇ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਅੰਸ ਤੋਂ ਤਿਆਗ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਤਿਆਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁੰਨ ਸਦਕਾ ਸਦਗਤਿ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਹਨ, ਤਰੱਸ ਵੀ ਹਨ, ਉਹ ਜੀਵ ਸਵpਗ ਵਿਚ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਉਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਸ ਕੇ, ਉਪਾਸਕ ਦੇ ਪਛਖਾਨ ਨੂੰ ਗਲਤ ਪਛਖਾਨ ਜਾਇਜ ਨਹੀਂ । ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ, ਉਦਕ, ਪ੍ਰਤਿ ਬਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਮਨੁਖ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੁਟਿਆ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । fਪੰਡ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਈ ਗੁਪਤ
250

Page #494

ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਣ ਉਪਾਸ਼ਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਹਿਤ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਬਨਵਾਸੀ ਤਪਸ ਅਬਜੰਮੀ ਹਨ । ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਤਿਆਗੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭੂਤ, ਜੀਦ ਅਤੇ ਸੱਤਵ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸਰ (ਮਿਲੀ ਜੁਲੀ) ਭਾਸ਼ਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ (ਤਾਪਮਾਂ) ਮਾਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰੋ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਉਹ ਤਾਪਸ ਮਰਕੇ, ਬਾਲ (ਅਗਿਆਨ) ਤਪ ਕਾਰਣ ਅਰ ਆਦਿ ਦੇਵਤਾ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਫੇਰ ਅਰ ਜੂਨ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ,ਬਕਰੇ ਦੀ (ਅਰ) ਤਰਾਂ ਗੇ ਤੇ ਤਾਮਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰਨ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਉਦਕ ਪ੍ਰਤਿ ਆਖਦੇ ਹਨ “ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾ ਬਰਾਬਰ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਰਤਧਾਰੀ ਵਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਦੇਵ, ਨਾਰਕ, ਤਰਿਅੰਚ, ਮਨੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਗੌਤਮ ਭਗਵਾਨ ਉਦਕ ਨੂੰ ਆਖਨ ਲਗੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਥੋੜੀ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਦ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਦ ਤਕ ਪਛਖਾਨੇ ਕਰਨੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਰਤ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਤਰੱਸ ਜੀਵਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਮਰ ਕੇ ਸ਼ਾਵਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤਰੱਸ ਵੀ ਹਨ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਭਧੀ ਮਣਿਪਾਸਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼੍ਰੋਮਣਉਪਾਸਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸ਼ਾਧੂ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਸਿਰ ਮੁੰਨਾ ਕੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰਥ ਹਾਂ ਸੋ ਅਸੀਂ ਚਤੁਰਦਸੀ [14] ਅਸ਼ਟਮੀ, ਅਮਾਵਸ, ਤੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਪੋਸ਼ਧ ਵਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ । ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ} ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਮਾਇਕ ਤੇ ਦੇਸ਼ਅਵਕਾਸਿਕ ਵਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਹਰ ਰੋਜ ਸਵੇਰ ਪੁਰਬ, ਪਛਮ, ਉਤਰ ਤੇ ਦੁਖਨ ਸੰਭਧੀ ਸਫਰ ਦੀ ਹੱਦ ਮੁਕਰਰ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਭੂਤਾ, ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਮਹੱਵਾ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਣਾਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤ ਗਹਿਣ ਕਰਨ, ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਸ਼ਾਵਕ ਨੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਕਰ
260

Page #495

ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਮਰ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਰ ਤੇ ਸ਼ਾਵਕ ਰਾਂਹੀ ਰਖੀ ਹੋਈ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਫ਼ਲ ਪਛਖਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਹਨ । ਅਜੇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲੌਪਾਸਕਾ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਆਖਨਾ ਨਿਆਸੰਗਤ ਨਹੀਂ। 79 ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਸ਼ਾਵਕ ਵਰਤ ਹਿਣ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਸੇ ਨਜਦੀਕ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਕ ਨੇ ਬੇਅਰਥੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਉਸ ਜੂਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਫਲ ਪਛਖਾਨ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਗਲਤ ਆਖਣਾ ਨਿਆ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ । ਨਿਕਟ ਰਹਿ ਰਹੇ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ । ਵਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੰਨਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਸੰਬਧੀ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਤਿਆਗ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਪਖੋਂ ਸਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਨਿਆ ਸੰਗਤ ਹੈ ਗਲਤ ਨਹੀਂ । ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਜੋ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੇ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਅਰਥ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਤਿਆਗ ਕੇ
ਰੱਸ ਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਵਕ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਪਖੋਂ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ, ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਪਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਖਣਾ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਅਹੋਂਦ ਕਾਰਣ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਗਲਤ ਹੈ । ਨਿਕਟ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਜੋ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਮਣ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕਾਰਣ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਨਿਜ਼ਚਿਤ ਹੋਂਦ ਦੇ ਜੋ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਮਣਪਾਸਕ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਣ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਮਣੋਪਾਸਕ ਜਰੂਰਤ ਪੈਣ ਤੇ ਦੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਿਨਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੇ ਦੰਡ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਪਾਸਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਹੈ । ਸ਼ਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
26

Page #496

ਉਥੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਨੀ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣਾ ਸਮਣੋ ਪਾਮਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਹੈ ਉਹ ਜਦ ਤਰੱਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਕਟ ਹੀ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਵਕ ਨੇ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਦੇਣਾ (ਬੇਕਾਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਨਾ) ਮਨਾ ਕਰ ਰਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਵਕ ਅਰਥ ਦੰਡ ਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਨਰਥ ਦੰਡ ਨਹੀਂ (ਅਗੇ ਪਾਠ ਪਹਿਲਾਂ 80 ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ) ਉਥੇ ' ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਹਿਣ ਵਾਲੋ ਜੋ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਦੰਡ ਦੇਣਾ ਤਿਆਗ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਬਾਕੀ ਦਾ ਪਾਠ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ।)
ਜੋ ਕਰੀਬ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਕ ਨੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਬਿਨਾਂ ਲੋੜ ਦੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰ ਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਤਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸਚਿਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਕ ਨੂੰ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਮਰਨ ਤਕ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ।(ਅਗੇ ਪਾਠ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਹੈ) । ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਵਿਚ ਜੋ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਸ਼ਮਣੋਪਾਸਕ ਨੇ ਕਾਰਣ ਵਸ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਉਹ ਉਮਰ ਤਿਆਗ ਦੇ ਹਨ । ਉਮਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੋ ਤਰੱਸ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦਾ ਵਕ ਨੇ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਉਹ ਉਸੇ ਜੂਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਰਹਿਨ ਕਾਰਣ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੈ ਗਲਤ ਪਛਖਾਨ ਨਹੀਂ ।
ਵਕ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਦੇਸ਼ ਪਰਿਮਾਨ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੋ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਕ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਬਰਤ ਤੋਂ ਮਰਨ ਤਕ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਮਰਨਉਪਾਸਕ ਰਾਹੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਤਰੱਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਵਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦੰਡ ਦੇਣ ਛਡੀਆ ਹੈ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਪਛਖਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਨੂੰ ਗਲਤ ਆਖਣਾ ਨਿਆ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ।
ਵਕ ਰਾਹੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦੇਸ਼ ਪਰਿਮਾਨ (ਹੱਦ) ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੋ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਣ ਤੋਂ ਮੌਤ ਤੱਕ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਲਈ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ, ਸ਼ਾਵਕ ਰਾਹੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਾਵਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੰਨਾਂ ਦਾ ਉਪਾਸਕ ਨੇ ਕਾਰਨ ਪੈਣ ਤੇ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਬੇਅਰਥ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ
262

Page #497

ਹੈ । ਉਹ ਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾ ਪੱਖੋਂ ਸ਼ਾਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਛਖਾਨ ਨੂੰ ਗਲਤ ਆਖਨਾ ਨਿਆ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ।
ਜੋ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸ਼ਾਵਕ ਰਾਹੀਂ ਮਿੱਥੀ ਹੱਦ ਤੇ ਬਾਹਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਦਾ ਵਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਰਨ ਤਕ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਸ ਉਮਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਦੋਹਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦਾ ਵਕ ਨੇ ਵਰਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਤ ਤਕ ਦੰਡ ਦੇਣ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਸਹੀ ਪਛਖਾਂਨ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਰੱਸ ਵੀ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਭੂਤ, ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਤਰੱਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰ ਕੇ ਸੰਥਾਵਰ ਹੋ ਜਾਣ । ਰੱਸ ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਆਖਣਾ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜੇਹੀ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਨਹੀਂ, ਜਿਥੇ ਵਕ ਦਾ ਪਛਖਾਨ ਹੋ ਸਕੇ । 80 ।
ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਨੇ ਉਦਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ “ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਉਦਕ ! ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸ਼੍ਰੋਮਣਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਦੋਸਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਿਤਰ ਪਾ ਕੇ ਵੀ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ-ਰਖਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਪਰਲੋਕ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸ਼ਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਰਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਚਾਰਿਤ ਤੇ ਤਪ ਰਾਹੀਂ ਪਾਪ ਕਰਮ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰਥ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਹੀ ਪਰਲੋਕ ਸੁਧਰਦਾ ਹੈ ।
1
ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਨੂੰ ਪੋਡਾਲ ਪੁਤਰ ਨੇ ਉਦੱਕ ਨੇ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਾਪਸ ਉਥੇ ਹੀ ਪਰਤਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਥੋਂ ਉਹ ਆਏ ਸਨ । ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਉਦਕ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਹੇ
ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਉਦਕ ! ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਕਰੀਬ ਆ ਕੇ ਇਹ ਵੀ ਆਗਿਆ, ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਵਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ, ਸੁਖਮ ਬੁਧੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇ । ਮੈਨੂੰ ਕਲਿਆਕਾਰੀ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਅਜੇਹਾ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹ, ਉਸ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰੇ, ਉਪਕਾਰ ਸੋਚੇ ਬੰਦਨ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰੇ, ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੇ, ਸਨਮਾਨ ਕਰੇ, ਉਸ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ, ਮੰਗਲਕਾਰੀ ਦੇਵ ਸਵਰੂਪ ' ਤੇ ਚੈਤਯ (ਗਿਆਨ) ਸਵਰੂਪ ਸਮਝ ਕੇ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰੇ। ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਦੁਪੱਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਝਾ ਕੇ ਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਆਦਰ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਸਤ ਪੁਰਸਾ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ । ਗੌਤਮ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਗੱਲ
263

Page #498
ਸੁਣ ਕੇ ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਉਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਭਗਵਾਨ !'' ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਗੱਲਾ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਨੀਆਂ, ਨਹੀਂ ਸੁਣੀਆ, ਨਹੀਂ ਸਮਝੀਆਂ ਦਿਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਿਚਾਰਿਆ / ਮੈਂ ਇਹ ਵਾਕ ਵੱਖੇ, ਨੇ, ਸੋਚੇ ਨਹੀਂ, ਸਿਮਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਹਨ / ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਯੋਗ ਗੱਲਾ ਹਨ / ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸਚਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ੁਰਧਾ ਪ੍ਰਤੀਤ, ਰੁੱਚੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ / ਭਗਵਾਨ ! ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਸਮਝਿਆਂ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਤੇ ਨਿਸਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ / ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਸਰਧਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਤੇ ਰੁੱਚੀ ਚਰਦਾ ਹਾਂ / ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਫਰਮਾਇਆ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ / ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੇ ਉਦਕ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਖਿਆ “ਹੇ ਆਯੂਸ਼ਮਾਨ ਉਦਕ ! ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ) ਦਵਾਰਾ ਦਸਿਆ ਧਰਮ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਉਸ ਉਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਰਧਾ ਪ੍ਰਤੀਤ, ਰੂਚੀ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਮਝ ਠੀਕ ਸੱਚਾ , ਧਰਮ ਇਹੋ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਦਕ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ “ਭਗਵਾਨ ! ਮੈਂ ਚਤੁਰਯਾਮ (ਚਾਰ ਤਿਗਿਆਵਾਂ ਵਾਲੇ) ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤਾਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਮਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ / ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਗੋਤਮ ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਉਦਕ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਿਥੋਂ ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ ਉਥੇ ਆਏ / ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੀ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੀਤੀ / ਤਿਖਿਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦਨ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ / ਬੰਦਨ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ 'ਭਗਵਾਨ ! ਮੈਂ ਆਪ ਕੋਲ ਚਤੁਰਯਾਮ ਤਿਆਗ ਕੇ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਮਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਵਿਚਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ / ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ “ਹੇ ਦੇਵਾਨੂੰ ਪ੍ਰਯਾ / ਜਿਵੇਂ ਆਪ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋ / ਪਰ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਵਿਚ ਆਲਸ ਨਾ ਕਰੋ / " ਫੇਰ ਪੇਡਾਲ ਪ੍ਰਤਰ ਨੇ ਚਤੁਰਯਾਮ ਛੱਡ ਕੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪਤਿਕੂਮਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਮਹਾ ਵਰਤ ਧਾਰੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਗੇ / ਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ ਜੰਬੂ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸਿਆ। 81 // 264