Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa paramparA kI rUpa-rekhA bhagavAna lekhaka josiMha mehatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaraNa paramparA kI rUpa-rekhA lekhaka - jodhasiMha mehatA prakAzana varSa 1978 mUlya - 4 rupayA prakAzaka - bhagavAn mahAvIra 2500 vAM nirvAraNa samiti, mAuNTa AbU mudraka - arcanA prakAzana, 1. kAlA bAga ajamera Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM zramaNa saMskRti kA sthAna bahuta mahatvapUrNa hai / jise zrAja hama jaina-dharma ke nAma se jAnate haiM vaha isI zramaNa dharma kA vikasita rUpa hai / zramaNa, nirgrantha, arhat Adi isa dharma ke prAcIna nAma haiM / zramaraNa kA artha hai samabhAva rakhane vAlA, puruSArtha (zrama) karane vAlA tathA indriyoM ke viSayoM kA zamana karane vAlA, aise tapasvI va sAdhaka vyakti kA dharma hai- zramaNa dharma / jisake koI granthi ( parigraha athavA kaSAya ) na ho vaha nirgrantha hai / vahI prata ( pUjya ) hai / usake dvArA pratipAdita dharma nirgrantha athavA arhat-dharma hai / tIrthaMkaroM kI paramparA bahuta prAcIna hai| bhagavAna RSabhadeva se bhagavAn mahAvIra taka usakA vistAra mahAvIra samaya se prAja taka zramaNa paramparA kA bahuAyAmI vikAsa huA hai / ataH use kisI laghupustikA meM prastuta kara pAnA saMbhava nahIM hai / phira bhI zrImAna jodhasiMhajI mehatA ne zramaNa paramparA kI rUparekhA meM jo sAmagrI dI hai vaha preraNAspada hai aura isa sudIrgha paramparA ke katipaya pakSoM kI ora pAThaka kA dhyAna AkarSita karatI hai / zramaNa saMskRti ke prathama udghoSaka bha. RSabhadeva kA samaya zrAdi mAnava sabhyatA kA kAla thA / sindhu sabhyatA ke avazeSoM meM unakA astitva evaM Rgveda tathA paTavartI sAhitya meM unakA smaraNa isa bAta kA pramANa hai / RSabhadeva ne kevala nirgrantha dharma kA upadeza hI nahIM diyA thA, apitu apane samaya ke mAnava ko lipi, bhASA, sAhitya aura kalA yAdi ke jJAna se bhI paricita karAyA thA / itihAsa sAkSI hai ki zramaNa paramparA meM dharma aura darzana ke pracAra ke sAtha-sAtha anavarata rUpa se bhASA, sAhitya aura kalA kA saMrakSaraNa aura prasAra bhI hotA rahA hai| isa mahatvapUrNa thAtI kA grAkalana va mUlyA~kana bhAratIya va videzI vidvAnoM ne apane mahatvapUrNa granthoM meM kiyA hai / sva. DaoN. hIrAlAla jaina kI prasiddha pustaka "bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna ", DaoN nemicanda zAstrI kI pustaka "bha. mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA " ( cAra bhAga), DaoN ghoSa dvArA saMpAdita "jaina kalA aura sthApatya", paM. dalasukha mAlavariyA, DaoN. mohanalAla mehatA Adi vidvAnoM dvArA saMpAdita "jaina sAhitya kA bRhat itihAsa ( bhAga 6 ) Adi kucha aise grantha haiM jo zramaraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ i ] paramparA ke bahuAyAmI itihAsa kA gaharAI se mUlyAMkana karate haiM / yadyapi pratyeka vidhA aura viSaya para bhI svatantra rUpa se anusaMdhAna huA hai tathA kaI anya, prAmANika grantha bhI prakAza meM Aye haiM / zramaNa paramparA meM deza kI prAyaH sabhI bhASAoM meM samaya-samaya para sAhitya sRjana huA hai / bhagavAn mahAvIra ne tatkAlIna loka bhASA prAkRta (ardhamAgadhI) meM apane upadeza diye the / jainAcAryoM ne taba se lekara Aja taka hajAroM kI saMkhyA meM prAkRta bhASA meM granthoM kI racanA kI hai / pariNAma svarUpa jaina dharma ke parijJAna ke liye prAkRta bhASA aparihArya ho gayI hai / lagabhaga chaThI zatAbdI se mahAkavi svayambhu ne apabhraMza bhASA meM grantha racanA prArambha kiyA aura lagabhaga 16vIM zatAbdI taka jainAcAryoM ne apabhraMza bhASA meM hajAroM grantha likha diye / saMskRta bhASA deza kI TakasAlI bhASA rahI hai / ataH nyAyadarzana, kAvya Adi ke aneka grantha jaina manISiyoM ne saMskRta meM bhI likhe haiM / ina tInoM bhASAoM ke lagabhaga do tIna lAkha hastalikhita grantha jaina grantha bhaNDAroM meM Aja surakSita haiM / yaha isa bAta kA pramANa hai ki zramaNa paramparA ne bhASA aura sAhitya kI kitanI lagana se sevA kI hai| yahI nahIM bhArata kI Adhunika bhASAoM- gujarAtI, rAjasthAnI, marAThI Adi meM bhI vizAla jaina sAhitya likhA gayA hai / dakSiNa bhArata kI adhikAMza bhASAoM ke sAhitya kA zrIgaNeza hI jainAcAryoM kI racanAoM se huA hai| tamila bhASA kA 'kurula' evaM kannar3a bhASA meM mahAkavi paMpa, ranna Adi ke grantha isa bAta kA prasAraNa haiM / bhAratIya sAhitya kI zAyada hI koI aisI vidhA yA viSaya ho jisa para jainAcAryoM ne apanI lekhanI na calAI ho / purANa, kAvya, kathA, nATaka Adi para hajAroM grantha jainAcAryoM dvArA likhita grAja prApta haiM / jainAcAryoM ne apane sAhitya meM naitika AdarzoM evaM jIvana kI utthAna mUlaka pravRttiyoM ko vizeSa bala diyA hai / jaina dharma kI udAra-mUlaka evaM samanvayavAdI vicAradhArA ke kAraNa jaina sAhitya meM na kevala jana-jIvana ke pAtroM kA citraNa huA hai, apitu vaidika vicAradhArA ke una sabhI pramukha devI-devatAoM ko bhI kathA kA aMza banA liyA gayA hai, jo jana-mAnasa meM zraddhA aura bhakti ke maMbala the / rAma kathA aura kRSNa kathA kA jaina sAhitya meM itanA vistAra huA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ iii ] unake adhyayana ke binA Aja rAmAyaNa aura mahAbhArata kA adhyayana pUrA nahIM mAnA jAtA / yahI sthiti bhAratIya gaNita, jyotiSa, Ayurveda, vyAkaraNa aura koSa Adi ke sAhitya ke sambandha meM bhI hai| isa dRSTi se jaina sAhitya kA adhyayana-anusaMdhAna honA abhI apekSita hai| zramaNa paramparA meM bhAratIya kalAoM kA saMrakSaNa aura saMvardhana bhI prAcIna samaya se hotA rahA hai| bhAratIya mUttikalA ke marmajJa isa bAta ko svIkAra karate haiM ki aba taka upalabdha sabase prAcIna mUtti jaina tIrthaMkara kI hI hai / khAravela ke zilAlekha se yaha bAta pramANita hotI hai ki kuSANa yuga meM jina vimba kA acchA pracalana thA / mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta mUttikalA meM jaina kalA kA hI prAdhAnya hai| guptakAla kI kalA ke aneka nidarzana devagar3ha kI jaina kalA meM upalabdha haiN| madhyayuga meM zravaNavelagolA, khajurAhI, delavAr3A, rANakapura, belura Adi sthAnoM kI jaina mUtti-kalA apanI kalAtmaka aura sundaratA ke liye vizva-vikhyAta hai, kevala mUtti-kalA ke kSetra meM hI nahIM, mandira-sthApatya kalA kI dRSTi se bhI jaina mandira advitIya haiM / sudUra) durgama vanoM aura dulaMdhya parvatoM para jaina mandiroM ke nirmANa se bhAratIya kalA' kA saMrakSaNa hI nahIM huA, apitu deza ke vibhinna bhAgoM ko saundarya pradAna bhI zramaNa paramparA ke dvArA huA hai / Aja isa sAMskRtika-thAtI kI rASTrIya stara para surakSA aura pracAra prasAra kI AvazyakatA hai|| bhAratIya citrakalA ke vikAsa meM zramaNa paramparA kA apUrva yogadAna hai / jaina sAhitya meM bhitti citroM ke sambandha meM vividha aura vistRta jAnakArI upalabdha hai / ajantA kI citrakalA ke samakAlIna taMjora ke samIpa 'sittanavAsala' kI bhitti-citrakalA prAja bhI surakSita hai, jise eka jaina rAjA ne banAyA thaa| yaha sthAna 'siddhAnAM vAsaH' kA apabhraMza pratIta hotA hai| elorA ke kailAza mandira, tirumalAI ke jaina mandira tathA zravaNavelagolA ke jaina maTha ke bhitti-citra bhI prAcIna citrakalA ke adbhuta namUne haiM / jaina grantha bhaNDAroM meM tAr3apatrIya evaM kAgaja para bane citra bhI apanI kalAtmakatA ke lie vizvavikhyAta haiN| mUDabidrI meM SaTkhaMDAgama kI sacitra tAr3apatrIya pratiyA~ surakSita haiN| pATana meM nizIthacUriNa kI tADapatrIya prati meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ iv ] pazcimIya citrakalA ke namUne surakSita haiM / bar3audA meM oghaniyukti kI tAr3apatrIya prati meM 16 vidyAdeviyoM ke citra bane hue haiN| isa taraha ke anya durlabha citra bhI tAr3apatroM ke granthoM meM upalabdha haiM / inake citroM ko jaina kalA, gujarAtI zailI, apabhraMza zailI, jaina zailI Adi nAma diye gaye haiM / 14vIM zatAbdI ke lagabhaga kAgaja aura vastroM para bhI jaina citra upalabdha hote haiM / kalpasUtra, kAlakAcArya kathA, supAsaraNAhacariyaM yazodharacaritra, sugandha dazamI kathA Adi aneka granthoM kI sacitra pratiyA~ upalabdha huI haiM, jo bhAratIya citrakalA kI bahumUlya nidhi haiM / una sabakI surakSA kI suvyavasthA jitanI Avazyaka hai, utanI jarUrI bAta yaha bhI hai ki bhAratIya kalA ke mUlyAMkana va itihAsa lekhana meM ina saba sAmagrI kA gahana adhyayana ke bAda upayoga bhI honA cAhiye / tabhI bhArata kA sAMskRtika itihAsa sarvAGgINa aura prAmANika ho sakegA / , zrImAna jodhasiMhajI mehatA, 'rovara skAuTiMga', 'AdivAsI bhIla', 'cittaur3agar3ha', 'prAbU TU udayapura', 'pratApa dI peTrIyaTa' aura 'AbU-digdarzana' hindI aura aMgrejI Adi pustakoM ke lekhaka haiM / jaina sAhitya maura kalA ke pracAra prasAra ke prati unakI vizeSa abhiruci hai / usI kA pariNAma hai prastuta pustaka 'zramaNa paramparA kI rUparekhA' itane sImita pRSThoM meM unhoMne jo sAmagrI dI hai: usase zramaNa paramparA ke kaI pakSoM kI jAnakArI pAThaka ko prApta hogI / prAzA hai, zrI mehatA sA. kI anya pustakoM kI bhA~ti yaha pustaka bhI samAja aura sudhI janoM meM samAdRta hogI / guru nAnaka jayantI, 1977 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - DaoN. premasumana jaina sahAyaka prophesara prAkRta saMskRta vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zuddha bhAratIya cintana ke adhyAtma ke itihAsa meM zramaNa evaM vairika vikAradhArA prAyaH samAnAntara rUpa se pravAhita huI hai| donoM ne kramazaH puruSArtha aura bhakti ke mArga ko pramukhataH apanA kara mukti ke mArga kA pravartana kiyA hai| naitika guNoM aura sadAcAra kI pratiSThA donoM meM hai; kintu zramaNa paramparA ko jaina vicAradhArA ne dhyAna aura sAdhanA ke kSetra meM vizeSa bala diyA hai| yahI kAraNa hai zramaNa' paramparA meM tapasyA aura prAramazAmAkI adhika pratiSThA hai| zramaNa saMgha aura tapaH pUsA prAcAryo kI anavarata zRGkhalA hai| zrImAna jodhasiMhajI mehatA ne apanI isa laghu pustikA 'zramaNa-paramparA kI rUparekhA' meM saMkSepa meM zramaNa-paramparA ke unhIM prAcAryoM evaM dharmaniSTha vyaktiyoM kA paricaya diyA hai, jinhoMne jaina saMskRti ke unnayana meM apanA jIvana yApana kiyA hai| zrI mehatA kA yaha laghu prayAsa pAThakoM ko zramaNa saMskRti ke vividha pakSoM se paricita karAtA hai tathA prerita karatA hai ki bhAratIya saMskRti ko jAnane ke lie zramaraNa saMskRti ko gaharAI se dekhA, parakhA jAya / zrI mehatA ne isa pustaka meM pAramparika evaM aitihAsika donoM prakAra kI sAmagrI kA prayoga kiyA hai| vastutaH sAmAjika evaM aitihAsika stara para hI nahIM, apitu bhAratIya darzana ke vikAsa ke kSetra meM bhI zramaNa saMskRti ke cintakoM ne mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| prAtmA ke svarUpa evaM usake vikAsa kI vibhinna sthitiyoM, jJAna ke vibhinna prakAroM, pramANa aura nayoM kA siddhAnta carcA meM prayoga, dhyAna paura yoga kI sAdhanAe~ tathA jagat ke vAstavika svarUpa kA vaijJAnika vizleSaNa prAdi ke sambandha meM tIrthaMkaroM evaM jaina prAcAryoM ne apanA gahana cintana manana prastuta kiyA hai| usase bhAratIya darzana kI vicAradhArAeM kaba aura kaise prabhAvita huI haiM, donoM vicAradhArAoM kA samanvita svarUpa kyA ubhara kara AyA hai, Adi ke kramabaddha itihAsa likhe jAne kI AvazyakatA hai / tabhI zramaNa paramparA kA vAstavika svarUpa ujAgara ho skegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ vi ] vartamAna yuga meM sAmAjika evaM dhArmika kSetra meM aneka samasyAeM haiN| zramaNa paramparA kA itihAsa hI nita naI samasyAoM se jUjhane kA rahA hai| mataH yaha nitAnta Avazyaka ho gayA hai ki zramaNa saMskRti kI prAcAra mImAMsA, jAna mImAMsA mAja ke yuga meM kisa prakAra adhika sArthaka ho sakatI hai, isa para gaharAI se vicAra kiyA jAya / vartamAna meM jaina paramparA ke upAsakoM ko kyA karaNIya hai, jisase samAja aura deza ke vikAsa meM unakA yogadAna varNanIya ho sake, isa para bhI vyAvahArika rUpa se socane kI AvazyakatA hai| zrI mehatAjI ne apanI isa pustaka meM deza bhara meM 2500 veM nirvANa varSa meM kiye gaye kAryoM kA vihaMgamAvalokana bhI kiyA hai| usakA yahI pratipAdya hai ki hama pAtmalocana kara pAne kA mArga nirdhArita kara skeN| DaoN0 kamalacanda sogAnI rIDara evaM adhyakSa darzana vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya, udayapura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kucha varSoM pUrva, sva. muni zrI jJAnasundarajI viracita 'bhagavAn pArzva. nAtha kI paramparo' kA itihAsa par3hA thA jisameM bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke zramaNoM ke samaya meM, jaina dharma ke vikAsa kA vividha vidhAoM meM jo abhghudaya huA. usakA vidvAn munivarya ne, ati kaThina parizrama karake savistAra vivaraNa diyA hai| isa grantha kA donoM bhAgoM kA gahana paThana pAThana aura adhyayana karane ke pazcAt, mere mana meM bhagavAna mahAvIra kI paramparA kA itihAsa likhane kI bhAvanA jAgRta huI aura tadanantara, isa sambandha meM kucha pustake dekhI, phira bhI, isa viSaya para pracura sAmagrI upalabdha hone para, vizAla prantha kI racanA karanA sambhava na ho skaa| bhagavAna mahAvIra kA 2500 vAM nirvANa mahotsava samIpa Ane para, yaha bhAvanA puna: prabala ho uThI kintu prArthika saMbala na milane ke kAraNa, kucha nahIM ho skaa| isa punIta varSa meM yaha nizcaya kiyA ki bhagavAna mahAvIra ke 2500 vA~ nirvANa mahotsava ke upalakSa meM zraddhAJjali svarUpa, bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pUrva aura 1zcAt, jo zramaNa saMskRti kA pravAha rahA hai, usakA sUkSmAtisUkSma vivecana kara, zramaNa paramparA kI rUparekhA hI prastuta kI jaave| mAuNTa AbU para saMyojita bhamavAna mahAvIra kI 2500 vIM nirvANa mahotsava samiti ne, isa vicAra ko pasanda kara, isa laghu pustaka ko prakAzita karane kA nirNaya liyA jo pAThakoM ke samakSa prastuta hai| zramaNa saMskRti prati prAcIna hai / jaina dharma kI mAnyatAnusAra prAdi meM kitane hI jaina zramaNa tIrthakara, prAcArya, upAdhyAya, sAdhu aura sAdhvI evaM zramaNopAsaka zrAvaka aura zrAvikAeM ho cuke haiM aura prAge bhI ananta aise hoyeNge| zramaNa-saMskRti tapa-tyAga pradhAna saMskRti hai jo mokSa sAdhanA meM upayogI hai / zramaNoM kA jIvana vizuddha, ahiMsAtmaka, tapomaya aura lokopakArI hotA hai| ve na kevala apanI AtmA kA uddhAra karate haiM, parantu samasta prANImAtra ko apane upadeza aura udAharaNa se, siddha avasthA prApta karAne meM sahAyaka hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [viin ] ve kaMcana aura kAminI ke tyAgI hote haiM / sadaiva Atma ciMtana meM ramaNa karate haiM aura sAMsArika jIvoM ko bhI isa patha para vicaraNa karane ke liye prerita karate rahate haiM / prastuta pustaka meM, aise ni:svArthI, tyAgI aura paropakArI zramaNoM aura zramaNopAsakoM kA paricaya diyA gayA hai jinhoMne isa saMskRti ke siddhAntoM kA pracAra aura prasAra karake jaina dharma kA ujjvala aura unnata vikAsa kiyA hai / ina mahAna puruSoM ne na kevala lokottara aura lokopayogI vividha viSayoM para vizAla granthoM kA sRjana kiyA hai; kintu vAstu, sthApatya, citrakalA evaM mUrti kalA Adi kaI kSetroM meM anupama yogadAna bhI pradAna kiyA hai / zramaNoM ne apane pravacanoM se, bar3e-bar3e samrAToM, rAjAnoM, mahArAjAzroM. rAjanayikoM evaM sAdhAraraNa janatA ko jAgRta kara unakA Atma kalyANa kiyA hai / svayaM zramaNa bhagavAn mahAbIra neH zrarika, ceTaka, pradyota, udAyana Adi rAjAzra zrAmanda aura kAmadeva Adi sAdhAraNa vyaktiyoM, caMdanabAlA zraura mRgAvatI Adi matiyoM aura dalita samajhe jAne vAle logoM tathA caMdakauzika nAga ko pratibodhita kara unakA uddhAra kiyA hai| bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM prAcArya suhastisUri ne, samrATa samprati ko apanA anuyAyI banA kara, bhArata ke bAhara sudUra pradeza meM zramaraNa saMskRti kA pracAra kiyA hai| kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcAryajI ne gujarAta ke rAjA kumArapAla ko paramAta zramaNopAsaka banAkara, sAre rAjya meM amAri ( ahiMsA) kA aisA jabardasta DaMkA bajavA diyA ki yUka jU N taka mAranA niSedha thA, mahA prabhAvaka prAcArya zrI hari vijaya sUrijI ne apane vacanAmRta se samrATa akabara ko zraddhAlu banA kara, jIva hiMsA niSedha ke kaI pharamAna (paTTe aura paravAne) jArI karavAye / itanA hI nahIM, bAdazAha akabara jaina dharma se itanA prabhAvita huA ki mAMsa madirA se paraheja karane laga gayA / Adhunika samaya meM sva. zrAcArya zrI AtmArAmajI ne, jaina snAtaka zrI vIrabanda rAghavajI ko, kucha mahinoM taka isa saMskRti kA adhyayana karA, zikAMgo, amerikA kI vizva dharma pariSad meM bheja kara, vizva meM jaina dharma kI khyAtiH prakaTa kI / isa prakAra kaI zramaraNoM aura zramaNiyoM ne, 'kaI AtmAoM kA jIvana saphala kara zramaNa saMskRti ko sudRr3ha aura sabala 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ix ] banAyA hai| jinakA samAveza isa choTI pustaka meM karanA sambhava nahIM hai| yahA~ para itanA hI kahanA paryApta hogA ki unhoMne apane sadupadeza se kaI lokottara aura mahAn lokopakArI kArya sampAdana kasaye haiM jo Aja bhI suvarNAkSaroM meM aMkita haiN| rAjAyoM aura mahArAjAoM ko chor3a kara, jaina maMtriyoM aura jaina zramaNoM ne, apanI lakSmI kA aTUTa sadvyaya kara, saMsAra meM alaukika jaina mandira delavAr3A AbU, rANakapura, zravaNa belagolA zrAdi nirmANa karavAye hai jo bhArata kI hI nahIM kintu vizva kI amUlya nidhi haiN| ye anupama mandira prAtmotthAna ke amara srota to haiM hI sAtha hI sAtha vAstu aura sthApatya kalA ke kSetra meM, bhI advitIya aura ajor3a haiN| prastuta pustaka meM, bhagavAna mahAvIra ke pUrva, prakhyAta tIrthaGkaroM aura prAcAryoM kA sUkSma varNana karate hue, bhayavAna mahAvIra ke jIvana aura upadeza tathA unakI paramparA kA 2500 varSa ke itihAsa kA siMhAvalokana kiyA gayA hai isake sAtha bhagavAna mahAvIra kA 2500vA~ nirvAgA mahotsava jo rASTrIya aura antararASTrIya stara para manAyA gayA, usakA bhI saMkSipta varNana kiyA gayA hai / anta meM, arbuda-giri (prAbU parvata sthita bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ nirvANa mahotsava samiti ke kArya vivaraNa kA bhI samAveza kiyA gayA hai jisake dvArA yaha pustaka prakAzita kI gaI hai / sthAnAbhAva ke kAraNa, isa pustaka meM, saMbhava hai ki kucha prabhAvaka zramaNoM aura zramaNiyoM tathA zrAvaka aura zrAvikAoM kA ullekha karanA raha gayA hai, phira bhI AzA karatA hU~ ki yaha laghu pustaka, jaina itihAsa ke jijJAsutroM ke liye paricayAtmaka aura lAbhadAyaka siddha hogI aura bhaviSya meM bhI vRhad itihAsa likhane ke lie preraNAspada banegI / viSaya kI vizAlatA aura gahanatA ko dRSTi meM rakhate hue, pustaka racanA meM truTiyA~ aura galtiyAM rahanA saMbhava hai / jinako vidvAn pAThaka kSamA kareMge aura bhUla-sudhAra ke sujhAva deMge to usakI AgAmI saMskaraNa meM kSati pUrti kI jA skegii| isa pustaka likhane meM, mujhe jina granthoM aura pustakoM se sahAyatA prApta huI, usake praNetAoM aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhakoM kA jinakI saMdarbha grantha-sUcI pariziSTa meM dI gaI hai, hRdaya se AbhAra pradarzita karatA huuN| ___ anta meM, maiM DaoN. kamalacanda sogAnI, rIDara darzana vibhAga aura DaoN. premasumana, sahAyaka prophesara, saMskRta vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya ko nahIM bhUla sakatA jinhoMne isa pustaka ko prAdyopAnta par3ha kara, kaI vidvatApUrNa sujhAva dekara evaM yatra tatra pAMDulipi meM sudhAra kara, isa pustaka ko, sundara aura susaMskRta racanA banAne meM sahAyatA pradAna kI hai| DaoN. kamalacanda ne isa pustaka para do zabda aura DaoN. premasumana ne prAkkathana likha kara mahatI kRpA kI hai jisake lie maiM unake prati kRtajJatA prakaTa karatA huuN| isa pustaka ke prakAzaka bhagavAna mahAvIra 2500 vo nirvANa mahotsava samiti, mAuNTa pAbU kA bhI pUrA RNI hU~ jisane isa pustaka ko prakAzita karA, mere parizrama ko saphala kiyaa| pAMDulipi kA sArA TAipiMga kArya zrI raNajItasiMha karmacArI, seTha kalyANajI paramAnandajI per3hI, delavAr3A ne kaThina mehanata kara kiyA, usako maiM apanI ora se dhanyavAda detA huuN| kArtika kRSNA amAvasyA -jodhasiMha mehatA bhagavAn mahAvIra nirvANa kalyANaka, dIpAvalI parva vIra saMvat 2503, vikrama saMvat 2034, IsvI san 1977 delavAr3A, mAuNTa pAbU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ namra-nivedana zramaNa saMskRti kA hamAre itihAsa meM eka gauravapUrNa sthAna hai / Aja hama jise jaina dharma ke nAma se pukArate haiM vaha isI zramaNa dharma kA vikasita rUpa hai / zramaNa nirgrantha, ahaMta Adi isI dharma ke prAcIna nAma haiM / isa dharma kI paramparA bahuta prAcIna hai| bhagavAn RSabhadeva se lagAkara zramaNa bhagavAna mahAvIra taka isakA vikAsa huA hai / bhagavAna RSabhadeva zramaNa saMskRti ke prathama udghoSaka mAne jAte haiN| unakA samaya itihAsa kI dRSTi se Adi mAnava sabhyatA kA prArambhika kAla thaa| itihAsa batAtA hai ki isa zramaNa paramparA meM na kevala dharma aura darzana kA hI pracAra huaA varam bhASA, sAhitya, kalA Adi kA bhI vikAsa huaa| isa prakAra bhagavAna RSabhadeva se lekara Aja taka ke bahumukhI vikAsa ko prApta isa zramaNa saMskRti ko eka laghu pustikA meM prastuta karanA sarvathA asambhava mAnate hue bhI bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ nirvANa mahotsava samiti prAbU parvata ne samiti ke maMtrI, anubhavI lekhaka vidvAn aura zramaNa saMskRti ke jJAtA zrI jodhasiMha mehatA ke mAdhyama se yaha choTA sA prayAsa kiyA hai. jo pAThakoM ke sAmane hai / isa samiti ne mAbU parvata sthita ramaNIya nakkhI udyAna meM mahAvIra stambha lagavAkara sthAnIya nagarapAlikA pustakAlaya meM mahAvIra kakSa banavAkara tathA anya choTe-moTe sArvajanika kArya karavAkara isa mahotsava ko mnaayaa| yaha prakAzana isakI antima bheMTa hai| vidvAn lekhaka ne zramaNa paramparA kI rUparekhA meM jo sAmagrI prastuta kI hai vaha pAThakoM ke liye preraNAdAyaka siddha hogI, aisI hameM prAzA hai| samiti ne isa pustaka kA sAMketika mUlya 1 eka rupayA mAtra rakkhA hai jisakI prAya se bhagavAna mahAvIra stambha kA rakharakhAva va saMrakSaNa kiyA jaavegaa| vaha rAzi seTha kalyANajI paramAnandajI peDhI delavAr3A meM jamA rahegI, jo prAvazyakatAnusAra saMrakSaNa hetu kharca kI jA skegii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xii ] isa samiti kI sthApanA zrI jodhasiMhajI mehatA, maMtrI kI lagana, zrI kuzAlasiMhajI galUNDiyA, upanidezaka paryaTana vibhAga, rAjasthAna, mAuNTa AbU adhyakSa ke saMcAlana tathA svargIya zrI rAmacandrajI jaina, upAdhyakSa ke mArgadarzana ke kAraNa huI thii| samiti ke anya sadasyoM tathA AbU parvata ke jaina bhAiyoM va dAnI mAnI mahAnubhAvoM ne bhI isake arat ko sucArU rUpa se calAne meM tana, mana aura dhana se pUrNa sahayoga diyA thaa| samiti ke dvArA sampAdita kAryoM ko pragrasara karane tathA unheM saphala banAne hetu kalyANajI paramAnandajI per3hI, sirohI se bhI hameM ucita mArgadarzana prApta huA / ataH ina sabhI kAryakartAoM tathA saMsthAoM ko 'dhanyavAda dene meM apanA punIta kattavya mAnatA hai tathA inake prati samiti kA AbhAra vyakta karatA hai / anta meM maiM isa pustaka ke lekhaka aura samiti ke mantrI zrI jodhasiMhajI mehatA kA AbhArI hai, jinake parizrama va lagana tathA utsAha ke binA na to samiti zrAbU parvata para saphalatApUrvaka koI kArya kara sakatI aura na aisI sundara va upayogI pustaka kI hI racanA ho sakatI / tejasiMha gAMgI adhyakSa bhagavAn mahAvIra 2500 va nirvAraNa mahotsava samiti, mAuNTa AbU va sevA nivRtta pradhAnAcArya, rAjakIya esa. TI sI. skUla, zrAbU parvata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRti kI rUparekhA pUrva paricaya : bhAratavarSa meM do mukhya saMskRtiyA~ - jaina zramaNa saMskRti ( jaina evaM bauddha) aura vaidika saMskRti pradhAna mAnI jAtI hai / ina donoM saMskRtiyoM ne, deza ke Antarika aura bAhya jIvana ke vikAsa meM, aneka prakAra se yogadAna diyA hai / isameM se zramaNa saMskRti prati prAcIna aura tyAga - pradhAna ginI jAtI hai / eka samaya, zramaNa saMskRti sAre bhArata meM phaila gaI aura usa samaya, isa saMskRti ke upAsakoM kI saMkhyA karor3oM ke Asa- pAsa pahu~ca gaI thI / yaha koI atizayokti nahIM hai / jaina dharma kA adhikAdhika vistAra rAjA saMprati ke samaya: lagabhaga vIra saMvat 297 ( vikrama saMvat pUrva 173 - IsA sana pUrva 230 ) meM huA thA | bhagavAn mahAvIra ne bhArata meM apanA dharma pracAra kiyA thA parantu rAjA saMprati ne, deza ke bAhara bhI jaina dharma kA pracAra aura prasAra kiyA thA / yaha bar3I vipula janasaMkhyA, prabhAvazAlI dharma-praNetAoM aura pracArakoM ke nirmala antara tapa tathA tyAga kI jhA~kI karAtI hai / I i RSi aura muni : bhArata aura pAzcAtya dezoM ke vidvAnoM ne mukta kaNTha se svIkAra kiyA hai ki veda pUrva kAla meM, eka pragatizIla, samRddha aura sarvavyApI zramaNa-saMskRti thI jisakA ullekha vedoM, upaniSadoM aura purANoM meM milatA hai / ina vidvAnoM meM DaoN. rAdhAkRSNana, DaoN. harmana jekobI, vinseNTa smitha Adi Ate haiM / RSi aura muni ina do zabdoM ko prAcIna vaidika sAhitya meM, paryAyavAcI nahIM mAnate hue, bhinna-bhinna artha meM varNita kiyA gayA hai| RSi svabhAvataH pravRti-mArgI hote the aura muni nivRti-mArgI evaM mokSa-dharma ke pravartaka hote the / ina donoM pakSoM ko Ajakala vaidika mArga aura zramaraNa mArga zabdoM se sambodhita 1. bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhana kalA lekhaka : sva. muni zrI puNyavijayajI, prakAzaka sArAbhAI maraNIlAla navAba ahamadAbAda pRSTha saM. 1-2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] kiyA jAtA hai| ataeva zramaraga saMskRti (jaina saMskRti aura bauddha saMskRti) aura vaidika saMskRti, bhAratIya saMskRti kI pramukha dhArA mAnI jAnI caahiye| 1 jaina saMskRti ke siddhAnta aura pracAra : mohana-jodar3o aura har3appA ke TIloM ke utkhanana se, jo dhyAnastha muni kI pratimAe' milI haiM, unase zramaNa saMskRti kI prAcInatA kA patA calatA hai| isa zramamA saMskRti ke pracAraka, caubIsa tIrthaGkara- bhagavAna RSabhadeva se lekara bhagavAna mahAvIra hae jinhoMne asaMkhya kAla se jaina dharma kA pracAra kiyA / bhagavAn mahAvIra ko Aja bhI "zramaNa bhamavAn mahAvIra" kahA jAtA hai| ina tIrthaGkaroM ne, dayA, karuNA, ahiMmA tathA marva-dharma samAnatva (anekAMta | vAda yA syAdvAda) kI pravartanA kI jo zramaNa saMskRti kI amUlya nidhi hai| bhagavAn mahAvIra ke pazcAt ina 2500 varSoM meM unake gyAraha gaNadharoM--gautama sudharmA svAmI Adi aura candana bAlA prAdi satI sAdhviyoM ne, bhArata meM jaina dharma ke siddhAntoM ko phailaayaa| bar3e-bar3e AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM evaM sAdhviyoM ne anekAneka rAjAoM, mahArAjAoM aura sAdhAraNa janatA ko upadeza dekara unheM jaina dharmAnuyAyI banAyA, kaI jaina tIrthoM ko sthApita kiyaa| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a bhASAoM meM jaina sAhitya likhakara jaina bhaNDAroM meM saMgraha kiyaa| prAcIna evaM arvAcIna jaina sAhitya itanA vipula, vizAla aura vistRta hai ki zAyada hI anyatra isakI tulanA kI jA sake / grantha bhaNDAroM ke sAtha-sAtha citrakalA, sthApatya, vAstukalA aura lipi kalA kA bhI isa paramparA meM mahAna vikAsa huA / zramaNa velagolA, delavAr3A AbU aura rANakapura ke advitIya aura anupama jaina prAsAda vizva meM prasiddha haiM jinakI samAnatA nahIM kI jA sakatI hai / jaina dharmamatAvalambI 1. bhagavAna mahAvIra smRti grantha prakAzaka-sanmati jJAna prasAraka maNDala molApura 1976, sarvArtha siddhI khaNDa : lekha "jaina saMskRti kI prAnInatA' - eka cintana lekhaka- DaoN. maMgaladeva zAstrI, pUrva kulapati saMgkRta vizvavidyAlaya, vArANasI, pRSTha 66-72. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] sapa, tapasyA aura tIrtha yAtrA hetu hajAroM aura lAkhoM rupayoM kA sadadhyaya karake jaina siddhAntoM kA anumodana karate hue janopayogI sArvajanika kAryoM meM bhI apanA hAtha ba~TA rahe haiN| isakA pratyakSa bodha mahAvIra ke 2500 vA~ nirvANa mahotsava (jo san 1974-75 meM mAre deza aura videza meM manAyA gayA) se, saMsAra ko huA hai| prAgaitihAsika kAla-cakra : __ jaina dharma ke prAgaitihAsika kI ora dRSTipAta karate haiM to yaha jJAta hotA hai ki ati prAcIna kAla se jaina dharma calA A rahA hai| isa mAnyatA ke anusAra jaina dharma meM kAla ke do bheda haiM-eka utsarpiNI arthAt car3hatA kAla aura dUsarA avasarpiNI kAla arthAt utaratA kAla / donoM kAla ko jor3a dene para, vaha 'kAla-cakra' kahA jAtA hai| eka kAla-cakra 20 koDA koDI sAgaropamA kA hotA hai jisameM asaMkhyAtA samaya bIta jAtA hai| bhUtakAla meM aise kaI kAla-cakra ho gaye haiM aura aise kaI eka bhaviSya meM hote raheMge / eka samaya vartamAna kAla hai aura bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla 'sarva zraddhA kAla' kahA jAtA hai| tIrtha aura tIrthaGkaraH tArayatIti tIrtha arthAta jo saMsAra samudra meM tarA sake, use tIrtha kahA jAtA hai| tIrtha ke do prakAra haiM-(1) jaMgama aura (2) sthAvara / jaMgama meM mAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA pAte haiM, jinako caturvidha saMgha kahA jAtA hai| aise tIrtha kI sthApanA karane vAle ko tIrthaGkara kahate haiN| tIthaM karotIti tIrthaGkara' arthAta jo tIrtha ko sthApita kare vahI tIrthaGkara kahalAte haiN| anantAnta kAla meM, ananta caubIsI tIrthaGkara ho gaye haiM aura ananta aise tIrthaGkara ho jaayeNge| ata: jaina prAtaH ananta caubIsI jina tIrthaGkaroM kI vaMdanA karate haiN| 1. dasa koTA koTI (kroDA koDa) palyopama kA eka sAgaropama hotA hai aura palyopama kI vyAkhyA pRSTha 4 para Age dI gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] pratyeka utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM 24 tIrthaGkara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva evaM 9 baladeva hote haiM / isa avasarpiNI kAla meM jo 24 tIrthaGkara ho gaye haiM unameM prathama Adideva bhagavAn RSabhadeva aura antima bhagavAna mahAvIra pAte haiM jinake nirvANa ko 2500 varSa ho gaye haiN| isake pahale utsarpiNI kAla ke 24 tIrthakara hue unameM pahale tIrthaMkara kA nAma kevala jJAnI aura antima kA nAma samprati thaa| bhaviSya kI utsapiNI meM prathama tIrthaGkara, rAjA zreNika (bibasAra) kA jIva hogA jo zrI padmanAbha svAmI ke nAma se prakhyAta hoMge / / bhaviSya ko satya mAnate hue 1. bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa bhAga 1-muni zrI jJAnasundara jI pR. 18 se 621 / palyopama yaha zabda jaina zAstra kA hai, palya+upama - palyopama / palya yAnI kuaa| jisako kue kI upamA dene meM Ave usako palyopama kahane meM AtA hai| isa vastu ko samajhAne meM eka kue kA udAharaNa (dRSTAnta) dene meM AtA hai vaha isa prakAra hai eka yojana lambA, caur3A aura gaharA aisA eka kunA hove arthAt cAra gau lambA, cAra gau caur3A aura cAra gau gaharA aisA eka kutrA hove / usameM devakuru, uttarakuru pradeza ke prAyu se sAta divasIya yugalika manuSyoM ke muDAye, hue mastaka mAthe kA eka se sAta divasa kA eka-eka bAla ke asaMkhyAte ati sUkSma Tukar3e karake ha~sa-sa karake kue meM aisI rIti se bharane meM prAve ki isa bhare hue kue para hokara cakravartI kA chiyAnave karor3a paidala lazkara arthAt sArA senya ghUma jAve to bhI eka bAla jitanI isa kue meM jagaha nahIM dIkhe . / aise isa kue meM se sau sau varSa meM eka-eka bAla nikAlate hue aura kutrA bAla se sarvathA khAlI hote hue jo samaya bIte, usako 'eka palyopama' kahate haiN| ___ isa prakAra asaMkhyAta varSoM kA eka palyApama hotA hai| karor3a se karor3a saMkhyA se guNA karane se jo saMkhyA Ave usako koTA koTI kahane meM AtA hai| aise dasa koTA koTI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai aura dasa koTA koTI sAgaropama kA eka utsarpiNI athavA eka avasarpiNI kAla hotA hai aura utsarpiNI tathA avasarpiNI donoM kAla ko jor3ane para, arthAt 20 koTA koTI sAgaropama kA eka kAla cakra hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] bhArata meM rAjasthAna ke udayapura nagara meM, bhAvI tIrthaGkara zrI padmanAbha svAmI kA mandira nirmANa ho cukA hai jo Aja tIrtha rUpa meM mAnA jAtA hai| prathama tIrthaGkara bhagavAn RSabhadeva : ___ zAstrIya paramparA ke anusAra isa avasarpiNI ke prathama pArA (kAlacakra kA eka bhAga) meM manuSyoM kI Ayu palyopama kI hotI thI aura unakA zarIra tIna gau (eka gau karIba eka mIla ke barAbara) U~cA hotA thA aura ve cauthe dina bhojana karate the aura bhojana bhI kalpa vRkSa (citrarasa nAmaka) se yAcanA karane para mila jAtA thaa| jyoM-jyoM avasarpiNI kAla bItatA gayA, kalpa vRkSa kA prabhAva bhI maMda hotA gyaa| usa samaya vimala vAhana aura unakI strI priyaMgu, jambu dvIpa bharata kSetra ke dakSiNa khaNDa meM, isa avasarpiNI ke tIsare pArA meM palyopama kA pAThavA~ bhAga zeSa rahatA thA, taba utpanna hue jo prathama 'kula-kara' kahe jAte haiN| ina kula-karoM kI pIr3hI meM, 14 veM kula kara nAbhi rAjA aura marudevA mAtA hue jo bhagavAna RSabhadeva ke mAtA pitA the| usa samaya yugAliyA dharma, pravartamAna thA arthAt yugala strI aura puruSa eka sAtha janma lete the| RSabhadeva ke samaya meM, kalpa vRkSa ke phala nahIM dene se, yugaliyoM meM paraspara kalaha ho jAne ke kAraNa, RSabhadeva ko prathama rAjA sthApita kiyA jinhoMne yugaliyoM ko gRhastha dharma kI zikSA dii| unakI grAyuSya caurAsI lAkha pUrva kI mAnI jAtI hai|2|| bhagavAna RSabhadeva kA janma caitra kRssnn| 8 ko huA / jaba unakI Ayu eka varSa se kama thI to prathama jinezvara ke vaMza kI sthApanA karane ke lie indra ne eka bar3A IkSU (Ikha yAnI gannA) unake hAtha meM diyA jisase ikSvAku 1. 'jaina darzana meM kAla nu svarUpa' (gujarAtI) sampAdaka zrI vijaya sUzIlasUrijI kI pustaka kA hindI bhASAntara anuvAdakartAjodhasiMha mehatA, pR. 7 se 81 2. 8400000 x 8400000 varSoM se guNA karate hue jo saMkhyA pAve usakA nAma eka pUrva hotA hai 'jaina darzana meM kAla kA svarUpa' / pR. 6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] vaMza bhArata meM calA / / yugaliyoM ko upadeza dene ke bAda, RSabhadeva prabhu ne dIkSA grahaNa kI arthAt sAdhu bane / phAlguna kRSNA 11 ko purimAtala Adhunika ilAhAbAda meM, prabhu ko ananta kevala jJAna aura kevala darzana sampanna huA aura mAgha kRSNA 13 ke dina, aSTApada parvata para 1000 sAdhuoM ke sAtha bhagavAna RSabhadeva ko nirvANa prApta huA / bhagavAna RSabhadeva ke nirvANa se 42 hajAra 3 varSa mAr3he ATha mAma adhika itanA kAla kama, eka mAgaropama koTA koTI bItane para, bhagavAna mahAvIra ne nirvANa pada pAyA / isa madhyAvadhi kAla meM 22 tIrthakura 2. zrI ajitanAtha, 3. zrI sambhavanAtha, 4. zrI abhinandana, 15. zrI sumatinAtha, 6. zrI padmaprabhu, 7. zrI supArzvanAtha, 8. zrI candraprabhu, 9. zrI suvidhinAtha, 10. zrI zItalanAtha, 11. zrI zreyAMsanAtha, 12. zrI vAsupUjya,13. zrI vimalanAtha, 14. zrI anantanAtha, 15. zrI dharmanAtha, 16. zrI zAntinAtha, 17. zrI kunyunAtha, 38. zrI aranAtha, 19. zrI mallinAtha, 20. zrI munisuvrata, 21. zrI naminAtha, 22. zrI neminAtha, 23. zrI pArvanAtha hue jinakA vistAra se varNana, kAlikAla-sarvajJa AcArya zrI hemacandra - mUrijI ne apane prasiddha grantha 'triSaSTi-zalAkA puruSa-caritra' meM kiyA hai| 2 se lekara 21 tIrthaGkaroM kA kAla prAgaitihAsika mAnA jAtA hai / aitihAsika kAla : 22 veM tIrthakara bhagavAn neminAtha kA janma zrAvaNa zuklA 5 prAgarA ke pAsa zaurIpura meM huA thA; vaha bAlabrahmacArI the| jaba inakA vivAha ugrasena rAjA kI putrI rAjulamati ke sAtha hone vAlA thA to harina pazuoM kI pukAra sunakara karUNA ho gaye aura sArathI ko kaha kara vivAha ke ratha ko phiravA kara pravrajyA ( dIkSA ) grahaNa kara lI-zrAvaNa zuklA 6 ko, isa ava-sarpiNI kAla meM duSamA suSamA cauthA pArA bahuta bIta jAne para giranAra parvata para prabhu prASADha zuksA 8 ko mokSa pdhaare| inakI kula Ayu1000 1. zrI hindI jaina kalpa sUtra-prakAzaka zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA __ paMjAba jAlandhara zahara, prathama saMskaraNa, san 1948 pAna! 116 ! 2. vahI, pAnA 127. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] varSa kI thI / inake pitA kA nAma samudravijaya aura mAtA kA nAma zivAdebI thA / vasudeva aura kRSNa inake cacere bhAI the / mahAbhArata kAla 1000 IsvI pUrva mAnA jAtA hai aura yahI samaya nemi kA aitihAsika kAla mAnA jAnA cAhiye -- vaidika vAGamaya meM veda purANa ke sAhitya meM nemi kA ullekha dekhane ko milatA hai 1 | 23 veM tIrthaGkara zrI pArzvanAtha aitihAsika mahApuruSa mAne jAte haiM, unake samaya meM, uttara pradeza vihAra ityAdi prAntoM meM jaina-dharma supracalita thA, pauSa vida 10 vi saM pU 820 ( I. san, pU. 877) ko janma vArANasI (banArasa) meM azvasena rAjA kI vAmA nAma kI rAnI kI kukSi se huA thA / zrI pArzva kumAra jaba yuvAvasthA meM the taba nagara ke bAhara kamaTha tApasa kI dhUnI meM apane avadhijJAna se kASTha meM jalate hue sarpa ko dekha liyA to tApasa ko dayA binA - dharma, ko karane se manA kiyA, lekina vaha nahIM mAnA, isa para pArzva kumAra ne pratyakSa rUpa meM, yajJa kASTha kI lakar3I ko tur3avA kara, sarpa ko bAhara nikalavAyA | bhagavAna pArzvanAtha, ahiMsA - zramaraNa saMskRti ke anupAlaka the, inakA nirvANa 100 varSa kI prAyuSya pUrNa hone para sammeta zikhara ( dakSiNa vihAra se pArzvanAtha hila) para bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se 250 varSa pahale vi. saM. pU. 720 I. saM. pU. 777 huA thA, unakA dharma caturyAma ke nAma se prasiddha hA / pAlI granthoM meM isakA ullekha hai / gautama buddha ke cAcA ate zAkya nirgantha zrAvaka the / bhagavAn mahAvIra ke pitA siddhArtha rAjA bhI, isI paramparA ke anuyAyI the / isa prakAra, buddha dharma kI sthApanA se pUrva, zramaNa (nirgrantha) sampradAya kAphI sudRr3ha ho cukA thA / zramaraNa bhagavAn mahAvIra : bhagavAn mahAvIra kA janma caitra zuklA 13 vi. saM. pU. 541 ( I. saM. pU. 598) bihAra ke kSatriya kuMDa gAMva meM huA thA; siddhArtha rAjA kI trizalA kSatriyANI kI kukSi se janma liyA thA, ghara aura nagara meM dhanAdika kI vRddhi hone se mAtA pitA ne inakA nAsa 'varddhamAna' rakhA aura 1. "Jainism the oldest Living Religion: J. P. Jain P. 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...[ 8 ] indra ne prabhu ke viSaya meM yaha jAnakara ki ve bar3e upasargoM (kaSToM) se kaMpAyamAna nahIM hoMge, 'mahAvIra' nAma dhAraNa karAyA, ATha varSa kI Ayu meM grAmala-krIr3A kI ora eka mithyAdRSTi deva ne, bhayaMkara bhujaMga aura phira manuSya rUpa badala kara khelate hue prabhu ke dhairya kI parIkSA kI to deva hAra mAna kara calA gayA, 8 varSa pazcAt prabhu ko nizAla ( pAThazAlA ) par3hane ko bhejA gayA to indra ko jo brAhmaNa kA rUpa kara pAyA thA zabda parAyaNa vyAkaraNa kaha kara batalAI jo loka meM jainendra vyAkaraNa ke nAma se prakhyAta haI / / ... . yauvanAvasthA prApta hone para, rAjA samIra vIra kI putrI yazodA nAma kI kanyA se vivAha huA aura priya darzanA nAma kI duhitA huI, jisakA vivAha jAmAlI ke sAtha huA / 28 varSa hone para mAtA pitA anazana kara svargavAsI hue / bar3e bhAI nandI vardhana ke kahane para do varSa aura gRhasthAvasthA meM raha kara 30 varSa kI Ayu meM, mArgazIrSa kRSNA 10 vi.saM pU. 51 (568 I.sa.pU.) ko dIkSA aGgIkAra kI aura usake sAtha hI mana: paryava jJAna utpanna huaa| dIkSA ke bAda sAr3he bAraha eka varSa pakSa kAla meM grAmogrAma vihAra karate hae aura kaThina tapAcaraNa karate hue nAnA prakAra ke upasarga sahana kiye aura Rju-vAlukA madI vAle jambhika gA~va meM, zyAmaka nAmaka kisI gRhastha ke kSetra meM, vaizAkha zuklA 10 ko cAra ghAtI karma ko tor3a kara kevala jJAna prApta kiyaa| vihAra kAla meM jaghanya upasargoM meM kaThaputalA kA zIta upadrava, madhyama upasargoM meM saMgama deva kA kAla cakra chor3anA aura utkRSTa upasargoM meM prabhu ke kAnoM meM kIle kA uddharaNa thaa| sAr3he bAraha varSa aura 1 5 dina yAni 4515 dinoM meM 4166 tapa dina the aura zeSa 349 pAraNe (bhojana) ke dina the / kevala jJAna hone para hI vItarAga deva ne samavasaraNa meM baiTha kara prathama dezanA (upadeza) diyA jisakA sAra yaha thA ki karma baMdhana rokane ke liye, prANI kI hiMsA nahIM karanA, asatya nahIM bolanA, adatta dravya nahIM lenA, aneka jIvoM ke upamardana karane vAlA maithuna sevana nahIM karanA aura parigraha dhAraNa nahIM karanA cAhiye / samavasaraNa ke avasara para vedoM ke pAragAmI vicakSaNa vidvAn indrabhUti 1. zrI hindI jaina kalpa sUtra : prakAzaka zrI prAtmAnanda jaina mahAsabhA jAlandhara zahara san 1948 pAnA 61 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9] prAdi brAhmaNa bhI apane saiMkar3oM ziSyoM sahita Aye jinakI prAtmA sambandhI vividha zaMkAnoM ke nivAraNa hone ke bAda ve apane ziSyoM sahita dIkSita ho gaye / mukhya agragaNya paMDita gyAraha the jo gautama sudharmAdi ke nAma se 11 gaNadhara kahalAye / unhoMne vIra prabhu se dhrauvya, utpAdaka aura vyayAtmaka tripadI sunakara bAraha aMga aura bArahaveM dRSTivAda ke antargata, caudaha pUrva race / sUdharmA garagadhara ko sarva muniyoM meM mukhya banA kara, gaNa kI anujJA dI, jisake kAraNa, sudharmA svAmI se bhagavAna mahAvIra kI sAdhu paramparA adyAvadhi calI A rahI hai / isI prakAra, sAdhviyoM meM prabhu ne candanA (candana bAlA) ko pravartinI pada para sthApita kiyA jisase sAdhviyoM kI paramparA calI A rahI hai| __ bhagavAna mahAvIra apane kevala jJAna bAda 30 varSa aura saMsAra meM rahe aura usa avadhi meM 59 rAjA jainAnuyAyI bane aura usameM se kaI eka rAjA dIkSA lekara mokSa gye| prabhu mahAvIra kauzAMbI nagarI meM meMDhaka gAMva meM padhAre to gauzAla unake hI dIkSita ziSya ne una para tejo lezyA chor3I kintu arihanta para tejo lezyA kA asara nahIM hone se vaha usI ke zarIra meM praveza kara gaI aura vaha mRtyu ko prApta huaa| bhagavAna mahAvIra ne aMtima dezanA apApA nagarI meM, rAjA hastipAla ke yahA~ para do| samavasaraNa meM upadeza dekara usI hastipAla rAjA ke zulka dAraNa (zAlA) meM, vIra prabhu ne vi. saM. pU. 470 (I. saM. pU. 527) kAttika kRSNA kI amAvasyA kI arddharAtri ko apanA zarIra chor3A aura nirvANa pada paayaa| mahAvIra bhagavAn kI kula AyuSya 72 varSa kI thI / bhAva dIpaka ke uccheda hone para, saba rAjAoM ne dravya dopaka kiye jaba se logoM meM dIpotsava (dIvAlo) pravartamAna huaaa| jisa sthAna para prabhu kA antima saMskAra (dAha-kriyA) kI gaI vaha sthAna 'pAvApurI' kahalAI / vaha Aja bhI mahAn jaina tIrtha mAnA jAtA hai / nirvANa ke pUrva tIna dina taka, mahAvIra bhagavAn ne 9 rAjA lacchavI jAti ke aura 9 rAjA mallavI jAti ke kula 19 dezoM ke rAjAoM ko akhaNDa pravAha se upadeza diyA thaa| bhagavAn mahAzera ke upadeza : vizvopakArI vIra paramAtmA ne, saMsAra ke samasta prANiyoM ko, binA kisI jAti bheda-bhAva ke upadeza diye the| unake upadezoM meM, jagat ke svarUpa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ] kI vyAkhyA, AtmA aura karma kA vizleSaNa, prAtma vikAsa ke mArga kA pratipAdana, vyakti aura samAja ke utthAna para bala evaM hiMsA ahiMsA kA viveka prAdi kA samAveza thaa| sabase adhika, unhoMne ahiMsA kA nArA bulanda kiyaa| ata: ve 'ahiMsA ke avatAra' mAne jAte haiN| unhoMne vyakta kiyA ki samasta prANI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA / jIvana sabako priya hai| 'jIyo aura jIne do' unakA mahAn siddhAnta thaa| prAtmA meM koI bheda nahIM hai / 'yAtmavat sarva bhUteSu' mAnate hue unhoMne yahI upadeza diyA ki kisI prANI ko kaSTa mata do, kisI kA tiraskAra mata karo, pApI se nahIM pApa se pRNA karo / prAtmA se paramAtmA banane ke liye pUrNatA prApta karane ke liye, pAMca mahAvrata-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aura aparigraha--pAlana karanA prAvazyaka hai| unhoMne yaha bhI zikSA dI ki satya sApekSa hai| Apane jo dekhA vaha satya ho sakatA hai kintu dUsare kI dRSTi bindu se use dekhanA cAhiye aura samajhanA cAhiye / yahI unake anekAntavAda (syAdvAda) kA siddhAnta hai, jisake ujjvala pAloka se satya ko dekhanA aura parakhanA sikhalAyA / bhagavAna mahAvIra aura samAja : bhagavAna mahAvIra ne vyakti ke pUrNa vikAsa ke liye eka ora jahA~ vizvAsa kA mArga prazasta kiyA, vahA~ dUsarI pora loka kalyANa ke liye sAmAjika mUlyoM kA bhI sRjana kiyaa| samAja meM U~ca-nIca, chUnAchUta, nArI-baMdhana aura dalita varga zoSaNa ko ahiMsA ke pratikUla batalAte hue mAnava pratiSThA, nArI svatantratA aura samAjavAda kA saccA aura sahI rAstA dikhlaayaa| jamA khorI, munAphA khorI aura saMgrahavRtti ko heya batalA kara aparigraha kA pATha pddh'aayaa| sAMsArika vastuoM ke prati prAsakti kama karake, apanI jarUrata se jyAdA vastuoM ke tyAga karane kI zikSA dii| hiMsA kA tANDava nRtya eka deza ke sAtha dUsare deza kA yuddha, samAja ke kalaha-kleza, eka dUsare ke vicAroM ko samajhane, sammAna karane aura samanvaya karane se miTa sakate haiM aura sAre saMsAra meM sukha tathA zAnti kA sAmrAjya saMsthApita ho sakatA hai| 1. 'bhagavAn mahAvIra jIvana aura upadeza / ' prakAzaka...... bhagavAna mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava mahAsamiti, udayapura rAjasthAna / pR. 27 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra kI paramparA kA sUkSma vivecana : bauddha sAhitya meM, bhagavAn mahAvIra ko zramaraNa na kahakara 'nirgandha' 'jJAtaputra' se saMbodhita kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra tapa, tyAga aura saMyama dvArA Atma zodhakAra the| unakI paramparA, sudharmA svAmI se lekara bhadrabAhu paryanta vIra nirvAraNa se 609 (vi. saM. 139 I. saM. 82 ) varSa taka digaMbara matAnusAra vI0 maM0 603 ( vi0 saM0 133 - I0 saM0 76 ) taka eka zAsana meM calo / tadanantara vastra nagnatva ke AdhAra para, do bheda zvetAmbara aura digambara prArambha hue| digambara sAdhu vastra dhAraNa nahIM karane se digambara aura zvetAmbara vastra rakhane se zvetAmbara kahalAye / kAlAntara meM, kucha mata matAntara meM antara AyA kintu vIra bhagavAn ke mUla siddhAnta prAja taka digambara aura zvetAmbara mAnate hue cale A rahe haiN| vIra paramAtmA ke nirvANa se 2500 varSa meM zvetAmbara aura digambara donoM jaina samAja ke saMpradAyoM ne eka mAtha mila kara, bhagavAn mahAvIra kA 2500 va nirvAgA mahotsava manAyA jo isa Adhunika yuga kI mahAna upalabdhi hai / bhadrabAhu 12 varSa ke duSkAla par3ane para dakSiNa kI ora cale gaye aura yahI kAraNa hai ki prArambha meM digambara mata dakSiNa kI ora adhika vistRta huA / zvetAmbara mata vizeSa kara bihAra, baMgAla, ur3IsA, uttara pradeza, rAjasthAna aura madhyapradeza taka sImita rahA / Adhunika kAla meM sAre bhArata meM yatra-tatra zvetAmbara aura digambara bikhare hue haiM / zvetAmbaroM meM bhI vIra saMvat 1978 (vi. saM. 1508 -- I. saM. 1451 ) meM loMkA zAha ne loMkAmata ( DhUMDhiyA mata) cetyavAsI sAdhutroM ke zithilA caraNa dekhate hue mUrti pUjA ko tyAga kara zAstroM ke siddhAntoM para calAyA jo mata Aja 'sthAnakavAsI' ke nAma se prasiddha hai / sthAnakavAsI muni zrI raghunAthajI ke ziSya zrI bhIkharaNajI ne aura Age vI. saM. 2288 (vi. saM. 1818 I. saM. 1761 ) meM apane guru se alaga hokara terApaMtha mata kI sthApanA kI jo zrAdya AcArya mAne jAte haiM aura 9 veM prAcArya varttamAna aNuvrata anuzAstA zrI tulasI garie hai jinhoMne terApaMtha kA sarvonmukhI vikAsakiyA hai / terA paMtha kA saMgaThana eka hI prAcArya ke anuzAsana meM calatA hai jabaki zvetAmbara mUrtipUjaka zrIra sthAnakavAsI samAja kaI gacchoM, siMghAr3oM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 12 ] aura saMpradAyoM meM baMTa gayA hai| zvetAmbaroM meM 84 gaccha mukhya mAne jAte haiM kintu Aja tapAgaccha, kharataragaccha, aMcalagaccha, tristutika, pArzvanAthagaccha grAdi mUrtipUjaka zvetAmbara gaccha gine jAte haiM / tapAgaccha kI utpatti vI. saM. 1755 (vi. saM. 1285-I. saM. 1228) meM prAcArya jagaccandrasUri se mAnI jAtI hai / udayapura ke pAsa pAhADa meM 12 varSa prAyaMbila kI tapasyA karane se tatkAlIna rANA jaitrasiMha ne unako 'tapA' kA viruddha diyaa| usake pUrva jaina zramaNa nirgantha, kauTika, baDagaccha Adi nAma se pukAre jAte the| ina mukhya gacchoM ke atirikta kaI peTA gaccha-pUriNamA gaccha, Agamika gaccha, candra gaccha vI. saM. 1709 (vi. saM. 1239-~~-I. saM. 1182) nAgendra gaccha vI. saM. 1558 (vi. saM. 1088 - I. saM. 1031) nivRtti gaccha vI. saM. 1939, (vi. saM. 1469. I. saM. 1412) pArzvanAtha gaccha, maladhArI gaccha, rAyasenIya gaccha vI. saM. 1928 (vi. saM. 1458 I. saM. 1401), yazasUri gaccha vi. saM. 1712 (vi. saM. 1242--I. saM. 1185) hai| digambara mata ke prAcArya zreSTha kunda-kundA-cArya se 'mUla saMgha' kI utpatti mAnI jAtI hai kintu yaha sandehAspada bAta hai| paTTAvalI ke anusAra, mUla saMgha kI sthApanA mAghanandi ne kI thI jo kunda-kundA-cArya ke pahale hue / the / aisA pratIta hotA hai ki mUla saMgha kI sthApanA IsA kI dUsarI zatAbdI meM huI thI jaba ki digambara zvetAmbara do bheda paDe / mUla saMgha se 'balAtkAra saMgha' nikalA aura usake ahaMdabalI aura mAgha naMdi diggaja muni hue the| isa gaccha se 'sarasvatI gaccha' kI utpatti huI jo zrata (zAstra) kI samyak aArAdhanA karane se zreSTha nirgantha sAdhaka samajhe jAte the| vI. saM. 1927 (vi. saM. 1457- I. saM. 1400) meM padmanaMdi mahAn mAne jAte haiM / drAviDa saMgha kI sthApanA vI. saM. 1005 (vi. saM 535 -- I. sa. 478) meM vajra-naMdi ne madrAsa deza meM kI thI usa samaya duvinIta rAjA rAjya karatA thA / vI. sa. 1223 vi. saM. 753-I. saM. 696) meM kumAra sena ne kASTa saMgha kASTa maya mUtti kI pUjA arcanA karane se nAma rakhA / mAthura saMgha muni rAma sena ne calAyA / jo dakSiNa ke madurA se sambandhita hai / digambara mata meM cetyavAsI yatiyoM kI taraha, bhaTTAraka paramparA bhI calI AtI hai jinakI mukhya gAdI citrakUTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] (cittaur3agar3ha) aura nAgaura meM thI / jaise loMkA zAha ne zvetAmbaroM meM mUrti pUjA ko amAnya mAnA vaise hI digambara paramparA meM tAraNa svAmI (vI. saM. 1975 se 2042-vi. saM. 1505 se 1572 . I. saM. 1448 se 1515) meM mUrti ko amAnya ghoSita kiyA / unhoMne 'tAraNa-taraNa' samAja kI sthApanA kI jo caityAlaya (mandira) ke sthAna para sarasvatI bhavana aura mUtti ke sthAna para zAstroM ko virAjita karatA hai / vI. saM. 2200 vIM. (vi. saM. kI 17 vI.-I. saM. kI 17 vIM) sadI meM bhaTTArakoM ke viruddha paMDita banArasIdAsa ne zuddhAmnAya kA pracAra kiyA jo Age cala kara, 'teraha paMtha' ke nAma se vikhyAta huA aura bhaTTArakoM kA purAnA mArga 'bIsa paMtha' kahA jAne lgaa| ___isa prakAra bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt, jaina dharma meM kaI bheda, mata, kula, gaNa, gaccha, saMgha, paMtha, samayAnukUla hote gaye, aura vidhividhAna meM bhI kaI parivartana aaye| phira bhI 2500 vA~ nirvANa mahotsava sarvAdhika jaina saMpradAyoM ne mila kara, deza aura videza meM jaina dharma ke siddhAntoM aura bhagavAna mahAvIra ke upadezoM kA pracAra kara ullAsa pUrvaka manAyA, vaha abhUtapurva aura bemisAla hai| mata matAntara aura gaccha bheda para dRSTipAta nahIM karate hue vIra niriMga ke bAda jo jaina dharma kA vikAsa aura vistAra huaA, usakA ullekha saMkSipta meM mukhya ghaTanAoM ke sAtha kiyA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra kI paraMparA kA 2500 varSoM kA siMhAvalokana vIra saMvat 1 se 1000 mahAvIra zAsana kA abhyudaya pahale pUrva deza meM hokara usakA vikAsa anukrama se uttara bhArata aura pazcima bhArata tathA dakSiNa kI tarapha humA aura rAjaputAnA tathA gujarAta meM vistRta huaa| vIra saMvat kI 10 vIM (vikrama kI 5 vIM sadI) meM gujarAta meM jainiyoM kA prasAra prArambha huA aura vIra saMvat kI 17 vIM tathA 18 vIM (vi. saM. kI 12 vIM tathA 13 vIM) sadI taka gurjara bhUmi jaina dharma kA mukhya sthala bnaa| vIra saMvat 1 (vi. saM. pU. 470 I. san pU. 527) meM jisa rAtri ko bhagavAn mahAvIra kA nirvANa huaA usa rAtri ke pichale bhAga meM unake prathama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] gaNadhara zrI gautama svAmI ko kevala jJAna huA aura vIra saM. 12 (vi. saM. pU. 458 - I. sa. pU. 515 ) meM ve mokSa padhAre / 1. prathama paTTadhara zrI sudharmA svAmI ( vI. saM. 1 se 20 taka vi, saM. pU, 470 se 450 I. sa pU. 527 se 507 ) inake dvArA pravartamAna kiyA huA gaccha kA nAma 'nirgrantha' par3A jo ATha pATa taka calA / sudharmA svAmI jaina zAsana ke samartha jyotidhara the / hiMsA ke nivAraNa ke lie bhagIratha prayatna kiyA / inhoMne 12 AgamoM kI racanA kI / bhagavAn mahAvIra aura zrI sudharmA svAmI ke kAla meM, kozI kozala Adi 16 mahArAjya licchavI videhI aura malla tIna gaNatantra rAjya the / licchavI se judA 9 saMghoM kA eka saMgha rAjA thA jisakI rAjadhAnI vizAlA thI, jisakA mukhya nAyaka mahArAjA ceTaka bhagavAna mahAvIra ke mAmA the| mahArAjA ceTaka aura licchavI rAjA parama jaina the / videhI kI rAjadhAnI mithilA thI / bhagavAn mahAvIra ne 12 cAturmAsa vizAlA meM aura 6 cAturmAsa mithilA meM kiye / madhya bhArata meM usa samaya kula milA kara 7707 gaNa rAjya the / vIra saMvat 1 meM avantI nagarI ( ujjaina ) ke candra pradyota rAjA ke pautra pAlaka kA rAjyAbhiSeka huA aura isa rAjya kA vI. saM. 60 ( vi. saM. pU. 410 - I. sa. pU. 467 ) meM uccheda hokara nava nanda rAjya kI sthApanA huI jo vI. saM. 215 ( vi. saM. 255 - I. sa. pU. 312 ) taka calA / tatkAlIna pArzvanAtha saMtAnIya zrI kezI gaNadhara the jinhoMne mahAvIra svAmI ke zAsana meM praveza kara apane zramaNa saMgha kA nAma 'pArzvapAtya' rakhA / isa gaccha se vI. sa. 70 ( vi. sa. 400 - I. sa. pU. 457 ) ke karIba upakezagaccha kA prAdurbhAva huA jisake chaThe prAcArya zrI ratna prabhu sUri bar3e prabhAvazAlI hue / unake upadeza se rAjA uhar3a aura unake mantrI ne jaina dharma aMgIkAra kiyA / ve zrosiyA ( upakezapura ) ke the jisase 'prosavAla' kahalAye / AcArya zrI ratna prabhu sUri ne 1 lAkha 80 hajAra vyaktiyoM ko jaina banAe aura zrI-mAla nagara ( bhinnamAla ) meM zrI - mAlI jaina banAye / vI. sa e 84 (vi. saM. pU. 386 I. sa. pU. 443) meM svargavAsa ke bAda unake ziSya zrI yakSadevasUri ne apane upadeza se sambhavataH baMgAla meM jaina banAye ve 'sarAka' kahalAye jo Aja bhI , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 ] jaina dharma ke anuyAyI mAne jAte haiN| bhagavAn mahAvIra aura sudharmAsvAmI ke samaya meM kSatriya kuDa, Rju-bAlukA, rAja-gRhI, pAvApurI, tIrtha sthala bane / mudharmAsvAmI apane 100 varSa kA AyuSya pUrNa kara vIra nirvANa se 20 varSa bAda (arthAt vi. sa. pU. 450-I-sa. pU. 507) mokSa gye| vI. sa. 84 (vi. sa. pU. 386-I. sa. pU. 443 I.) kA baralI zilAlekha milA hai jisameM zivI janapada kI rAjadhAnI 'madhyAmikA' kA jikra pAyA hai| madhyAmikA cittaur3a se 7 mIla dUra 'nagarI' Adhunika nAma se vikhyAta hai aura mAdhyAmikA tathA citrakuTa ( cittaur3a ) donoM jaina dharma ke prAcIna kendra rahe haiM / pArzvanAtha paramparA ke 29 ve paTTadhara prA0 deva guptasUri ( paMcama vI. sa. 827 se 840 vi. sa. 357 se 370 ) ke caturmAsa ke bAda, mAgha zuklA 15 ko eka virATa jaina sammelana huA thA, jisameM kaI zramaNa ekatrita hue the aura karIba 1 lAkha jaina zrAvaka zrAvikAeM thii| cittaur3a ke rAjA vairasiMha bhI sammilita hue the| 2. zrI jambu svAmI (vI. saM. 20 se 64-vi. saM. pU. 450 se 406 I. sa. pU. 507 le saM. I. pU. 463) dUsare paTTadhara mAne jAte haiM / sudharmAsvAmI ke upadeza se, ye jambukumAra, aATha navoDhA vivAhita patniyoM aura vipula dhana (99 karor3a sonA mohara) chor3a kara sAdhu bane / ye aMtima kevalI aura aMtima mokSagAmI hue haiN| vI. saM. 64 (vi. saM. pU. 406--I. sa. pU. 463) meM madhurA nagarI meM inakA nirvANa huaa| ye caudaha pUrvadhara the| unake samaya meM, tatkAlIna rAjA samrATa zreNika (biMbasAra) koriNaka (ajAtazatru), udAyI aura zreNika ke putra abhayakumAra vidyamAna the| bhadrezvara tIrtha kaccha pradeza meM tIrtha sthAna mAnA jAne lgaa| 3. zrI prabhavasvAmI (vI.saM. 64 se 75-vi. saM.pU. 406 se 395--I. saM. pU. 463 se 452) ne zrI jambukumAra aura unakI ATha striyoM ke saMvAda sunakara, 499 coroM ke sAtha jinake ye saradAra the, jaina dharma meM dIkSA grahaNa kii| ye mahAn yuga pradhAna the / tyAga, tapasyA aura saMyama ke dhorI the / unake 1. muni jJAna sundara : 'bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa' jilda 1 pRSTha 785 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] samaya meM magadha ke nanda rAjA ke brAhmaNa maMtrI kalpaka ne jaina dharma aMgIkAra kiyA / kalpaka ke vaMza meM zakaDAla yA zakaThala mahAmantrI banA / zrI-mAla nagara, jahA~ se poravAla (prAgvATa) jainiyoM kI utpatti mAnI jAtI hai, bhinnamAla kahA jAne lagA / vI. saM. 70 (vi. saM. pU. 400 I. saM. pU. 457) se osiyA aura koraTA donoM rAjasthAna tIrtha rUpa meM gine jAne lge| . 4. Arya zrI zayyaMbhava suri (vI. saM. 75 se 98-vi. saM. pa. 395 se vi. saM. pU. 372-I. saM. pa. 452 se I. saM pU. 429) ko jaina saMgha ne, zrI prabhavasvAmI ke yogya ziSya na hone se, rAjagRha ke kriyA-custa brAhmaNa ko dIkSita kara paTTadhara sthApita kiyaa| jaba zrI zaiyyaMbhava sUri ne dIkSA lI taba unakI strI garbhavatI thii| patra kA janma hone para, usakA nAma 'manaka kumAra' rakhA gayA jisane apane pitA kI khoja kara unase dIkSA le lii| guru pitA ne bAla muni kI Ayu 6 mahIne kI zeSa jAnakara vI. saM. 82 (vi. saM. pU. 388--I. saM. pU. 445) ke lagabhaga zrI dazavaikalika sUtra kI racanA kii| yaha sUtra zramaraNoM ke liye, sAdhu jIvana ke pAlane ke liye upayogI mAnA jAtA hai aura svAdhyAya meM Aja bhI calatA hai| ... 5. zrI yazobhadra sUri (vI. saM. 98 se 148-vi. saM. pU. 372 se 322-I. saM. pa. 429 se 379) pA~caveM paTTadhara aura ... 6: zrI saMbhUtivijayajI ( vI. saM. 148 se 156-vi. saM. pU. 322 se vi. saM. pU. 314--I sa. pU. 379 se I. saM. pU. 371) chaThe paTTadhara hue aura unake bAda sAtaveM paTTadhara zrI bhadrabAhusvAmI the| 7. zrI bhadrabAhu svAmI ( vI. saM. 156 se 170-vi. saM. pU. 314 se vi. saM. pU. 300-I. saM. pU. 371 se I. sa. pU. 357 ) vikhyAta zru tazAnI hue haiM jinhoMne dazAzru ta kalpa, kalpa-zruta ( kalpa-sUtra ) aura vyavahAra sUtra kI racanA kii| ye caudaha pUrva dhArI the aura 'upasargaharaM stotra' ke racayitA hai jo stotra jaina zAsana ke kaSToM ke nivAraNa hetu upayoga meM AtA hai aura isakA pATha bhI kiyA jAtA hai| Adhunika digambara vidvAna mAnate haiM ki ye zru ta kevalI AcArya bhadrabAhu, bAraha varSa ke duSkAla par3ane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] para dakSiNa kI aora cale gaye, parantu candragiri ke pahAr3a para pArzvanAtha bastI ke kannaDI zilAlekha se vivecana milatA hai ki prathama bhadrabAhu dakSiNa meM nahIM gaye; kintu dvitIya bhadrabAhu dakSiNa meM padhAre / prAcArya devasena sUrijI vI. saM. 606 (vi. saM. 136-I. sa. 79) meM zvetAmbara digambara bheda par3anA mAnate haiM aura zvetAmbara matAnuyAyI, prAcArya vraja svAmI ke bAda vI. saM. 609 (vi. saM. 139---I. saM. 82 ) meM dUsare bhadrabAhu ke samaya se mAnate haiM / digambara mata ke anusAra sudharmA svAmI se bhadrabAhu kI paramparA meM jambu, viSNu, nandI, aparAjita govardhana, ko bIca meM mAnate hue, unakA kAla 162 varSa ginate haiN| zvetAmbara aura digambara donoM hI unheM zruta-kevalI svIkAra karate haiM / candragupta maurya rAjA, bhadrabAhu ke samakAlIna mAne jAte haiM / antima naMda rAjA kA unmUlana kara, candragupta ne magadha deza para rAjya sthApita kiyA / antima avasthA meM rAja-pATa chor3a kara prabhAcanda ke nAma se jaina sAdhu bane / 8. zrI sthUlabhadrajI ( vI. saM . 170 se 215 vi. sa. pU. 300 se vi.saM.pU. 255; I.saM. pU. 357 I. saM. pU. 312 ) naveM maMda rAjA ke maMtrI zakaTAla ke putra the / gRhasthapane meM 4 mAsa vezyA ke ghara meM rahate hue, apane pitA kI mRtyu se, vairAgya meM tallIna hokara saMsAra chor3akara sudharmAsvAmI ke ziSya bana gaye / ye dasa pUrva sArtha aura 4 pUrva artharahita jAnate the / unake samaya meM 11 aga tathA 14 pUrva ke jJAtA zramaNa pATalIputra paTanA meM, ekatra hue aura unhoMne kaNTasthaM prAgamoM ko lipibaddha karane kA mahattama prayAsa kiyA / ye jaina jagata meM mahAn kAmavijetA mAne jAte haiM jinhoMne, gRhastha jIvana meM kozA veNyA ko raMgazAlA meM apanA cAturmAsa bitA kara, usako pratibodha, kiyaa| unhoMne naMda vaMza ke antima rAjAoM ko bhI jaina dharma kA upAsaka banAyA candragupta kA svargavAsa vI. saM. 230 ( vi. saM. pU. 240-I. sa. pU. 297 ) 1. jaina siddhAnta bhAskara pR. 25 2. jaina paramparAno itihAsa bhAga pahalo : lekhaka tripuTI mahArAja pR. 315-316 3. Vincent Smith's History of India Pp. 9-146. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18 ] aura rAjyAbhiSeka vI. saM. 215 (vi. saM. pU. 255-I. sa. pU. 312) mAnA jAtA hai aura unake putra bindusAra amitraketu kA samaya vI. saM. 23 5 ( vi.. saM. pU. 235-I. sa pU. 292 ) se vI. saM. 263 ( vi. saM. pU. 207-I... sa. pU. 264 ) taka ginA jAtA hai| 9. prArya mahAgirIjI ( vI saM. 215 se 235vi. saM. pU. 255 se vi saM. pU. 235, I. sa. pU. 312 se I. sa. pU. 292 ) dhyAnAvasthA meM rahate the| 10 Arya suhasti sUrijI ( vI. saM. 245 se 291 -vi. saM, pU. 255 se vi. saM. pU 179-I. saM. pU. 282 se I. sa. pU 236 ) yuga pradhAna prAcArya ho gaye haiM jinake samaya meM rAjA saMprati dvArA ( vI. saM. 291292 se 323--vi. saM. pU 179-~178 se vi. saM. pU. 147-I. sa pU 236--235 se I. sa. 204 ) jo ki kuNAla ke putra aura azoka ke pautra the, jaina dharma kA vizva meM pracAra huA brahmadeza, grAsAma, tibbata, aphagAnistAna, IrAna, turkI, araba Adi dezoM meM jainadharma kI patAkA phaharAtI thii| prArya suhasti sUrijI rAjA saMprati ke guru the| rAjA saMprati ne savA lAkha navIna jaina mandira, savA karor3a jina biMba evaM 95000 dhAtu kI jina-pratimAeM banavAI aura 36000 mandiroM kA jIrNoddhAra karAyA tathA 700 dAnazAlAe~ nirmANa kraaii| unhoMne IDaragar3ha para prasiddha bhagavAn zAntinAtha, 16 veM jaina tIrthaMkara ke prasiddha mandira ko nirmita karavAyA jo prAMja tIrtha mAnA jAtA hai / unhoMne siddhagiri (pAlItANA), sammetazikhara, zaMkhezvarajI, nAMdiyA, bAmaNavADajI ke tIrthayAtrA saMgha bhI nikAle aura saMghapati, vikhyAta hue| karnala TADa ne unheM jainiyoM kA zAhajahA~ kahA hai| inake pitA kuraNAla, zAMtajIvana vyatIta karane ke liye ( takSazilA ) takSilA meM rahate the jahA~ unhoMne jaina vihAra banAyA jo takSilA ke khaMDaharoM meM Aja bhI kuraNAla stUpa ke tarIke se vikhyAta hai| karIba saba prAcIna jaina mandira yA ajJAta utpatti ke smAraka, pratimAe~ jana bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa / bhAga 1 muni zrI jJAnasundarajI pR. 2971 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] ati ke prAdhAra para saMprati ke nirmANa karAye hue mAne jAte haiM jo vAstava meM jaina azoka samajhA jAtA thA / / 10, prArya suhasti sUri ke ziSya mA0 susthita sUri aura prA. sapratibuddha sUri the jo kAMkadI nagarI ke nivAsI hokara sage bhAI the / inakA kAla vI. saM 292 vi. saM pU 178 I. sa. pU 235 se mAnA jAtA hai| unhoMne udayagiri kI pahAr3I para koTi karor3a bAra sUri maMtra kA jApa kiyA jisase bhagavAna mahAvIra ke zramaNa, nigraMtha se koTikagaccha prasiddha hue / vI. saM. 330. (vi. saM. pU. 140-I. sa. pU. 197) ke bAda khAravela kaliMga deza kA mahAn pratApI jaina samrATa huA jisane zrI valissaha Adi 207 jinakalpI sAdhuoM aura 100 anya sAdhunoM, kula 300 sAdhunoM ko kumAragiri para ekatra kara jaina sAhitya kA punaruddhAra kiyA / yaha hAla ur3IsA ke khaNDa giri para sthita dUsarI zatAbdI ke zilAlekha meM pAyA jAtA hai ki khAravela ne mauryakAla se naSTa hae aMga upAMga ke cauthAI dhAma kA punaruddhAra kiyA thaa| __vI. saM. 291 (vi. saM. pU. 179-I. sa. pU. 236) meM prArya suhasti ke svargavAsa ke bAda prAcArya guNa sundara jI ko saMgha kA bhAra sauMpA gayA, saMprati kI prA. guNa sundarajI para agAdha zraddhA thI jisake kathana para jaina saMgha ke liye avismaraNIya kArya kiye gaye / gujarAtI itihAsa meM likhA hai ki samUcA saMprati sAmrAjya prA. guNasundarajI ke iMgita para saMcAlita hotA thaa| yahI kAraNa hai ki usa samaya deza adhika se adhika ahiMsA kI pratiSThA kara sakA / vI. saM. 335 (vi. saM. pU. 135 I. sa. pU. 192) meM prA. guraNasundarajI kA svargavAsa I. "Almost all ancient Jain temples or monuments of uoknowo origin are ascribed by the voice to Samprati, who is in fact regarded as a Jain Athoka." Smith's Early History of India p. 202 2. jaina paramparA no itihAsa, bhAga 1 lo| lekhaka muni zrI darzana jJAnallAya vijayajI tripuTI mahArAja / pR. 213 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 201 jaina saMgha meM nigoda vyAkhyAtA kAlakAcArya eka mahAnatama vyaktitva lekara aaye| dUsare prAcArya umA svAti ne jaina dharma kA pramukha graMtha sAhitya, saMskRta bhASA meM sRjana kara, usakA nAma tattvArtha sUtra rakhA / yaha jaina dharma kA sAra-graMtha kahA jA sakatA hai| tatvArtha sUtra ko zvetAmbara aura digambara donoM, sAmAnya rUpa se zraddhAspada svIkAra karate haiN| zvetAmbara 'matAnusAra isakA kAla vI saM. 300 (vi. sa. pU. 170 I sa. pU. 227 ) mAnA jAtA hai aura digambara mata se vI saM. 101 vi. saM. pU 369 I. saM. pU. 426 meM inako honA kahA jAtA hai| zrI nAthUrAma premI ne maisUra nagara tAlu 146 zilAlekha se inheM yApanIya saMgha kA siddha kiyA hai| yaha yApanIya saMgha, digambara aura zvetAmbara se bhinna thA jisakA Aja taka bhI anuyAyI nahIM hai| yaha saMgha vI saM 675 se vI. saM. 20 vIM zatAbdI ( vi. saM 205 se 16 vIM zatAbdI taka I. sa. 148 I sa kI 15 vIM zatAbdI) taka calA / / kisI samaya, karnATaka aura usake AsapAsa pradeza meM, yaha prabhAvazAlI rahA hai, kaTamba, rASTrakUTa aura dUsare vaMza ke rAjAoM ne isa saMgha ke sAdhuoM ko aneka bhUmi dAnAdi kiye the| AcArya haribhadra ne isakA apanI lalita vistAra graMtha meM sammAna pUrvaka ullekha kiyA hai / yApanIya saMgha ke muni nagna rahate the, mora picchI rakhate the, pANI tala bhojI the, nagna mUrtiyAM pUjate the, ye bAteM digambara saMpradAya jaisI haiM parantu sAtha hI ve mAnate the ki striyoM ko usI bhava meM mokSa prApta ho sakatA hai, kevalI bhojana karate haiM / Avazyaka cheda sUtra, niyukti aura deza vaikAlika Adi graMthoM kA paThana pAThana karate the| isa kAraNa se ve zvetAmbariyoM ke samAna the|2 Arya suhasti sUri ke bAda, paTTadhara ke rUpa meM gaNadhara daMza meM prAcArya musthita sUri kI paramparA Aja taka calI A rahI hai / unake paTTadhara prAcArya indra dinna sUri aura prAcArya indra dina sUri ke paTTadhara AcArya Arya dinna 1. jaita paramparA no itihAsa (bhAga 1 lo): (gujarAtI) : lekhaka muni zrI ___... darzana-jJAna-nyAya bijayajI--tripuTa- mahArAja pR. 213 ...... ... ... ... 2. jaina sAhitya aura itihAsa lekhaka-paM. nAthUrAma premI / pR. 59 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] sUri hue jinake samaya meM dUsare kAlakAcArya aura hue jinhoMne apanI bahana sarasvatI ke sAtha jaina dIkSA grahaNa kii| sarasvatI sAdhvI kA ati rUpavatI hone se ujjaina ke rAjA garda milla ne apaharaNa kiyA / kAlakAcArya ne IrAna se zAhI rAjAoM ko bulavA kara garda-milla ko parAsta karA apanI bahana sAdhvI ko chur3avAkara prAyazcita dekara zuddha kiyaa| zAhI rAjA jo zaka kahalAye garda milla. vI. saM. 453-466 (vi. saM. pU. 17-vi. saM. pU. 4, I. saM. pU. 74--I. saM. pU. 61) ko harA kara ujjaina para vi. saM. 466 se 470 (vi. saM. pU. 4 se vi. saM. pU. 1-I. saM. pU. 61 se I. saM. pU. 58) taka rAjya kiyaa| zaka saMvat bhI unhoMne calAyA thaa| tadanantara kAlakAcArya ke bhAraNeja bala mitra-bhAnumitra--avantipati banA jo vikramAditya ke nAma se prasiddha hunaa| inhoMne hI vikrama saMvat calAyA jo vIra nirvANa saMvat 470 ( I. sa. pU. 57 ) kI ghaTanA hai / / kAlakAcArya ne vikramAditya pratiSThAnapura ( pAlanapura ) ke rAjA sAta vAhana ko aura IrAna ke zakoM ko prativodha kara jaina dharma kA upadeza diyaa| kAlakAcArya vI saM. 460 ( vi.saM. pU. 10-I. sa pU 67 ) ke lagabhaga svarga sidhAre / rAjA vikramAditya ne zatrujaya kA vizAla saMgha nikAlA jina bimba bharAye aura jaina mandira bhI banavAye the / tIsare kAlakAcArya aura hue jinhoMne pratiSThAna pura meM samrAT zAlivAhana kI vinatI para paryuSaNa saMvatsarI bhAdavA zuda 5 se bhAdavA zuda 4 ko kAyama kI jo Aja bhI mAnI jAtI hai / 2 inakA samaya vIra saMvat kI pA~cavI sadI (vi. saM. 400 se 453 vi. saM. pU. 70 se vi. saM. pU.. 17----I. saM. pU. 127 se I. saM. pU. 74) mAnate haiM / koI inakA samaya vi. saM. 993 (vi. saM. pU. 523 I. saM. pU. 466) mAnate haiN| mahArAjA vikrama ke ujjayinI kI rAjagaddI para AsIna 1. 'jaina paramparA no itihAsa'--bhAga 1 lo lekhaka : tripuTI mhaaraaj| pR. 224 se 225 2. . 'jaina paramparA no itihAsa' bhAga 1 lo, lekhaka tripuTI mahArAja pR. 226-227 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 221 hone ke Asa-pAsa prarUpAta prAcArya pAdalipta sUri hue jo pairoM para prauSadhiya kA lepa kara AkAza meM ur3a kara tIrtha yAtrA karate the| unake nAma se unake ziSya nAgArjuna ne pAlItANA kI sthApanA kii| ye mahAna vidvAna kari aura prakhara pratibhAzAlI puruSa the / vIrAt, 436 (vi. saM. pU. 34-I. saM.pU 91) meM prArya dina mUri ke maMyojakatva ke AgamoM kI mAdhurI vAcanA huI isake pazcAt prAcArya vavasvAmI, prAcArya mihasUri ke paTTadhara hue jinakA yuga pradhAna kAla vI. saM. 548 se 584 (vI. saM.78 se 114, I. saM. 21 se 57mAnA jAtA hai / ye darza pUrva jJAnI the / inako dvitIya bhadra bAhu mAna leM te zvetAmbara digambara matabheda miTa jAtA hai| unhoMne jAvar3a zAha ko upadeza dekara vI. maM. 590 (vi. saM. 120-I. saM. 63) meM zatrujaya tIrtha kA uddhAra karAyA / vrajasvAmI ko AkAzagAminilabdhi prApta thI aura saMgha ko durbhikSa jAnakara subhikSa nagarI meM laaye| vI. saM. 500 (vi. saM. 30-I. saM. pU. 27) ke pAsa-pAsa prAcArya vimala sUri ne prAkRta meM prasiddha grantha 'pauma cariyaM' jaina rAmAyaNa kI racanA kii| prAcArya vaja svAmI ke ziSya prAcArya vajrasena sUri (vI. saM. 584 se 620--vi. saM. 114 se 150, I. saM. 57 se 93) hue| unake samaya meM phira 12 varSa kA duSkAla par3ane para prAcArya vajrasena sUri dakSiNa meM sopAraka padhAre jahA~ para seTha jinadatta aura seThAnI IzvarI ke cAra putra 1. nAgendra, 2. candra, 3. nivRtti va 4. vidyAdhara ne vI. saM. 592 (vi. saM. 122-~-I. saM. 95) meM dIkSA grahaNa kI / duSkAla miTane para ina prAcArya ke samaya meM mandasaura meM tIsarI pAgama vAcanA prAcArya nandila sUri va prAcArya rakSita sUri svargavAsa vI. saM. 597 ( vi. saM. 127- I. saM. 70 ) ke saMyojakatva meM huaA / aura AgamoM ko cAra anuyAMga 1. dravyAnuyoga (dRSTivAda) 2. caraNAnuyoga (11 aga, cheda, sUtra mahAkalpa upAMga, mUla sUtra) 3. gaNitAnayoga (sUrya prajApti candra prajJapti) aura 4. dharma kathAnuyoga (RSibhASita uttarAdhyayana) meM vibhAjita kiyA gyaa| prAja ina anuyogoM ke pramANa se, AgamoM kA adhyayana aura adhyApana hotA hai| digambara matAnusAra prAcArya 1. vahI, pR. 236 se 241 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1231 ahaMda valI ne AgamoM kA cAra anuyoga meM vibhAjana kiyA thaa| uparokta prAcArya vajrasena sUri ke cAra ziSyoM se cAra kula aura unase peTAbheda hote hue 84 gaccha hue| Aja jo zramaNa saMgha vidyamAna hai, vaha koDiyagaraNa aura isakI zAkhA candra kula kA ginA jAtA hai| prA. skaMdila ke samaya meM vI saM 830 (vi. saM. 360-I. ma 303)se vI. saM 840 (vi. saM. 370 I.saM. 313) ke bIca meM cauthI vAMcanA mathurA meM huii| vi. saM. 882 (vi. saM. 412-I. sa 355) se kucha zramaNa caitya (jina mandira) meM rahane lage arthAt vanavAsa chor3akara bastI meM rahane lage aura dhIre-dhIre gharavAsI bana gye| isa prakAra digambara muni bhI vanavAsa chor3akara nisihiyA meM rahane lage aura bhaTTAraka kahe jAne lge| vI. sa. 833 ( vi. sa. 363-I. sa. 306) ke aAsapAsa prasiddha prA. mastavAdI hue jinhoMne naya cakra--1000 zloka pramAraNa nyAya grantha kI racanA kI / vI.ma. 974 (vi sa. 504-I.sa. 447) ke sAla vallabhInagara meM rAjA zilAditya ke prAgraha para A dhanezvara sUri ne zatrujaya mAhAtmya kI racanA kii| vI sa. 980 (vi. sa. 510-I. sa. 453)-meM kSamA-zramaNa devaddhigariNa ne jainAgamoM ko, 500 jainAcAryoM ko vallabhInagara meM ekatrita kara AgamoM ko pustakArUr3ha kiye arthAt unake mukha se avazeSa rahe hae AgamoM ke pATha ko lipi-baddha kiyA jisakI adhyakSatA prAcArya nAgArjuna ne kI / / inhIM devaddhigaraNa kSamA zramaraNa ke samaya jaina dharma ke sarva ziromariNa kalpasUtra kI prathama vAMcanA gujarAta ke prAnandapura meM prA. dhanezvara muri ne vahA~ ke rAjA dhra vasena ko, unake ikalaute putra kI mRtyu para, zoka zamana ke liye kI thii| / dUsarA mata yaha bhI hai ki vI. sa. 830 se 840 (vikrama sa. 360 se 370-I. ma. 303 se 313) taka, prAcArya skaMdila sUri ne mathurA meM aura prAcArya nAgArjuna ne isI samaya meM, vallabhI meM sarva sammata prAgama pATha ko pustaka rUpa meM likhA / skaMdila sUri prAcArya ne uttarApatha ke jaina zramaNoM ko aura prAcArya nAgArjuna ne dakSiNa patha ke jaina zramaNoM ko ekatrita kara cauthI pAgama bAcanA kii| 'jaina paramparA no itihAsa (bhAga 1 lo) pRSTa 390-391 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] isI kAla meM vI. sa. 9vIM yA 10vIM sadI ( vikrama kI cauthI yA pA~cavIM sadI IsvI san kI bhI cauthI yA pA~cavIM sadI) meM prA. siddhasena divAkara hue) / ye tarka zAstra ke mUla praraNetA arthAt prAdyajaina tArkika the / ye bar3a dArzanika the / unhoMne 'nyAyAvatAra' saMskRta meM grantha racA aura usake bAda 'sanmati tarka prakararaNa' jo ki jaina sAhitya kI amUlya nidhi hai aura anekAnta kA ujvalanta pramANa zAstra hai, likhA / inakI anya racanA 'dvAtriMzikA ' sarvazreSTha aura prati sundara hai / ye prAdya jaina kavi, stutikAra aura nyAyavAdI mAne jAte haiM / inako bhAratIya vAG maya kI divyatama jyoti kahA jAtA hai / jaina dharma kA vIra saMvat kI chaThI zatAbdI arthAt vikrama kI pahalI sadI (vI. saM. 470 se 570 - vi. saM. 1 se 100 I. sa. pU. 57 se I. saM. 43 ) meM jitanA pracAra huA utanA pahale nahIM huA / candragupta, samprati, khAravela ke samaya meM jaina dharma ne bahuta unnati kI / sAhitya jagata meM krAntikArI parivartana hue / siddhasena divAkara ne jaina - darzana kA samanvayavAdI darzana ke rUpa meM, vizva ko amUlya upahAra kiyA / 1 vI. saM. 1001 se vI. saM. 2000 taka cittaur3a para mAna morI bI. sa. 1010 (vi. saM. 540 I. sa. 483) meM mevAr3a ke rAjA allaTa kA honA mAnA jAtA hai, jo udayapura se 2 mola AhAr3a meM jAkara rahe / unake vaMzaja 'AhADiyA' kahalAye jAne lage / allaTa ke pUrvaja, bhartRbhaTTa ke vaMzaja bAppA rAvala the / bAppA rAvala ne ko harA kara vI. saM. 1036 (vi. saM. 566 - I. sa. kA rAjya sthApita kiyA thA / 2 bAppA rAvala ke (vi. saM. 375 I. saM. 318 ) meM vallabhI ke bhaMga hone aura vallabhI ke rAjA prAdya zilAditya ke guhila ( guphA meM janma hone se ) ke nAma se 509 ke lagabhaga ) mevAr3a pUrvaja, bI. sa . 845 para mevAr3a Aye the vaMzaja the jisameM se rAjA guhasena - 'gahalota' bhI kahalAye / ye rAjA 1. jaina dharma kA itihAsa - lekhaka muni zrI suzIlakumAra jI / pR. 159 se 175 2. jaina paramparA no itihAsa (bhAga 1 lo) lekhaka tripuTI mahArAja / pR. 388 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] jaina va bauddha hue haiM aura unako 'parama bhaTTAraka va 'parama mahezvara' kahate the aura brAhmaNa santAnIya the / / rAjA bhartR-bhaTTa ne bhaTevara ( jilA udayapura ) meM kilA banavAyA taba prA. buDDhAmaNi ne bhagavAna AdinAtha (RSabhadeva) kI pratimA kI pratiSThA karAI aura jaina mandira jahA~ mUrti pratiSThApita karAI usakA nAma 'guhila vihAra' rakhA gayA / isI prakAra rAjA allaTa ne bhI pAhADa meM pArzvanAtha prabhu kI mUrti kI pratiSThA sAMDareka gaccha ke zrI yazobhadra sUrijI ke hAtha se karAI thii| vI. sa. 105 5 se 1155 (vi. sa. 585 se 685-I. sa. 528 se 628) ke samaya meM zrI jinabhadra gariNa kSamA zramaNa hue jo kSamA zramaNoM meM eka nidhAna the| ye sarva vidyA vizArada aura prAgamoM ke vAstavika artha ke jJAtA the| unhoMne vallabhI rAjA zilAditya ke rAja kAla meM zrI mahAvIra jinAlaya meM 4300 grantha pramANa vizeSAvazyabhASya racA jo jaina sAhitya meM mukuTamariNa samAna samajhA jAtA hai| ye utkRSTa vyAnyAtA bhI the| vI. saM. 1270 ( vi. saM. 800-I. sa. 743) ke Asa-pAsa prAcArya pradya mna sUri hue jinhoMne atsu rAjA kI sabhA meM digambaroM ko vAda meM harAyA thA evaM sapAdalakSa aura tribhuvana miri Adi rAjAoM ko jaina dharmI bnaayaa| isI samaya pA. mAnatuga sUri ne 'bhaktApara mtotra' bhagavAna RSabhadeva kI stuti meM racA thA jo jaina samAja meM bahuta pratiSThita hai / vI. sa. 1272 (vi. sa. 802-I. sa.745) meM prA. zIlaguNa sUrI ke upadeza se gujarAta kI rAjadhAnI pATaNa sthApanA hone ke sAtha sAtha vahAM paMcAsarA pArzvanAtha kA prasiddha mandira prAdya rAjA vanarAja ne nirmANa karavAyA jisake bAda zrImAloM va poravAloM kA prabhutva bar3hatA gayA jo bhinnamAla chor3a kara pATaNa meM nA base / vI. sa. 1354 (vi sa. 884-- I. sa. 827 ) meM 'dvisadhAna' kAvya ke kartA dhanaJjaya mahAkavi hue aura vI ma. 1354 vi. sa. 895-I. sa. 838) meM aparimita jJAnI akhaNDa brahmacArI va jaina dharma pracAraka prA. bappabhaTi kA svargavAsa huaA jinhoMne gvAliyara ke grAma rAjA ko pratibodha kiyaa| vI. sa. 1389 ( vi. sa. 1 vahI. pR. 387 / 2, Jainism in Rajasthan' D.I. K. C Jain, P. 29 : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] 919 I. sa. 862) meM prAcArAMga vRttikAra zIlakAcArya hue unhoMne 54 mahApuruSoM kA mahApuruSa caritra likhA aura AcArAMga sUtra kRtAMga para TIkAeM racI / prA. udyotana sUri ne AbU kI talahaTI ke bIca TelIgrAma ke pAsa bar3a (vaTa) vRkSa kI chAyA meM ATha prAcAryoM ko dIkSA dii| taba se var3a gaccha mazahara hayA aura unhoMne, bANabhaTTa kI kAdambarI ke saMraNa prAMjula tathA maMjula 'kuvalaya mAlA' prAkRta kA pratha ratna kI racanA kI / isa grantha kI racanA jAlora meM vI. sa. 1305 (vi. sa 835 I.. mra 778) meM huI / / yaha kathAgrantha bhAratIya sAhitya kA prasiddha grantha hai| vI sa 1432 (vi sa. 962 I ma. 905) meM prAcArya siddharSi ne 'upamiti bhava prapaMca' nAmaka vizAla pratIkAtmaka grantha kI racanA kI jo bhAratIya vAGamaya meM viziSTa sthAna rakhatA hai, balki vizva sAhitya kA pahalA rUpaka graMtha hai / yaha grantha bhInamAla (rAjasthAna) meM pUrA huA thA / 2 vI. sa. 1460 (vi. sa 990 I. sa. 931) meM digambara prAcArya devasena bhaTTAraka hue jinhoMne mallavAdI ke naMya-cakra ke AdhAra para 'darzanasAra' grantha kA nirmANa kiyaa| unakA astitva kAla vIra savata kI 15vIM zatAbdI (vikrama kI 10 vIM zatAbdI) kA mAnA jAtA hai / vI. sa. 1480 (vi. sa 1010-I. sa. 953) meM bar3a gaccha ke deva sUri ne candrAvatI meM jina mandira nirmANa karAne vAle kukaraNa maMtrI ko dIkSA dii| candrAvatI jisake khaMDahara AbUroDa se 4 mIla kI dUrI para hai usa samaya samRddhizAlI jaina nagarI thI / vIra saMvat kI 16vIM zatAbdI (vi. sa kI 11vIM madI) meM dhanezvara mari hae jo ki tribhuvana giri ke adhipati the| usa samaya se candra gaccha kA nAma 'rAjagaccha' par3A, vI saM. 1499 ( vi. saM 1029-I. ma 972 ) meM mAlavA ke rAjA muja ke mAnanIya paMDita dhanapAla hue jinhoMne 'tilaka maMjarI' saMskRta sAhitya kI amulyamayI-maNi-saMskRta pAkhyAyikA jaina siddhAnta ke vicAroM, tathyoM aura AdarzoM kA anusaraNa kara likhA, isake atirikta unhoMne 'dezI mAlA', 'Rpabha paMcAzaka', 'zrI mahAvIra stuti' 'mahAvIra utsAha | Jainism in Rajasthan by Dr. K. C. jain, P. 161 2 Ibid. P. 112 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [271 prAdi kI bhI racanA kii| unake bhAI zomana jainamuni the jinhoMne 'yamaka-yukta' caubIsa tIrthakAroM kI stutiyA~ likhI haiN| vI. saM. 1512 (vi. sa. 1042-I. sa. 985) meM pArzvanAtha sari ne 'prAtmAnuzAsana' kI tathA vI. sa. 1514 ( vi. sa. 1044. I. sa. 987 ) meM mevAr3a vAsI digambara kavi hariSeNa ne 'dhammaparikkhA', mahAna grantha kI racanA kI thI / vI. sa. 1554 ( vi. sa. 1084-I sa. 1027 ) meM pATaga ke rAjA durlabha ne jinezvara sUri ko, dazavakAlika sUtra ke pramANa se, cetyavAsiyoM kA jora bar3ha jAne se, sahI mArga siddha karane para kharatara upanAma viruda diyA, vI. saM 1558 ( vi. sa. 1088-I sa. 1031 ) navAMgI TIkAkara abhayadeva sUri kI dIkSA huI aura prAbU delavAr3A ke vimala vasahi prakhyAta va anupama vizva ke kalAkRta mandira kI pratiSThA huii| abhayadeva mUri kI 'navAMgI TIkA' meM 47 hajAra zloka pramANa haiM aura usameM jJAna aura caritra kA apUrva sAmaMjasya bharA huaA hai, vIra savata kI 16 vIM zatAbdI (vikrama kI 11 vIM sadI) meM zvetAmbara digambara prAcAryoM ne vipula aura vistRta TIkAe~ nyAya zAstra para likhI haiM / prAcAryoM ke pitAmaha siddhasena divAkara mAne jAte haiM, mA. mallavAdI, prA. haribhadra devasUri digambara A0 akalaMka, prA. prabhAcanda prAdi ne isa kSetra meM utkRSTa sAhitya likhA hai / yaha samaya solahavIM zatAbdI kA samaya nyAya zAstra kA vikAsa kAla kahA jA sakatA hai| sarvAdhika sAhitya sraSTA prAcArya haribhadra sari ___ vIra savata kI 13 vIM sadI ( vikrama kI 8 vIM sadI meM ) mva0 muni jinavijaya jI vidvAna purAtatvavettA ke anusAra,1444 vividha jaina granthoM ke racayitA caudaha vidyAnidhAna, samAja vyavasthApaka. parama dArzanika vidvAna prAcArya zrI haribhadra sUri hue jo citrakUTa ( cittaur3agar3ha ) rAjasthAna ke nivAsI the, unhoMne usa samaya pracalita caityavAsI sAdhuoM ke zithilAcAra | para 'sambodha-prakaraNa' meM bar3A prahAra kiyA hai / yA kinI mahatarA ke dharma-putra / kahalAte the aura prA0 jinadata sUri ke ziSya the| unhoMne kathA sAhitya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 28] para 'samarAIcca kahA' grantha likhA aura jaina darzana kA samanvayAtmaka dRSTikoNa se avalokana kara usako parAkASThA para phuNcaayaa| unhoMne pratyeka darzana meM rahe hue satya kA darzana kiyA arthAt syAdvAda rapTi rakhI jaise ki unake dvArA likhita zloka meM pragaTa hotA hai| 'pakSapAto na me vIro, na deSaH kapilAdiSu, _ yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigraha / " .. . . poravAloM ko jaina dharma meM dIkSita karane kA zreya zrI haribhadra mUri ko hai / piTarsa na aura bhaNDArakara kI riporTa ke AdhAra para tathA prAcIna prAcAryoM ke matAnusAra unakA kAla vI. sa. 1005 ( vi sa. 535-I sa. 478 ) se vI. sa 1055(vi sa. 585----I sa 528) ke bIca kA mAnA gayA hai kintu aba inheM bikrama kI 8 vIM zatAbdI kA vidvAna nirdhArita kiyA hai| .... isI samaya digambara jainAcArya ( janma- vI. saM 1275 zaka saMvat 670-vi. saM 805 I. sa. 748 ke lagabhaga ) vIra sena hue jinhoMne 'jayadhavalA' ( 60,000 zloka pramANa ) aura 'dhavalA' ( 72,000 zloka pramANa ) para TIkAeM likhI haiM tathA jina sena digambara prAcArya ne 'pArvAbhyudaya' aura 'Adi purANa' (RSabha va 23 tIrthakaroM ke caritra-12,000 zlo0 parimita ) likhA / inakA janma vI. sa. 1290 ( zaka saMvat 685-vi. sa. 820-I. sa. 763 ) ke karIva mAnA jAtA hai| isake atirikta digambara prAcAryoM ne vI. sa. kI 16 vIM sadI (vikrama kI 11 vIM sadI ) meM vizAla sAhitya prAkRta aura apabhraMza bhASA meM likhA hai| vI. saM. 1550 ( vi. sa. 1080-I. sa. 1023 ) meM, prAcArya jinezvara sUri ke bhAI prAcArya buddhisAgara sUri jo pratibhAvAn aura marmajJa zramaNa ho gaye haiM, jAbAlipura meM saMskRta bhASA meM 7000 zloka parimita eka 'paMca granthI'1 vyAkaraNa likhI jisase ve jaina samAja ke vaiyAkaraNa kahe jA sakate haiN| 1. Jainism in Rajasthan. Dr. K. C. Jain, P. 172 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ _[29] hemacandrAcArya aura kumArapAla : vIra savat kI 17 vIM sadI (vikrama kI 12 vIM sadI)meM kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya hue jinakA janma vI. sa. 1615 ( vi. sa. 1145-I. sa. 1088 ) aura svargavAsa vI. sa. 1699(vi. saM. 1229-I.sa. 1172)meM huA thA,ye prakhyAta jainAcArya, vidyA ke anupama bhaMDAra aura eka 'jaMgama vizvavidyAlaya' mAne jAte haiN| unakA prabhAva gujarAta ke rAjA kumArapAla para atyadhika thaa| rAjA kumArapAla jaina dharma ke mahAn pracAraka hue aura 'paramArhata' upAdhi se prasiddha hue, apane rAjya meM pUrI amAri ( jIva hiMsA niSedha) kI ghoSaNA karAI yahA~ taka ki yUka (jU) mAranA bhI aparAdha ginA jAtA thaa| rAjA kumArapAla kI vizAla hRdayatA aura prAcArya zrI kI saMskRti kA prabhAva, gujarAta kI asmitA aura bhAratavarSa ke itihAsa meM amiTa alaMkAra ke rUpa meM prasiddha rhegii| hemacandrAcArya, aneka granthoM ke bhI racayitA the ! unhoMne tIna koTi karor3a zloka pramANa sAhitya kI racanA kii| 'siddha-hema-zabdA-nuzAsana' nAma se asAdhAraNa pratibhA pUrNa navIna vyAkaraNa ke racayitA the| zabdAnuzAsana ke sAtha-sAtha chandAnuzAsana, kAvyAnuzAsana aura liMgAnuzAsana kI racanA kI thii| isake atirikta unhoMne 'kumArapAla caritra' ( prAkRta ), 'dvAzraya' mahAkAvya ( saskRta ) abhidhAna ciMtAmaNi, triSaSTi zlAkA puruSa caritra, yoga zAstra, pramAraNa mImAMsA, adhyAtmopaniSad, vItarAgastotra, 'saptasaMdhAna, pariziSTa-parva Adi kaI granthoM kA nirmANa kiyaa| piTarsana ne prAcArya hemacandra ko jJAna kA samudra kahA hai / 2 - vIra savata kI 17vIM (vi. sa. kI 12vIM) sadI meM vidhi pakSa pravartaka A. zrI jinavallabhasUri hue jinhoMne caitya kA tyAga kara navAMgIvRtikAra abhayadevasUri se punaH dIkSA lii| vI. sa. 1634 (vi. sa. 1164-I. sa. 1107) meM apanA kAvya saMgha-paTTa cittaur3a ke jina mandira kI dIvAra para 1 jaina dharma kA itihAsa, muni zrI suzIlakumArajI. pR. 240 2 'Acharya Hemchandra is the ocean of knowledge. Peterson Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] khudvaayaa| bAgar3a kI janatA-91,000 gharoM ke parivAra janoM ko pratibodha kiyA aura rAjA naravarmA ko dharmalAbha pradAna kiyaa| unhoMne 'apTaka zRMgAra zataka' 'piNDa vizuddhi prakaraNa' Adi grantha bhI likhe| unase bI. sa. 163) (vi. sa. 1169 I. sa. 1112) meM vidhipakSa kI utpatti huii| vI. sa. 1644 (vi. sa. 1174-I. sa. 1117) meM prasiddhavAdI devasUri hue jinhoMne siddharAja kI sabhA meM digambaroM ko vAda meM parAjita kiyaa| rAjA ne tuSTi dAna denA cAhA jo na lekara usako jina mandira meM kharca karavAyA aura usakI pratiSThA bhI kii| vI. sa 1669 (vi. sa. 1199-I. sa 1142) vRddhi (phalodhi) pArzvanAtha tIrtha kI sthApanA huI jisakI pratiSThA bhI vI. sa. 1674 (vi sa. 1204-I. sa. 1147) meM phallodhi aura pArAmaga meM prA. devasUri ke kara kamaloM se huii| unhoMne nyAyazAstra kA mahAn graMtha syAdvAdratnAkara likhA thA / prAcArya jinadatta sUri nAma ke prabhAvaka prAcArya kharataragaccha ke hue haiM jo sAre deza meM 'dAdA sAhaba' ke nAma se prasiddha haiN| unhoMne lakSAdhika rAjapUtoM ko jaina bnaae| ye divya zaktidhara, camatkArika aura siddha ke rUpa meM pratiSThita puruSa hue haiM / unakI racanAe~ 'gaNadhara sArdha zataka' 'carcarI' 'gaNadhara saptati' aura 'sandeha dohAvalI' mukhya mAnI jAtI hai| unakA svargagamana vI. sa. 1681 ( vi. sa. 1211-I. sa. 1154 ) meM huaa| vI. sa. 1683 (vi. sa. 1213-I. sa. 1156 ) meM aJcala gaccha kI utpatti honA mAnA jAtA hai aura isI varSa maMtrI udayana kA putra bAhaDa maMtrI ne zatrujaya tIrtha kA caudahavAM uddhAra karAyA thaa| vI. ma. 1796 ( vi. ma. 1236-I. sa. 1179 ) meM sArdha pUrNAmiyaka gaccha kI utpati huI jisake bAda vI. sa. 1755 ( vi. sa. 1285-I. sa. 1228 ) meM prA. jagaccandra sUri ko mevAr3a ke rAjA jaitrasiMha ne unakI kaThina prAyabila tapasyA se prabhAvita hokara unheM 'tapA' kA viruda pradAna kiyA aura taba se bar3agaccha 'tapAgaccha' upAdhi se vikhyAta huA jo adyAvadhi calA pA rahA hai / prA. jagaccandra sUri, eka mahAna kriyoddhAraka hue haiM aura maMtrI vastupAla tejapAla ne unake anuyAyI hokara gujarAta meM suvihita jaina dharma kA prasAra karane meM sahAyatA dii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131] vastupAla tejapAla gujarAta ke rAjA vIradhavala ke maMtrI the jinhoMne jaina dharmoM ke prAdarthoM ko mAna kara sampUrNa janatA kI samAnatA-pUrvaka sevA kii| vI. sa. 1758(vi. sa. 1288-I. sa. 1231)meM vizva-vikhyAta lUNa vasahi ke nAma se vizAla kalAmaya saMgamaramara ke mandira kA nirmANa kraayaa| isake nirmANa meM 12 karor3a 53 lAkha kA sadvyaya hone kA anumAna kiyA jAtA hai| isa mandira meM bhagavAn neminAtha kI kasauTI kI jina pratimA kI pratiSThA unake guru vijayasena sUri aura udayaprabhasUri dvArA karAI gaI thii| vizva ke itihAsa meM jana sevA ke kAryoM meM aTUTa dravya kA vyaya karane vAle mahApuruSa virale hI mileMge / vastupAla, anupama dAnavIra, advitIya prajApAlaka, aura kuzala mahA maMtrI thaa| vaha vIra yoddhA nIti-nipuNa, kalA-premI aura sAhitya-rasika mahAkavi thA / / prA. udayaprabha sUri ne 'saMghapati-caritra' aura 'sukRta-kItikallolinI' graMtha likhe haiM / ve aura vijaya sena sUri prAcIna apabhraMza gujarAtI ke uttama racanAkAra gine jAte haiN| vIra saMvat 1783 se 1785 ( vi. sa 1313 se 1315-I. sa. 1256 se 1258 ) meM bhArata ke tIna varSIya duSkAla meM jaina zrAvaka kaccha dezIya bhadrezvara kA zrImAlI seTha jagaDuzAha ne mamadha se gujarAta va gujarAta se rAjasthAna pradeza taka ke duSkAla pIr3itoM ke lie itanA anna vitaraNa kiyA ki isa mahApuruSa kA Adarza amara ho gyaa| unhoMne etadartha 112 dAnazAlAeM aura pAnI ke lie pyAUe kholI va 'jagajIvana hAra jagaDa khlaae|2 vI. saM. kI 19vIM zatAbdI (vi. saM. kI 15vIM zatAbdI) meM devendra sUri prAcArya ho cuke haiN| unhoMne 'karma-grantha' aura 'zrAddha dinavRtyAdi' aneka grantha likhe haiN| unake sadupadeza se mevAr3a ke vIra kesarI samarasiMha aura unakI mAtA jayatulla devI ne cittaur3a para 'zyAma pArzvanAtha kA mandira' nirmANa 1 'jaina paramparA no itihAsa' (bhAga tIjo) lekhaka tripuTI mahArAja pR. 305 se 308 'Jainism in Rajasthan' Dr. K. C. Jaip. p. 214-218 2 vahI pR. 311, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] karAyA aura sAre rAjya meM unake dharmopadeza se amAri palAI thI / / usI samaya meM prA. jinaprabha sUri hue the jinhoMne musalamAna samrAToM ko pratibodha karane meM pahala kI thii| ve vikhyAta 'vividha tIrtha kalpa' ke racayitA bhI the| vI. saM. 1802 (vi. saM. 1332-I. sa. 1275) meM prA. somaprabhu sUri, samartha granthakAra hue haiM unakA grantha 'sindUra prakaraNa' sUkta muktAvalI yA somazataka) prasiddha hai aura usako jaina samudAya ke saba loga mAnate haiM / usake bAda vI. saM. 1804 (vi. saM. 1334 I. sa. 1277) meM prA. prabhAcandra sUri ke 'prabhAvaka caritra' aura dharmakumAra muni ne 'zAlibhadra caritra' likhA / vI. saM. 1819 (vi. saM. 1349 I. sa. 1292) meM prA, malliSeraNa sUri ne syAdvAda maMjarI aura prA. merutuga sUri ne vI. saM. 1832 (vi. saM. 1362-I.sa.1305)meM 'prabandha citAmaNi' aura vI.saM. 1875 (vi.sa.1405 I. sa. 1348) rAjazekhara sUri hue jinhoMne 'prabandha koSa' aura 'syAdvAdakalikA, granthoM kI racanA kii| ' vI. saM. 1841 (vi. saM. 1371-I. sa. 1314) meM osavAla samarAzAha ne zatru jaya tIrtha kA 15vA~ jIrNoddhAra karAyA / vI. maM. 1846 (vi. sa. 1376-I.sa. 1319) meM kharatara gaccha ke kalikAla kevalo jinacandra sUri kA svargavAsa huA / prA. jinacandra sUri ne prAkRta bhASA meM eka mahattvapUrNa vRhad grantha 'saMvegaraMgazAlA' banAyA thaa| vI. sa. 1838 (vi. sa. 1368I. sa. 1312) meM AbU para pItala kI dhAtu pratimA vimala vasahi meM aura kasauTI pASANa kI lUNa vasahi meM pratimA, yavanoM dvArA sabhavata: alAuddIna khilajI kI senA dvArA bhaMga hone para, 10 varSa bAda vI. sa. 1848 (vi. sa. 1378-I. sa. 1321) meM vimala vasahi ke mUla nAyaka kI vartamAna pASANa kI bhagavAna RSabhadeva kI zveta mUrti ko zrAvaka lalla aura bIjaDa2 ne aura lUNa vasahi ke mUla nAyaka neminAtha kI zyAma varNa kI mUrti ko, zrAvaka / 'Jainism in Rajasthan' Dr. K C. Jain, p. 29-30 2 'jaina paramparA no itihAsa, ( bhAga tIjo ) lekhaka tripuTI pahArAja pR. 389-390 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] peDa ne pratiSThita karAI / pethaDa mAMDavagar3ha ke mahArAja jayasiMha kA maMtrI thA / unhoMne 700 upAzraya, 84 jina mandira jinameM se mAMDavagar3ha meM vI. sa. 1800 (vi. sa. 1330- I. sa. 1273 ) ke lagabhaga 18 lAkha rupaye kA 72 devarI vAlA vizAla jina mandira bhI thA, nirmANa karAye evaM 36 hajAra sonA mohara kharca karake bar3e grantha bhaMDAra sthApita kiye| paMthaDa kumAra aura aura unake putra jhA~jhaDa pratibodhaka zAsana prabhAvaka dharmaghoSa sUri the / 1 vIra zatAbdI 1900 ( vikrama kI 15vIM sadI ke pUrvArddha) meM kharatara gaccha ke vikhyAta prAcArya jinakuzala sUri ( dAdAjI ) hue jo bar3e vidvAna mAne jAte haiM / unhoMne siMdha meM dharmopadeza dekara jaina dharma kA bhArI pracAra kiyA, saMgha yAtrA nikAlI aura vI. saM. 1822 (vi. saM. 1352 I. sa. 1295) meM svargavAsI hue so Aja bhI ve bahuta pUje jAte haiM / vIra zatAbdI 1900 ( vikrama kI 15 vIM sadI) meM digambara hubaMDa jJAtIya vikrama zrAvaka ne nemi caritra aura anya gRhastha hastimalla jo jAti se brAhmaNa the, digambara rUpaka va nATaka likhe jinake nAma vikrAnta kaurava, 'aMjanA pavanaMjaya', 'sunaMdA, 'pratiSThA tilaka' hai / ye saMskRta aura kannaDI bhASA ke jJAtA the / vIra sadI 1900 ( vikrama kI 15vIM zatAbdI ke uttarArddha) meM jinaprabha sUri ne dillIpati mahamUda tugalaka ko prabhAvita kiyA evaM 'zra riNaka caritra - dvAzraya' grantha likhA / vIra saMvat kI 20vIM zatAbdI ( vikrama kI 15vIM sadI) meM vikhyAta prAcArya somasundara sUri aura munisundara sUri hue haiM / pUrvAcArya zrI somasundara sUri mahAn prabhAvaka AcArya hue haiM / unakI zrAmnAya meM 1800 zramaNa the / mevAr3a ke mahArANA mokala aura kumbhA unake bhakta the / sabase mahAnatama kArya jo inake samaya meM huA vaha thA prakhyAta rANakapura jaina mandira kI pratiSThA jo vI saM. 1966 (vi saM. 1496 - I saM 1439 ) meM unake dvArA huI 12 apratima kalA -yukta rANakapura kA jaina mandira jisako 'lokya 1 vahI. pR. 3:4-318 2 'jaina paramparA no itihAsa' ( bhAga tojo ) : lekhaka tripuTI mahArAja, pR. 372 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] dIpaka' bhI kahate haiM, seTha dharaNazAha poravAla ne nirmANa karAyA thA aura bhI prAcArya zrI somasundara sUri ke samaya meM posInA tIrtha vI. saM 1947 (vi. saM. 1477 I. sa. 1420 ) aura magasI tIrtha vI saM. 1967 (vi. sa N. 1497-I sa. 1440 ) meM sthApita hue| vI. saM 1948 (vi. saM. 1478 I. sa. 1421 ) meM rANA mokala ke rAjya meM prasiddha jAvara nagarI ( udayapura - mevAr3a) meM saMgha pati dhanapAla poravAla dvArA nirmita bhagavAn zAntinAtha ke jina prAsAda kI pratiSThA bhI prAcArya soma sundara ne kI thI / unake upadeza se vI. saM. 1972 (vi. saM. 1502 - I. saM. 1445 ) meM parvata zrImAlI ne bar3A grantha bhaNDAra sthApita kiyA thA / zrI. somasundara sUri ke paTTadhara ziSya prA. munisundara sUri mahAna vidvAna AcArya hue haiM / unako 'vAdi - gokula-sAMDa', 'kAlI - sarasvatI' kahate the / unake upadeza se sirohI ke rAva sahasramala ne pramAri palAI thI aura mevAr3a ke delavAr3A meM vighnoM ke nivAraNArtha 'santikaraM stotra' kI racanA kI / zvetAmbara jaina zrAja bhI usakA paThana karate haiM / unake guru prA. somasundara sUri tIna bAra delavAr3A padhAre aura vahAM ke vizAla kalAtmaka kaI jaina mandiroM kI mUttiyoM kI pratiSThA unhoMne aura unake ziSyoM evaM kharatara gaccha ke prA. zrI jina vardhana sUri, zrI jina sAgara sUri, zrI jina candra sUri tathA zrI sarvAraNaMda sUri ne aneka bAra kI / vI. saM 1967 (vi. saM 1497I saM 1440 ) meM paM jina harSagari ne 'vastupAla caritra' nAmaka aitihAsika mahAkAvya cittaur3a meM sampUrNa kiyA 12 vIra saM. 1966 (vi. saM. 1496I. saM. 1439 ) meM A. jaya zekhara sUri ne 'nyAya - maMjarI' 'jaina kumAra sambhava', 'upadeza mAlA' Adi grantha likhe haiM aura vRhadgaccha ke zrAcArya ratna zekhara sUri ne 'sambodha sattarI', 'zrAddhavivAdhi' 'guraNa sthAnaka kamArola' Adi grantha likhe haiM / unakA svarga gamana vI. saM. 1987 (vi. saM. 1517 - I. saM. 1460) meM huA / 1 vahI pR. 444-522 2 vahI pR. 455 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] vI. saM. 1978 (vi. saM. 1508 -- I saM. 1451 ) meM lukAmata ( jo bAda meM DhUDhaka (khIja) vRtti ke kAraNa buDhiyA~ pantha kahalAyA) loMkAzAha ne pravRta kiyA / lokAzAha, yati jJAnasundarajI ke pAsa lahiyA zAstroM kI hastalikhita pratiyA~ banAne vAle the / unhoMne akAla pIr3itoM kI tana, mana, dhana se sevA kI aura eka Adarza gRhastha mAne jAte the / jaina dharma ke mUla tathya kI khoja karake jina pratimotthApana meM vizvAsa rakhate hue dayA dharma kA pracAra zrAvaka lakhamazI aura bhAragajI kI sahAyatA se kiyA / vI saM. 2001 (vi. saM. 1531 - I. saM. 1474 ) se guraNa pUjaka dharma vistAra prApta karane lagA / lokAgaccha ( loMkAmata) ke prathama vezadhArI sAdhu bhAgajI hue aura unase vI. saM. 2003 (vi. saM 1533 I. se 1470 ) meM dezadharoM kI utpatti huI / lokAzAha ke 400 ziSya the| vI saM. 2038 (vi. saM. 1568 -- I. saM. 1511 ) meM loMkAgacchIya beSadhArI rUpajI, bI. sa 2048 (vi. saM. 1578 - I. saM. 1521 ) meM lupaka bezadhArI jIvAjI RSi, vI. saM. 2057 (vi. saM. 1587 - I. saM. 1530 ) meM lupaka matI vRddha vara siMhajI, vI saM. 2076 (vi saM 1606 -- I sa N 1549 ) meM tu kAmata ke vRddha vara siMhajI prasiddha hue haiM / lokAgaccha kA zanaiH zanai: deza meM pracAra huA | gujarAtI lokAgaccha, bar3audA, saurASTra, gujarAta tathA kaccha meM vistRta huA, nAgaurI lokAgaccha, rAjasthAna, dehalI pradeza meM phailA aura uttarArddha, paMjAba, pepsu, pazcimI paMjAba (pAkistAna), uttara pradeza meM prasArita huA / isa mata ke pUjya pA~ca 1 pU0 jIvarAjajI 2 pU0 zrI lavajI RSi, 3. pU0 zrI dharmasiMhajI, 4. pU0 zrI dharmadAsajI zraura 5 pU0 zrI harajI RSi hue haiM jinakA aura unake mukhya ziSyoM kA varNana Age kiyA jAvegA / vI sa 2040 (vi.saM 1570 - I saM . 1513) meM loMkA gaccha se bIjA nAma ke veSa dhara se, bIjA-mata kI utpatti huI jisako 'vijaya gaccha' kahane lage / Adhunika kAla (vIra saM. 2001 se vIra saM. 2500 taka ) 1 vI. saM. 1001 se vI. saM. 2000 ( vi saM. 531 se vi. saM. 1530 - I. saM. 474 se I. sa. 1473 ) taka ke lambe samaya meM jaina dharma ke itihAsa meM, kaI jaina tIrthoM kI sthApanA huI aura prAkRta, saMskRta aura apabhraMza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] bhASAnoM meM pracura mAtrA meM jaina sAhitya lAkhoM zloka pramAraNa meM likhA gayA jo ki eka mahAn kIrtimAna hai| bhAratIya vAGamaya ko jaina sAhitya ne jo yogadAna diyA hai vaha atulanIya aura apUrva hai| sahasroM aura lAkhoM hastalikhita zAstra, jo vividha viSayoM para jaina zramaNoM aura kucha jaina zrAvakoM ne likhe haiM, isa deza kI amUlya nidhi hai aura unakA videzI vidvAnoM ne apanI apanI bhASA meM anudita kara vizva meM jaina dharma ke mUla siddhAntoM kA, prAdhyAtmika aura vaijJAnika DhaMga se pracAra aura prasAra kiyA hai| zramaNa saMgha meM, caityavAsiyoM kI zithilatA ke kAraNa, vidhi mArga aura suvihita mArga kA prAzraya lekara kriyoddhAra huA hai aura kriyoddhAra ke sAtha-sAtha guNa pUjaka loMkAmata ( jo Age calakara sthAnakavAsI sampradAya ke nAma se vikhyAta huA ) kA prAdurbhAva huaa| tatpazcAt vI sa. 2001 (vi. sa. 1531-I sa 1473 ) se vI. sa. 2500 (vi. sa. 2030-I. sa. 1973) taka 500 varSa kI avadhi meM jaina dharma ke svarUpa kA digdarzana mAtra karAnA zeSa raha jAtA hai| vI sa. 2042 ( vi. sa. 1572-I. sa. 1515 ) meM tapAgaccha nAgapurIya zAkhA meM pArzvacandra upAdhyAya se pArzvacandra gaccha kI utpatti huI aura vI. sa 2052 (vi sa. 1572-I. sa. 1525 ) meM prA. Ananda vimala sUri hue jinhoMne kitaneka sAdhunoM kA guru prAjJA ne kriyoddhAra kiyA / vI. sa. 2057 (vi sa. 1587 I sa 1530) meM prA. vijayadAna sUri ko prAcArya pada milA aura karmAzAha cittaur3a ke vikhyAta jaina vyApArI ne zatruJjaya kA solahavA~ uddhAra kraayaa| karmAzAha kA pitA tolAzAha ke dharma guru A dharmaratna sUri the jo eka bAra saGgha sahita cittaur3agar3ha tIrtha para padhAre to rANA sAMgA ne hAthI, ghor3A Adi sainya sahita unakA svAgata kiyA tathA unake upadeza se zikAra aura durvyasanoM kA tyAga bhI kiyA thaa| ___ jagatguru AcArya zrI hIra vijaya sUri- vIra savat kI 21 vIM zatAbdI (vikrama kI 16 vIM sadI) meM mugala samrATa akabara ke samaya meM, prAcArya 1. jaina paramparA no itihAsa bhAga tiijo| lekhaka-tripuTI mahArAja pR. 34 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 37 ] zrI hIra vijaya sUri prakANDa aura prakhyAta jaina zramaNa hue jinako bAdazAha akabara ne 'jagatguru' ke viruda se alaMkRta kiyA / prA. zrI hIra vijaya sUri kA janma vI.sa 2053 vi.sa. 1583 I.sa. 1526 aura dIkSA vI. sa. 2066 vi. sa. 1596 I sa. 1539 meM huI / akabara bAdazAha ne AgarA meM jaba caMpA zrAvikA ke chaha mahIne kI tapasyA karane para bahumAna karane ke liye varaghor3A ( dhArmika jaina julUsa) dekhA to unakI zrAvikA caMpA ke guru prA. hIra vijaya sUri ke darzana karane kI jijJAsA jAgRta huii| unhoMne prAcArya zrI ko gujarAta se phatahapura sIkarI bulAyA jahA~ para prathama darzana hone para bAdazAha bahuta prabhAvita huaa| usa samaya prAcArya zrI ke sAtha 67 muni the aura unameM pramukha mahopAdhyAya zAnticandra gariNa aura maho. bhAnucandra gaNi the / 4 varSa taka akabara ko prAcArya zrI ne phatahapura virAja kara dharmopadeza sunAyA aura jaina zAsana ke liye pazu pakSiyoM kA zikAra, mAMsAhAra Adi banda karAyA yahA~ taka ki svayaM samrATa akabara ne jo prAta: 500 cir3iyoM kI jihvAnoM kA kalevA karatA thA vaha banda kara diyaa| chaH mahIne taka ke lie amAri (ahiMsA) kA pharamAna prAcArya zrI ne nikalavAyA tathA anya bhI jaina tIrtha sambandhI anujJA-patra jArI karAye aura jajiyA kara mApha kraayaa| cI. sa. 2110 ( vi sa. 1640-I sa. 1583) ne phatahapura sIkarI meM zrA hIra vijaya sUri ke ziSya paM. bhAnucandra gariNa ko 'mahopAdhyAya' kA viruda diyA / kahA jAtA hai ki anta meM akabara ne prAcArya zrI ke upadeza se mAMsAhAra bhI banda kara diyaa| isa viSaya meM prasiddha itihAsakAra visenTa e. smitha ke zabda uddhR ta karanA upayukta hogaa| "usane mAMsAhAra bahuta kama kara diyA aura karIba karIba usakA upabhoga bilkula chor3a diyaa| apane jIvana ke pichale varSoM meM jaba vaha jaina prabhAva meM aayaa|" "kintu jaina sAdhu ne niHsandeha, varSoM taka lamAtAra akabara ko upadeza sunAye jisase usake caritra para bhArI prabhAva par3A aura unhoMne unake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] siddhAntoM kI svIkRti usase utanI prApta kara lI ki vaha jaina dharma kA anuyAyI mAnA jAne lgaa|" madhya yuga ke jainAcAryoM meM prAcArya hIra vijaya sUri, eka camakate sitAre the / unakI asAdhAraNa pratibhA, pratApa, apUrva vidvattA kI yazaH patAkA jaina dharma ke upAsakoM meM hI nahIM kintu samasta bhArata meM phaharAtI thii| bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA kA DiDimanAda sAre bhAratavarSa meM sUrijI ne sunAyA thaa| ye sUrijI alaukika vibhUti the| unake teja puNya aura prabhAva ke sAmane bar3e-bar3e samrATa, sUltAna, rAjA, mahArAjA, dhanADhaya aura diggaja paMDita sira jhukAte the| jaina zramaNoM ke tyAgamaya jIvana kA kharA ( vAstavika ) paricaya sUrijI ne karAyA thaa| ve kevala gujarAta ke hI sapUta nahIM the kintu bhArata kI mahAna vibhUti aura jaina zramaNa saMskRti ke Adarza pratimA samAna the| unake 2000 ziSya the jinhoMne rAja anukUlatA kA lAbha lekara mAlavA, mevAr3a, rAjasthAna, dakSiNa pUrva paMjAba, lAhaura, kAzmIra Adi sthAnoM meM vicaraNa kara jaina dharma kA khUba prabhAva jamAyA aura jahA~gIra, zAhajahAM samrAToM evaM unake rAja parivAra ko bhI upadeza diyaa| prAcArya zrI ke anya vidvAna ziSya zrI siddhicandrajI ko khuza phahama kA mAnA huA viruda bAdazAha akabara ne pradAna kiyA thaa| isa prakAra madhya yuga meM, jaina dharma kA pracAra aura prasAra bhArata meM carama sImA taka pahuMca cukA thA / 1. "He used little for flesh food and gave up the use of it almost entirely in the later years of his life when he came under Jain influence. ............ But the Jain Holy man, uo-doubtedly. gave, Akbar pralouged instruction for years, which largely influenced bis actions and they secured bis assent to their doctrines so far that he was reputed to have been convert to Jainism.' -Vincent A. Smith's Jain Teachers of Akbar p. 17. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [39] prA. hIra vijaya sUri kI taraha yA, jinacandra sUri (kharataragaccha ) ne bhI pharamAna jArI karAye samrATa akabara se, jisane unakA upadeza lAhora meM sunA thaa| usI prakAra bAdazAha akabara ne A. vijayasena sUri ko lAhora meM bulavAkara dharmopadeza sune aura kAlI-sarasvatI kA unako viruda bhI diyaa| unakA svargavAsa vI. saM 214 / ( vi. saM. 1671 - I. sa. 1614 ) meM hayA thaa| unhoMne 4 lAkha jina viboM kI pratiSThA kI aura prasiddha jaina tIrtha tAraMgA zaMkhezvara, siddhAcala, paMcAsara, rANakapura, kubhAriyAjI, bIjApura zrAdi tIrthoM kA jIrNoddhAra apane samaya meM karavAyA thaa| samrATa jahAMgIra ne mAMDavADha meM prA. vijayadeva sUri ko bulavA kara unake upadeza se prasanna hokara, "jahA~giri mahA tapA" ke viruda se unheM alaMkRta kiyaa| usI prakAra mevAr3a ke rANA jagatasiMha prathama vI.sa. 2098--- (vi sa 1628-I sa. 1571 se vI. sa. 21 22-vi. sa. 1652-I. sa. 1595) ne udayapura meM dharmopadeza unase sunakara varakaNA pArzvanAtha ke mele ke dina pauSa vida 0 ke avasara para yAtrI-kara mApha kiyA, rAjyAbhiSeka divasa, janma ma.sa aura bhAdrapada meM jIva hiMsA banda kI, prasiddha pIcholA aura udayasAgara jhIloM meM machaliyoM kA pakar3anA rokA aura macida durga para rANA kubhA dvArA nirmANa karAye hue caityAlya kA punaruddhAra kiyA / / cI sa. 2202 (vi. sa. 1732-I. sa. 1675) meM mevAr3a ke rANA rAjasiMha ke mantrI dayAla zAha ne rAja nagara meM dayAla zAha kA kilA tIrtha kA nirmANa karAyA aura usameM caturmukha bhagavAn zrAdIzvarajI kI mUrtiyoM kI pratiSThA kraaii| AcArya vijayasena sUri ke praziSya zrI kesara kuzala ne auraMgajeba bAdazAha ke putra bahAdurazAha aura dakSiraNa ke sUbA navAba mahammada yumuphakhAna ko pratibodha kara, dakSiNa meM prasiddha kulpAka tIrtha kA jIrNoddhAra karavAyA / vijayadeva sUri prAcArya ke praziSya prA. vijayaratna sUri ne bI. sa. 2234 (vi sa. 1764-I. sa. 1707 ) meM nAgaura ke rANA pramarasiMha ko aura / 'zrI tapAgaccha zramaraNa veza vRkSa' (pustakAkAra bIjI AvRtti gujarAtI) jayantIlAla choTAlAla ahamadAbAda pR. 60 se 62 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 40 ] vI. saM. 224 1 (vi. saM. 1771 I. sa. 1714 ) meM jodhapura nareza zrI ajitasiMha ko pratibodhita kiyA thA / vI. saM. 2192 (vi. saM. 1722 I. sa. 1665 ) ke AsapAsa upAdhyAya yazovijayajI aura adhyAtma-jJAnI Ananda ghanajI hue, jinake pada, adhyAtma-jJAna aura cintana ke liye prasiddha haiM | yogIrAja grAnanda ghanajI aneka zAstroM ke paNDita to the hI, sAtha sAtha ve gAyaka aura vAdaka bhI the| unakI kRti 'Ananda - ghana- caubIsI' prakhyAta hai / upA. yazovijayajI bhI sarvotkRSTa vidvAn hue haiM jinake graMtha 'syAdvAda - rahasya' adhyAtmasAra adhyAtma-niSada vikhyAta haiM / upA. yazovijayajI sUkSma dRSTi vicAraka, pratibhAzAlI, darzana zAstrI aura mahAn sAhityakAra the / ve banArasa meM vizva vidagdhA aura 'nyAya- vizArada' kI padaviyoM se vibhUSita kiye gaye the / hemacandrAcArya ke bAda jaina nyAya ke uttama vidvAn hue haiM unakA svargavAsa vI. saM. 2213 ( vi. saM. 1743 - I. sa. 1686 ) meM huaa| donoM vibhUtiyoM kA milana kahIM grAbU pradeza meM huA thA / inake atirikta zramaraNa vinayavijayajI, meghavijayajI, bhAvavijayajI Adi ne sAhitya kI acchI sevA kI hai / 1 vIra saMvat kI 24 vIM aura 25 vIM zatAbdI ( vikrama kI 20 vIM aura 21 vIM sadI) yugavaMdanIya zAstra vizArad vijayadharma sUrijI hue jinhoMne upAzraya se bAhara vArANasI kI galiyoM meM dharmopadeza diyA aura kaI grantha mAlAe~ evaM vidyA - zAlAe~ sthApita kii| ve na kevala bhAratIya rAjAnoM ke upadezaka the kintu videzI vidvAnoM ko bhI jaina dharma kA pratibodha karane vAle the / pAzcAtya dezoM meM jaina dharma sAhitya kA prabala pracAra kiyaa| kaI eka kA mAMsAhAra bhI chudd'aayaa| unhoMne jaina dharma meM pracalita kurItiyoM ko bhI apane upadeza se miTAyA / dUsare vikhyAta prAcArya zrI vijayanemi sUrijI hue jinhoMne lIMvaDI goMDala, junAgar3ha Adi narezoM ko pratibodhita kara unake rAjya meM hisApalAI thI / AgamoddhAraka zrI sAgarAnanda sUrijI selAnA ( madhya pradeza) ke nareza ke pratibodhaka the / Adhunika yuga meM jainAgamoM ko zuddha svarUpa meM prakAzita karane vAle prathama AcArya the / unake upadeza se pAlItANA meM zrAgama mandira sthApita huA / zrA. zrI vijaya kamala sUrijI zrI vallabha - - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] vijaya sUrijI, zrI vijayadAna sUrijI Adi ne aneka rAjapUtoM, jAToM ko) upadeza dekara ahiMsA dharma kA pracAra kiyA aura bar3audA nareza ko bhI pratibodha ) kiyaa| isI prakAra prA. buddhisAgarajI, prA. vijaya kezara sUrijI aAdi ne choTe-choTe rAjAoM aura rAjapUtoM ko upadeza dekara ahiMsA kA pAlana kraayaa| prA. vijaya zAnti sUrijI ne bIkAnera, lIMvar3I aura jodhapura Adi ke rAjA mahArAjAoM ko apane dharmopadeza se mAMsAhAra aura zikAra chur3AyA / prA. / caritra vijaya jI ne pAlItANA ke tatkAlIna eDaminisTreTara (prazAsaka) mejara sTroMga tathA pAliyA, lAkar3iyA Adi rAjAnoM ko pratibodha dekara sukRta kArya kiyA aura kitaneka rAjapUtoM aura adhikAriyoM kA mAMsAhAra tyAga krvaayaa| pAbU ke yogIrAja zrI vijaya zAMti sUrijI ne bIkAnera, lIMbar3I, jodhapura Adi rAjA-mahArAjA, rAjapUtoM aura aMgreja adhikAriyoM ko pratibodha kara mA~sAhAra chur3AyA aura zikAra tayA vyasanoM ko banda karAyA / 25 vIM vIra zatAbdI meM kaI mahAn prAcArya hue haiM jinhoMne isa yuga meM dharma pracAra aura prasAra meM mahAna yogadAna diyA hai| sabase prathama zrI mohanalAlajI mahArAja (zrI mukti vijayajI) pAte haiM jinhoMne vI. saM. 2401 (vi. saM. 1931-I. saM. 1874) savegI dIkSA grahaNa kI / bhArata kI alabelI nagarI bambaI meM dharma kA aMkura bone meM pahala karane vAle aura vizAla dharma vRkSa kI vRddhi karane vAle zramaNa hue haiM / unakA svargavAsa vI. saM. 2433 (vi. saM. 1963-I. sa. 1906) meM huA thaa| yoganiSTha zrI buddhisAgarajI mahArAja kI dIkSA vI saM. 2427 (vi.saM. 1957-I. sa.1900) aura svargagamana vI. saM. 2451 (vi.saM. 1981-I. sa. 1924) meM huA ye eka uttama yogI,sAhitya ke viziSTa vilAsI,AdhyAtmika jJAna ke apUrva nidhi aura jaina samAja ke advitIya pratinidhi the jinhoMne 125 apUrva granthoM kI racanA kii| unake ziSya prakhyAta AtmArAmajI mahArAja the jinhoMne vI. saM. 2402 (vi. saM. 1932-I. sa. 1875) meM zrI bUTerAjajI mahArAja se dIkSA lI aura vijayAnanda-sUrijI tarIke vikhyAta hue| janma saMskAra se sikkha dharma pAlane vAle the| unhoMne jaina dharma kI jitanI rakSA kI utanI kisI anya ne nahIM kii| zikAgo (amerikA) meM 'vizva dharma pariSad' meM vIracanda rAghavajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42] eka jaina snAtaka-ko bheja kara vizva meM jaina dharma kI prasiddhi kI / ve vicakSaNa buddhi ke dhanI aura apUrva abhyAsa zaktidhArI the| saMpradAya, mata-matAMtara se judA par3a kara paMjAba meM sad dharma kI prarUpaNA kii| 'jaina tatvA darza,' 'prajJAnatimira-bhAskara' 'cikAgo praznottara' prAdi sundara granthoM kI racanA kii| pAzcAtya vidvAnoM para inakI pratibhA kI ajIba chApa par3I thii| vI. saM. 2423 (vi. saM. 1953-I. sa. 1893) meM unakA svargavAsa hyaa| paMjAba kezarI zrI vijaya vallabha sUrijI ko vI. saM. 2414 (vi. saM. 1944-I. | sa. 1887) meM 22 sAdhuoM sahita dIkSA dI thii| . __zrI vijayadAna sUrijI (dIkSA vI. saM. 2416-vi. saM. 1946-I. sa. 1881. aura svargavAsa vI. saM. 2462-bi. saM. 1992-I. sa. 1935) mAdhunika zramaNa itihAsa meM agragaNya mAne jAte haiN| vyAkaraNa, kAvya, jyotiSa, nyAya ke nipuNa vidvAna the aura zrI vallabhasUrijI zikSA aura kalA ke premI tathA samAja-sudhAraka prAcArya hue jinhoMne bambaI meM mahAvIra jaina vidyAlaya sthApita kiyaa| unakA svapna jaina-vizvavidyAlaya sthApita karane kA thA, jo sAkAra nahIM ho skaa| phira bhI unhoMne paMjAba meM vistRta dharma pracAra kiyA aura kaI zikSaNa saMsthAeM unake upadeza se sthApita huii| prAcArya vijaya nIti sUrijI eka saMgaThana premI prAcArya ho gaye haiM / unhoMne cittaur3agar3ha ke tIrtha 'satavIsa devarA' kA uddhAra kraayaa| isake atirikta zrI vijaya labdhi sUrijI, zrI vijaya yatIna sUrijI, zrI lakSmaNa sarijI, zrI vijaya prema sUrijI, zrI vijaya lAvaNya sUrijI, tripuTI mahArAja-jI darzana jJAna nyAya-vijayajI-Adi viziSTa zramaNa ho cuke haiM jinhoMne jaina sAhitya kSetra meM aneka prAvazyaka sevAeM pradAna kara jaina zAsana kI prabhAvanA kI hai| zAstra vizArada prA. vijayadharma sarijI ke vidvAn ziSya ratna-mani nyAya vijayajI, muni vidyA vijayajI, mani jayantavijayajI ne bhI kaI pustakeM likha kara jaina sAhitya kI sevA kI hai / purAtattva. vid zrI puNya vijayajI, muni zrI jinavijayajI, zrI kalyANavijayajI ko bhI bhUlA nahIM jA sakatA jinhoMne prAcIna jaina zAstroM kA gahana adhyayana kara apanI TIkAeM likhI haiN| bhArata prasiddha jaisalamera jaina jJAna bhaNDAra ke tADa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [43] patrIya aura hasta likhita zAstroM ko vidhivat sUcI taiyAra karane kA zreya sva. zramaraNa puNyavijayajI ko hai / jaina zramaraNoM ke atirikta paM. sukhalAlajI, paM. lAbhacandajI, paM haragovindajI, paM becaradAsajI, DaoN. e. ena. upAdhyAya, DaoN. hIrAlAla jaina, DaoN nemicanda zAstrI, paM. cainasukhadAsa prAdi kI sAhitya sevA prazaMsanIya hai / ye prasiddha jaina vidvAna mAne jAte haiM / paM. sukhalAlajI kI 'tatvArtha sUtra kI TIkA ' zreSTha kRti hai / unhoMne jaina darzana ke bAre meM naI dRSTi apanAI hai / . gata pA~ca sau varSoM (vI saM. 2001 se 2500 ) meM, digambara jaina zramaNoM aura zrAvakoM ne, jaina sAhitya, adhikatara apabhraMza aura hindI bhASA meM likhA hai / vI. saM. kI 21 vIM sadI (vi. saM. kI lagabhaga 16 vIM sadI) meM digambara zrI jina canda ne 'siddhAnta sAra' zrI jJAnabhUSaNa ne 'siddhAnta sAra bhASya' aura 'AdIzvara phAgu' tathA bhaTTAraka zrI zubhacandra ne 'pramANa parIkSA', 'vanaspati kaumudI' Adi grantha likhe / prA. zubhacanda, vyAkaraNa, chandolaMkAra ke pAragAmI the / unhoMne vihAra, goDa, kaliMga, karNATaka, taulava, pUrva gurjara meM jaina dharma kA pracAra kiyaa| zrI vAdicandra ne 'pArzva purANa' (vi. saM. 1640) pavana dUta aura jJAna sUryodaya (vi. saM. 1648 kI racanA kii| 22 vIM vIra zatAbdI (vi. saM. 17 vIM zatAbdI) meM kASTha saMgha ke pradhAnAcArya SaT - bhASA cakravartI, zrI bhUSaNa ne 'zAnti purANa', 'pANDava purANa', 'harivaMza purANa' kI racanA kii| vIra sadI 23 vIM (vi. saM. 18 vIM) meM zrI vAdirAja ne vi. saM. 1729 meM 'jJAna - locana -stotra' likhA thA / digambara sampradAya meM AcAra sambandhI granthoM kI racanA kI kamI rahI hai / isa viSaya para 'mUlAdhAra' grantha prasiddha hai jisa para vIra nandi ne 'prAcAra sAra', prazAdhara ne 'dharmAmRta' aura sakala kIrti ne 'mUlAcAra pradIpa' banAyA / zrAvakAcAra ke lie sAmanta bhadra kA 'ratna karaNDa' prakhyAta grantha hai jisa para prabhAcanda ne TIkA likhI hai / digambara kaviyoM ne apabhraMza, hindI, DhUMDhADI rAjasthAnI meM grantha sAhitya lAkhoM zloka pramANa likhA hai / jayapura sthita digambara bhaTTArakoM kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [44] vi. saM 1500 se pUrva kI racanAeM milatI hai / digambara sAhitya saba bhASAoM meM milatA hai parantu hindI meM vizeSa hai| hindI meM dIpacanda kAsalIvAla ne vi. saM. 18 vIM sadI meM, 'cidavilAsa' aura 'prAtmAvalokana', 19vIM sadI vikrama meM paM. daulatarAma ne padmapurANa, prAdi purANa aura zrIpAla carita, paM. ToDaramala ne gomaTasAra, labdhisAra, kSamaNa-sAra kI bhASA TIkA 46000 zloka parimANa meM likhI thI / paM. sadAsukha ne 'ratna-karaNDa' (zrAvakAcAra) 'tatvArtha sUtra bhASya' aura 'bhagavatI ArAdhanA' likhii| digambara AmnAya meM bhI vanavAsI mUla-saMgha aura caityavAsI drAvir3a saMgha, mukhya mAne jAte haiM / vI. saM. 2042 (vi. saM. 1572-I. saM. 1515) ke pUrva, tAraNa svAmI ne tIsarA 'tAraNa saMgha' semara kher3I gA~va (bhUta pUrva ToMka rAjya ke antargata) meM sthApita kiyA aura 14 zAstroM kA nirmANa kiyA / jina pUjA ke virodha meM zAstra pUjA zurU kii| zvetAmbaroM ke yatiyoM kI taraha digambara meM bhI bhaTTAraka prathA kA prAdurbhAva humA vI. saM. 1689 (vi. saM. * 1219-I. saM. 1162) meM / A. hema kItti ke ziSya cArunandi ne, dillI ke bAdazAha ke kahane se vastra-dhAraNa kiyA taba se isa saMsthA kA prAdurbhAva huA / unake anuyAyI ziSya 'bIsa paMthI' khlaae| bha. hema kItti aura cAru kItti ityAdi paramparA vAlI I Dara ke bhaTTArakoM vAlI paTTAvalI milatI hai| bhaTTArakoM kI gAdI rAjasthAna meM cittaur3a, nAgaura Adi sthAnoM para prasiddha ginI jAtI thii| bhaTTAraka zramaNa dhana kA upayoga bhI karane laga gaye the| bhaTTArakoM ke zaithilya kI pratikriyA huI karma granthoM aura kunda-kundAcArya, prA. amRtacandra, somadeva prAdi ke adhyAtma granthoM ke abhyAsI vidvAn vyakti, una logoM ko anAdara kI dRSTi se dekhane lage aura svayaM adhyAtmI kahe jAne lge| adhyAtma vidvAnoM kI paramparA meM, AgarA ke dazA zrImAlI paM. banArasIdAsa, caturbhuja, bhagavatIlAla, kumArapAla aura dharmadAsajI, vI. saM. 2150 (vi. saM. 1680-I. saM. 1623) meM 'teraha paMtha' calAyA jisakA apara nAma 'banArasI mata' hai kyoMki isa paramparA ko paM. banArasIdAsa se vizeSa bala milaa| isa mata ke sthApita hone para, bhaTTAraka apane Apa ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [45] 'bIsa paMthI' kahalAne lge| paM. ToDaramala ke putra gumAnIrAmajI ne vI. saM. 2288 (vi. saM. 1818-I. saM. 1761) yA vI. saM. 2307 (vi. saM 1837-I. saM. 1780) meM jayapura meM nayA paMtha 'gumAna paMtha' claayaa| inhoMne mandira meM jAkara tIrthaGkaroM kA kaTorI meM AhvAna kara pUjA karanA zurU kiyA thA / vI. saM. 2331 se 2340 (vi. saM. 1861 se 1870I. saM. 1804 se 1813) ke bIca meM chAbar3A gotrIya jayapura nivAsI khaMDelavAla gotrIya paM. jayacanda ne 60,000 parimita bhASA TIkAe~ banAI thii| 'sarvAddha siddhi', 'parIkSA-mukha', 'dravya-saMgraha', 'jJAnArNava', 'samaya-sAra' Adi prAkRta saMskRta ke dArzanika aura gambhIra granthoM kI sarala bhASA meM TIkA likhI / / sthAnakavAsI zramaraNa : pUrva meM lokAzAha ke liye yaha kahA gayA thA ki ve eka gRhastha the| dUsarA mata yaha bhI hai unhoMne vI. saM. 2006 (vi. saM. 1536--I. saM. 1479) mArga zIrSa zuklA 5 ko jJAnajI muni ke ziSya sohanajI ke pAsa dIkSA lI thii| loMkAgaccha r3haDhiyAmata jo bAda meM sthAnakavAsI sampradAya ke nAma se prakhyAta huA, pA~ca mukhya santoM ke parivAroM meM vibhAjita honA pAyA jAtA hai| sabase prathama zramaNa zrI jIvarAja jI mahArAja hue jinhoMne vI. saM. 2045 (vi. saM. 1575-I. saM. 1518) meM dIkSA lI thii| unake samaya meM sthAnaka vAsI veSa vastra, pAtra, mukhapati, rajoharaNa aura rajastrANa pramANa rUpa se prabhAvita huaa| sthAnaka vAsI samAja meM (1) 32 pAgama (2) mukhapati aura (3) caitya pUjA se vimukhatA para sudhAra kiyA gyaa| mAlavA deza meM dharma jAgaraNa karane kA zreya unako diyA jAtA hai / ye 10-12 saMpradAyoM ke mUla puruSa kahe jAte haiM / kAThiyAvAr3a ke sivA sarvatra zrI jIvarAja jI kI paramparA ke sAdhu sAdhviyoM kI mAnyatA hai| unakA svargavAsa vI. saM. 2068 (vi. saM. 1598 - I. saM. 1541) ke karIba huA / 1. 'rAjasthAna sAhitya kI gauravapUrNa paramparA' : agaracanda nAhaTA : prakAzaka omaprakAza, rAdhAkRSNa prakAzana, antarI ror3a, dariyAgaMja, dillI, pR. 113-114 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [46] 2. dUsare mahAna sudhAraka zrI lavajI RSi hue jinakI sthAnaka vAsI dIkSA vI. saM. 2164 (vi. saM. 1694-I. saM. 1637) meM huii| unase anuprANita sampradAya sabase bar3I saMkhyA meM hai ' unakI paramparA meM vI. sa. 2189 (vi. sa. 1719-I. sa. 1662) meM zrI amarasiMhajI AcArya samartha vidvAn ,udAra, pravacanakAra hue / hindu musalamAna prema ke sAtha unakA vyAkhyAna sunate the| auraMgajeba bAdazAha ke putra bahAdurazAha va jodhapura ke rAjya ke tatkAlIna dIvAna zrI khIMcacandajI bhaNDArI ananya bhakta the| zrI lavajI RSi kI paramparA pUjya zrI kAnhajI RSi ke sampradAya se prasiddha huii| vI. sa. 2414 (vi. sa. 1944-I. sa. 1887) meM dIkSita zAstroddhAraka amolaka RSi jI ne karnATaka baMgalaura taka vihAra kiyA / sthAnakavAsI samAja ke prAgamoM ke sAhitya ko sarala subodha hindI bhASA meM anuvAda karane vAle Apa prathama munirAja hue haiN| isa sampradAya ke zramaNa adhikatara dakSiNa, varAra, khAnadeza karnATaka meM vicare haiM / lokAzAha ke samartha sAdhu 91 veM paTTadhara AtmArAmajI mahArAja hue jo paMjAba sampradAya lavajI RSi se sambandhita the| ve saMvegI dIkSA grahaNa kara zrI vijayAnanda sUri ke, nAma se prasiddha hue / pUrva meM inakI carcA ho cukI hai| 3. pU. zrI dharmasiMhajI, sthAnakavAsI sampradAya uddhArakoM meM mAne jAte haiM / ye apUrva buddhizAlI, vicakSaNa pratibhAzAlI the / svalpakAla meM, unhoMne 32 sUtra, tarka, vyAkaraNa, sAhitya aura darzana kA jJAna upArjana kara liyA thaa| inakA sampradAya dariyApura sampradAya' dariyAnakhAna yakSa ko pratibodha dene ke kAraNa prasiddha huaa| unhoMne loMkAgaccha meM ghusI huI kurItiyoM ko naSTa karane kI ghoSaNA kii| unakA vI. sa. 2198 vi. sa. 1728I sa 1671) meM svargavAsa huA / pracAra kSetra isa sampradAya kA gujarAta, saurASTra meM vizeSa rahA hai| unhoMne saMyama kI bAr3a lagAI aura sAhitya rasa se usako siMcana kara bAr3I lagAne kA kAma kiyaa| unhoMne, zrAvaka kA pratyAkhyAna bhI chaH koTi se ATha koTi hotA hai, aisI mAnyatA pracalita kii| ___4. pUjya zrI dharmadAsa jI mahArAja ne svatantra dIkSA vI. saM. 2186 (vi. saM. 1716.- I. sa. 1659) meM grahaNa kI / usase pahale vI. saM. 2160 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] (vi. saM. 1690-I saM. 1633) meM 'pAtriyA. paMtha' calA thA jisameM ve kalyANajI bhAI se dIkSita hue the| isa paMtha ke brahmacArI lAla vastroM meM rahate the| unakA pracAra kSetra saurASTra, gujarAta, paMjAba, mAlavA, mevAr3a, mAra vAr3a Adi meM rahA / unako ziSyoM sampadA 99 prApta huI, jisako 22 vibhAgoM meM vibhakta karane se 22 bAIsa TolA kI utpatti vI. saM. 2242 (vi. saM. 1772-I. saM. 1715) meM mahAvIra jayantI kI sthApanA huii| unakA svargavAsa vi. saM. 1769 meM huaa| unakI paramparA meM prAcArya bhISaNajI hue jo zrI raghunAthajI ke ziSya the| prA. bhISaNajI ne nayA terA paMtha saMpradAya sthApita kiyA jisakA varNana Age kiyA gayA hai| 2. zrI jItamala jI bhI jo ki terA paMtha ke mahAna jayAcArya ke nAma se hue haiM, isI sthAnakavAsI sampradAya se nikale hue haiM / kavi pU. zrI ratanacandajI (svargavAsa vi. saM. 1902) ne AgamoM kA gambhIra adhyayana kara hajAroM jainetaroM ko jaina dharmA-1 nuyAyI banAyA pU. zrI dharmarAja ne veSa rajoharaNa, mukhapati, cAdara tathA colapaTTA rkhaa| unake ziSya mUlacandajI ma. tathA 9 paTTadharoM se 7 sampradAya nikale jo lIvar3I, mAMDala, vaTavAla, cUDA, dhAMgadhrA, kaccha, sAvantI, voTAda, khaMbhAta Adi pradezoM meM prasArita hue / pU. mUlacandajI kA sampradAya 'loMbar3I kA var3A sanpradAya' mAnA jAtA hai| sthAnaka zabda kA prayoga A. jIvarAjajI ke bAda pracalita huaA kyoM ki upAzraya meM Thaharane se mamatva kA kAraNa bana jAnA mAnA jAne lgaa| lokAzAha 31 zAstra mAnate the, lavajI RSi ne prAvazyaka sUtra jor3akara 32 zAstra mAne aura pU. dharmadAsajI ne zAstroM para TippaNI likha kara unakI vRddhi kI / isa sampradAya ne, una Tbabo ko pramANita rUpa se svIkAra kiyA aura usake bAda, sthAnakavAsI zramaNoM ne, rAsa, caupAI, DhAla, kavitA se zAstra anudIta kiye / loka pracAra aura prAtma sAdhanA isa sampradAya kA lakSya hai| lIbar3I sampradAya meM kaccha ke nivAsI pU. ratanacandajI ma. sva. vI. saM. 2410 (vi. saM. 1940- I. sa. 1883) meM hue jo saMskRta bhASA ke dhArApravAhI pravacanakAra the| unhoMne 'arddha mAgadhI koSa' 'jaina siddhAnta, kaumudI', 'subodha prAkRta vyAkaraNa' kI racanA kii| unheM jayapura meM 'bhArata) ratna' kI upAdhi prApta huI / . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [48] hai / inake 26 paMDita vidvAn 5. pU. harajI RSi kA sampradAya, koTA sampradAya ke nAma se prasiddha ratna aura 1 sAdhvI ziSya the, jinameM se paM. hukmIcanda jI ( sva. vI saM. 2388 -- vi. saM. 1918 - I. sa. 1861 ) eka ucca prAcAraniSTha vidvAn sAdhu ho gaye haiM / ve mahAna tapasvI the aura bele-bele pAraNA karate the arthAt do roja upavAsa kara pAraNA yAni tIsare dina AhAra lete the aura yaha krama unakA calatA rahatA thA / pratidina 2000 namutthu ( zakra - stava) se prabhu stuti karate the / y ! 6. zrI javAharalAla jI mahArAja bhI isI sampradAya ke the unakA janma vI. saM. 2402 (vi. saM. 1932 I. sa. 1875 ) meM huA aura 16 varSa meM dIkSita hue| ve bAlabrahmacArI aura zAstroM ke gahana jJAtA the / tulanAtmaka dRSTi se samabhAva pUrvaka zAstroM kI tarka pUrNa vyAkhyA karate the / unakI sAhitya sevA bhI anupama thii| 'sUtra kRtAMga' kI vistRta hindI TIkA likhI thI aura anya matoM kI niSpakSa AlocanA kI thI / lokamAnya tilaka, mahAtmA gAMdhI, vallabhabhAI paTela, paM. madanamohana mAlavIya Apake samparka meM Aye haiM / unake pravacana netAoM ke liye hI nahIM, kintu grAmavAsiyoM ke 'liye bhI AkarSaka hote the / 'bhrama vidhvaMsana' ke uttara meM 'sarddha'ma maNDana' DhAla sAhitya raca kara anukampA (dayA) dAna ke siddhAntoM kA grAmINa logoM meM rasa barasAte the / Apane pU. zrI gaNezIlAlajI mahArAja ko sAdar3I sthAnakavAsI sammelana meM upAcArya pada pradAna kiyA / 23 varSa prAcArya pada para raha kara vI. saM. 2470 (vi. saM. 2000 - I. sa. 1943 ) meM divaMgata hue / y 7. prasiddha vaktA paM. muni zrI cothamalajI (janma vI. saM. 2404vi saM 1934 - I. sa. 1877 ) pUjya hIrAlAlajI mahArAja ke ziSya the / ye mahAn vaktA tarIke prakhyAta hue / unakI vyAkhyAna zailI se bar3e-bar3e loga prabhAvita hue aura rAjA mahArAjAoM ne madya, mA~sa aura zikAra kA tyAga kiyaa| jana sAdhAraNa para itanA asara hotA thA ki kaI eka ne bIr3I, sigareTa, jumrA, madya, mA~sa, corI Adi durvyasanoM ko tyAga diyA / aneka sarakAroM se jIva dayA ke paTTe paravAne bhI prApta kiye / zAstroM kA dohana karake, 'nirgantha pravacana' grantha sampAdana kiyA jisakA kaI bhASAoM meM www.umaragyanbhandar.com 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [49] anuvAda bhI ho cukA hai| bhagavAn mahAvIra kA aAdarza jIvana' bhI unakA vizAla grantha hai jisameM saMkSepa meM jaina dharma kI sAdI rUparekhA hai / unhoMne sirpha mahAjanoM, vezyoM ko hI dIkSA nahIM dI kintu anya jAtiyoM ke logoM ko bhI jaina dharma meM dIkSita kiyaa| grApa 'jagat vallabha' 'jaina divAkara' ke nAma se prasiddha the| vI. saM. 2376 (vi. saM. 1906 - I. sa. 1849) meM akhila bhAratavarSIya jaina kAnphransa huI taba sAre deza ke sthAnakavAsI zramaNa 1595 sammilita hue jinameM 463 sAdhu aura 1132 sAdhviyAM thii| ve tIsa alagaalaga sampradAya ke the / / terA paMtha kI paramparA : terA paMtha kI sthApanA vI. saM. 2287 (vi. saM. 1817---I. saM. 1760) kI ASAr3ha pUNimA ko udayapura mevAr3a ke rAjanagara kasbe se tIna mIla kelavA gA~va meM huii| prAdya pravartaka evaM prathaya prAcArya bhIkhaNajIbhikkhu svAmI-(vI. saM. 2287 se 2330-vi. saM. 1817 se 1860I. sa. 1760 se 1803) hue jinhoMne sthAnakavAsI santa zrI raghunAthajI apane guru se vi. saM. 1817 caitra sudI 13 ko cAra sAdhunoM ke sAtha mata-bheda hone se judA hue aura bagar3I meM prAkara Thahare / bagar3I se jodhapura padhAre to 13 sAdhu kula ho gaye jisase 'terA paMthI' nAma se sambodhita hue / jodhapura se kelavAr3A pAkara nirjana jaina mandira kI andherI koThar3I meM kahIM sthAna na milane se rhe| vahAM para eka sarpa bhI nikalA aura upasarga meM rAta vyatIta kii| prArambha meM pAtra aura AhAra kI kaThinAI par3I kintu saba kucha sahana karake dharma prasAra, Agama carcA aura ziSyoM ke prazikSaNa meM prabhu ko yaha vinatI kI ki yaha 'terA paMtha' hai| terA paMtha sampradAya ko apane samaya meM Age bddh'aayaa| 38 hajAra zloka parimita rAginI pUrNa kavitAe~, likha kara 1 'jaina dharma kA itihAsa' pramukhata: zrI zve. sthAnakavAsI jaina dharma kA itihAsa-lekhaka : muni zrI suzIlakumAra jii| prakAzaka mantrI samyag jJAna mandira / 87 dharma tallA sTrITa klkttaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [50] jaina sAhitya meM apanA yogadAna diyaa| inakA sAhitya 'bhikSu ratnAkara' pustaka meM saMkalita hai / prAcArya bhISaNajI nipuNa aura kuzAgra buddhi vAle the / 2. terA paMtha ke dUsase prAcArya bhAramalajI (vI. saM. . 330 se 2348 vi. saM. 1860 se 1878-I. sa. 1803 se 1821) hue jinhoMne mevAr3a, mAravAr3a, DhaDhAI aura hAr3autI meM isa paMtha kA pracAra aura prasAra kiyaa| ve sudRr3ha anubhavI zAsaka ho gaye haiN| 3. tIsare prAcArya rAyacandajI'RSirAya' (vI. saM. 2348 se 2378-vi. saM. 1878 se 1908-I. sa. 1821 se 185 ) hue haiM jinhoMne apanA kSetra mevAr3a, mAravAr3a, Dha DhAr3a Adi pradezoM se Age mAlavA gujarAta, saurASTra aura kaccha taka bar3hAyA / ve dharma carcA meM vizeSa ruci rakhate the evaM tapasyA preraka santa the / prAgamoM kA artha sahita adhyayana kiyA thaa| sarasa vyAkhyAtA bhI the| 4. cauthe prAcArya jItamalajI jayAcArya ( vI. saM. 2378 se 2408 vi. saM 1908 se 1938 I. sa.1851 se 1881) the jinakA samaya terA paMtha kA nirmANa kAla mAnA jAtA hai / unake samaya meM terA paMtha kA sarvatomukhI vikAsa humA / saba siMghAr3oM (choTe sampradAyoM) kI pustakoM ko maMgavA kara samAna vitIrNa kiyA aura terA paMtha ke zramaNoM kI maryAdAoM kA vargIkaraNa kiyA / ye prabhAvazAlI prAcArya hue haiM aura unake upadeza se mevADa ke mahArANA bhImasiMhajI evaM yuvarAja javAnasiMhajI para acchA prabhAva huA / inakA samasta jIvana zru ta upAsanA meM biitaa| 3 lAkha padya pramANa sAhitya AgamoM kI 'joDa' padya TIkA kara jaina zAsana ko upakRta kiyA / bhakti paTaka aneka stutiyAM racI jinameM tIrthaGkaroM kI stutiyA~, 'lavu caubIsI' tathA 'bar3I caubIsI prasiddha haiN| inakA vihAra kSetra, mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA, DhU DhAI, hAr3autI, gujarAta, saurASTra, kaccha, hariyANA, dillI pradeza rahA / 5. pAMcaveM prAcArya zrI mAdhava gariNa ( vI. saM. 2408 se 2419vi. saM 1938 se 1949-I. sa. 1881 se 1892) the| ve apanI sarala prakRti, zAMta prakRti, pApa bhIrutA, sthira buddhi se sarva priya ho gaye haiN| terA paMtha samAja meM. saMskRta ke prathama vidvAn aura jainAgamoM ke dhurandhara paMDita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [51] the| mevAr3a ke tatkAlIna mahArANA phatahasiMhajI ne udayapura meM sAMvaladAsajI kI bAr3I meM unake darzana kiye the|.. 6. chaThe prAcArya zrI mANaka gariNa ( vI. saM. 2419 se 2424vi. sa. 1949 se 19.54-I. sa. 1892 se 1897). hue jo dayAlu, udAramana aura dezATana kI tIvra ruci vAle santa the| unakA vihAra kSetra mevAr3a, mAravAr3a, DhUDhAr3a, thalI hariyANA Adi rahA hai / unhoMne apanA jIvana saMddhAntika jJAna ajita karane meM vyatIta kiyA aura saMskRta vikAsa kI bhora dhyAna diyaa| 7. sAtaveM prAcArya zrI DAla gaNi (vI. sa. 2424 se 2436visaM.1954 se 1966 I.sa. 1897 se 1909 mAne jAte haiM jo kaccha ke zrI pUjya tarIke prasiddha hue| ve siddhAntavAdI, nirbhIka aura tejasvI prAcArya the| unakA vihAra adhikatara thalI (bIkAnera) mAravAr3a, mevAr3a, DhuMDhAr3a, mAlavA, gujarAta, kaccha Adi pradezoM meM huaa| unhoMne pAlItAraNA jAkara zatruJjaya kI yAtrA bhI kI thii| 8 AThaveM prAcArya zrI kAlU gaNi(vI.saM 2436 se 2462- vi. saM. 1966 se 1992-I sa 1909 se 1935), puNyavAna prabhAvazAlI nyAyavAdI hue haiM jinakA janma zatAbdI samAroha vi sa 2033 meM manAyA gayA thA / terApaMtha ke liye unakA zAsanakAla svariNama kAla ginA jAtA hai| unake samaya meM, pustaka bhaNDAra, zramaNa saMgha, zrAvaka varga, kalA vijJAna upakaraNa va lipi kA vikAsa aura vistAra humA / bhArata meM sarva kSetroM meM sAdhu bhejakara terA paMtha kA pracAra va prasAra kiyaa| unakA vihAra kSetra thalI, mevAr3a mAravAr3a, DhUDhAr3a, paMjAba, hariyANA mAnA jAtA hai| ye saskRta vidyA ke vaTa-vRkSa the aura unakI kRti 'bhikSu zabdAnuzAsana' prasiddha graMtha ke rUpa meM prakaTa huii| yahI nahIM svayaM adhyayana karate the aura adhyApana karAte bhI the| bAlaka sAdhuoM ke bhAvI jIvana ke nirmANakartA the| ve svamata paramata siddhAntoM ke marmajJa aura kAvyapremI bhI the| unhoMne terA paMtha samAja kI bhautika aura AdhyAtmika unnati kii| ter| paMtha ko ye mAtR vAtsalya pUrNa bhAcArya mile| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [52] 9. naveM vartamAna AcArya zrI tulasI mariNa (tulasI) haiM jo vI. saM. 2463 (vi. saM. 1993 - I. saM. 1936 ) meM grAcArya pada para ArUr3ha hue / terApaMtha ne caturmukhI pragati kI aura yaha pragati cala rahI hai / terA paMtha kA abhUtapUrva vikAsa, pracAra aura prasAra hotA jA rahA hai / vihAra kSetra bhI sAre deza meM bar3hatA jA rahA hai / jana-jana meM terApaMtha se paricita karAne vAle santa haiN| sabhI dharmoM ke sampradAyoM ko Adara kI dRSTi se dekhane vAle prathama terA paMthI jainAcArya haiN| bhU-maNDala ke anaitikatA aura durAcAra dUra karane kA inakA lakSya hai aura isa dizA meM 'aNuvrata' Andolana kA vi. saM. 2005 ( I. saM. 1948 ) se pravartana kiyA aura deza meM adhyAtma bhAva aura naitikatA kA utthAna kara rahe haiM / vinobA bhAve ne aNuvrata ke nakArAtmaka niyama adhika hone se usakA samarthana kiyA hai / prAcIna rUr3hiyoM aura andha-vizvAsoM ke viruddha mevAr3a meM parivartana lAne ke lie 'naye mor3a' kI bhI yojanA rakhI / unhoMne apanI prabala vaktRtva zakti se hajAroM logoM ko, madya, mAMsa, bhAMga, tambAkU Adi durvyasanoM se mukta kiyA / syAdvAdI jIvana unakA hai aura vyaktigata se samaSTigata jIvana ke preraka haiN| unhoMne grAmINa, harijana Adi samasta janatA se samparka rakhate hue, rASTra netA aura zAsaka varga meM dharma kA pracAra kiyA hai aura kara rahe haiM / terA paMtha mantavyoM kA paramata sahiSNutA dikhalAte hue nirbhIkatA ke sAtha nirUpaNa kiyA hai / prAkRta saMskRta aura hindI meM unhoMne va unake ziSya varga ne racanA kI hai aura unake vidvAna lekhaka, Azukavi, zatAvadhAnI Adi ziSya haiN| prAcArya zrI tulasI muni ne zramaraNoM aura zramaNiyoM ke adhyApana kI bhI vyavasthA kI hai / prAdhyAtmika zikSA krama nAma se pAThyakrama va parIkSA praNAlI prArambha kI hai / sAdhviyoM kA bhI sAdhu kI taraha darzanazAstra kA adhyayana calatA hai / ke AcArya tulasI na kevala saMgha ke prabala vyavasthApaka aura saMrakSaka haiM pitu sAhitya ke padya aura gadya donoM ke sRjaka bhI haiN| unhoMne hindI, saMskRta aura rAjasthAnI meM apanI lekhanI calAI hai / kAvya darzana, upadeza, bhajana tathA stavana Adi kI racanA kI / 'mANika mahimA', DAlima caritra', 'kAyazI vilAsa' ke grantha ke racayitA haiM / saMskRta meM 'jaina sAhitya dIpikA' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [53] aura 'bhikSu nyAya kariNakA' grantha likhe haiN| unakI nizrA meM terA paMtha kA dvizatAbdI samAroha bar3e ThATha bATa se vi. saM. 2017 ASAr3ha pUrNimA (8 julAI 1960) ko manAyA gayA, jisameM rASTra ke netA aura vidvAna DaoN. rAdhAkRSNan, zrI mannanArAyaNa, zrI jayaprakAza nArAyaNa aura rAjasthAna ke tatkAlIna mukhyamaMtrI zrI mohanalAla sukhAr3iyA Adi sammilita hue the| yaha samAroha kelavA meM manAyA gayA jabaki prAcArya zrI tulasI kA caturmAsa rAjanagara meM thaa| usa samaya 480 sAdhviyAM karIba 40hajAra vyakti 550gAMvoM ke ekatrita hue the| bhUtapUrva sarvocca nyAyAlaya ke nyAyAdhIza zrI vI. pI. sinhA ne isa samAroha kA udghATana kiyA thaa| AcArya zrI tulasI maNi kI rajata banAma dhavala samAroha bhI unake 25 varSa prAcArya pada para hone ke upalakSa meM manAyA gayA aura "prAcArya zrI tulasI abhinandana grantha' DaoN. rAdhAkRSNana ne samarpita kiyaa| sampAdaka maNDala kI ora se zrI jayaprakAza ne bhASaNa diyA tathA isa avasara para zrI mannArAyaNa kA bhI bhASaNa huA aura inakI adhyakSatA meM 'aNuvrata vicAra pariSad' bhI saMyojita huii| terA paMtha ko yaha lagabhaga 200 varSa kI kahAnI hai| terA paMtha kA saMgaThana eka prAcAra aura eka vicAra anukaraNIya hai / / bhagavAna mahAvIra kA 2500 vA~ nirvANa mahotsava : rAjA samprati, rAjA kumArapAla aura samrATa akabara ke rAjyakAla meM kramazaH Arya suhAsti kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya aura jagatguru zrI hIravijayajI sUri ke sadupadezoM se jo jaina dharma kA udyota huA, usase bhI mahAn jaina dharma kA vizva-vyApI pracAra aura prasAra, bhArata ke svatantra hone ke pazcAt, deza aura videza meM dinAMka 13 navambara 1974 se eka varSa taka, bhagavAna mahAvIra ke 2500 vA~ nirvANa mahotsava manAne se haa| yaha eka abhUtapUrva mahotsava thA jisako sarva sampradAyoM ke jana zramaNoM (kucha chuTapuTa ko chor3a kara) aura jaina zrAvakoM ne eka maMca para ekatrita hokara ullAsapUrvaka 1 terA paMtha kA itihAsa (khaNDa 1) lekhaka muni zrI buddhamalajI, vi. sa. 2001, prakAzaka : sAhitya prakAzana samiti kalakattA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [54] sampAdana kiyA / jaina hI nahIM jainetaroM ne bhI sahayoga diyA / bhArata ke bhUtapUrva rASTrapati zrI phakharuddIna alI ahamada aura tatkAlIna pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ne kendrIya stara para aura rAjyapAloM aura mukhyamantriyoM ne rAjya stara para tathA jilAdhIzoM ne jilA stara para, sAre deza meM isa mahotsava hetu samitiyoM kA saMyojana kara, protsAhita kiyA aura udAra dila se Arthika sahAyatA bhI pradAna kii| yahIM nahIM amerikA, iGgalaNDa aura anya dezoM meM jahAM bhArata ke rAjadUtAlaya sthita haiM, bhagavAn mahAvIra kA 2500 vAM nirvANa mahotsava zAnadAra tarIke se manAyA gyaa| upalabdhiyA~: - varSa bhara meM vividha kAryakrama manAye gaye kintu 13-11-1974 nirvANa divasa se ATha dina taka bar3I dhUma-dhAma rahI jisakA sArAMza rUpa meM vivaraNa isa prakAra hai1. deza ke aneka sthAnoM para sArvajanika sabhAe', pravacana, bhASaNa, zobhA. yAtrA, prabhAta-pheriyAM, snAtra-mahotsava, mahApUjana prAdi kA prAyojana huA / 2. bhagavAna mahAvIra sambandhI nibandha, citrakalA, saMgIta Adi sAhityika aura kalAtmaka kAryakrama hue aura puraskAra spardhA rakhI gaI jinameM se sabase bar3A puraskAra dillI kI nirvANa mahAsamiti ne 8000 rupayoM kA ghoSita kiyaa| 3. aneka sthAnoM para jaina saskRti, tattvajJAna, itihAsa, zilpa, sthApatya prAdi viSayoM para jJAna goSThiyAM, parisavAda, kavi sammelana, muzAyare, pradarzaniyA~, jhA~kiyA~, raMgoliyAM Adi kA sayojana kiyA gayA / jisase jaina itihAsa, vikAsa aura dharma-ciMtana para sAdhAraNa janatA prabhAvita ho ske| 4. vividha rAjyoM meM zikAra, katla-khAne, nizcita dinoM taka baMda karAye jAne kI ghoSaNAeM huii| amAri (ahiMsA) kA pravartana karAyA gyaa| kArAvAsa kI sajAoM meM kamI karane, phAMsI kI sajA radda karane va Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55] prAjIvana kArAvAsa kI sajA meM parivartana karane Adi ke vizeSa prAdeza kucha rAjyoM meM jArI kiye gaye / 5. lokopakArI kaI kArya hue jinameM se azaktoM ko bhojana, bAlakoM ko miThAI, aspatAla ke rogiyoM ko phala, aMdhajanoM ko bastra aura dhana dAna evaM vikalAMgoM kI sahAyatA karanA mukhya hai / 6. nirvANa mahotsava kI smRti meM cAMdI ke sikke bhI banAye gaye aura bihAra meM pAvApurI ke jaina mandira bhagavAna mahAvIra kA nirvANa sthala kI lApa vAlA DAka TikaTa jArI kiyA gyaa| deza meM bhagavAna mahAvIra ke nAma kI zikSaNa saMsthAeM sthApita huI aura kucha vizvavidyAlayoM meM jaina zodha-sasthAna bhI khole gaye tathA sArvajanika pustakAlaya, vAcanAlaya aura saMgrahAlaya meM mahAvIra kakSa kAyama kiye gye| 3. saiMkar3oM kI saMkhyA meM bhagavAna mahAvIra aura jaina dharma ke viSaya para pustakeM, citra-saMgraha, anekAneka sAmayika samRddha aura sacitra vizeSAMka mora smArikAeM prakAzita kI gii| . AkAzavANI (pAla iNDiyA reDiyo) para jaina stavana, bhajana, bhASaNa sunAye gaye aura jaina tIrtha sambandhI dastAbejI ( DokyUmeNTrI) philmeM bhI bnii| ). deza bhara meM bhagavAna mahAvIra kA 'dharmacakra' ghUmA aura kaI nagaroM, kasboM aura gA~voM meM dharma-cakra kI zobhA yAtrAe~ nikalIM jisameM sahasroM naranAriyoM ne bhagavAna mahAvIra kI jaya bolI / jaina mandiroM, upAzrayoM aura sthAnakoM meM tapa, japa, dhyAna ke anuSThAna sampAdita hue| jaina-dharma ke alaga-alaga sampradAyoM meM bhAIcArA aura sahakAra ko protsAhana dene ke liye eka jaina-pratIka aura eka jaina-dhvaja pracalita kiyA gayA aura sarva sampradAyoM ke zramaNoM kA mAnyatA prApta jaina dharma kA - 1 jaina-pratIka ke mahatva ke liye pariziSTa 3 pR. 75-76 dekheM / 2 jaina-dhvaja kI viziSTatA ke lie pariziSTa 5 pR. 86 avalokana kreN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [56] sAra rUpa grantha mUla prAkRta, saMskRta aura hindI bhASA meM prakAzita huA jisakA nAma 'sammaraNa - sutta' rakhA gayA | 12. bihAra rAjya meM zramaNa zrI zramara muni kI preraNA se rAjagRhI meM 'vIrAyatana' aura rAjasthAna ke lADanU meM prAcArya zrI tulasI gariNa ke upadeza se 'jaina vizva bhAratI', paMjAba meM mahAvIra phAuNDezana, AsAma meM hiMsA samAja Adi cira sthAyI saMsthAnoM ke sthApita kiye jAne ke nirNaya liye gaye aura kahIM kahIM unakA kArya bhI prArambha ho gayA / kendra aura rAjya sarakAroM ne etadarthaM dhana, bhUmi Adi dekara sahAyatA pradAna kI / bhagavAn mahAvIra ke upadeza kevala jainiyoM ke liye hI nahIM the kintu vizva ke samasta prANiyoM ke upakAra ke liye the / ataH unake dharmopadeza kA vividha prakAra se vyAkhyAnoM bhASaNoM dvArA pracAra kiyA gayA / kucha sthAnoM para, unake sadupadeza mahAvIra stambha nirmANa kiye jAkara unake zilApaTTa para aMkita kiye gaye / vizAla jana samUha ne bhakti-bharI aura bhAva-bhInI zraddhAMjali arpita karate hue bhagavAn mahAvIra ke 2500 vAM nirvANa mahotsava ko sajIva, sArthaka aura saphala banAyA / isa varSa se bhinna-bhinna rAjyoM meM jo kArya kiye gaye aura kiye jAne ke saMkalpa liye gaye, unakA sUkSma avalokana Age kiyA jAtA hai / vividha rAjyoM meM mahAvIra nirvAraNa mahotsava - sabase prathama dillI bhArata kI rAjadhAnI se prArambha karate haiM / bhUtapUrva rASTrapati sva. zrI phakharuddIna alI ahamada ne 13 navambara 1974 ke dina bhagavAna mahAvIra kI antima caraNa sparzita pAvana bhUmi pAvApurI ke jala mandira kI pratikRti vAlA khAsa DAka TikaTa kA udghATana kiyA / rASTrabhavana ke prasiddha azoka haoNla meM, bhagavAn mahAvIra ke 2500 vAM nirvANa kalyANaka mahotsava kA maMgala prArambha kiyaa| udghATana samArambha meM rASTrapati ne kahA ki bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA, aparigraha, anekAnta aura sahiSNutA kA mArga batalAyA, jisa para calane se hI apanI samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA hai / nirvANa mahotsava ATha dina taka calA / 13 navambara ko dhvajAroharaNa, nirgrantha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [571 pariSad, 15 ko zramaNa saMskRti pariSad, 18 ko nirvANavAdI vicAradhArA ke yogadAna para saMvivAda, 19 ko anekAnta pariSad aura 20 ko bhAvI vikAsa yojanAeM dIkSA samArambha Adi vividha kAryakrama hue| ___ bhagavAna mahAvIra ke 2500 vAM nirvANa kalyANaka ke aitihAsika aura maMgala divasa ke dina, bhUta-pUrva pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ne bhAratIya saMskRti ke hI nahIM, vizva ke jyotirdhara paramatAraka tIrthaMkara paramAtmA bhagavAna zrImahAvIra svAmI ko bhAvabhInI vandanA karate hue kahA ki prAja se DhAI hajAra varSa pahale bhagavAna mahAvIra ne jo satya kI zodha kI vaha Aja bhI utanI hI satya hai| dinAMka 17-11-74 ko dillI ke rAmalIlA maidAna para do lAkha medinI kI bhArI sabhA kA Ayojana huaa| isa sabhA kI adhyakSatA zrImatI indirA gAMdhI evaM do lAkha janasamUha kA, akhila bhAratIya nirvANa mahotsava samiti ke pramukha seTha zrI kastUrabhAI lAlabhAI ne svAgata kiyaa| seTha zrI ke svAgata bhASaNa aura bhUtapUrva bar3e pradhAna ke pravacana ke bAda, A. zrI vijayasamudrasUrijI, prA. zrI tulasIjI, prA. zrI dharmasAgarajI, upAdhyAya zrI vidyAnanda munijI ne apane-apane pravacanoM meM bhagavAna mahAvIra kA guNAnuvAda kiyaa| zrImatI indirA gAMdhI ne adhyakSa-pada se bolate hue kahA ki dharma ke prati apanI zraddhA ke liye, dUsare kyA kaheMge isakI cintA nahIM karanA cAhiye aura apane ko apane mArga para hI calate rahanA caahiye| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA, aparigraha aura satya ko sabase adhika mahatva diyA thA / AdhunikatA aura vijJAna kI naI jagamagahATa meM bhI, jIvana meM sthAyI zAnti aura vizvakalyANa ke liye, unake siddhAnta, Aja bhI utane hI mUlyavAna haiM / unhoMne aura kahA ki sahiSNutA bhAratIya saMskRti kI mahAn aura sabase bar3I dena hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ko paramadharma mAnA thaa| mahAtmA gAMdhI taka, yahI vicAra sarvopari rahA hai| bhagavAna mahAvIra ko apanI zraddhAMjali ahiMsA ke mArga para calane kA vrata lekara hI arpaNa kara sakate haiM / mahAsamiti ke kAryAdhyakSa sAhu zrI zAntiprasAda jaina ne AbhAra vAdana kiyA aura zrImatI indirA gAMdhI ko zrI amalAnanda ghoSa saMpAdita 'jaina kalA aura sthApatya' nAma kA bahumUlya grantha bheMTa diyaa| 16 navambara 1974 ko 7 mIla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [58] se adhika virAT zobhA yAtrA nikalI jisameM zramaNa zrAvaka aura hajAroM kI saMkhyA meM bhArata ke nara-nArI sammilita hue| bhArata sarakAra me mahAvIra memoriyala - mahAvIra smAraka ke liye dillI meM 4 ekar3a bhUmi pradatta kI / isa ramAraka meM jaina kalAkRtiyoM evaM citroM kA saMgraha jaina sAhitya kA vizAla pustakAlaya tathA jaina vidyA ke adhyayana aura zodha kArya ke liye gaThita rASTrIya pariSada kA mukhya kAryAlaya rhegaa| dUsare kArya vanasthalI nirmANa, mahAvIra vATikA, nezanala kAunsila grApha jenolojiklasTaDI eNDa risarva sosAyaTI, jina dharma saMgIta sosAyaTI evaM dillI vizvavidyAlaya meM jaina ceara Adi sthApita karane ke nirNaya liye gaye / Andhra pradeza haidarAbAda meM 20 karor3a ke vyaya se nirmANa karAye jAne vAle mahAvIra saMkula ( mahAvIra kampalekSa) kA zilAropaNa kiyA gayA jisameM pradyatana hospiTala, proDiToriyama, vAcanAlaya aura saMzodhaka per3a rahegA / AsAma kI rAjadhAnI gohATI (gohATI) meM 3 lAkha kA bhagavAn mahAvIra bAla udyAna, 2 lAkha rupaye kA digambara mahAvIra bhavana banAye jAne kA nizcaya huA / bihAra meM 2500 vA nirvANa divasa ke dina jala mandira meM nirvANa modaka car3hAne kI bolI 1 lAkha 51 hajAra kI zrI maNilAla DosI dillI vAle kI huI aura unhoMne sabase prathama nirvAraNa laDDU car3hAyA / isa avasara para pAvApurI meM, / lAkha rupaye se adhika yAtrI ekatrita hue the aura 10 navambara ko zrI Ara. DI. bhaNDAre tatkAlIna rAjyapAla bihAra ne nirvANotsava kA udghATana kiyA aura upAdhyAya zrI amaramuni, anuyogAcArya zrI kAntisAgarajI, muni zrI rUpacandajI Adi zramaNoM aura priya darzanA zrIjI, zazi prabhAzrIjI, mahAsatI zrI candanAjI Adi zramaNiyoM ne bhagavAn mahAvIra kA guNAnuvAdana kiyA / rAjagRhI meM 15 navambara ko bhavyaratha-yAtrA nikalI jisa para AkAza se. puSpa vRSTi kI gii| vIrAyatana kI vastradAna, netradAna aura vidyA dAna kI yojanAeM banAI gaI / - pazcima baMgAla meM zrI vijayakumAra banarjI ( bhUtapUrva, vidhAna sabhA madhyakSa) kI adhyakSatA meM sArvajanika sabhA huI jisameM unhoMne kahA ki mahAtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [59] gAMdhI bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA se prabhAvita hue the, parantu bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA mahAtmA gAMdhI kI ahiMsA se gaharI thii| tAmilanADa meM 'bhagavAna mahAvIra ahiMsA pracAra saMgha' kAyama huaa| 17-11-74 ko virAT ratha-yAtrA nikalI jisameM 126 jhokiyo dikhAI gaI aura bhajanoM kI spardhA acchI rhii| gujarAta ke mandiroM meM sAmUhika snAtra, paMcAhnikA aura aSTAhnikA pUjA ke prAyojana rahe / mahAvIra jIvana prasaMga para raMgoliyAM sajAI gaI aura una para 2500 dIpaka aura 2500 sAthIye kiye gaye / bhadrezvara (kaccha) tIrtha meM kIrti-stambha dhyAna mandira ke nirmANa karane ke nirNaya liye gaye / ahamadAbAda meM 72 phITa U~cA kIrti-stambha haTTIbhAI ke derAsara meM nirmANa karane kA nizcaya kiyA gyaa| isI prakAra pAlItAraNA meM zrI mahAvIra jaina hospiTala 5 lAkha ke kharca para banAyA jAnA taya havA / pAlItANA meM zatrujaya (siddhAcala) parvata ke pahale haDe 15000 bAra bhUmi para zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina derAsara kI per3hI, 25 lAkha ke kharce para 'vIra vardhamAna vijaya staMbha', bhagavAna mahAvIra ke 2500 vAM nirvANa varSa ke upalakSa meM vicAra kara rahI hai| yojanA isa prakAra hai-nI maMjila kA yaha stambha 108 phITa U~cA eka bhavya mandira sadRza hogaa| pratyeka maMjila kI dIvAreM citroM, sthApatyoM, racanAoM. lekhoM Adi me khacita rhegii| navIM maMjila para bhagavAna mahAvIra svAmI kI kAya-pramANa caumukhI pratimA sthApita hogI / staMbha ke sannikaTa 5 lAkha rupaye kI lAgata kA eka vizAla, aura ajor3a mahAsughoSA ghaMTa hogA jo dina meM eka bAra bajegA aura usakI dhvani 12 mIla taka sunAI degii| staMbha ke pichale bhAga meM eka vizAla upavana bagIcA hogaa| jisameM bhAMti-bhAMti ke pArijAta, prAma, azoka, nIma, prAsApAlA Adi vRkSa, belar3iyAM lagAye jAyeMge aura bagIce meM 25 parvatoM kI kRtrima racanAe~ bhI hogii| isa racanA ke pIche mukhya hetu yahA~ ke vAtAvaraNa ko pavitra rakhane aura yAtriyoM ko pavitratA kA anubhava karAye jAne kA hai| bhAvanagara meM 'mahAvIra nagara' aura 'kSatriya-kuNDa' kI racanA banAne kA nirNaya liyA gyaa| govA meM dinAMka 13-11-74 se 24-11-74 taka dArU, mAMsa rahita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60] divasa kI ghoSaNA huI / rAjadhAnI paNajI meM mandira tathA saMyukta sabhAgRha ke liye binA mUlya - rAjya sarakAra ne jamIna dI, Ama sabhA meM bar3I saMkhyA meM IsAI bhAI sammilita hue / uttara pradeza meM sabase bar3A kArya jo rAjya sarakAra ne kiyA vaha yaha hai ki 13 navambara 1974 ke bAda adAlatoM ne 13 navambara 1974 yA usake bAda dehAMta, phA~sI kI sajA deveM to usako sAdhAraNa kismoM ko apavAda mAna kara dehAnta daNDa kI sajA ko AjIvana kaida kI sajA meM badalane kA Adeza bhArata sarakAra kI svIkRti lekara pracalita kiyaa| barelI aura haridvAra meM mahAvIra smRti kendra ke bhavana ke liye binA mUlya jamIna rAjya sarakAra uttara pradeza ne pradAna kI / uttara pradeza kI rAjadhAnI lakhanaU meM 'mahAvIra udyAna aura smAraka' tathA 'mahAvIra smRti kendra', AgarA meM 'mahAvIra - pArka' va 'mahAvIra oDiToriyama' aura 'pakSI - cikitsAlaya' banAnA nizcita kiyA tathA phirojAbAda meM 45 phITa U~cA zrI bAhubalIjI kI mUrti sthApita kI gaI / himAcala pradeza meM bhI prArthanA pravacana aura vividha kAryakrama hue| hariyANA rAjya meM, harijanoM ke liye chAtrAlaya, jagadhArI meM 'jaina garlsa hAI skUla', karanAla meM 'mahAvIra thiyeTara' aura guDagAMva meM 'mahAvIra pArka' nirmANa kI yojanA svIkRta huI / * jammU va kazmIra meM zrI zekha abdullA mukhyamantrI ne mahAvIra jayantI mahotsava ke bhASaNa meM bhagavAna mahAvIra ko mahAna dhArmika aura sAmAjika netA mAnate hue, nyAya aura samAnatA kA naitika mUlyoM kA pracAraka batalAyA | jammU meM 23 maI san 1975 ke dina A. zrI sabhadrasUrijI ke varad hasta se nava nirmita jinAlaya meM mUlanAyaka zrI mahAvIra svAmI kI mUrti kI pratiSThA huii| rAjya meM mahAvIra jayantI ke do dina DrAI De rahA yAnI zarAba bikrI banda rahI / karNATaka rAjya ke vizvavidyAlaya meM jaina ceyara aura 'AdhyAtmika vicAradhArA meM jaina dharma kI upAdeyatA' para saMvAda ( jisameM deza videza ke www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [61] vidvAnoM ne bhAga liyA), baiMgalaura meM tIna dina taka jaina dharma aura kannaDI sAhitya para saMvAda tathA jaina tIrthoM ke philma kA pradarzana huaa| kerala meM jaina dharma para saMvAda huA aura vizva zAnti ke lie prArthanA kI gii| madhya pradeza ke ujjaina ke vikrama vizvavidyAlaya meM jaina ceyara bhopAla meM 'vardhamAna pArka, indaura meM 'svAdhyAya bhavana' aura anyatra sthAnoM para 27 kIrti stambha sthApita karane ke nirNaya liye gye| ujjaina meM 11 lAkha ke phaNDa se 'sAMskRtika smAraka' banAne aura mAnava rAhata ke kArya karane kA nizcaya kiyA gyaa| gvAliyara meM prasiddha udyogapati zrI ghanazyAmadAsa jI biDalA ne bhagavAna mahAvIra nirvANa mahotsava smAraka phaNDa dvArA banane vAle 'mahAvIra bhavana' ke lie DhAI lAkha kA dAna diyaa| __ maNipura meM 'bhagavAna mahAvIra Arogya bhavana' 1 lAkha rupaye kharca kara banAne kA nirNaya huaa| mahArASTra bambaI meM prA. vijayadharmasUrIzvara jI ke ziSya pUjya sAhitya kalAratna munirAja zrI yazovijayajI ne tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra citra sampUTa kI racanA kI jisake citra zrI gokulabhAI kApar3iyA ne banAye the / plAsTara oNpha perisa ke vizAla pAvApurI jinAlaya, bAlakezvara meM banA aura vipula sAhitya kA vitaraNa hayA / malAbAra hila para viziSTa koTi kA 'kIrti stambha' nirmANa kiye jAne kI yojanA bhI banI hai| rAjya sarakAra ne 2 varSa ke lie zikAra para pratibandha lagAyA hai, AkolA meM bhI bhagavAna mahAvIra kIrti stambha, IcalakaraMjI meM zrI mahAvIra jaina auSadhAlaya, pUnA (pUrNe) meM ajor3a ratha-yAtrA nikalI aura jaina pradarzanI lagAI gaI, sAMgalI meM kaThaputalI dvArA bhagavAna mahAvIra kA jIvana pradarzana huaa| solApura meM 'mahAvIra atithi bhavana va jaina myUjiyama' nirmANa kA nirNaya liyA / vardhA meM 'bhagavAna mahAvIra smRti bhavana' banAne kA nizcaya kiyA gayA aura AcArya vinobA bhAve ne isa avasara para sarva sevA saMgha ke hara eka sevAbhAvI kAryakaroM ko mAMsAhAra, machalI, aNDA kA jIvana bhara tyAga karane ke lie anurodha kiyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] nAgAlaiNDa ke dImApura meM bhagavAna mahAvIra pArka' aura pArka meM saMgamaramara kA kIrtistambha nirmANa huA / ur3IsA meM 'ahiMsA darzI samAja' kI racanA huI jisameM 5 niyama svIkAra kiye gye| (1) jIvana bhara mAMsAhAra na karanA / (2) dArU na pInA aura na juA khelanA / (3) sadAcArI rahanA aura ahiMsAtmaka vyavahAra rakhane kA prayatna krnaa| (4) roja 10 minaTa yA yathA-zakti samaya taka prAtma nirIkSaNa karanA / (5) sarva dharma samanvaya kI bhAvanA ke vikAsa va pracAra ke lie sampUrNa sAtha denaa| paMjAba meM jiloM ke bar3e-bar3e sthAna para kIrti stambha banAye jAne kA nizcaya huA / caNDIgar3ha meM daheja-prathA rokane ke lie yuvA vRddhoM ne pratijJA lI aura prAtmAnanda jaina mahAsabhA dvArA, lagabhaga 10 lAkha ke kharce para mahAvIra pablika skUla aura 'jaina amara hosTala' kA nirmANa ho rahA hai / paMjAba sarakAra ne 'mahAvIra opana thiyeTara ke liye 10 hajAra kA anudAna diyA aura rAjya meM 25 mahAvIra skUla bho banA rahI hai| isake atirikta 13 disambara 1974 ke dina yA isase pahale yA usa dina jinako mRtyu daNDa milA hai, usako (sivAya una abhiyogI ke jo perAgrApha 3 meM diye gaye haiM ) prAMjIvana kArAvAsa meM parivartita karane kI ghoSaNA kii| isake atirikta bhI rAjya meM kaI zubha kArya hue jo 'lorDa mahAvIra phAuNDezana' dvArA sampAdana hue / rAjasthAna rAjya meM 3500 kaidiyoM kI sajA meM kamI kI aura 4 ko mRtyu daNDa kI sajA mAphakara AjIvana kaida meM badalI / nirvANa varSa zAnti varSa ghoSita huA / 30 jilA pustakAlayoM meM, tIna vizvavidyAlayoM meM, pustakAlaya sahita mahAvIra kakSa khole gaye aura isI prakAra 8 rAjakIya saMgrahAlayoM meM mahAvIra kakSa kI sthApanA kA Adeza jArI kiyA gyaa| vizvavidyAlaya udayapura aura rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura meM jaina caiyara kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63) sthApanA honA nizcita kiyA gyaa| udayapura vizvavidyAlaya jaina caiyara ( zodha saMsthAna ) hetu akhila bhAratIya sthAnakavAsI samAja ne 2 lAkha rupaye kA anudAna bheMTa aura eka lAkha rupaye kI sahAyatA rAjya sarakAra ne denA nizcita kiyaa| ___ 'rAjasthAna jaina saMskRti grantha' jinavANI kA vizeSAMka prakAzita huA / nAkor3A tIrtha meM grAmINa pustakAlaya kI sthApanA kA nirNaya liyA gyaa| udayapura meM 'mahAvIra-smAraka nirmANa' bAbata nizcita huaa| jayapura meM vikalAMgoM ke liye 'bhagavAn mahAvIra vikalAMga samiti' kI racanA huI jinakA uddezya vikalAMgoM ko kRtrima aMga muphta biThAkara dene kA hai / isa nimitta 2 lAkha rupaye rAjya sarakAra aura 3 lAkha rupaye jaina samAja ne sahAyatArtha diye| jilA bAr3amera meM anya bhavya prAyojanA lagabhaga 60 lAkha kI janahita ke liye banI jisameM bAr3amera, jaisalamera, sar3aka para 'bhagavAna mahAvIra vizrAmagRha' kA nirmANa, 6 lAkha kharce para bhagavAna mahAvIra oDiToriyama (raMgamaMca) bAlotarA meM bhagavAna mahAvIra sarakArI davAkhAnA', sArvajanika cikitsAlaya tathA bAla vikAsa kendra Adi kI 8 lAkha kI yojanA bnii| bokAnera meM 'mahAvIra vATikA' banI jisameM bhagavAna mahAvIra ke upadeza zilAlekha para aMkita hoMge, gaMgA zahara meM 'mahAvIra homyopethika cikitsAlaya,' brAhamaNavAr3A meM AdhA karor3a dhana se mahAvIra mizana hospiTala kI yojanA banI tathA 27 maI se 16 jUna 1975 taka viduSI sAdhvI zrI nirmalAzrIjI ko nizrA meM kanyA zivira zrI pukharAja jI siMghI ko adhyakSatA meM lgaa| khomela meM 12 phITa U~cA kIti-stambha nirmita huA / jodhapura meM 1 mahAvIra bAlikA ucca vidyAlaya sthApita karane kA nizcaya humA aura bhairU bAga meM 2.6 maI se 16 jUna 1974 taka pUjya sAdhvI zrI nirmalAzrIjI ke sAnnidhya meM kanyA zivira kA kumArI pannA bahana pI.zAha dvArA saMcAlana huA / kesariyA jI tIrtha RSabhadeva meM 'bhagavAna mahAvIra kIrti stambha', savAI mAdhopura meM 'zrI mahAvIra dharma pracAra saMgha' aura sumerapura meM 'lorDa mahAvIra hospiTala eNDa risarca senTara' 3 karor3a lAgata kA nirmANa hone ke nirNaya liye gaye / lADanU meM 'jaina vizva bhAratI' kA udghATana tatkAlIna uparASTrapati zrI bI. DI. jattI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64] dvArA dinAMka 24-75 ko sampanna huA / udayapura meM 3400 jaina kuTumboM ne milakara 8 dina taka mahotsava baDe ThATa-bATa se manAyA thA / videza meM nirdhAraNa mahotsava 17 yUnesko ne san 1974-75 nirvAraNa varSa " ahiMsA varSa" ghoSita kiyA aura amerikA ke 17 rAjyoM meM jaina dharma sambandhI aMgrejI sAhitya vitIrNa huaa| beMgakAMga meM 3 navambara, 1975 ko rASTrIya mAMsa-rahita dina ghoSita huA / nyUyorka mombAsA, landana meM vividha kAryakrama upAsanA, ArAdhanAdi hue, svITjaraleNDa phIjI, nepAla, cIna, ITAlI meM bhI mahotsava manAyA gayA / kener3A ke TorenTo meM jina mandira kI racanA hokara bhagavAna mahAvIra kI pratimA sthApita huI / amerikA ke 10 rAjyoM meM mahAvIra kendra kI sthApanA huI, nyUyArka meM zrI citra- bhAnujI ne 'jaina meDiTezana iNTaranezanala seNTara' kAyama kara vahA~ jaina dharma kA pracAra kiyA aura kara rahe haiM aura seNTara ke amarIkI sadasyoM ko bhArata ke jaina tIrtha yAtrA karAte rahate haiM / jaina mandira kendra kI bhI nyUyArka meM sthApanA huI hai| zrI suzIla muni jI ne 1 sabhyoM ke mizana ke sAtha 17 jUna, 1975 se do mAsa taka jaina dharma ke pracAra ke liye amerikA, briTena, jApAna, thAIleNDa, hoMgakoMga vagairAha dezoM meM paribhramaNa kara nirvANa mahotsava mnaayaa| mukhya dezoM meM unake pravacana bhI hue / unake sAtha yati zrI jinavandrasUrijI bIkAnera ke bhI the / landana vizvavidyAlaya meM DaoN. satyaraMjana banarjI ne 'jaina dharma kI Aja ke mAnava ke liye upayogitA' aura DA. ema. ema. zarmA ne bhagavAna mahAvIra ke rAja- sukha tyAga kara tapa-tapasyA ke mArga para saccA sukha prApta karane ke viSaya para carcA kI / jarmanI ke barlina yUnivarsiTI meM prophesara brUna ne jaina dharma viSayAntargata " jaina dharma mokSa siddhAnta" para vyAkhyAna diyA / apane vyAkhyAna meM 'prAvazyaka sUtra' 'pratikramaNa', 24 tIrthaMkaroM kI bhakti Adi kI jarmana bhASA meM carcA kI tathA zatru Mjaya aura 'zramaNa- bela-golA' ke slAiDsa bhI vyAkhyAna ke bAda pradarzita kiye / svITjaraleNDa ke jyUrica zahara meM bhavya jaina dharma kalA pradarzana kA Ayojana huaa| kAbula meM zrImatI ena. pI. jaina kA mananIya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] pravacana huA aura kAbula rAjadUtAlaya ke adhikArI zrI ai. ke. jaina ne 'jaina darzana kI Aja ke yuga meM sArthakatA' viSaya para vyAkhyAna diyA / isa sabhA meM kAbula ke bhAratIya bar3I saMkhyA meM upasthita rahe the / nepAla ke kAThamANDu meM, jaina dharma ke cAroM saMpradAya kI saMyukta jaina pariSad kI sthApanA huI aura cAroM sampradAya ne milakara paryuSaNa parva kI ArAdhanA kii| 13 navambara, 1974 nirvAraNa divasa ke dina AdhyAtmika kAryakrama se nirvAraNa mahotsava kA zubhArambha huA / bhAratIya sahayoga mizana sarve TreniMga skUla ke prAdhyApaka zrI bI. Ara. jaina ne jaina darzana ke mukhya siddhAntoM kI vistRta vyAkhyA karate hue jIvana meM utArane kA anurodha kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke janma kalyANaka prasaMga para muni zrI pUnamacandajI Adi ke sAnidhya meM sabhA huI jisakA udghATana, nepAla ke pradhAnamaMtrI zrI nagendraprasAda rijAlajI ne kiyA / isa sabhA meM jaina bauddha bhikSu, sanAtana dharma ke dharma guru variSTha netA praura sthAnIya nepAlI janatA bar3I saMkhyA meM upasthita thI / 1 bhagavAn mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti, mAuNTa AbU samiti kI racanA huI aura paricaya aura nirvAraNa varSa meM prAsaMgika hogA / isa samiti anta meM mAuNTa AbU para jo nirvAraNa jisake dvArA yaha pustaka prakAzita huI, usakA sampAdita kArya kA saMkSipta vivaraNa denA bhI kI sthApanA dinAMka 29-12-74 ko huI / sarvAnumati se zrI ke. esa luDiyA tatkAlIna upanidezaka, paryaTana vibhAga, zrAbU. adhyakSa, zrI rAmacandra jaina upAdhyakSa aura zrI jodhasiMha mehatA mukhya mainejara zrI jaina zvetAmbara mandira delavAr3A, maMtrI niyukta hue / samiti dvArA kaI kArya vividha prakAra ke sampAdita hue jisakA kSipta vivaraNa isa prakAra hai 1. bhagavAn mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava - mAhitI vizeSAMka ( gujarAtI ) prakAzaka jaina sAptAhika vaDavA, pAdara devalI roDa, bhAMvanagara, mUlya ru 15 : 00, san 1976 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] jJAna prasAra kI dizA meM, rAjakIya uccatara mAdhyamika pAThazAlA AbU ke vizAla bhavana meM DA. premasumana, pravaktA prAkRta saMskRta vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya kA dinAMka 17-2-75 ke dina, 'Adhunika pariveza meM bhagavAn mahAvIra para sarala, spaSTa aura susaMskRta hindI bhASA meM sArvajanika 'bhASaNa huaa| dinAMka 24-3-75 ko 'jIvana aura dharma' para munirAja zrI bhadragupta vijayajI kA pravacana delavAr3A jaina mandira zrI vallabha lAibrerI meM huA usakA lAbha samiti ke sadasyoM ne uThAyA aura isI prakAra bhagavAn mahAvIra janma kalyANaka divasa caitra sudI 13 tadanusAra 24-4-75 ko rAjapUtAnA klaba mAuNTa AbU meM munirAja zrI jinaprabha vijayajI kA sArvajanika bhASaNa huA jo ki bhagavAn mahAvIra janma kalyANa mahotsava samiti zrAbU aura navapada ArAdhaka samiti, zivagaMja ne 'bhagavAna mahAvIra svAmI aura unake siddhAnta' para prAyojita kiyA usakA lAbha bhI samiti ke sadasyoM ne liyA / isa sArvajanika sabhA meM tatkAlIna upajilAdhIza zrI zyAmasundara zrIvAstava, bhUtapUrva suparinTenDenTa pulisa zrI ummedasiMhajI, rAjakIya adhikArI evaM prAbU ke pratiSThita nAgarika zrImatI kurmI meharabAnajI aura zrI kAntIlAla upAdhyAya sekeTrI lAyansa klaba sahita bar3I saMkhyA meM janatA upasthita thI / dinAMka 24-4 75 ko vizva vikhyAta delavAr3A jaina mandira se prasiddha nakkhI bhIla taka, vizAla aura bhavya varaghor3A ( zobhA yAtrA) nikalA jisameM sarva sampradAya vizeSakara jaina saMgha sammilita thA / AbU meM itanA mahAn varaghor3A pahalI bAra yahA~ kI janatA ne dekhA aura bar3A harSollAsa anubhava kiyA / samiti ne bhagavAna mahAvIra Adhunika yuga para nibandha pratiyogitA bhI Ayojita kI aura usameM prathama puraskAra nirbhayakumAra gaMgavAla, kucAmana siTI ko 25 rupayA, dvitIya puraskAra 15 rupayA kA zrI prakAzacandra jainA guDagAMva chAvanI hariyANA ko aura tRtIya puraskAra suzrI santoSakumArI seTha phatahapura siTI ko 10 rupaye kA bheMTa kiyA gayA / maMtrI zrI jodha siMha mehatA ne 'rAjasthAna ke pramukha (zvetAmbara jaina mandira' aura 'vizva vikhyAta delavAr3A jaina mandira' para lekha likhe jo kramazaH jinavANI patrikA jayapura aura jaina saMskRti aura rAjasthAna vizeSAMka' aura bhagavAn mahAvIra smRti grantha sanmati jJAna prasAraka maNDala zolApura meM prakAzita ho cuke haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] samiti dvArA nakkhI jhIla para nagarapAlikA zrAbU dvArA pradatta caTTAna bhUmi para eka sundara kalAtmaka bhagavAn mahAvIra staMbha kA rupayA 17001 ) meM zilpI zrI kAzIrAma vI. dave se nirmANa karAyA gayA jisakA udghATana tatkAlIna jilAdhIza zrI tulasIrAma agravAla ne dinAMka 12-11-75 I. ko vidhivat kiyA / isa saMgamaramara ke staMbha ke eka ora jaina pratIka dhaura tIna aura mUla prAkRta, hindI gujarAtI aura aMgrejI meM bhagavAn mahAvIra ke dharmopadezaka prati karAye gaye / paryaTana sthala hone se hajAroM yAtrI isa pramukha sthAna para Akara bhagavAna mahAbIra kI vAraNI ko par3hate haiM aura lAbha uThAte haiM, samiti ne bhagavAn mahAvIra stambha ko, surakSA aura saMrakSaraNa nimitta nagarapAlikA mAuNTa AbU ko udghATana ke avasara para arpaNa kara diyA / samiti ne jIva rakSaH, pazu zikAra aura vana rakSA, hare vRkSa kaTAI ke virodha meM bhAbU para sAina borDa lagAye aura sthAnIya blAiNDa skUla ke adha janoM ko garma sveTara tathA janarala hAspiTala ke rogiyoM ko UnI kambaleM bhI isa varSa meM vitaraNa kI gaI / samiti ne gata mahAvIra janma kalyANaka divasa mahAvIra jayantI caitra zuklA 13 vi. saM. 2034 dinAMka 2-4-1977 I. ko nagarapAlikA mAuNTa AbU ke pustakAlaya meM mAuNTa zrAbU kI samAja sevikA zrImatI kurmI maharabAnajI ke varada hastoM se 'bhagavAn mahAvIra kakSa' kA udghATana karAyA / isa kakSa hetu, zAnti sadana TrasTa kI ora se 5000 rupaye evaM samiti kI 238) 25 rupaye kI sahAyatA milI jisase pustakeM, almAriyA~ zrAdi kharIdI gaI / bhagavAn mahAvIra ke jIvana, upadeza zraura siddhAnta para, hindI, aMgrejI meM Adhunika DhaGga kI pustakoM kA kucha sAhitya upalabdha karAyA gayA hai / samiti ko bhagavAn mahAvIra staMbha nirmANa karAne aura vividha pravRtiyoM ke saMcAlana meM jaina yAtriyoM, pramukha jaina bhAIyoM, pramukha jaina saMsthAnoM, jayapura ke dhanI mAnI vyaktiyoM zraura zrI zAntideva sevA samiti bambaI se viziSTa dhana rAzi bheMTa meM milI hai jisake liye samiti ke sadasya unakA AbhAra mAnate haiM / yadi vizeSa sahayoga nahIM milatA to samiti mAuNTa zrAbU para bhagavAn mahAvIra ke 2500 vAM nirvANa mahotsava ke zubha kArya saMpAdana karane meM asaphala rahatI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat wwww.umaragyanbhandar.com kra.saM. nAma grantha 2 hindI jaina kalpa sUtra 2. bhAratIya jaina zramaraNa saMskRti ne lekhana kalA (gujarAtI) 3. zrI tapAgaccha paTTAvalI svopajJa vRtti sahita (gujarAtI) 4. triSaSTha zalAkA-puruSa caritra pravRti zrIjI ( gujarAtI bhASAntara). pariziSTa-1 saMdarbha grantha sUcI lekhaka 3 upAdhyAya zrI vinaya vijayajI kI subodhikA TIkA kA hindI bhASAntara muni zrI puNyavijayajI mahopAdhyAya zrI dharmadAsa gari vi. saM. 1648 prakAzaka 4 zrI zrAtmAnaMda jaina mahAsabhA paMjAba, jAlaMdhara zahara sArAbhAI maNilAla navAba zrahamadAbAda zrI vijayanItisUrIzvarajI jaina lAIbra erI, ahamadAbAda sampAdaka paMnyAsa zrI kalyANa vijayajI kalikAla sarvajJa zrI hema- zrI jaina dharma prasAraka sabhA candrAcArya viracita vi. bhAvanagara saM. 1230 vi. saMvat yA san 5 2005 1996 1979 [89 ]
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 5. jaina paramparA no itihAsa muni zrI darzana, jJAna nyAya zrI caritra smAraka granthamAlA bhAga 1 vi. saM. 2009 . bhAga 1-2-3 (gujarAtI) vijayajI zrI tripuTI mahArAja nAgajI bhUdarajI pola, (I.saM. 1952) bhAga 3jo mAMDavI kI pola, ahamadAbAda vi. saM. 2021 (I. saM, 1964) 6, zrI prabhAvaka caritra zrI prabhAcaMdra kuta vi. saM. zrI jaina prAramAnaMda sabhA, 1987 (gujarAtI bhASAntara) 1334, saMpAdaka muni bhAvanagara jinavijayajI 7. zrI tapAgaccha zramaNa vaMza jayantIlAla choTAlAla jayantIlAla choTAlAla zAha, vRkSa (gujarAtI bIjo zAha jhaberIvAra sAta bhAI kI prAvRtti) havelI, ahamadAbAda /8. jaina sAhitya aura itihAsa paM. nAthUrAma premI saMzodhita sAhitya mAlA, san 1956 ThAkura dvAra, bambaI 2 9. bhagavAna pArzvanAtha kI itihAsa premI muni vi. saM. 2000 paramparA kA itihAsa zrI jJAnasundarajI pahalA dUsarA jilda (hindI) /10. jaina dharma kA itihAsa muni zrI suzIlakumArajI samyan zAna maMdira 87, vi. saM. 2016 dharmatallA sTrITa kalakattA 11. terA paMtha kA itihAsa muni zrI buddhamalajI sAhitya prakAzana samiti vi.saM. 2001 khaNDa 1 (hindI) kalakattA [69] www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaka hIrAlAla vi. haMsarAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 12. jaina dharma no prAcIna itihAsa bhAga bIjo (gujarAtI) 13. rAjasthAnI sAhitya kI gauravapUrNa paramparA (hindI) 14, jaina darzana mAM kAla nu svarUpa (gujarAtI) pragaracanda nAhadA bhAcArya zrI vijaya suzIlasUrijI dhAvaka hIrAlAla vI. vi saM . 2001 haMsarAja jAmanagara, kAThiyAvAr3a . maprakAza rAdhAkRSNa san 1967 prakAzana 2 ansArI ror3a, dariyAgaMja, dillI bagaDiyA cimanalAla haricaMda vi. saM. 2028 pramukha, zrI jJAnopAsaka samiti boTAda, (saurASTra-gujarAta) bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ san 1974 nirvANa mahotsava mahA samiti udayapura san 1976 jaina gujarAtI sAptAhika san 1976 baDavA, pAdara devakI roDa, bhAvanagara Gulab chand Hira 1963 A. D. [70] 15. bhagavAna mahAvIra jIvana maura upadeza sAhitya samiti www.umaragyanbhandar.com 16. bhagavAna mahAvIra smRti grantha saMpAdaka maNDala 17. bhagavAna mahAvIra 2500 sampAdaka maNDala vA~ nirvANa mahotsava mAhitI vizeSAMka (gujarAtI) 18. Jainism in Rajasthan, Dr. K. C. Jain
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com (English) 19. A Monk and A Monarch (Enlish) 20. History of India 21. Jain Teachers of India Origional in Gujrati by Muniraj Vidhavijayaji Adapted by Dolarrair Maukad Vincent Smith Vincent Smith chand Doshi Jain Samskrti Samrak Shak Sang, Sholapur Deep Chand Barethia, Secy. Shri Vijaydharmasuri Jain Books Series Chhota Sarafa, Ujjain. [71]
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [72] pariziSTa mantrI bhagavAna mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti, mAuNTa AbU ke sadasyoM kI nAmAvalI 1. zrI kuzAlasiMhajI galuNDiyA, bhUtapUrva upa-nidezaka, paryaTana vibhAga rAjasthAna mAuNTa pAbU, 29-12-1974 se 15-12-1975 adhyakSa 2. zrI tejasahiMjI DAMgI, bhUtapUrva prAdhyApaka, zikSaNa prazikSaNa kendra delavAr3A mAuNTa AbU 16-12-1975 se 3. zrI rAmacandrajI jaina kAnTrekTara (divaMgata) zivAjI mArga, mAuNTa AbU 29-12-1974 se 4-8-76 taka upAdhyakSa 4. zrI AtmArAmajI jaina kAnTrekTara, zivAjI mArga, mAuNTa pAbU 21-11-1976 se 5. zrI jodhasiMha mehatA,cIpha mainejara, delavAr3A zvetAmbara jaina mandira mAuNTa pAbU / 6. zrI dharmIlAla jaina, mainejara, digambara jaina mandira delavAr3A, mAuNTa AbU __ saha-maMtrI 7. zrI bAbUlAlajI zAha, munIma, delavAr3A zvetAmbara jaina mandira, mAuNTa AbU koSAdhyakSa 8. zrI pArasamalajI caudharI, bhUta-pUrva adhyApaka, rAjakIya ucca mAdhyamika vidyAlaya, mAuNTa AbU sAMskRtika maMtrI 9. zrI devAjI mahArAja, zAnti sadana, mAuNTa AbU sadasya kAryakAriNI ___ samiti 10. zrI jasarAjajI gAMdhI, rIDara, upakhaNDa adhikArI, kAryAlaya, mAuNTa AbU 11. zrI ka~varasenajI jaina, mAuNTa prAbU 12. zrI sAkaracandajI zAha, delavAr3A, mAuNTa AbU 13. zrI bAbUlAlajI dosI, sarveyara, sarve opha iNDiyA, mAuNTa AbU , 14. zrI zaMkaralAlajI bAgarecA, rAjasthAna jvelarsa, mAuNTa pAbU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [73] zrI manoharalAlajI siMghavI, bhUta- pUrva adhyApaka, zikSaraNa prazikSaNa kendra, delavAr3A mAuNTa AbU 16. zrI premacandajI jaina, zivAjI mArga, mAuNTa AbU 17. zrI jayasiMhajI jaina, kAnTrekTara, pAlanapura 18. zrI Ara. ke. jaina, bhUta-pUrva DaoNkTara, miliTrI hAspiTala, mAuNTa AbU 19. zrI vIrendrakumArajI siMghavI, bhUta- pUrva pradhyApaka, zikSaNa prazikSaNa kendra, mAuNTa zrAbU 20. zrI campAlAlajI siMghavI, bhUta-pUrva adhyApaka, ucca mAdhyamika vidyAlaya, mAuNTa AbU 21. zrI chaganalAlajI gemAvata, prAdhyApaka, bhAvana kaoNleja, ahamadAbAda 22. zrI bharatabhAI mohanalAla koThArI, eDavokeTa, ahamadAbAda 23. zrI zAntilAlajI modI, zArIrika, zikSaka, ucca mAdhyamika 15 vidyAlaya, mAuNTa AbU 24. zrI nathamalajI kAMgaTAraNI, variSTha lipika, rAjakIya kanyA vidyAlaya, mAuNTa AbU 25 zrImatI snehalatA tivArI, delavAr3A, mAuNTa AbU 26. zrImatI kAntA bahana jaina, delavAr3A, mAuNTa AbU 27. zrI gopAlasiMhajI jaina, nakkhI jhIla, mAuNTa AbU 28. zrI ghanazyAmajI pAmecA, nakkhI jhIla, mAuNTa AbU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat " sadasya 37 ::: 77 17 :: www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74] pariziSTa 3 bhagavAn mahAvIra stambha bhagavAn mahAvIra 2500 va nirvAraNa mahotsava samiti mAuNTa zrAbU ne, saMgamaramara ke zveta pASANa kA eka sundara kalAkRta stambha 10 phITa U~cA zraura 4 phITa caur3A catuSkoNa grAkAra meM rAjasthAna ke prasiddha paryaTana kendra zrAbU parvata para rupayA 17001 kA sadvyaya kara nirmANa karavAyA hai jo nakkhI jhIla para gAMdhI gArDana ke pramukha sthAna para sthita hai / isakA udghATana vIra saM. 2502 (vi. saM. 2032 -I. saM. 1975) ko tatkAlIna jilAdhIza sirohI zrI tulasIrAmajI agravAla ke varad hasta se sampanna huA tathA saMrakSagArtha aura surakSArtha, bhagavAn mahAvIra stambha ko nagara pAlikA mAuNTa AbU ko arpaNa kiyA gyaa| isa stambha kA nirmANakarttA somapurIya zilpI zrI kAzIrAma bI. dave, bhAratIya zilpa kalA kendra piMDavAr3A hai / bhagavAn mahAvIra staMbha kA DijAina ( narja ) cAroM dizAoM meM eka samAna hai / sabase unnata bhAga meM sundara kalAtmaka zikhara hai jisake cAroM tarapha madhya bhAga meM nimna stara para, siMha kI prakRti khudI huI hai aura usake nIce eka choTI prAkRti dharma cakra kI banI huI hai aura golAkAra dharma cakra meM sUkSma akSaroM meM ahiMsA prAlekhita hai / zikhara ke nIce, jaina dharma kA maulika siddhAMta tatvArtha sUtra kA prathama zloka - " samyag darzana jJAna cAritrANi mokSa mArgaH " saMskRta hindI, aMgrejI aura gujarAtI cAroM bhASAoM meM aMkita hai / tadanantara, madhya bhAga meM cAroM bAju, 4phITa 9 inca lambe aura 2 phITa 3inca caur3e paTTa para jisake cAroM ora kamala kI bela kA borDara banA huA hai, jaina dharma ke upadezabhagavAn mahAvIra kI vAraNI - prAkRta, hindI, gujarAtI meM likhI huI hai / aMgrejI meM bhagavAn mahAvIra ke upadeza sthAnAbhAva ke kAraNa, dakSiNa aura uttara ke do choTe paTTa 3 phITa 10 inca aura 9 inca para bAda meM nIce ke bhAga meM hai / jaina dharma ke upadeza ke nIce, prazasti cAroM dizAoM meM aura khudavAye gaye haiM jo sabase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [75] cAroM bhASAoM ke utkhanana kI huI hai| prazasti paTTa ke Upara cAroM bhASAoM meM bhagavAna mahAvIra stambha Alekhita hai aura isake nIce pUrva meM, prAbU ke vana ke khajaroM kA samUha donoM bAju aura bIca meM, gAya aura zera ko jala-pAtra meM eka sAtha pAnI pIte hue pradarzita kiyA gayA hai aura pazcima meM isI taraha aSTa maMgalika dikhalAyA gayA hai| dakSiNa tathA uttara ke samAnAntara paTTa para aMgrejI meM bhagavAna mahAvIra ke upadeza aMkita haiM jaisA ki Upara varNana kiyA gayA hai| stambha kI rakSA ke nimitta cAroM ora, eka phITa kI dUrI para lohe kA reliMga cAroM bAju lagA diyA gayA hai| reliMga ke madhya bhAga meM zrI mahAvIra stambha AbU parvata cAroM tarapha cAroM bhASAoM meM prakSara sundara tarja se lage hue haiN| pratyeka sAiDa kA vistRta varNana isa prakAra hai bhagavAna mahAvIra stambha kA vistRta varNana bhagavAna mahAvIra stambha kA pramukha bhAga, pUrva dizA meM hai| isa bhAga para, zikhara se lekara bhUmitala taka kramazaH nimna akSara aura prAkRtiyAM khudI 1. zikhara ke bAhya bhAga kI ora siMha kA AkAra aura usake nIce 'dharma cakra' ke vRtta meM 'ahiMsA' zabda aMkita hai / 2. tatvArtha sUtra kA prathama zloka kA aMgrejI bhASAntara isa prakAra prAle khita hai11. Right Faith, Right Knowledge And Right Conduct ___Are The Way To Moksha-The Final Liberation) 3. jaina dharmAvalambiyoM ke sarva saMpradAyoM dvArA svIkRta jaina pratIka nimna prAkAra kA khudA huA hai jisakA mahatva isa prakAra hai| . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [76] 2004 bhAvAmAvara 2000! parasparopagraho jIvAnAm jaina pratIka, triloka kA AkAra-puruSAkAra meM dikhalAyA gayA hai jisakA jaina zAsana meM mahatvapUrNa sthAna hai aura yaha sarvathA maMgalakArI hai / sabase prayama tIna bindue', triratna-samyak darzana,samyak jJAna,samyaka caritra kI sUcaka hai aura usake Upara arddha candra,siddha zilA mokSa ko lakSita karatA hai / svAstika ke nIce jo hAtha aMkita hai vaha abhayadAna kA bodha karAtA hai evaM jo hAtha ke madhya meM cakra hai,vaha ahiMsA kA dharma cakra hai aura cakra ke bIca meM ahiMsA likhA huA hai| pratIka zAntipUrNa saha-astitva kI dizA meM Age bar3hane kI preraNA detA hai / triloka AkAra meM pratIka kA svarUpa, yaha bodha karAtA hai ki caturgati-manuSya, deva, tIryaJca aura naraka yoni-meM bhramaNa karatI huI AtmA, ahiMsA dharma ko apanAkara ke, samyak darzana, samyak jJAna aura samyak caritra dvArA mokSa pada prApta kara sakatA hai| pratIka ke nIce 'parasparopagraho jIvAmAM' kA artha hai ki jIvoM kA paraspara upakAra hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [77] 4. aMgrejI meM prazasti stambha kI isa prakAra se likhita hai Bhagwan Mahavir 2500Th Nirwan Mahotsava Samiti Mt. Abu, got constructed 'Bhagwan Mahavir Stambh' by the Architect Kashi Ram B. Dave, at the cost of Rs. 17001 / - on Nakhi Lake, in the year Vir Samvat 2502 (V. S. 2302) It was dedicated to Municipal Board Mount Abu, After Its Inauguration By Shri Tulsi Ram Collector Sirohi, on 12th Nov. 1975 A. D. Kartik Sudi 9. 5. bhagavAn mahAvIra stambha kA aMgrejI bhASAntara ke nimna zabda darja haiM'Bhagwan Mahavir Pillar' 6. antima AbU kI vana vizeSatAoM ke rUpa meM khajUroM kA samUha aura unake 1 madhya meM vana prANI - siMha aura gAya ko eka jala-bhAjana se jala pIte hue pradarzita kiyA gayA haiM jo dRzya vaira-virodha ke zamana kA sUcaka hai / bhagavAna mahAvIra stambha ke pazcima bhAga para kramazaH nimnAMkita prakSara aura AkAra bane hue haiM 1. zikhara ke bAhya bhAga kI ora siMha kA AkAra aura usake nIce 'dharmazabda aMkita hai / cakra ke vRtta meM ahiMsA 2. tatvArtha sUtra kA pahalA zloka mUla saMskRta bhASA meM nimna zabdoM meM likhita hai / 'mamyag - darzana - jJAna - cAritrANi mokSa mArga: / ' 3. jaina dharmopadeza mUla pATha prAkRta bhASA meM nimnAMkita hai jaina dharmopadeza (mUla pATha) dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA saMjamo tavo / devAvi taM namasaMti jassa dhammesayA maraNo // - dazavaikAlika 11 cattAri dhammadArI khaMtI, mutI, ajjeva, maddave / sthAMnAga 414 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAya mUle dhamme pannattaM / -jJAta dharma kathA 115 savve pAraNA pica uzrA, suhasAyA dukkha paDikUlA, prappiyavA piya jIvigo, jIviu kAmA savvesi jIviyaM piyaM nAivAejja kaMcaraNaM / - AcArAMga 11213 zrAyaMkadaMsI na karei pAvaM / mucchA pariggaho vRtto / bhAsiyavvaM hiyaM saccaM / bahaM ladhuM na nihe, pariggahA appANAM zravasavikajjA / [78] - AcArAMga 11312 - daza vaikAlika 6121 caritaM sama bhAvo saccami ghis kuvvihA / - prAcArAMga 11215 zrAdinnamane suyaraNo gahejjA / -uttarAdhyayana 19120 - sUtrakRtAMga 1012 no tucchara noya vikatthaijjA | -sUtrakRtAMga 1114121 tavesu vA uttama baMbhaceraM / - paMcAstikAya 107 - AcArAMga 11213 -- sUtrakRtAMga 116123 kattArameva zraNujAi kammaM / - uttarAdhyayana 13123 dAraNAraNa seTTha abhayappayANaM / - sUtrakRtAMga 116113 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNucitiya viyAgare / [79] - sUtrakRtAMga 119125 - zrI mahAvIra vANI 4. prazasti saMskRta bhASA meM nIce likhe anusAra hai "bhagavAn mahAvIra dvisahasra paMcazatatama nirvANa mahotsava samitiH arbudAcale nakkI sarovare vIra saMvat 2502 tame (vikrama saMvat 2032 tame) 17001 rupyakAnAM sadvyayaH kRtvA bhagavAn mahAvIra stambhasya nirmANaM zilpinA kAzIrAma bI. dave mahodayena kArayitvA punazca prarbudAcala nagarapAlikAM saMrakSaNArthamarpayat yasya udghATanaM 12 navambara divase 1975 ristAbditame kArtika zukla navamyAM tithau zrImat tulasIrAma jI, sirohI jilAdhIzasya varad hastena sampanno'bhavat / zubhamastu // " 5. saMskRta meM 'bhagavAn mahAvIra stambha:' likhA huA hai / 6. jaina praSTa maMgalika ke AkAra aMkita hai jisake nAma haiM- 1. svAstika 2. zrIvatsa 3. nandyAvarta 4. vardhamAnaka 5. mahAsana 6. kalaza 7. mInayugala 8 darpaNa | 3. uttarAbhimukha bhAga para kramazaH nIce likhe anusAra, AkAra aura akSara a Mkita hai - 1. sabase Upara, zikhara ke bAharI tarapha siMha kA AkAra hai aura usake nIce dharma cakra ke vRta meM ahiMsA zabda prAlekhita hai / 2. tatvArtha sUtra kA pahalA zloka kA hindI bhASAntara isa prakAra qhudA hugrA hai - 'samyag darzana, samyag jJAna aura samyag cAritra yahI mokSa mArga hai / ' 3. jaina dharma ke upadeza hindI bhASAntara meM nimna likhe hue haiM jaina dharma ke upadeza hindI bhASAntara 1. dharma sabase utkRSTa maMgala hai, dharma, ahiMsA, saMyama aura tapa, jisakA mana sadA dharma meM rata rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [80] 2 kSamA, santoSa, saralatA aura namratA ye cAra dharma ke dvAra haiM / 3 dharma kA mUla vinaya prAcAra-anuzAsana hai| 4. saba prANiyoM ko apanI jindagI pyArI hai| sukha sabako acchA lagatA hai aura duHkha burA / vadha sabako apriya hai aura jIvana priya / saba prANI jInA cAhate haiM, kucha bhI ho sabako jIvana priya hai| ataH kisI bhI prANI kI hiMsA na kro| 5. jo saMsAra ke duHkhoM ko jAnatA hai, vaha jJAnI kabhI pApa nahIM krtaa| 6. mUrchA-prAzakti ko hI vastutaH parigraha kahA hai / adhika milane para bhI saMgraha nahIM kare, parigraha vRtti se apane ko dUra rkhe| 7. sadA hitakArI vacana bolanA caahiye| 8. binA dI huI kisI bhI cIja ko nahIM lenA cAhiye / 9. buddhimAna vyakti ko cAhiye ki vaha prANI se na kisI ko tuccha batAye aura na jhUThI prazaMsA kare / . 10. samabhAva hI caritra hai / / 11. sadA satya meM dRr3ha raho / 11. tapoM meM zreSTha tapa brahmacarya hai| 13. karmakartA kA hI anugamana karatA hai| 14 dAnoM meM abhayadAna zreSTha hai| / 15. jo kucha bole pahale vicAra kara bole / -zrI mahAvIra vANI 4. prazasti hindI meM nimnAMkita zabdoM meM darja hai "bhagavAn mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti AbU parvata ne bhagavAna mahAvIra stambha nakkhI jhIla para vIra saMvat 2502 vi. saM. 2032 meM ru. 17001 sadvyaya kara zilpI kAzIrAma bI. dave se nirmANa karAvAyA aura punaH nagarapAlikA AbU parvata ko saMrakSaNArtha arpaNa kiyA evaM udaghATana 12-11-1975 I. ko zrI tulasIrAmajI jilAdhIza sirohI ke varad hasta se sampanna huaa| kAtI sudI 9 zubhamastu / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] 5. hindI meM 'bhagavAn mahAvIra stambha' ke akSarAkhuke hue haiN| 6. pUrva aura pazcima ke nimnatama bhAga kI paTTI jo ki 3 phITa 10 iMca lambI aura 9 iMca caur3I hai, vaisI hI nApa kI paTTI para bhagavAna mahAvIra ke upadeza zrI mahAvIra kI vANI kA aMgrejI bhASAntara hai / aMgrejI bhASAntara ke upadeza do bhAgoM meM sthAnAbhAva ke kAraNa vibhakta kiye bhaye haiN| prArambhika bhAga, dakSiNa kI tarapha hai aura isa uttarIya bhAga kI ora: 7 se 15 taka samasyAMkitA haiM jo isAprakatAra haiM: . TEACHING OF LORD MAHAVIRA 7... Always speak benevolent words. 8. Don't take anything unless given by its owner.. 9. A wise man should neither bumiliate anyone through his words nor he should praise falsely. 10. Equanimity_of_soul in real conduct. 11. Always remaia szedfast.te,Iruth. 12. Sexual abstinence is the best.pfall penances. 13. Karma (action) ever fallows, its doer. 14. To give protection from all fears is the best of all charity. 14. Tbiok well before whatever you speak. 4. antima dakSiNa bhAga para kramaza: prAkAra paur| mantara gujarAtI bhASA meM nimnAMkita haiM1 sarva prathama zikhara ke bAharI (dikhAI dete hue bhAga para siMha (bAgha) aura usake nIce choTe se .dharma cakra, meM sUkSma ahiMsA ke prakSara bane hue haiN| 2. tattvArtha sUtra kA vAkya isa prakAra aGkitA hai: samyaga darzana, samyaga jJAna athe samyag cAritrya praNe mokSa mArga cha 3. jaina dharma nA upadeza, bar3e :paTTa para mAlekhita hai: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [82] jaina dharma nA upadeza 1. sothI utkRSTa maMgala dharma ch| 2. dharma aTale ahiMsA, saMyama ane tapa, jemanu mana sadA dharmamaya hoya cha temane devatAoM paNa namana karai cha / kSamA, santoSa, saralatA ane namratA se cAra dharma dvAra kahavAye cha / 3. dharma nu mUNa vinaya athavA prAcAra aMTale ke niyama cha / 4. sarva prANIyoM ne pota potAnI jIMdagI pyArI cha, sukha nI icchA so koI kare cha bhane duHkha thI dUra bhAge cha / vadha koI ne gamato nathI, ane jIvana so ne priya lAge ch| jIvavAnI icchA so koI rAkhe ch| game tema paNa sarve nai jIvana priyakara cha / aMTale koI paNa prANInI hiMsA karaso nhiiN| 5. je saMsAra nA duHkho ne jANa cha te kadI pApAcaraNa karatAja nthii| 6. prAzakti mANasa ne sAcesAca parigraha kahayoM cha / 7. game teTalu vadhAre bhale to paNa je parigraha na karai ane grevI parigRha vRtti thI hamezA dUra rhevu| 8. sadA hitakArI vacana bolavA joiye / 9. koI nI koI paNa cIja vastu ApaNa ne prApavAmA na pAve tyA sudhI ___kadIye levI joIye nhiiN| 10. buddhizAlI mANase mana vacana thI na to koI ne utArI pADavo joIye na koInI mithyA prazaMsA karavI joIye / 11. samabhAva neja caritraya kahayu cha / 12. sadA satya mAM sudRr3ha rahavaM joIye / 13. saghalI tapazcaryA mAM brahmacarya zreSTha tapa cha / 14. karma sadA karma karanAra nI pAchala pAchala ja cAlatu rahe cha / 15. saghalAM dAna mAM abhayadAna moTu cha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83] 16. je koI bolo te bolatA pahalA vicAra karIneja bolo| -zrI mahAvIra vaannii| 4. prazasti ke akSara isa prakAra khude hue haiM: "bhayavAn mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti mAuNTa prAbU bhagavAna mahAvIra staMbha nakkhI talAva apara pIra saM 2502 ( vi. saM. 2032 ) mA ru. 17001 sad upayoga karI zilpI kAzIrAma bo. dave pAse taiyAra karAvI nagara pAlikA prAbu parvata ne saMrakSaNArtha arpaNa kIno ane udghATana tArIkha 12-11 1975 I. zrI tulasIrAmajI jilAdhIza sirohI nAM varad haste tithI kArtika sudI 9 saMpanna dhayare, / / shubhmstu||" 5. gujarAtI meM 'bhagavAna mahAvIra staMbha' darja hai|| 6. sabase nIce hI nIce, 3 phITa 10 inca lambI aura 9 inca moTI paTTI para aMgrejI meM lAla akSaroM meM bhagavAna mahAvIra ke upadeza (Teachings of Lord Mahavir) likhA huA hai aura phira bhagavAna mahAvIra ke upadeza krama 1 se 6 taka aMgrejI bhASA meM kAle akSaroM meM bane hue haiN| Teachings of Lord Mahavira I. Religion is the highest bliss. Religion means non violence, restraint and penance. Even gods law before bim who is firm in religion. 2. Forgiveness, Contentment, Simplicity and modesty are four entrances to religion. 3. Humility is the root of religion. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) 4. Their own lifo is done to all creatures. Pleasures are delightful and pains distasteful to all. Death is unpleasaot and living dear to all. All creatures wish to live. Some how, living is pleasant.' 'Hence, do`not kill any creature. 5. Afwije man," kilowing the panggi Fof the world, never commits sins 6. - lo-fact, atachment is said to be Parigraha. Do not board though you have excess of anything. Keep aloof of all attachments. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [85] pariziSTa 4vividha-kArya bhagavAna mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti mAuNTa pAbU ne jo sAhityika, sAmAjika aura sArvajanika kArya sampAdana kiye, unakA ullekha savistAra . isa pustaka ke antima bhAga meM aura pariziSTa. 3 meM bhagavAn mahAvIra staMbha meM - kiyA gayA hai| tatpazcAt, samiti ke vividha kArya kA vivaraNa denA zeSa raha jAtA hai| jisameM 1. zrI mahAvIra rilIpha phaNDa, 2. zrI mahAvIra pustakAlaya kakSa, 3. zrI mahAvIra kalA. kakSa, aura 4. tRtIya AbU parvata zarad samAroha kI pradarzanI meM 'mahAvIra kakSa' kA Ayojana sammilita hai / samiti ne ahiMsA-prakAra kA kAma bhI kiyA hai| 1. zrI mahAvIra rilIpha phaNDa samAja ke nirdhana,niHsahAya aura garIba logoM kI jIvanopayogI kAryoM meM sahAyatA pahuMcAne ke uddezya se ' sthApita kiyA gyaa| samiti isa kArya ke lie, samucita dhana saMgraha nahIM kara sakI, phira bhI bhagavAna mahAvIra ne jo dAna kI mahimA variNata kI hai, usake anumodanArtha, sAMketika sahAyatA pahu~cAI gaI hai| mAuNTa AbU ke blAINDa rihebileTazana (andha punarvAsa) kendra ke nirdhana prazikSaNArthiyoM ko 50 UnI sveTara khAdI bhaNDAra se kharIda kara diye gaye jisameM samiti ke ru. 360) kharca hue| isI prakAra AbU ke janarala hospiTala ke rogiyoM ke lie 6 UnI kambaleM kharIda kara dI gaI jisameM 294) rupaye kI rakama kA sadvyaya huaa| isa prakAra kula rakama rupayA 654) zrI mahAvIra rilIpha phaNDa meM lgii| ___ 2. zrI mahAvIra pustakAlaya kakSa samiti ne sAMskRti aura parvatIya nagarI prAbU meM jaina sAhitya vizeSakara bhagavAna mahAvIra ke jIvana upadeza kI aora jana sAdhAraNa kI ruci bar3hAne hetu, yaha nizcaya kiyA ki nagara pAlikA AbU parvata para 'bhagavAna mahAvIra kakSa' sthApita kiyA jAve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [86] " aura isa kArya meM samiti kA zrI zAntisadana TrasTa ke zrI devAjI mahArAja kI preraNA se, 5000 ru. kI rakama, kucha varSoM pUrva pustakAlaya ke liye nagarapAlikA meM jamA thI, vaha bhagavAn mahAvIra kakSa ke liye upayoga meM lAI gaI / nagarapAlikA ne etadartha mahAvIra kakSa ke liye lohe kI almAriyA~ aura pustakeM kharIdI haiM aura samiti ne bhI kucha kImatI pustakeM rupayA -238) 25 meM kharIda kara zrI mahAvIra pustakAlaya kakSa ko bheMTa kI hai jinameM se 'sammaraNa - sutta' ' zramaNa bhagavAn mahAvIra' (aMgrejI bhAga 1-5 ) vizeSa mahatva kI haiN| zrI devAjI mahArAja zAnti sadana ne bhI 'tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra citra saMpuTa' nAma kI mUlyavAn pustaka bheMTa kI jisameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana aura upadeza ko raMgIna citroM meM pradarzita kiyA gayA hai / J 3. zrI mahAvIra kalA-kakSa - prAcIna arbuda ( AbU ) parvata aura pradeza meM, jaina sthApatya ke kaI bhUtala bhagnAvazeSa haiN| vizeSakara purAtana samRddhizAlI candravatI vidhvaMsa jaina nagarI meM aisI kaI kalAkRtiyA~ aura mUttiyA~ milI haiM, unakA saMgraha bhagavAn mahAvIra ke nAma se kalA-kakSa kAyama hokara, usameM kiyA jAve / yaha yojanA AbU parvata para hI kAryAnvita ho, aisA samiti kA sujhAva rahA hai / etadartha samiti ne rAjasthAna ke purAtatva aura prajAyabaghara vibhAga ke saMcAlaka mahodaya ko prAbU parvata kI rAjakIya kalA - vIthikA meM candrAvatI kI prAcIna khaMDita jaina mUrtiyoM kA saMgraha karA bhagavAna mahAvIra ke nAma se kalA-kakSa kholane kA subhASa prastuta kiyA / aisA mAluma huA hai ki rAjakIya kalA vIthikA meM prAcIna sundara kalAtmaka bhagnAvazeSa lAye jA rahe haiM / prAzA kI jAtI hai ki rAjakIya kalA bodhikA prAbU parvata para, bhagavAn mahAvIra ke nAma se rAjya sarakAra kalA kakSa khole jisase deza zraura videza ke paryaTaka, prAcIna sundara aura utkRSTa jaina kalA ke namUnoM ko dekha kara, AbU ke prAcIna sA~skRtika gaurava kI anubhUti kara sake / samiti isa dizA meM kevala sujhAva hI dene meM agrasara rahI hai / bhaviSya meM, samiti isa ora pragati kI kAmanA karatI hai / " antima samiti ne tRnIya zarad samAroha ke antargata jo pradarzanI mAuNTa AbU para 21 akTUbara se 15 navambara taka prAyojita huI usameM 'mahAvIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [87] kakSa' lagAyA aura usameM prAgantuka yAtriyoM aura prAbU ke nAgarikoM ko, bhagavAn mahAvIra ke jIvana prasaMga ke raMgIna citroM kA pradarzita kiyA evaM vizva-vikhyAta delavAr3A jaina mandira ke kucha prAcIna bhagnAvazeSa kalAkRta namUne bhI mahAvIra kakSa meM darzanArtha rakhe gye| mahAvIra kakSa meM zrI kAntI rAMkA, presa phoTogrAphara, sAdar3I ne bhI kaI kalAtmaka sundara citra pradarzita karane ke.. liye diye jisase mahAvIra kakSa kI zobhA meM cAra cA~da laga gaye / isa avasara para, delavAr3A jaina mandira se, Traka vAhana para sundara jaina saMskRti pratIka jhAMkI bhI sajA kara, 21-10-1975 ko, tRtIya zarad samAroha ke upalakSa meM vizAla zobhA-yAtrA (savArI-julUsa) meM sammilita hone ke liye, rAjapUtAnA klaba le jAI gii| zarad samAroha savasara para, jaina saMskRti pratIka jhAMkI aura pradarzanI meM mahAvIra kakSa, ke saMcAlana meM 430)50 rupayA samiti kA vyaya huaaa| ahiMsA-pracAra ke liye, samiti ne AbU parvata kI mukhya sar3akoM para, zikAra aura vana-vRkSa kATane ke roka bAvatA borDa lagavAye jisameM rupayA 363)50 kharca hue| bhagavAna mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti ko kArya saMcAlana karane meM zrI kalyANajI paramAnandajI per3hI delavAr3A ke karmacAriyoM ___ kI pUrI sahAyatA milI jisake liye samiti unakA AbhAra mAnatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [88] pariziSTa-5 jaina dhvaja kI viziSTatA jaina samAja kA yaha sarvamAnya dhvajacaMca parameSThI kA pratIka rUpa-pAMca raMgoM meM pradarzita kiyA gayA hai dhvaja ke pAMca raMgoM kI pahacAna isa prakAra hailAla raMga................siddha pIlA raMga............. prAcArya sapheda raMma.................."arihaMta * harA raMga ............"upAdhyAya kAlA raMga ................sAdhu baja.ke. uparokta pAMca raMga, * pAMca mahAvrata rUpa se bhI * isa prakAra sUlaka haiM-sAla raMga........ satya, pIlA raMga.......: acaurya, - sapheda raMga........ ahiMsA, harA raMga......."brahmacarya, aura kAlA raMga......"aparigraha / maMca parameSThI meM ahaMta aura mahAvrata meM ahiMsA kA vizeSa mahattva hone se, sada raMga ko madhya meM rakhA gayA hai| dhvaja ke bIca meM caturgati pratIka rUpa svastika ko darzAyA gayA hai / svastika ke Upara tIna bindu hai jo samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra ke sUcaka haiN| tIna binduoM ke Upara arddha caMdra siddhazilA ko lakSita karatA hai aura arddha-candra ke Upara eka bindu hai jo mukta jIvana arthAta mokSa kA sUcaka hai| 000 ja jaina saMskRti meM svAstika kA vizeSa mahattva hai ataH isako dhvaja ke bIca meM rakhA gayA hai| caturgati saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa hai aura isa se Age bar3ha kara ahiMsA ko AcaraNa meM lAne aura arhanta ko hRdaya se apanAne para, nirvANa kI prApti kI jA sakatI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [89]: jaina dhvaja kA raMga aura prAkAra nimna prakAra kA hai lAla raMga : siddha pIlA raMga : prAcArya sapheda raMga arihaMta harA raMga : upAdhyAya kAlA raMga : sAdhu 000 Wan .: satya rder acaurya "ahisA brahmava -maparigraha noTa : 1. dhvaja kA zrAkAra : lambA corasa 2. lambAI-caur3AI: 3x2 3. lAla, pIlA, harA, kAlA raMga kI paTTiyAM samAna 4. sapheda raMga kI paTTI : pratyeka dUsare raMga kI paTTI se dugunI - 5. svastika kA raGga kezariyA / jaina dhvaja praura jaina pratIka kA vivaraNa 'bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ nirvANa mahotsava' mAhitI vizeSAMka pRSTha 367-369-370 se sAbhAra pranukti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-5 bhagavAna mahAvIra 2500 vAM nirvANa mahotsava samiti, mAuNTa pAbU, tArIkha 5-1-1915 I. se 16-12-1977 taka lekhA--vivaraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kharca [06] ruH paise 264)00 zrI sadasyatA zulka khAte samiti ke sabasyoM se 13827)00 zrI sahAya phaNDa khAte ru. 101 yA usase adhika dhana rAzi bheMTakartAmoM hai| 501) ru. zrI gautama bhAI sau. zAha ahmdaabaad| 501) ru. zrI pukharAjajI hIrAcandajI, saaddd'ii| 501) ru. seTha zrI kalyANajI paramAnandajI . peDhI, sirohii| 501) zrI jodhasiMha mehatA, udayapura 19190) 20 zrI mahAvIra stambha nakkhI jhIla mAuNTa prAbU khAte 430)50 zrI mahAvIra kakSa tRtIya mAbU zarad samA. roha pradarzanI bAte 238)25 zrI mahAvIra pustakAlaya, prAbU parvata khAte 654)00 zrI mahAvIra rilIpha phaNDa anukampA dAna khAsa 363)50 zrI ahiMsA pracAra khAte 51)20 'bhavAna mahAvIra aura Adhunika yuga' nibaMdha pratiyogitA khAte 6)00 sAhitya prakAzana zramaNa paramparA kI rUparekhA pustaka prakAzana khAte www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jamA kharca ru. paM. 501) ru. guru zrI zAntisadana TrasTa, prAbU. .. 425)25 sTezanarI, rasIda bukeM aura vijJaptiyA~ zrI devAjI mahArAja se| . 93)85 yAtrA kharca khAte 301) zrI sarUpacandajI dUgar3a, ahamadAbAda 126)10 posTeja khAte 1000) seTha zrI kastUrabhAI, kAlAbhAI mahamadAbAda 87)60 paracuraNa khAte 251) khelazaMkarajI durlabhajI, jypur| 1009)00 zramaNa saMskRti pustaka chapavAI usake pracaMnA 500) DA. eca. ema. poravAla, bAbacI mahArASTra prakAzana, ajamera ko cukAye 201) zrI kaMvarasenajI jaina, pAbU / 22675)45 1001) zrI rAmacarajI jaina kANTrakTara, paabuu|| 250) zrI rAjarUpajI TAMka, jypur| 244)51 zrI pote bAkI jamA 250) zrI vimalacandajI surANA, jypur| 22919)96 232)06 prAja tA. 22/6/78 taka dI 121) zrI amaracandajI hIrAcandajI, jayapura / 251) zrI abhayakumArajI mAMDiyA, jypur| sirohI kaoN. li. baiMka pAbU meM jamA haiM 501) zrI riSabhacandajI pugaliyA, jayapura / 12)45 keza buka meM hai koSAdhyakSa ke pAsa 400) zrI himmatasiMhajI galuDiyA, jayapura / 501) zrI zivasiMhajI galuDiyA jayapura / 2500) zrI zAntideva sevA samiti, bambaI / * 51) zrI bhagavAna mahAvIra 2500 vo kalyANaka mahotsava samiti, udayapura / 301) ru. zAha zrI dalIcaMda nAnacaMda navasArI [91] www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 101) zrI geMdAlAlajI, jayapura 201) "; " " " " " yogeza kumArajI, jayapura mAlI rAmajI, jayapura rAjakumArajI, jayapura "" 125) 161 ) 101) " "1 71 " indrajI, jayapura 101 ) " bharatabhAI mohanalAla koThArI, lAlajI, jayapura narendrakumArajI, jayapura lAlacandajI, jayapura brahamadAbAva 101) zrI bharata bhoI knAla, himadAbAda 301) " zaMkaralAlajI bAgarecA, rAjasthAna jvelarsa, bAbU 201) zrI ghanazyAmajI pAmecA, prAbU "} 'ana maMtrI saMgha, grIna pArka, maiI dillI " kuzAlasiMhajI galuDiyA, jayapura " campakalAla amIcanda bhAI, bhAvanagara [ uu]
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jamA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [6] 251) " jauharIlAlajI paTavA, jaitAraNa 101) " vIracandajI hajAdImalajI, zivagaMja 101) " pemAlAlajI jhaverI, ahamadAbAda 13827)06 .8507)25 zrI yAtrIgaNa khAte / - rUpayA 101) se kama dhana-rozi bheMTakarmA bAtriyoM se 321)71 byAja baTTA khAte, dI sirohI DisTrikTa komaziyala ko-pIpareTiva baiMka li. mAuNTaM AbU se 12919)96 kula yoga nirIkSaka hai. bAbUlAla zAha, munarnoma, zrI 10 maNIlAla narasIrIma lekhApAla ha. jodhasiMha mehamI, cIpha mainejara, delavAr3A zvetAmbara jaina mandira, seTha zrI kalyANaMjo paramAnandajI peDhI zrI velavAr3A zvetAmbara jaina mandira, mAuNTa prAbU delavAr3A mAuNTaM pAbU mAuNTa prAbU koSAdhyakSa, bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ maMtrI, bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ narvANa mahotsava samiti, mAuNTa prAbU nirvANa mahotsava samiti, mAuNTa, pAbU www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ . "bhagavAn mahAvIra 2500vA~ nirvANa mahotsava samiti prAbU parvata kI ora se jo bhI kArya huaA isameM dAnadAtAmoM kA yogadAna to hai hI isake alAvA isa samiti ke adhyakSa sva. zrI jodhasiMha mehatAjI kA vizeSa evaM ullekhanIya yogadAna rhaa| Apa mana, vacana va karma se jovana paryanta mahAvIra bhakta rhe| aApane isa adhika umra meM cIpha mainejara zrI delavAr3A jaina mandira ke kArya kI vyastatA ke uparAMta athaka parizrama kara mahAvIra stambha kA nirmANa gAMdhI vATikA, nakkhI jhola prAbU parvata para karA kara mahAvora bhakti va kartavyaparAyaNatA kA paricaya diyaa| - pustaka bhApake hAthoM hI likhI gaI; kintu duHkha hai ki chapa kara pAne se pahale pApa ise dekha na sake paura svarga sidhAra gaye / unheM samiti ke sadasyoM ko prora se zraddhAJjali arpita hai|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com