Samipya 1992 Vol 09 Ank 01 02

Author(s): Pravinchandra C Parikh, Bhartiben Shelat
Publisher: Bholabhai Jeshingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535783/1

Page #1

[Vol. IX April-Sept., '92]
વિનિમયા)
JOURNAL
OF B. J. INSTITUTE
OF LEARNING & RESEARCH
AHMEDABAD
2lalia
Editors :
Praveenchandra C. Parikh
Bharati K. Shelat
Assist. Editor : R. T. Savalia
SHETH BHOLABHAI JESINGBHAI INSTITUTE
OF
LEARNING & RESEARCH
AHMEDABAD

Page #2

Page #3

JOURNAL OF B. J. INSTITUTE OF LEARNING & RESEARCH
SĀMĪPYA
April, 1992–September, 1992
V. S. 2048, Caitra-V. S. 2048, Bhādrapad
લેખાની અનુક્રમણિકા
૧. આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ
૨. ચાંગશાસ્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેચી યાગપદ્ધતિ
૩. ભક્તિ મીમાંસા
૪. 'કાવ્યાદેશ'માં ગુણાલ કાવિવેક
૫. અજામિલ આખ્યાન અને ગુનિધિચરિત્રની તુલના
૬, વીસાવડી, નગવાડા અને ઝીઝુવાડાની પુરાવસ્તુકીય સ્થળતપાસના હેવાલ
ગ્રંથસમીક્ષા
Vagharis of Gujarat: An Ancient Tribe (Facing Crucial Change and Anti-Historical Process)
“મનુભાઇ પંચાળી ‘ક
પ્રવીણચંદ્ર પરીખ
વાસુધૈવ વિ. પાઠક
જાગૃતિ પડથા
અનિલ કે, શાસ્ત્રી
ભારતી શૈલત આર. ટી, સાલિયા
J. M. Malkan
VOL. IX Part III
૧
૧૦
૨૦
૨૪
૨૯
૩૮
૪૫
1-39

Page #4

આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ *
મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક
[૧] આ ગૌરવભર્યા પ્રસંગે મને આપણી દીર્ઘકાલીન સંસ્કૃતિનાં પ્રશંસનીય લક્ષણો અને ક્ષતિઓ વિષે કહેવાનું સૂચવાયું છે.
જે સંસ્થાએ પચાસ વર્ષથી ભારતીય સંસ્કૃતિ અને ભારતીય ઇતિહાસ વિષે પાયાનું કામ કર્યુ છે, અને જેના પાયામાં આચાર્યમણિ આનંદશંકરભાઈ જેવા પ્રાજ્ઞપુરુષ છે તે આવી અપેક્ષા રાખે તે ઉચિત છે.
સગવડ ખાતર પ્રાચીન ભારત હર્ષના સમય સુધી છે, અને તે પછીના ૩૦૦-૪૦૦ વર્ષ સંક્રાંતિકાળ છે, તે પછીથી મધ્યયુગના નામે ઓળખાતો ગાળો અને તે પછી ૧૮૨૦ થી અર્વાચીન કાળ શરૂ થાય છે, તેવું માળખું માનીને ચાલું છું.
ઉષાની સ્મૃર્તિ અને પ્રકાશ જેમાં દેખાય છે તે વૈદિક યુગ પુરુષાર્થ, બુદ્ધિને છે અને આત્મશાધન, કરણા. તપસ્યા વગેરેથી શોભતો ઉપનિષદ, બુદ્ધ અને મહાવીરને કાળ પ્રધાનત: આ બે ગાળામાં પ્રાચીન સમય સમાઈ જાય છે, તેમ માનીને હું ચાલું છું.
આ ગાળાની આપણને અને અન્યને પણ પ્રેરણા અને પ્રકાશ આપે તેવી સિદ્ધિઓ કઈ લાગે છે? હું ચાર પાંચ ગણુાવીશ.
એક તો “g૬ વદિા થાય વનિત’વાળો અપૂર્વ અનુભવ છે. પરમાત્મા એક અને એક જ છે. પણ ડાઘા વિદ્વાન લોકો તેને વિવિધ નામ આપે છે. વિવિધતા નામમાં છે. વસ્તુ તે એક જ છે. આ મહાન સત્ય આદિથી છેક રામકૃષ્ણદેવ અને ગાંધીજી સુધી પ્રવત્યુ છે. શાંતિ-સુમેળ-સહકાર ઇરછતા આ જગત માટે એ સંજીવની છે. વિવિધતા છે જ. રંગની, રૂપની સ્વરની, ભાષા, અને ભંગીની-વિવિધતા છે જ. પણ તેને વિરોધ ન માને, વિરોધ ન બનાવો, કારણ કે, તેની નીચે એક જ તત્ત્વ છે. સર્વત્ર એ એક જ છે. તેને અલ્લાહ કહે, ઈશ્વર કહે, પિતા કહે, ગમે તે કહેતેથી વસ્તભેદ થતો નથી. આ સમજીએ તો કેટલા બધા ઝગડા શમી જાય? દક્ષિણ આફ્રિકાના અને કે અમેરિકાના હબસીઓ કે આ દેશના હિન્દુ-મુસલમાનના ઝગડા ન રહે. એ કાળની આ સર્વોત્તમ અનુભૂતિજન્ય વાણી છે.
ભો. જે. વિદ્યાભવનના સુવણજયંતી મહોત્સવ પ્રસંગે તા. ૧૩-૫-૯૨ ના રોજ અપાયેલ સુવર્ણજયંતી મહોત્સવ વ્યાખ્યાન.
આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ ]

Page #5

આવી જ બીજી વાત એહિકજીવન વિષેની સમ્યક સમજ છે.
આ શરીર, આ ઇન્દ્રિયો, આ મન ને વાચા-ઇલ્યુઝન કે માયા નથી, કે નથી તે આપણું દુશ્મને, તે આપણા મિત્રો સહાયકે છે.
भद्र कणेभिः श्रुणुयाम देवाः भद्रं पश्येमाक्षभिर्वजत्राः ।
स्थिरस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ।। કાનથી સારું સાંભળીએ, આંખથી સાર' જોઈએ, અંગે સુદઢ રહે, આ બધાની મદદથી આપણે દેવોએ આપેલું આપણું આયુષ્ય વીતાવીએ, આ પ્રાર્થના છે. અને આયુષ્ય પણ કેટલું? ગીરેન શાહ શત’ સે વર્ષ જીવીએ. કાનથી સાંભળીએ. આંખથી જોઈએ. નહીં તે ૫થ્થર જ છે તેમાં નવું શું? આપણે પથ્થર થવા અવતર્યા છીએ? રંગ-રૂપ-સૂર-સ્વાદ અને તેમાંથી ઊઠતા અર્થે ઇન્દ્રિયો અને મન દ્વારા આપણે સકારીએ.
જીવનનો સ્વીકાર, જીવનને ઇન્કાર નહિ તે આ કાળનું લક્ષણ છે. ભાગેડુ કે પરલોકઅભિમુખતા ત્યાં નથી, એથી કહ્યું:
आत्मानं रथिनं विद्धि, मन: प्रग्रहमेव च । बुद्धिं तु सारथिं विद्धि, शरीर' स्थमेव तु ॥ कठोपनिषद्, व. ३, लो. ३ इन्द्रियाणि हयान्याहविषयांस्तेषु गोचरान् ।।
આ નિયમનોવુ, માસ્વાદુનિવિન: ઠ, ૩. ૨, મો. 9 કષિના કહેવા મુજબ મનીષીઓ-મનને જાણવાવાળા-ઇન્દ્રિયો-મન-આત્મા ત્રણેથી સંયુક્ત આ જગતને ભોગવે છે. ઇન્દ્રિયોને તેને ખેરાક આપે છે. તેના ગોચરે છે. પણ લગામ હાથમાં રાખી છે. વગર કારણે ગોચરમાં ઘડાને પડ્યા રહેવા દેતા નથી. હા, મન પર બુદ્ધિની લગામ છે.
આ પ્રકારનું જીવન જીવતાં એમને એક નવું સત્ય હાથમાં આવ્યું છે, જેને ઉપયોગ આજના સમૃદ્ધિવાળા યુગમાં અંજાઈ ન જવાય તે માટે જરૂરી છે. તે એ છે કે, ઇન્દ્રિયોના ભોગનું સુખ અમુક હદ સુધી છે. તેની ઉપરવટ જાઓ છો તો તે સુખ ઘટતું જાય છે. ઇન્દ્રિયોની આ મર્યાલ છે. તે મર્યાદા જાણીને વ્યવહાર કરવો. વર્તમાન અર્થશાસ્ત્રમાં તેને “લે ઓફ ડીમાનીશીંગ રિટર્ન કહે છે. ખેતરમાં પચીસ ગાડી ખાતર નાખ્યું, પચીસ મણ અનાજ પાયું. બીજી વધારાની પચીસ ગાડી ખાતર નાખીએ તે પચીસ મણને વધારે નહીં થાય. કદાચ વીશ મણને થશે. ત્રીજી વાર વધારાનું પચીસ મણ નાખ્યું તે પંદર મણ જ વધશે. આ ઘટતી પેદાશને કાયદો ઇન્દ્રિયસુખોને લાગુ પડે છે. આ ન સમજનાર યયાતિની દિશામાં સપડાય છે. આ જે સમજાય તે વધુને વધુ ઊંચા જીવનધોરણની ઘેલછા-દોડ ન રહે. મન, બુદ્ધિ, ઇન્દ્રિયોનું સુખ ભોગવીએ પણ આ મર્યાદામાં.
જગતના ત્યાગ નહીં પણ તેને ગાંડ ઉપભેગવાદ પણ નહીં. સમ્યક ઉપભેગ. તથાગતે કહ્યું કે “તમારી વીણાના તાર એટલા તંગ ન રાખજો કે તે તૂટી જાય. સંગીત જ ન રહે તેમ જ તમારી વીણાના તાર એવા પણ ન રાખજો કે તેમાંથી સંગીત ઊઠે જ નહી.” આ વિચારમાંથી નવું દર્શન પ્રાપ્ત થયું છે.
विद्यां चाविद्यां च, यस्तद्वेदा भयं सह । अविद्यया मृत्यु तीर्वा, विद्ययामृतमश्नुते ॥ ईशोपनिषत, "
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, ૧૫-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #6

વિદ્યા અને અવિદ્યાને સાથે જાગૃા. વારાફરતી પશુ નહીં. સાથે; તા અવિદ્યા (સાંસારિક વિદ્યાઓ-વિજ્ઞાન વગેરે)થી મૃત્યુલેાકના ટાઢ-તાપ, ભૂખ, તરસ વગે૨ે દુ:ખા દૂર થશે, પણ તે ચિત્તશાંતિ અમૃતત્ત્વ નહીં આપે. તે તેા વિદ્યા(આધ્યાત્મિક જ્ઞાન)થી જ મળશે. આ એક સ’પૂર્ણ અવિનાશી વિચાર આપણને મળ્યો છે. જેમાં વાજબી સ્વીકાર અને વાજખી ઇન્કાર રહેલા છે.
[૨]
આની જ ઉપપત્તિ જેવી વાત મનુષ્યને આ બધી સૃષ્ટિ, સમગ્ર વિશ્વ કરતાંયે જુદા અને ઊંચેરા બનાવે છે. ક્ષયતિન્દ્વજ્ઞા મ્. સમુદ્ર વિશ્વ, કાટ્ટાનકોટી સૂર્યાં, ગ્રહમાળાઓ, આકાશગંગાઓ આ બધાં કરતાં મનુષ્ય દશ આંગળ ઊંચા છે. કારણ કે તે પેાતાને અને બહારના જગતને જાણી મૂલવી શકે છે. મનુષ્યના આવા મહિમા કાણે કર્યો છે ?
ડાઘા પાલે કહ્યું છે કે માસ એક. તકલાદી રાડા જેવા છે. ક્ષણુમાં પશુ તે વિચાર કરતું રાડુ છે. એટલે મોટા પહાડ તેને કચરી નાખે તેા પણ કારણ્ કે તેને જાણુ છે કે હું કચરાઉ છું. પહાડને જાણ નથી કે તે ચરે
મનુષ્યને મળેલું વરદાન છે.
ભાંગી જનારુ... રાડુ.. મનુષ્ય જ મેઢા છે, છે, સ્વચેતના તે જ
આ ચેતનાને જોરે તે પેાતાનું અને બહારના ગતનું અવલાકન–તટસ્થ અવલોકન કરી શકે છે, જેમાંથી જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, પ્રજ્ઞા જન્મ્યાં છે, જેમાંથી સાક્ષીભાવે કર્તાભાવ ઊભા થયો છે.
આ સસ્કૃતિની છેલ્લી સિદ્ધિ છે કમ”ના કાયદાની શેાધ, અને તેના સ્વીકાર. આ જગત ક્રમથી ચાલે છે તે તા દરેક એપગા માણુસ અનુભવે છે, પશુ તે કમળના કાયદા મુજબ ચાલે છે તે યોગ્ય સ્વરૂપમાં બધા અનુભવતા નથી.
સામાજિક કે વૈયક્તિક રીતે જે પરિણામેા આપણે જોઈએ છીએ તે આપણા સામાજિક કે વૈયક્તિક કમ`નાં પરિણામા છે. આકાશના કાઈ દેવતાઓ કે ત્રિાકના નાથ યદયા-મરજી પડે તેમમાણુસ પર સુખ કે દુ:ખ ફૅ'કથા નથી કરતા. કમ` જ મનુષ્યના સુખદુ:ખનું નિયામક છે. બુદ્ધે કહ્યું, “ક” તે જ તારી નૌકા છે, કમ` તે જ તાડૅ' ભાથુ છે.” આપણે કહીએ, કર્યું તે જ તારા મેક્ષ કે તારુ બંધન છે. એટલે કર્માં તપાસવાં, સુધારવાં અને આ ધરતી પર જ મેાક્ષ મેળવવા. માઁ ન તપાસી, ન સુધારી, અહીં જ બંધનનું નરક ભાગવવું.
કમ" તે બંધન નથી, વેઠ નથી. તે મુક્તિનું દ્વાર છે. તમારાં કર્માએ તમને નુકસાન કર્યુ હોય તા માથે હાથ દઈને રાવાની જરૂર નથી. ક સુધારા એટલે સટ ટળી જશે. અધારા ખાડામાં પગ પડયો, મચક્રાડાયા. ફરી બેટરી લઈને ચાલા. ખાડે। પૂરી દે એટલે બંધન કપાઈ ગયાં. પાછલા સમયમાં આ ક્રમ વાદ દૈવવાદમાં પલટાઈ ગયા. સ્વાદિષ્ટ મીઠી દ્રાક્ષના દારૂ થયા અને આપણે બાષા, ગબડતા રહ્યા. આ સંસ્કૃતિમાં તેા કર્યાંથી જ સ`સાર પડે અને કમ` જ એમાંથી બહાર માણે તેના સ્વમુક્તિને પરવાના અપાયા છે.
આ બધા ચિંતનની એક બહુ મૂલ્યવાન આડકતરી અસર એ કાળે થઈ તે છે નમ્રતા અને સહિષ્ણુતા, અપાયુષી માણસ માટે સત્ય એ માર્ગ છે, મુકામ નહીં. તે ઉપરાંત, સત્યનું આપણે કદાચ એક પાસું જ જોયુ... હાય. ભલે તે દૃઢ અને તેજસ્વી હોય, પશુ એક પાસું જ હાઈ શકે.
આપણી "સ્કૃતિનાં ભરતીઓટ ]
la

Page #7

બીજા પાસાં બીજા કોઈ નેતા છે. તે આ સત્યના પૂરક હેય કે વિરોધી યે હેય. આથી જો ખેજ ચાલુ જ રાખવી હોય તે સહિષ્ણુત્તિ સહજ અને અનિવાર્ય છે.
વૈદિક ઋષિઓ બધી બાબતમાં એકમત નથી. બધા ઋષિઓ અવશ્ય છે. તેવું જ ઉપનિષદ વિષે. તેમાં વિવિધ વિચારવાળા ઋષિઓ છે. એટલે તે એ જ ઉપનિષદમાંથી દૈત, અહંત, ભક્તિ, જ્ઞાન, યોગ-આમ વિવિધ વિચારોને પોષણ મળ્યું છે. શંકરાચાર્ય, રામાનુજ, મધ્વ, વલ્લભાચાર્ય બધા એ જ ઉપનિષદમાંથી પોતાના વિચારોનું સમર્થન શોધી શકયા છે.
આ પરમસહિષ્ણુતા હોવાથી તેને પ્રમાણુ ન માનનારા, યજ્ઞ હિંસા વિરોધી, પુરોહિત પ્રયાને બિનજરૂરી ગણનાર, અને જન્મગત વર્ણવ્યવસ્થાને અમાન્ય કરનાર બુદ્ધ કશીય ચિંતા, ભય કે વિરોધ વિના ચાલીસ વર્ષ સુધી કાશીથી કપિલવસ્તુ અને રાજગૃહથી વૈશાલી બધે વિહરી શક્યા છે. આજે એના જ પરમ સહગામી જેવા ગાંધીની પ્રાર્થનાસભામાં હત્યા થાય છે, અને એ પ્રસંગે હત્યારાને અભિનંદને અપાઈ સાકર વહેચાય છે. યુદ્ધના સમય અને આ સમય વચ્ચે કેટલું બધું અંતર છે. તેને આથી સારો પુરાવો બીજે નથી.
આ ઉકાપાત જે ફેરફાર કેમ થયો? સ્વરાજને મહિમા ગાનારા મંત્રો વેદોમાં છે. રાજ પ્રજાનું ભલું ન કરે તો તેને ઉઠાડી મુકાય તેવું પણ છે. વેદોમાં સભા છે, સમિતિ છે, સભામાં
ટાદાર વક્તવ્ય આપે તેવા પત્રો માંગતી પ્રાર્થનાઓ છે. તો પછી તેર વર્ષની ગુલામી આવી કેમ? આ તપાસવું તે મુક્ત થવાની પહેલી શરત છે.
સીસે એથેન્સના લોકોને કહેલું, “આત્મવિશ્લેષણ વિનાનું જીવન વ્યર્થ છે.” આપણે કઠોર આત્મવિશ્લેષણ કરવું પડશે. સ્વરાજ આવ્યું છે તે અધુ" જ સત્ય છે. સભા સમિતિ આજે પણ છે. પણ ત્યાં સાચું બોલનારા કેટલા? રાજ્ય બદલાય છે, પણ રાજ્યકર્તાની તરાહ બદલાય છે ખરી? નથી બદલાતી? તે આત્મવિશ્લેષણ જ એક માત્ર ઉપાય છે. એ જ સંસ્કૃતિનું લક્ષણ છે.
આપણી કે બીજી સંસ્કૃતિ વિષે અભાવ અનુભવતી વખતે આપણે કેટલીયે વાર ભૂલી જઈએ છીએ કે સંસ્કૃતિ એ પ્રાપ્ત સંસ્કાર છે, આનુવંશિક વાર નથી. આ પ્રાપ્ત સંસ્કાર ચીવટ અને વિચારપૂર્વક એક પેઢીએ બીજી પેઢીને આપવા પડે છે. એમાં ભંગાણ પડે કે તે વિકૃત સ્વરૂપે અપાય તો પરિણામે ઊંધા જ આવે છે.
સંસ્કૃત પંડિતની દીકરીમાં પંડિતની બુદ્ધિ આવે પણ તે જન્મથી જ સંસ્કૃત બોલતી ન થાય. સંસ્કૃત શીખવું તે પ્રાપ્ત સંસ્કાર છે. પારધિએ પોપટના બે બચ્ચાંને બે જુદે જુદે ધેર તેમાં અને બંને જુદી જ ભાષા બેલતાં શીખ્યાં તે વાત જાણીતી છે. ગ્રેહામ વોલેસે આ વાતનું ! વિવેચન કર્યું છે. તે ગ્રંથનું નામ છે “અવર સોશિયલ હેરિટેજ”. નવા જગતને સમજવા માટે આ પાયાને સંથ ગણાય છે. તેમાં તેણે વિશદતાથી એ સમજાવ્યું છે કે લંડન થેમ્સ નદીને કાંઠે છે, તેમાં પુષ્કળ પાણી છે, પણ જે હાઈડ્રોલિક એન્જિનિયરિંગ અને તેની જોડિયા વિદ્યાઓ ન ભણાવાય તે પાંચમે કે દશમે માળે રહેનારા તરસ્યા મરી જાય. એટલે કે આપણી વર્તમાન સંસ્કૃતિ પ્રાપ્ત સંસ્કાર છે, તે ચીવટપૂર્વક આપવા પડે છે. આપોઆ૫ ઊગી નીકળતા નથી.
[૩] * મહિમાવત મૂલ્યો એ સમયમાં આપણે શોધ્યાં, સેવ્યાં તે આ પછીના સમયગાળામાં નવી પેઢીને આપવાનું ન બન્યું. આથી હર્ષની એક બ્રાહ્મણ અર્જુને હત્યા કરી કારણ કે હર્ષવર્ધનની
સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #8

સહાનુભૂતિ બૌદ્ધો તરફ હતી. આવાં ઉદાહરણે બીજાં મૂલ્યો વિષે પણ આપી શકાય. દા. ત. વેદમાં પણ બહુદેવવાદ છે. પણ બધા દે છેવટે એમાં જ સમાઈ જાય છે. પણ જે સમયગાળો હર્ષવર્ધનના સમયે અને તે પછી શરૂ થયો તેમાં કો દેવ મોટો તેની સ્પર્ધા જ નહીં, તેને વિતંડાવાદ મિથ્યા દષ્ટિ છે. દેવી ભાગવતમાં દેવી જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. બ્રહ્મા, વિષણુ, મહેશ જ્યારે હારી જાય છે ત્યારે દેવીને શરણે જાય છે. તેવું જ શૈવ, વૈષ્ણ અને અન્ય પંથોનું, એટલે કે બધા વિખરાઈ ગયા છે. એકસૂત્રે રહ્યા નથી.
જૂનાં મૂલ્યોને સાચવી રાખવાને થોડા પ્રયતન ચાલુ રહ્યા છે ખરા, પણ તે સંગઠિત નથી. તેઓ સમાજ સ્વીકૃતિ કે ઉપલા વર્ગના આદરના અધિકારી નથી, મધ્યયુગના સંતે આનું ઉદાહરણ છે. એમની વાણી નિર્મળ, પારગામી છે. તેમનું જીવન વેદકાળના બષિઓ જેવું છે. પણ તેઓ બહુ અંશે નીચલા થરના છે. ઉપરના લોકોમાં તેમનું સન્માન નહિવત્ છે. જ્ઞાનેશ્વર અને તેમનાં ભાંડુઓને જનોઈ નથી અપાઈ. તેમને આ હક આપવા માટે બ્રાહ્મણોએ તેમનાં માબાપને આત્મહત્યા કરવાની સલાહ આપેલી. અને તેમણે સ્વેચ્છાએ આત્મહત્યા કરેલી. છતાં સંન્યાસીનાં આ બાળકોને જોઈ ન જ અપાઈ અને કઈવાર ગામમાંથી રાંધવા માટે અગ્નિ પણ ન મળ્યો. આવી નિષ્ફર અસહિષણુતાનું મૂળ ક્યાં છે તે આપણે શોધવાનું છે.
એક કારણ, કદાચ મોટું કારણ, પ્રબળ મુસ્લિમ સત્તાનું આક્રમણ છે. થોડા પણ સંગઠિત અસહિષ્ણુતાવાળા જેહાદી વિદેશીઓના વિજયને ખાળી ન શકવાથી હિન્દુ સંસ્કૃતિએ બહાર અને અંદર તીવ્ર અસહિષ્ણુતા કેળવી હોય. ભય અને આક્રમણ વખતે સમાજ ઉદારતા રાખી શકતો નથી.
આવનારા આક્રમણે વણ, ન્યાતજાતને ઉછેર કરવાને દેવદેવતાઓનો નાશ કરવાનો ઉધામો કર્યો. તેઓ સામાજિક સમાનતામાં માનનારા હતા, તે તેમનું બળવાન પાસું હતું. નીચલા વર્ણના લેકે લોભવશ કે સ્વાભિમાન અનુભવવા મુસ્લિમ થતા જતા હતા. ઉપલા વર્ગના પણ લોભવશ કે સેમિનાથ જેવા તીર્થોને નાશ થયા પછી ત્રિપુરાસુરને હણનારા ત્રિનેત્ર શંકર વિષે અશ્રદ્ધા ધરાવતા
ગયા. નીચલા વર્ષોમાં બુદ્ધને ઉપદેશને રુક્ષ, ગ્રામીણ ભાષામાં સાચવી રાખનારાથી માંડીને કબીરઅખા સુધીના તીખા સંતના પ્રહારોથી વિકળ બની ગયેલા હિંદુ સમાજ પાછો પોતાના જના કોચલામાં પેસી જઈ આક્રમણથી બચવા જીવલેણ પ્રયત્ન કરતો હતે. કાશી, મહાકાલેશ્વર મથુરાનાં મંદિરે ભાંગી ગયાં પણ પિતાના ધર્મનું રક્ષણ કરવા સ્થિતિચુસ્તતાને રાહ તેણે લીધો હતે. પિતામાંના જ જે સંત ન્યાતજાતના, મૂર્તિપૂજાના કે પુરોહિત–પંડ્યાના વિરોધીઓ તરીકે ઊભા થયા છે તેમને મુસ્લિમો કરતાં પણ અકારા લાગતા હતા. તેથી તેમને તે પ્રાણુને બહિષ્કાર કરો અને જૂનું તે જ સારું, તે જ ઈશ્વરદત્ત. અબાધ્ય પ્રશ્નો પૂછવાને જ નહીં. આવું સંકુચિત ઘાતક માનસ બની જવામાં મુસ્લિમ આક્રમકેના વિજય, ઉન્માદ અને જલમે અવશ્ય ફાળો આપ્યો છે. પણ તે પહેલાંયે આ પ્રત્યાઘાતી પ્રવાહ હિંદુ સમાજમાં શરૂ તો થયા જ હતા. તેને ઈતિહાસમાં અશ્વમેધ પુનરુદ્ધાર યુગ કહે છે. ભગવાન તથાગતે વર્ણવ્યવસ્થાને અવૈજ્ઞાનિક અને પરહિત પ્રથાને નિરર્થક કહી યજ્ઞ હિંસાને દઢ મૂલ વિરોધ કર્યો તેની સામેને આ રાજયાશ્રિત પ્રત્યાધાત હતો.
આ જ રીતે મહાવીરે પણ આવો ઉપદેશ આપે. નીચલે સમાજ તેમના ભણી પણ ઢો.
બદ્ધ પ્રવેના સમયમાં વર્ણવ્યવસ્થા જડ ન હતી. તેના બે શ્રેષ્ઠ ઋષિઓ-વ્યાસ અને વાલ્મીકિશઠ આર્યો ન હતા. એતરેય બ્રાહાણને રચનાર મહીધર શુદ્ધ માતાનું સંતાન હતો. આવા તો
આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ |

Page #9

સંખ્યાબંધ દાખલાઓ છે. પણ બુદ્ધે તો તે વિચારના મૂળમાં જ આઘાત કર્યો હતો, એટલું જ નહીં, એમના પિતાના સંધને વડે ઉપાધિ હજામ હતા અને મોક્ષજ્ઞાન કોઈની દલાલીથી નહીં, પણ આત્મશાધન અને અષ્ટાંગ યોગથી મળે તેમ તેમણે સૂચવ્યું હતું.
આ વાત તે વખતે તે બ્રાહ્મણ સમાજે ચલાવી લીધી, તેનું કારણ શુદ્ધની પ્રતિભા અને કરણી હતાં. પણ જે એ વધુ ફેલાય તો નીચલા વર્ષોના હાથમાં સત્તા જાય. કામમાં ધનિક વૈશ્ય અને ક્ષત્રિયો બળવાન બને જ. હવે આ જૂની પરંપરાને ઉથલાવનાર બુદ્ધ ક્ષત્રિમ હતા. મહાવીર ક્ષત્રિય હતા. અને નવા શ્રેઠિઓ પણ બુધ-મહાવીરને જ ટેકા આપતા હતા.
આની સામે બ્રાહ્મણોએ ક્ષત્રિય રાજાઓને ટેકે લીધે. આમાંના કેટલાયે શુદ્ધ ક્ષત્રિયો પણ ના હતા. આ થયું બ્રહ્મક્ષત્ર સંગઠન. રાજાઓ સર્વસત્તાધીશ બ્રાહ્મણને તેમને ટેકો. યજ્ઞહિંસાને, વણવ્યવસ્થાને, પુરોહિતને સમર્થન. આ સમાન વ્યુહના પાયા હતા. ધૂમધામથી મોટા યજ્ઞ શરૂ થયા. ગણરાજ નહીં, સામ્રાજ્યોનો મહિમા આકાશે પહોંચે. બ્રાહ્મણ ભૂ પરના દેવતા થયા. સ્મૃતિઓ રચી, આ ન્યૂહને સમર્થન અપાયું.
' બુદ્ધ પાસે રાજાઓ આવતા. પણ તેમને ધર્મ સ્વ-આશ્રિત હતા. તેમના પછીથી અશોક વગેરેએ તેમને રાજ્યાશ્રિત બનવા, ધર્મ વગેરેના શુભ હેતુથી રાજ્યાધારિત કર્યા. બ્રાહ્મણોએ આ વાત પકડી એને વધારે સફળતાથી ચલાવી. ધમ કે હરકોઈ બુદ્ધિપૂત વિચારણા રાજ્યને આશ્રય લે તેથી નુકસાન થાય જ. બધે થયું છે. ધર્મ કે બુદ્ધિપૂત વિચાર સમજવટને વિષય છે. તેમાં બળનું, લાલચનું હથિયાર ઘાતક નીવડે છે. એ બે અલગ રહે તેમાં જ બનેનું હિત છે. પ્રસંગોપાત્ત તેઓ એકબીજાની કદર કરે પણ બનેના હેતુ અને હથિયાર જુદાં છે. ફૂલના રક્ષણ માટે વાડની જરૂર છે. તે વાડ ફલ પેદા કરી શકતી નથી. તે શિક્ષણ-સંસ્કાર કરે; સત્તા નહીં. સેક્યુલર સ્ટેટની આ મૂળ ભૂમિકા છે.
આમ છતાં જે મુસ્લિમ આક્રમણ ન થયું હતું કે તેને સફળ સામને થઈ શક્યો હોત તે કદાચ વચલો રસ્તે નીકળત. પ્રાચીન યુગના ઉપર ગણવેલાં લક્ષણે ટકી રહ્યાં હેત. પુરાણની રચના આ એક પ્રયાસ હતો તેમ કલ્પી શકાય. પણ બુતપરસ્તો કે કાફરો સામે યોજવામાં આવેલ આ મણે હિંદુ સમાજને વધારે અસહિષ્ણુ, વધારે ચુસ્ત, વધારે મિથ્યાભિમાની, અને અલબેરુબીના મત પ્રમાણે કશું જ નવું શીખવાને અનુસુક અને જડ પરંપરાને જ સર્વસ્વ માનનાર સમાજ બનાવ્યો. ૧૮૨૦ માં નવજાગરણું શરૂ ચ્યું. ત્યાં સુધી આ અંધ જડતાનું જ બળ રહ્યું, તેણે દેશમાં ઈશ્વર એક જ છે તે વાતને બદલે અનેક દેવતાની સ્વત: સત્તા ચલાવી. પરિણામે વૈષ્ણવ શીવવાને બદલે, “ટવું” શબ્દ બોલતા થયા કેમ કે શીવવામાં “શિવ” શબ્દ આવે છે. આના કરતાંયે વધારે નુકસાનકારક વલણ પરલોક-અભિમુખતાને બિરદાવી અહિક પુરુષાર્થને હીણપ આપી તે છે. પરાજિત પ્રજાને આથી વધારે પંગુ બનવાનું થયું.
વાજબી ઐહિક પુરુષાર્થ પ્રજાનું તેજ બહાર લાવે છે. પણ જે લેક હેય કે નહીં. જેને વિષે માત્ર બ્રાધાના શખપ્રામાણ્ય પર જ ચાલવાનું હોય, તે લેાક માટે જ વત, વરતાલ, છૂતાછૂત, સાંસારિક કર્મોની ઉપેક્ષા-આવી પરલોકપ્રીતિ કેવા માણસે પેદા કરે, તેને નમૂને પ્રેમાનંદ સુદામો છે. તેને સંસાર છે. બાળકો છે, પણ તેના પરિપાલન માટે પુરુષાર્થ નથી. આના અનેક નમૂનાઓ તે
[સામીપ્ય ; એપ્રિલ, "૮૨–સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #10

જમાનામાં હશે જ. ભક્ત સંસાર પેદા કરે. પણ પછી ભગવાન તે ચલાવે તેવી પંગુ વિચારણા ચાલી. આમાં વિદ્યા-અવિદ્યાને સમન્વય તો રહે જ ક્યાંથી? ઉપનિષદોએ એ શ્લોકત્રયીમાં કહેલું જ હતું કે એકલી અવિદ્યાની ઉપાસના કરનાર અંધકારમાં પડે છે, પણ એકલી વિદ્યાની ઉપાસના કરનારા તે એના કરતા વધારે ઘોર અંધકારમાં પડે છે.
[૪]. . . પરોકાભિમુખ સુદામાએ આવા વધારે વેર અંધકારમાં આથડતાં મિશ્યા ગૌરવમાં કહ્યા કર્યું
છે કે કોની સ્ત્રી, કેનાં બાળકો, ડેનું ધર, બધું જ માયા જ છે. આ ચાર દિનની ધર્મશાળા છે, તે ગંદી હોય, ખખડી જાય, ૫રદેશીના હાથમાં જાય તોય શું? આપણે તે અક્ષય પરલોકધામના, કઠ, ગાલેક, બ્રહ્મલોકના અમર નિવાસી છીએ. આવી ક્ષુદ્ર વાતમાં સમય શું આપવો ? ભજન કરે ભગવાન બધું સંભાળી લેશે. અજ્ઞાનમાં અટવાતો પુરુષાર્થહીન ખંડ ખંડમાં વહેંચાયેલ આ સમાજ હારતો જ રવો, હારતો જ રહ્યો. મુસ્લિમેનું રાજ્ય ગયા પછી અંગ્રેજો જીત્યા પણ તે તેની આ ઘોર નિંદર ન તૂટી.
નાનક એક એવા પુરૂષ હતા કે જેમની ઊંઘ ઊડી ગઈ હતી. તેઓ એકવાર યોગપ્રક્રિયા અંગેની કેઈ ગૂંચ વિષે પૃચ્છા કરવા પહાડ પર રહેતા મોટા યોગીઓને મળવા ગયેલા, વાત પતી ગઈ અને પાછા ફરતા હતા ત્યારે આ યોગીઓમાંનાં કોઈકે પૂછ્યું. “નીચે કેમ ચાલે છે?” નાનક કહે “આપ જેવા મહાન પુરષો ઉપર જ રહે તે નીચે કેવું ચાલતું હશે તે સમજી જાઓ ને ?”
નાનક નીચે જ રહ્યા અને વિદ્યા–અવિદ્યા બનેનું કાંઈક જોયુ પરિણામે તેમના અનુયાયીઓએ મઘલ સલ્તનતને હચમચાવી નાંખી પણ કબીર, નાનક, દાદુ, ભુલાશાહ, રવિસાહેબ, રોહીદાસ
કાઈનું સંભળાયું નહીં, તેમને માન આપી ઉપર બેસાડી દીધા. જે રફતાર હતી તે જ ચાલ્યા કરી. : પમ અને આત્મસુધારણુ તથા સમાજ સુધારણાને નાડીઝાણું સંબંધ છે તે વાત સાંભળી જ નહીં,
પેશવાઓએ નાણાં વ્યવસ્થાને વિચાર જ ન કર્યો. જાણે સરદેશમુખી કે ચોથની જેર જમેલાની તદબીરથી બધુ ચાલશે, એમ માની લીધું. તેમને વિજ્ઞાનની તે ગમ જ નહોતી, મોટા બાન અપાતાં. પણ જના ભંગાર કાટમાળને સાચવી રાખનારા પોથી પંડિતને. ન તે તેમણે અને જેવા નકશા બનાવ્યા, ન તે બંદૂક, તાપે બનાવી. ન બધાને સમાન ગણવી તરફ ચાલ્યા. ઉલટ શિવાજીની નમ્ર શરૂઆતને તેમણે ભૂસી નાખી. મરાઠી ઇતિહાસકાર સરદેસાઈએ આ વલણની નાની વિગત નોંધી છે. શિવાજીએ બાજીપ્રભુની બલિદાનની કદર રૂપે પ્રભુને જનોઈ ધારણ કરવાની રજા આપી હતી. પ્રભુ લેકે નીચલી કોમના ગણુતા, પણ તેમની મરાઠી સ્વરાજ માટેની કામગીરી જોઈ શિવાજી મહારાજે તેમને જોઈ પહેરવાનો અધિકારપત્ર આપે. બ્રાહ્મણ નારાયણરાવ પેશવાએ એ રદ કયો. તેથી પ્રભુએ ઉશ્કેરાયા. નારાયણરાવના ખૂનમાં ચારપાંચ પ્રભુએ હતા.
આવું જ સામાજિક સુધારા વિષે શિવાજી મહારાજે મુસ્લિમ થયેલાને પણ પાછા હિન્દુત્વમાં લીલા અને ઊંચા કુળની કન્યાઓ અપાવલી, પણ મોટા રાજનીતિન ગણાતા નાના ફડનવીસે બાવન વર્ષની ઉંમરે નવ વર્ષની કરી જોડે લગ્ન કર્યું હતું, આવું જ પેશવા બાલાજીરાવનું છે. પાણિમતના મેદાનમાં સદાશિવરાયને મદદ કરવા જતાં રસ્તામાં એક નાની કરી સાથે લગ્ન કરવાં તે કાઈ ગયેલું. વિએ ત્યાં પાણિગ્રહણું કરાવ્યું. ત્યાં પાણીપતનું યુદ્ધ પૂરું થઈ ગયું
આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ,

Page #11

ફ્રાન્સ ભાઈના ડેપ્યુટી કલેકટર હતા. તેણે એ ભામમાં સરસ સંસ્મરણા લખ્યાં છે. તેમાં એક સ્મરણુ નોંધપાત્ર છે. તેને ત્યાં એક બ્રાહ્મણ છેાકરી કામ કરતા. ફોર્બ્સ'ને તેને માટે વહાલ હતું. ફાર્મ્સને કાઈક મિત્રે દૂરબીન ભેટ માકહ્યુ.. ફાર્મ્સ' પેલા બ્રાહ્મણુ છેાકરાને ખેલાવી ચંદ્ર, શુષ્ક, બુધ, શનિ, માઁગળ વગેરે ગ્રહા બતાવી મા ગ્રહે। દેવતા નથી, પૃથ્વી જેવી જ માટી, વાયુ, અગ્નિના બનેલા છે તેમ બતાવ્યું. થોડા દહાડા પછી આ છોકરાએ પેાતાને આ દૂરબીને ભેટ આપવા માગણી કરી. ફોર્બ્સે તેને ઘણું સમજાવ્યો કે આ કાઈક મિત્ર આપ્યુ છે. તે કેમ અપાય ? પણુ પેલા બ્રાહ્મણુ છેાકરાએ તા એ જ માગ્યા કર્યુ, ફ્રાન્સે કચવાતે મને તે આપ્યું. એટલે તરત જ પેલા છેાકરાએ દોડીને દૂરબીનને એક શિલા પર મૂકી બીજી શિલાથી કચ્ચરધાણ કરી નાખ્યુ. ફ્રાન્સે` તેને લાવ્યો ત્યારે કહે “આવું જો બધા જુએ તા અમારા જોશને-કુંડલીના-ધા કેમ ચાલે?” આ તે ૧૮૨૦ ની આસપાસનેા બનાવ છે. આક્રમક મુસ્લિમેા ગયા પછી પણુ રાજ રામમેાહનરાયે જે પેલુ કાડિયું પેટાળ્યુ. તેની આને જાણ જ નથી.
ટૂંકમાં, આપણી ઉપેા આટલી દેખાઈ આવે છે. (૧) પરલોક-અભિમુખતા
(૨) અહિક જીવન વિષે કેળવાયેલા તુચ્છભાવ
(૩) અવૈજ્ઞાનિકતા
આ અવૈજ્ઞાનિકતા એ જ બધાં દૂષણાનું મૂળ છે. પશ્ચિમે અવૈજ્ઞાનિકતાને વિદાય આપી એ પછી જ સમાજને વિકાસ થયો. ઈ. સ. ની પદરમી સદીથી પશ્ચિમમાં એટલા બધા સામાજિક વૈજ્ઞાનિકા અને શુદ્ધ વૈજ્ઞાનિકા થયા કે તેની માત્ર યાદી આપીએ તે પણ પાનાં ભરાય. ડાર્વિન, હાલ્સ, ન્યૂટન, વોલેન્સ, લોક, સે, વેલ્સ્ટર, ડિડેરા, લેવાઇઝર, એન્જામિન ફ્રેન્કલીન, જેસન, ફૅરેડે-કેટલાં નામેા ગણાવવાં ? આ બધાએ મનુષ્યને પેાતાનું અને સમાજનું નિશ્રાંતિ અવલેાકન કરતાં શીખવ્યુ` અને એમાંથી સમાજસુધારણા માટેના ક`વીરા અને ક્રાન્તિકારીએ પેદા થયા. આપણે ભારતના એ ગાળાનાં ઇતિહાસમાંથી એ નામેા પણ આપી શકીશું ?
(૪) જડ વણુ વ્યવસ્થા (૫) શરીરશ્રમ
આ છેલ્લા મુદ્દો જરાક ખાલીએ.
વૈદિક આયો. ઋષિઓ હતા. છતાં તેઓ ગાયો ચારનારા અને વસ્ત્રો દ્નારા હતા. ઉપનિષદકાળના આશ્રમમાં પણ્ આ જ વલણુ હતું. યુદ્ધના પુરુષાથ-મહિમા નીતા છે. પણ મધ્ય યુગમાં કામ ન કરે તે ઊંચા, કામ કરે તે હલકા એવું થયું.
બ્રાહ્મણે કયા ધંધા ન કરવા તેની યાદી સ્મૃતિઓમાંથી કરીએ તે માત્ર એ જ ધધાએ બચે. ભિક્ષા માગવા અને ચેારી કરવાના. બિચારા પાતે વૈતરુ' કરીને સમાજને નશાવનારા વ` માટે તેા કાયદામાં કે વ્યવહારમાં ઉપેક્ષા કે તિરસ્કાર જ છે.
આમાં કંઈ નવાઈ નથી. જે કામ આપણુને ગમતું નથી તે કામ કરનારા પણુ આપણને ગમે નહી. આ માનસશાસ્ત્રીય વિધાન છે. મને કવિતા ગમતી હોય તે! કવિ પણ ગમે. આ બ્લૉક એસેાસીએશન' શરીરશ્રમ તરફનું આપણું તુચ્છકારપૂર્ણ વલણુ શરીરશ્રમ કરનારા બહુજન સમાજ તરફ વળ્યું અને તેણે દુર્લક્ષ્ય ખાઈ ખાદીને સમાજને છિન્નભિન્ન કર્યો..
૮]
[સામીપ્સ : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #12

છેક ગાંધી આવ્યા ત્યાં સુધી આ અસામાજિક અન્યાયકારી વલણ ચાલુ રહ્યું. તેમણે બુદ્ધિમતો અને શ્રમિકો વચ્ચે પુલ બાંધવાને પુરષાર્થ કર્યો. પલાણીજી જેવા પાસે તેમણે કંતાવ્યું, ખાદી. પેદા કરાવી, અને ખાદી આશ્રમોએ સ્વરાજયજ્ઞમાં આહુતિ આપી.
ગાંધીજી કહેતા કે અંગ્રેજોએ આપણને ગુલામ બનાવ્યા છે તે અર્ધસત્ય છે. આપણી એબેને કારણે આપણે ગુલામ બન્યા છીએ. તે એબો જશે એટલે સ્વરાજ આપોઆપ આવશે જ. સ્વાધીનતા ઇતિહાસમાં રાજકીય આગેવાનો મહિમા ગવાય છે. પણ ખરો મહિમા તે રામમોહનરાય, ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર, પી. સી. રોય, મહાત્મા ફૂલે, ઠક્કરબાપા અને બીજા કેટલાય સમાજ સુધારકાને છે. જેમણે ઉપર ગણાવેલી એબોને દૂર કરવા કમરતોડ પ્રયાસે કર્યા. જેટલા આવા પ્રયાસ થયા તેટલું સ્વરાજ આવ્યું. જેટલું ન થયું તેટલું સ્વરાજ ન આવ્યું, કે કાગદી નકલી સ્વરાજ ફાલ્યું ફૂલ્યું.
આવું કરવામાં માત્ર હિન્દીઓ જ ન હતા, અંગ્રેજો પણ હતા. સ્વરાજના ઇતિહાસમાં તેમનું પણ સ્મરણ કરવું જોઈએ. વિલિયમ બેટિકને સતી ન થવાને કાયદો ન કરવાની મોટા અધિકારીઓએ પણ સલાહ આપેલી. પણ તેણે કહ્યું હતું કે માનવજાતિ સામે આ અપરાધ બંધ થવો જ જોઈએ.
ચાહસપિયરે સિંધ જીત્યું અને અંગ્રેજી અમલની પોષણા કરી ત્યારે કેટલાક બ્રાહ્મણ આગેવાનો તેની પાસે ગયેલા અને કહેલું કે અમારા ધર્મમાં સતીનો રિવાજ છે. તેમાં અંગ્રેજ સરકારે વચ્ચે પડવું ન જોઈએ. નેપિયરે કહ્યું તમારા ધમમાં તેમ હશે. અમારા ધર્મમાં એવું નથી. હું થોડા ફાંસીના માંચડા તૈયાર કરાવું છું. તમે કોઈને સતી કરશે તો એ માંચડા તૈયાર હશે.
ઓરિસ્સાના કંધલેકમાં સારે પાકે ઊગે તે માટે મનુષ્યવધ કરવાનો રિવાજ હતો. તે ત્યાંના
જ અમલદારોએ કેમ દૂર કરાવ્યો તે એક રોમાંચક વાતો જેવું છે. જડેજ ગરાસિયાઓ માં દીકરીઓને દૂધપીતી કરવાનો રિવાજ કર્નલ વોકર અને બીજાઓએ બંધ કરાવ્યો, આ બધા પ્રણમ્ય પુરો છે. તેમનો ઇતિહાસ પણ ભણુવો જોઈએ.
જે. જે. વિદ્યાભવન આવી વિદ્યાનું સંશોધન કરી આપણી આંખ ઉઘાડશે એવી આશા રાખી શકાય.
આપણી સંસ્કૃતિનાં ભરતીઓટ]; ,

Page #13

યોગશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી યોગપતિ
પ્રવીણચંદ્ર પરીખ
યોગ જેવા મહત્વના વૈજ્ઞાનિક વિષય પર વિશાળ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં લખાયેલ અને છપાયેલ ચની સંખ્યા અતિ અલ્પ છે. એનું કારણ એ છે કે છેક પ્રાચીન કાલથી વેગને રહસ્યવિવા ગણવામાં આવતી અને એનું જ્ઞાન ગુરૂમુખે ખાસ પસંદગી પામેલા શિષ્યોને જ અપાતું. યોગાભ્યાસ દરમ્યાન અને ત્યાર બાદ પણ આ જ્ઞાનને ગુપ્ત જ રાખવામાં આવતું. હવે છેલ્લાં થોડાં વર્ષોથી દેશ-વિદેશમાં યોગાભ્યાસનો પ્રચાર થયો છે અને યોગવિદ્યાને વ્યાપક સમાજને લાભ મળે એવું દષ્ટિબિંદુ કેળવાયું છે, તેના ઉપલક્ષમાં યોગ વિશેના ગ્રંથો પણ પ્રકાશિત થવા લાગ્યા છે. આ ઉપક્રમમાં મહામહોપાધ્યાય ડો. બ્રહ્મમિત્ર અવસ્થીએ બે હસ્તપ્રતોને આધારે સંપાદિત કરેલો યોગશાસ્ત્ર નામને ૧૯૮૨ માં પ્રગટ થયેલો ગ્રંથ વિશિષ્ટ છે. આ ગ્રંથ દત્તાત્રેયી યેગસાધના-પદ્ધતિનું વિશદ નિરૂપણ કરે છે.
એતિહાસિકતાની દષ્ટિએ વિચારતાં યોગશાસ્ત્રની રચના ક્યારે અને કોણે કરી હશે તે વિશે કંઈ ચોક્કસ જાણવા મળતું નથી. ડો. અવસ્થીને મતે આ ગ્રંથની સરળ અને બિન-પાણિનિય ભાષા એને ઘણા જુના કાળમાં મૂક્વા પ્રેરે છે, તો બીજી બાજુ આ ગ્રંથનો યોગના કોઈ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં કે અન્યત્ર ઉલેખ મળતો નથી, તેમ જ એના પર કોઈ ટીકા લખાયેલી પણ જાણમાં નથી. આવા સંજોગોમાં આ ગ્રંથ પ્રાચીન કાળમાં અમુક યોગ-સાધકોમાં પ્રચલિત હોવાનું મુનાસિબ લાગે છે. યોગ્ય અને વફાદાર શિષ્યને જ યોગ શીખવવાની પ્રથા પ્રચલિત હાઈને આ ગ્રંથ વિદ્વાનોથી અજાણ રહો હેય. સંભવ છે કે દત્તાત્રેયી યોગસાધના–પરંપરાના કોઈ સાધકે આ ગ્રંથ રચ્યો હોય. અહી પાણિનિ-સમ્મત ભાષાપ્રયોગ થયો નથી જે એમ સૂચવે છે કે સંભવતઃ મંથકર્તાએ એ પ્રકારની ભાષાશુદ્ધિની આવશ્યકતા સ્વીકારી નથી. પ્રાચીન ભારતમાં યોગની અનેક પરંપરાઓ પ્રચારમાં હતી. આમાં મુનિ દત્તાત્રેયની યોગપરંપરા,
પૂર્વકાલીન પદ્ધતિઓને સમન્વય થયેલે હેઈ, અલગ તરી આવે છે. આ યોગ પદ્ધતિનું વિશદ પણ સારગ્રાહી નિરૂપણ “યોગશાસ્ત્રમાં થયું છે. એમાં સંસ્કૃતિ નામના મુનિની યોગ-જિજ્ઞાસાને સંતોષવા નિમિત્તે મુનિ દત્તાત્રેયે ગપદ્ધતિની જે તલસ્પર્શી છણાવટ કરી છે તેને અમુક ભાગ પ્રગટ કરવામાં આવ્યો છે. યોગની રહસ્યમય ગૂઢ સાંકેતિક ક્રિયાઓ જાહેર કરવાની શાસ્ત્રોની મનાઈ હાઈ તેમજ એ કેવળ અધિકારી શિષ્ય સમક્ષ જ ગુરુ યોગ્ય સમયે પ્રગટ કરતા હોવાથી આ ગ્રંથમાં પણ એવા તમ અંશોના ઉલેખ સિવાય એમની ક્રિયાત્મક વિગતો અપાઈ નથી.
ચોગશાસ્ત્ર અનુસાર, પ્રસંગ એવો છે કે નૈમિષારણ્યમાં મુનિ સંસ્કૃતિ એમના શિષ્યો સાથે યોગ દ્વારા મેક્ષ પ્રાપ્તિને લગતું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા અર્થાત એગનું વૈજ્ઞાનિક સ્વરૂપ જાણવા પરિભ્રમણ 1 * નિયામક, ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ-૯
[સામીપ્ય ૬ એપ્રિલ, ૨૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #14

કરતા એકવાર મહામુનિ દત્તાત્રેય પાસે જઈ પહોંચ્યા. દત્તાત્રેયે એમને આવકારી એમના આગમનનું પ્રયોજન જાણી યોગ વિશે સંક્ષેપમાં કેવળ સારગર્ભરૂપ જ્ઞાન આપ્યું. એમાં તેઓએ મંત્રોગ, લયયોગ, હઠયોગ અને રાજયોગ સમજાવી એ પૈકી રાજયોગ શ્રેષ્ઠ હોવાનું પ્રતિપાદિત કયુ. એમાં અષ્ટાંગ યોગ દ્વારા અનુક્રમે આરંભ, ઘટ, પરિચય અને નિષ્પત્તિ નામની ચાર અવસ્થાઓ પ્રાપ્ત કરી રાજયોગ સિદ્ધ કરવા પર ભાર મૂકયો. વળી આ નિમિત્ત દત્તાત્રેયે યોગ અંગેનાં બીજ ઉપયોગી પાસાંઓ અંગે પણ ચર્ચા કરી, જેમાં યોગમાર્ગમાં આવતાં અંતરાયો અને વિને; એ અંગે રાખવાની સાવચેતી; યોગ-સાધના વખતે પ્રગટતી સિદ્ધિઓને લઈને પતન ન થાય એ માટે લેવાની કાળ; વગેરેનું સચોટ નિરૂપણ કર્યું. મહામુનિ દત્તાત્રેયની આ યોગ સાધના-પદ્ધતિનું સંક્ષેપમાં અવલોકન અને અભિપ્રેત છે.
યોગશાસ્ત્ર પ્રમાણે યોગના મંત્રોગ, લયયોગ, હઠગ અને રાજયોગ નામે ચાર પ્રકાર છે.
મંત્ર : આમાં સાધક વર્ણ-માતૃકાઓને ન્યાસપૂર્વક અંગીકાર કરીને સિદ્ધિઓ માટે નિર્ધારિત રીતે એને જપે છે. આને “મંત્ર' કહે છે. સતત બાર વર્ષે એને અભ્યાસ કરવાથી મંત્રયોગ સિદ્ધ થાય છે. એનાથી સાધા જ્ઞાનવાન થવા ઉપરાંત અનેક સિદ્ધિઓ પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારના યોગને અહીં યોગની પદ્ધતિઓમાં અધમ(નિકૃષ્ટ) કોટિને ગ છે.
લયયોગ : જેમાં ચિત્તને સંપૂર્ણપણે લય થઈ જાય તેને યોગ કહે છે. આમાં વિશિષ્ટ પ્રકારના સંકેતા (સંકેત ચિહનો) ૫૨ ચિત્તને કેંદ્રિત કરવાનું હોય છે. “ગશાસ્ત્ર પ્રમાણે આદિનાથે (ભગવાન શિવે પોતાના શિષ્યોને “અષ્ટકટિ' અર્થાત અસંખ્ય સંકેતો શીખવ્યા હતા. એ પૈકીના કેટલાક મહત્વના નીચે મુજબ છે : શન્ય, આ વિશિષ્ટ સંકેત છે. સાધકે અહર્નિશ શૂન્યનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. આ ધ્યાન ગમે ત્યાં ઊભતાં, ચાલતાં, બેસતાં, સૂતાં કે ખાતાં પણ થઈ શકે છે. નાસિકાગ-દ્રષ્ટિ અને મસ્તક પાછળના ભાગનું ધ્યાન, આ પૈકી પ્રથમના સંકેતને સિદ્ધ કરવાથી હદયનાં કમાડ ખૂલી જાય છે, જ્યારે બીજો સંકેત સિદ્ધ થતાં મૃત્યુ પર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાર પછીને સંકેત મથ દષ્ટિ છે. લલાટ કે બે ભ્રમરો વચ્ચે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું એ પણ ઉત્તમ સંકેત છે. ચત્તા–શબવત્ સૂઈ રહીને પિતાના જમણું કે ડાબા પગના અંગૂઠા પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરવું એ પણ સારો સંકેત છે. સાધક એકાંતમાં પોતાના દેહને શિથિલ કરીને આ પ્રયોગ કર્યા કરે તો એ સિદ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરે છે. ચિત્તલય કરવા માટે આ ઉપરાંત પણ અનેક સંકેત છે. આ બધા દ્વારા લયયોગ સિદ્ધ થાય છે.
હાગઃ કપિલમુનિને આના પ્રવર્તક કહેવામાં આવ્યા છે. હઠયોગ-પદ્ધતિ આઠ ક્રિયાઓ અનામે મહામુદ્રા, મહાબંધ, ખેચરી મુદ્રા, જાલંધરબંધ, ઉચાણબંધ, મૂલબંધ, વિપરીતકરણ અને વજલિ પર નિર્ભર છે. આ ક્રિયાઓ યોગની ખૂબ ઉન્નત અવસ્થાએ પહોંચ્યા પછી જ સિદ્ધ થઈ શકે છે.
વસ્તતઃ હઠયોગ એ પાત જલોગનું જ એક વિકસિતરૂપ છે. હઠયોગ” એ સાંકેતિક શબ્દ છે. “હનો અર્થ છે બહાર જનાર વાયુ(પ્રાણ) અને “ઠ' એટલે અંદર જનાર વાયુ(અપાન). અર્થાત પ્રાણ તથા અપાન વાયુમાં સમત્વ લાવનાર યોગ “હઠયોગ” કહેવાય છે. નાથ યોગીઓ આ પદ્ધતિ અપનાવે છે. એમનો સિદ્ધાંત છે કે સ્થળ શરીર અને સૂક્ષ્મ શરીર એક જ ભાવથી ગૂંથાયેલાં છે અને બંનેને એકબીજા પર સતત પ્રભાવ રહ્યા કરે છે. પરમાત્મા સત અને અસત્ અર્થાત નામ અને રૂપથી પર છે. એ કેવળ' છે. તેની સાથેનું તાદામ્ય કેળવાય એ જ કેવલ્ય મોક્ષ કે યોગ છે. આ જન્મમાં
ગશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી યોગપદ્ધતિ ]

Page #15

એની અનુભૂતિ કરવી એ હઠગીનું લક્ષ્ય હોય છે. આ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે કાયાનું સાધન કરવું જોઈએ. યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ દ્વારા કાયા શુદ્ધ થાય છે.
નાથ યોગીઓને મતે શરીરમાં ત્રણ વસ્તુઓ (બિંદુ, વાયુ અને મન) પરમ શક્તિશાળી છે, પરંતુ એ ચંચળ હોવાથી એમનું ઊર્ધ્વીકરણ કર્યા વગર એ યોગીના કામમાં આવતી નથી. આમાં પહેલી વસ્તુ બિંદુ(શુક્ર-વીર્ય)નું ઊર્ધ્વીકરણ કરવું મહત્ત્વનું છે. તે સ્થિર થતાં બાકીની બે વસ્તુઓવાયુ અને મન પણ રિથર થઈ શકે છે. આ પૈકી કોઈ પણ એકને વશ કરી લેતાં બીજો બે
સ્વયં વશ થઈ જાય છે. બ્રહ્મચર્ય અને પ્રાણાયામ દ્વારા બિંદુનું ઊર્ધ્વીકરણ કરી શકાય છે, પરંતુ એને માટે નાડીઓ શુદ્ધ કરવી આવશ્યક છે. ધેતિ નેતિ, બસ્તી, ત્રાટક, નૌલિ અને કપાલભાતિ નામનાં કર્મો વડે નાડીશુદ્ધિ થાય છે. નાડી શુદ્ધ થતાં બિંદુ સ્થિર બને છે. એથી સુષસ્થાને માગ સાફ થાય છે, “પ્રાણ” અને “મન સ્થિર બને છે અને પ્રબુદ્ધ કુંડલિની સહસ્ત્રારચકપમાં રહેલા પરમાત્મા સાથે તાદામ્ય સાધે છે.
હઠયોગની મહામદ્રાદિ ક્રિયાઓ જાણતાં પહેલાં હઠગ અને રાજયોગની ભૂમિકારૂપે યમ–નિયમાદિના સંદર્ભમાં યોગાભ્યાસ માટેની પાત્રતા, માગમાં આવતાં વિદને, એ અંગે રાખવાની સાવ- ચેતી વગેરેની જાણકારી યોગશાસ્ત્ર પ્રમાણે અતિ આવશ્યક છે.
વ્યક્તિ યુવાન હોય, વૃદ્ધ હોય કે રોગી, અભ્યાસ દ્વારા એ ધીમે ધીમે યોગને સિદ્ધ કરીને સિદ્ધિઆને પામે છે. યોગમાર્ગમાં નાતજાત કે ઊંચ-નીચના ભેદભાવ નથી. કોઈ પણ વ્યક્તિ પછી એ
શું હોય કે શ્રમણ, બૌદ્ધ હોય કે જૈન, કાપાલિક હોય કે ચાક, નિત્ય યોગાભ્યાસથી નિશ્ચયયુવક સર્વ સિદ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. યોગ કરવાથી સિદ્ધિ તો જરૂર પ્રાપ્ત થાય ૫ણુ વગર ક્રિયાએ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી. યોગનાં પુસ્તક વાંચવાથી કે એના પાઠ કરવાથી કંઈ સિદ્ધ ન થવાય. (1 રાત્રિપાઠમા વિસિદ્ધિ: નાતે), વ્યક્તિ મુંડિત હોય કે જટાધારી, દંડી હોય કે કષાય-વસ્ત્રધારી, નારાયણ નારાયણ એમ પોપટની જેમ બોલતે હોય, શરીરે ભસ્મ ચોળતો હોય, ઈષ્ટદેવના જાપ
માં કરતો હોય કે પાઠપૂજા કર્યા કરતો હોય, ભક્ત પણ હોય અને મૃદુ ભાષી પણ હોય તેમ છતાં ક્રિયાહીન હોય કે દૂર હોય તો એ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. યોગીને વેશ કે બાહ્ય લક્ષણો ધારણ કરવાથી ગસિદ્ધિ થતી નથી. એ માટે ગુરુકૃપા જ કેવળ એક ઉપાય છે તેવા જદારનું સિ:). વળી એવા પણ કેટલાક લોકે છે જે કોઈ પણ જાતની સાધના કર્યા વગર કેવળ પિતાનું પેટ ભરવા અને પિતાની વાસનાઓને સંતોષવા માટે વેચક યોગીને ઢોંગ કરીને ઠગતા હોય છે. વળી કેટલાક તો એવા કુશળ ઢોંગી લોકે હોય છે જેઓ યોગને એક રાજમાર્ગ ગણાવી એની વાત એવી કુશળતાપૂર્વક કરી, જાણે પોતે મોટા યોગી હેય એવો લોકોમાં ભ્રમ ઊભો કરે છે. આવા સ્વાથી પેટભરા ધુર્તે ખરેખર મૂઢ છે. આવા દંભી લોકો ગાવાસમાં અંતરાયરૂ૫ હોવાથી એમને સર્વથા ત્યાગ કરવો જોઈએ.
વસ્તુતઃ યોગમાં પૂણતા લાવવા માટે નીચેની ક્રિયાઓ અને ઉપાયોને આશ્રય લેવો જોઈએ. પ્રથમ તો યોગ માગના અભ્યાસીએ એના માર્ગમાં આવતાં નિમ્ન લિખિત વિઘોને સામને કર : આમાં આળસ એ સહુથી મોટું વિઘ છે. યોગાભ્યાસ દરમ્યાન પૂરી સજજતા સાથે આળસને સામને કરે જોઈએ. બીજ વિધ્ય છે ધુતગેટિ. ઉપરોક્ત ધૂત, દંભી કે વંચક લોકોની સાથેની ગેષ્ટિ સર્વથા ત્યજવી
૧૨]
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, ૨૨-સપ્ટેમ્બર ૧૯૯૨

Page #16

જોઈએ. ત્રીજું વિશ્વ છે મંત્રજપ. સાધારણ રીતે સાધક એમ માનતા હોય છે કે મંત્ર જપ કરવાથી સવ કાંઈ સિદ્ધ થઈ જાય છે. પણ હકીકત એ એની ભ્રમણ છે. ચોથું વિધ્ય છે ધાતુઓ અંગેની બેટી માન્યતા. આમાં સાધક એમ માને છે કે સુવર્ણ કે પારદ(પારા)માંથી બનાવેલ ઔષધના સેવનથી અમરત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પણ સર્વથા ભ્રમણમાત્ર છે. પાંચમું વિદ્ય છે ખોરાક, સંગીત વગેરેને લગતી ખોટી માન્યતાઓ. આ પ્રકારે ઘણાં વિઘો યોગમાર્ગમાં ઝાંઝવાના જળની જેમ ફૂટી નીકળે છે. પણ એનાથી મૃગતૃષ્ણ છિપાતી નથી. આથી એમને દૂર હડસેલી સાધકે સ્થિર આસન પર બેસી પદ્માસનવાળી પ્રાણાયામમાં લાગી જવું જોઈએ.
રાજયોગ અષ્ટાંગ યોગ રાજોગનો ધોરી માર્ગ છે. યમનિયમાદિ અષ્ટાંગ યોગનાં લક્ષણો તેમજ તેમને પ્રયોગ આ પદ્ધતિમાં આ પ્રમાણે સૂચવાયાં છે: “યમ” દશ પ્રકારના છે, એ પૈકી લઘુઆહાર (પરિમિત–આહાર) મુખ્ય છે, જ્યારે બાકીના ગૌણ છે. નિયમોમાં પણ અહિંસા મુખ્ય છે અને બાકીના ગૌણ છે. દત્તાત્રેયે આસન ચોરાશી લાખ (અર્થાત અસંખ્ય) હોવાનું કહ્યું છે, જે પૈકી પવાસન” સર્વોચ્ચ છે. આ આસન માટે સાધકે પોતાના જમણું અથવા ડાબા પગને બીજા પગની સાથળ પર એવી રીતે ગોઠવો કે જેથી બંને પગની એડીઓ એકબીજાને નાભિ આગળ સ્પશે. બંને હાથની હથેળીઓ એકબીજા ઉપર રાખી એને પગની પાની પર નાભિ પાસે આવે એ રીતે મવી જોઈએ. સાધકે સતત નાસિકાગ્રભાગે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું અને જીદ્દવાનું ટેરવું ઉપરના રાજદૂત(મધ્યના મુખ્ય દાંત)ના મૂળ ભાગને સ્પર્શે એ રીતે રાખવું જોઈએ. હડપચીને છાતી પર ટેકવવી.
iાર બાદ પ્રાણાયામ કર. એ માટે એણે ધીરે ધીરે યથાશક્તિ પોતાના ઉદરમાં પ્રાણવાયુને (પૂરક ક્રિયા દ્વારા) પૂરતા જવું, ત્યાર બાદ એને જેટલો વખત રોકાય એટલો વખત રાકી (અર્થાત કુંભક કરીને) ધીમે ધીમે એને (રેચક-ક્રિયા દ્વારા) છેડતા જવું. પ્રાણાયામને નિરંતર અભ્યાસ થતાં એનાથી પ્રગટતી સિદ્ધિને લઈને સાધકના બધા રોગ નાશ પામે છે.
અલબત્ત, પ્રાણાયામ માટે સાધકે એકાંતનું સેવન કરવું જોઈએ. એ માટે શક્ય હોય ત્યાં સુધી . “મઠ કે સાધન-કુટિર પસંદ કરવાં જોઈએ. એનું પ્રવેશદ્વાર નાનું હોય, એ સ્થાન સ્વચ્છ, જીવજંતુ-રહિત
અને ધપાદિથી સુવાસિત હોવું જોઈએ. એમાં મૃગચર્મ કે વસ્ત્રનું ઠીકઠીક મેટું કહી શકાય એવું વિસ્તૃત આસન હોવું જોઈએ કે જેથી અન્યના સ્પર્શથી બચી શકાય. આસન પર ટટ્ટાર બેસી પ્રથમ પિતાના ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કરી એમને બે હાથ જોડીને વંદન કરવું જોઈએ. ત્યાર બાદ પોતાના જમણા નસકોરા (પિંગળા)ને જમણા હાથના અંગૂઠા વડે બંધ કરી ડાબા નસકેરા(ઇડા) દ્વારા શ્વાસને ઉદરમાં (પૂરક ક્રિયા ધારા) પુરવો જોઈએ. ત્યાર બાદ એણે પિતાના ઉદરમાં યથાશક્તિ એ પ્રાણનું શોધન કરીને કુંભક કરવો જોઈએ. આ જ કુંભકપ્રાણાયામ છે. ત્યાર બાદ એણે પિંગળા નાડી દ્વારા પ્રાણવાયુને (રેચક ક્રિયા ધારા) ધીરે ધીરે બહાર કાઢી, સહેજ પણ વિલંબ વગર પ્રાણવાયુને પિંગળા દ્વારા ખેંચી ઉદરમાં યથાશક્તિ ધીરે ધીરે પૂર જોઈએ. આમ જેવી રીતે પ્રાણવાયુ રેચક કરાય તે રીતે નિરોધ કર્યા બાદ પૂરક કરવો જોઈએ. સાધકે આ રીતે સવારે ૧૦ વાર કુંભક–પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ. એવી રીતે મધ્યાન્હ સમયે, સંધ્યાકાળે અને મધ્યરાત્રિએ પણ એટલી જ વાર કુંભક-પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ. આમાં રેચક અને પૂરકની ક્રિયા સહિત થવાથી એને “સહિત-કુંભક કહેવામાં આવે છે. આ સહિતકલકની ક્રિયા દરરોજ ચાર વખત એમ ત્રણ માસ સુધી આળસ–રહિત થઈને કરવામાં આવે તો એનાથી નાડિ-શુદ્ધિ થાય છે અને આ સિદ્ધિ દ્વારા વ્યક્તિ ગ્રહનાં સર્વ વિદનોથી મુક્ત થાય છે. નાડિ શબ્દ થતાં યોગાભ્યાસીના દેહ ૫ર એનાં બાહ્ય ચિને પણું વરતાવા લાગે છે. દેહ પાતળા યોગશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી પદ્ધતિ

Page #17

અને હળવા ફૂલ થાય છે. દેહમાં કાંતિ પ્રગટે છે અને જઠરાગ્નિ પ્રદિપ્ત થાય છે. આવે વખતે કેટલાક અંતરાયા ઊભા થાય છે. એના નિવારણ માટે યેાગાભ્યાસીએ ખારા, ખાટા, ગરમ, લુખ્ખા, દાહક તેમજ તૈલી પદાર્થાં, અતિઆહાર, સ્ત્રીસંગ, ધૂર્ત, દંભી અને વહેંચક લાકા સાથે ગાષ્ટિ વગેરે ત્યજી દેવાં જોઈએ. અલબત્ત, યાગમાં ત્વરિત સિદ્ધિ મેળવવા માટે એણે ઘી, દૂધ, મિષ્ટાન્ન તેમજ મિતાહારનુ` સેવન કરવું અતિ આવશ્યક છે.
ઉપર કહ્યું તેમ યેગાભ્યાસીએ ચાર વખતની ક્રિયામાં દરેક વખતે ૨. પ્રાણાયામ કરવા અને આમ કરવાથી એ પેાતાની ઇચ્છા મુજબ પ્રાતત્ત્વને રાકવા સમર્થાં થશે. એને કેવળ-કુ ભક પ્રાપ્ત થશે. રેચક-પૂરક વગર કેવળ—કુભક થતાં એવી વ્યક્તિ માટે પછી જગતમાં કંઈ પણ અપ્રાપ્ય વસ્તુ રહેતી નથી.
केवल कुम्भके सिद्धे रेव - पूरक-बर्जिते ।
न तस्य दुर्लभ किञ्चित् त्रिषु लेोकेषु विद्यते ॥७
કેવળ—કુંભક-પ્રાણાયામની ક્રિયાથી પ્રથમ, દેહમાંથી પ્રસ્વેદ પ્રગટે એને લૂછી લેવા. ત્યાર બાદ કુંભક આગળ વધે તેા દેહમાં કંપ અનુભવાય. કું ભક-પ્રાણાયામને વધુ તે વધુ અભ્યાસ થતા જતાં દુરી (દેડકાની જેમ ઠેકડા મારવાની) વૃત્તિ પ્રગટે અને પદ્માસન વાળેલી અવસ્થામાં યાગી ભૂમિ પર ઠેકડા મારીને ગતિ કરે. વળી કુ ંભક-પ્રાણાયામમાં સાવધાનીથી આગળ વધતાં એવી સ્થિતિ આવે કે યાગી કાઈ આધાર વગર જમીનથી અદૂર સ્થિતિમાં રહી શકે. આ સ્થિતિમાં અલૌલિક સામથ્ય પ્રગટે. આવી સ્થિતિમાં એ અતિ આહાર કરે કે કઈ પણ ન ખાય છતાં એને કંઈ મુશ્કેલી, પીડા કે દુઃખ ન થાય. કુંભકના અભ્યાસને લઈને મળ-મૂત્ર અને નિદ્રા અલ્પ થાય. દેહમાંથી લાળ કે દુર્ગંધ પ્રગટે નહિ. વળી એ અભ્યાસ આગળ વધતાં પ્રગટેલ બળને લઈને ભૂચર-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, જેના દ્વારા યાગી પૃથ્વી પરનાં પ્રાણીએ પર જય મેળવે. વાધ, શરભ, હાર્થી અને જંગલી આખલા પણ યાગીની એક થપ્પાથી મૃત્યુ પામે. આ અવસ્થામાં યાગીનું સ્વરૂપ કામદેવ જેવું સાહામણું બને. આ સમયે પ્રમાદ ન પ્રગટે એ માટે યાગીએ તકેદારી રાખવી પડે, નહિ તા મહાવિદ્ય આવી પડે. એવે વખતે એની લેાભામણી દેહકાંતિથી આકર્ષાઈને કામુક સ્ત્રી એના તરફ ખે'ચાઈ આવે છે. જો કદાચિત સ્ત્રી-સ`ગ થાય તા યાગીના બિંદુનું પતન થાય અને એની સાથે જ યાગી સામર્થ્ય રહિત બની જાય, એથી એના આયુનેા ક્ષય થાય અને મૃત્યુ નજીક આવે. આથી યાગીએ શ્રી. સૌંસથી દૂર રહી એમના પ્રત્યે આદર રાખી પાતાના યેાગાભ્યાસ નિરંતર ચાલુ રાખવા જોઈએ. (તસ્માત્ સ્ત્રીળાં સહાય કર્યાવસ્યાસમાટૉત્ ।- બિંદુને સતત ધારણ કરવાથી યાગીના દેહમાંથી સુગંધી પ્રસરે છે. કું ભક-પ્રાણાયામ ઉપર કાબૂ મેળવ્યા બાદ એકાંત સાધનામાં પૂર્વકૃત પાપોના નાશ અથે ભૂતમાત્રા વડે પ્રણવમત્ર(ૐ)ના જાપ કરવા જોઈએ.૯
અભ્યાસ દ્વારા આ બધું પ્રાપ્ત કરવાથી યાગી કેવળ-કુંભકની આરભ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. કેવળ−કુંભકની સિદ્ધિનું આ પ્રથમ પગથિયું છે. ત્યાર બાદ યાગી પોતાના અભ્યાસ ચાલુ રાખે તા એનાથી બીજી અવસ્થા—-અવસ્થા ઉદ્દભવે છે. જ્યારે પ્રાણ અને અપાનવાયુ, પ્રાણુ અને મનની એક્તા થાય છે ત્યારે આત્મા-પરમાત્મા વચ્ચેનું (દેખાતુ) દ્વૈત નાશ પામે છે અને એમની વચ્ચેનુ' એક(અદ્વૈત) સિદ્ધ થાય છે. આ અવસ્થાને ઘટાઢયાવસ્થા કહે છે. આમાં પ્રાણની શક ક્રિયા વિશિષ્ટ રીતે કરવામાં આવે છે. અને એ કેવળ યેાગી જ જાણે છે. આ અવસ્થાએ પહોંચ્યા
૧૪]
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #18

પછી ઉપરોક્ત કુંભક-પ્રાણાયામ ચાર વાર કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. ત્યાર પછી ગમે ત્યારે રાજ એક વાર કેવળ-કુંભક કરી લેવું આવશ્યક હોય છે.
કેવળ-સંભક ધારા પ્રત્યાહાર સિદ્ધ કરીને યોગી પદાર્થમાંથી ઇન્દ્રિયોને પાછી વાળી લેવાની સંપૂર્ણ ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરે છે. પ્રત્યાહારના અભ્યાસ દ્વારા યોગી એમ અનુભવે છે કે તે જે કંઈ પોતાના નેત્ર, શ્રવણ, ઘાણ, જીવા કે ત્વચા દ્વારા જુવે છે, સાંભળે છે, સંઘે છે, ચાખે છે કે સ્પર્શ કરે છે તે સવોચ્ચ છે. આ રીતે યોગી જ્ઞાનેન્દ્રિયેના બધા વિષયોને આત્મભાવ અનુભવે છે. જ્ઞાનેન્દ્રિયોને ટકાવવા માટે જાગ્રત રહી યોગીએ આ પ્રત્યાહારની ક્રિયા દરરોજ ત્રણ કલાક કરવી જોઈએ.
પ્રત્યાહાર કરવાથી યોગીમાં અલૌકિક શક્તિઓ પ્રગટે છે. એને લઈને એ દૂરની વસ્તુઓને જેઠજાણી શકે છે. એ કોઈ પણ સ્થળે ક્ષણમાં પહોંચી શકે છે. એ વાસિદ્ધિ (વચનસિદ્ધિ) પ્રાપ્ત કરે છે. પોતાની ઈચ્છા મુજબ અદશ્ય પણ થઈ શકે છે અને ઈચ્છિત સ્વરૂપ પણ ધારણ કરી શકે છે. સતત યોગાભ્યાસથી પ્રત્યાહાર દ્વારા યેગી આકાશમાં પણ ઊડી શકે છે, પરંતુ બુદ્ધિમાન પેગીએ આ સિદ્ધિઓ ભોગવવાથી દૂર રહેવું જોઈએ. કેમ કે આવી સિદ્ધિઓ મહાસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવામાં બાધક રૂપ બને છે.૧૦ યોગીએ લોકો સમક્ષ પિતાનું સામર્થ્ય બતાવવું ન જોઈએ અને એને ગાપિત રાખવું જોઈએ. એ કેવળ પિતાના ભક્ત પર પ્રસન્ન થાય છે એ દર્શાવે અન્યથા એણે મુર્ખ, મઢ કે બધિરની જેમ વર્તવું જોઈએ, જેથી એનું સામર્થ્ય ગુપ્ત રહી શકે નહિ તે ઘણા લોકો એના શિષ્યો થાય અને યોગી એ લોકોનાં કામો કરવામાં પ્રવૃત્ત થતાં પિતાના અભ્યાસને સમય કાઢી ન શકે અને યોગાભ્યાસ વગર એ પણ ધીમે ધીમે સામાન્ય માણસ જેવો બની રહે. પિતાના ગુરનાં વચનને સતત સ્મરણમાં રાખીને એણે રાત-દિવસ અભ્યાસ કરવો જોઈએ, જેથી એ ઘટાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકે. આ અવસ્થા ચર્ચા–ગેષ્ટિથી ક્યારે ય પ્રાપ્ત ન થઈ શકે. એને માટે તે નિયમિત યોગાભ્યાસની જ આવશ્યકતા રહે છે. આવો અભ્યાસ સતત ચાલુ રહે તે પરિચયઅવસ્થા પ્રગટે છે. એમાં પ્રાણ. આંતરિક અગ્નિથી પ્રેરિત થઈને કુંડલિનીને જાગ્રત કરે છે. અને એ કોઈ પણ અંતરાય વગર સુષુષ્ણુ નાડીમાં પ્રવેશે છે, ત્યારે ચિત્ત પણ મહાપથ(સુષુણ્ય નાડી)માં પ્રાણની સાથે પ્રવેશે છે. જે લેગીનું ચિત્ત સુષુણ્ણમાં પ્રાણ સાથે પ્રવેણ્યું હોય એ ત્રિકાળદર્શી બને છે.
ત્યાર બાદ યોગીએ પંચમહાભૂત(પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશ) પર કાબૂ મેળવવા માટે પાંચ પ્રકારની ધારણનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. પૃથ્વી–ધારણ કરવાથી પાર્થિવ ભયોનું નિવારણ થાય. આને માટે યોગીએ નાભિની નીચે અને ગુદાની ઉપરના ભાગમાં પ્રાણને પાંચ ઘડી (૨ કલાક) ધારણ કરવો જોઈએ. દેહમાં નાભિ અને ગુદા વચ્ચેના ભાગને પૃથ્વી સ્થાન ડે છે. તેથી આને પૃથ્વી-ધારણ કહેવામાં આવે છે. જે યોગી નાભિ પાસે પાંચ ઘડી પિતાના પ્રાણવાયુને ધારણ કરે તો તેને જલધારણ કહે છે. એ સિદ્ધ થતાં જલ પરને ભય નાબૂદ થાય છે. પ્રાણને નાભિની ઉપરના ભાગમાં ધારણ કરવાથી આગ્નેય–ધારણું થાય છે. એને સિદ્ધ કરતાં પોગી દાઝવાથી કે આગથી ક્યારેય મૃત્યુ પામતું નથી. અગ્નિકુંડમાં નાખવા છતાં પણ એનો દેહ બળે નહિ એવું સામર્થ્ય એનામાં પ્રગટે છે. નાભિ અને ભ્રમર વચ્ચે અનુક્રમે અનાહતચક્ર(ઉદય પાસે, શિહ ચા (કંઠ પાસે) અને આજ્ઞાચક્ર (બે ભ્રમરે વચ્ચે) એ ત્રણનાં અંતરાલ સ્થાનોમાં પ્રાણને પાંચ ઘડી ધારણ કરવાથી વાયવી–ધારણ સિદ્ધ થાય છે અને એના દ્વારા વાયુ તરફને ભય દૂર થાય છે. ભૂમયે પાંચ ઘડી પ્રાણવાયુને ધારણ કરવાની ક્રિયાને આકાશ-ધાણું કહે છે. તત્ત્વતઃ આ
મોસમના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી યોગપતિ]
[ ૧૫

Page #19

ધારણુથી યોગી મૃત્યુંજયી થાય. એ જ્યાં હોય ત્યાં અત્યંત સૂખ અને આત્યંતિક આનંદ પ્રાપ્ત કરે. આમ આ પાંચ ધારણુઓ દ્વારા યોગીનું શરીર દઢ બને અને એ મૃત્યુંજયી બને. .
ધારણ સિદ્ધ કર્યા પછી યોગીએ ધ્યાનને અભ્યાસ કરવો જોઈએ. સાઠ ઘડી (૨૧ કલાક) સુધી એણે પ્રાણને રોકીને પોતાના ઈષ્ટદેવનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. આને સગણ ધ્યાન કહે છે. આ સિદ્ધ કરવાથી અણિમા (ગમે તેટલું સૂકમ સ્વરૂપ ધારણ કરવું), મહિમા (ગમે તેટલું મોટું સ્વરૂપ ધારણ કરવું), લધિમા (ગમે તેટલું નાનું સ્વરૂપ ધારણ કરવું), ગરિમા (ઈછા પ્રમાણે ભારે થઈ જવાની ક્ષમતા), પ્રાપ્તિ (ગમે તે મેળવવાની શક્તિ). પ્રાકામ્ય(પ્રબળ ઈચ્છા-શક્તિ) ઈશિત્વ (સપરિપણુ) અને વશિત્વ (સવને વશ કરવાની શક્તિ) આ અષ્ટ મહાસિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. જે યોગી આકાશ જેવા નિર્ગુણ બ્રહ્મનું ધ્યાન કરે અર્થાત એ દુન્વયી ચીજોને પામવાની આસક્તિમાં ન રહે તે એ મોક્ષમાર્ગને પામે છે.
सगुणध्यानमेव स्यादणिमादिगुणप्रदम् ।
निगुण खमिव ध्यास्वा मोक्षमार्ग प्रपद्यते॥१२ નિગુણ ધ્યાન–સંપન્ન યોગીએ સમાધિ માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. સમાધિ એ યુગનું છેલ્લું પગથિયું છે. એને સમાધિ બાર દિવસમાં પ્રાપ્ત થાય છે. સમાધિ પ્રાપ્ત થતાં યેગી મેધાવી બને છે, ઋતંભરા-પ્રજ્ઞા પ્રાપ્ત થતાં એ પરમ સત્યને પામે છે, જીવન્મુકિત અનુભવે છે. સમાધિ એ વસ્તુત: જીવાત્મા અને પરમાત્માની ઐક્યાવસ્થા જ છે. આ અવસ્થામાં યોગી દેહ છોડવા ઈચ્છે તો તે એમ સ્વરછાએ કરી શકે છે. એનાં સારાં-નરસાં કર્મો–અર્થાત એનાં પ્રારબ્ધ, સંચિત અને ક્રિયમાણનાં બધાં શુભાશુભ એ છોડી દઈને આત્માનું પરમાત્મા સાથે પરમ અક્ય સાધે છે. જે એ દેહને ટકાવી રાખવા ઈચ્છતા હોય તો સવ લેકમાં અણિમા, મહિમા વગેરે મહાસિદ્ધિઓ ધારણ કરીને તે વિચારે છે અથવા કયારેક એ છાએ દિવ્ય દેહ ધારણ કરીને સ્વર્ગમાં પણ સંચરે છે. એ મનષ્ય કે યક્ષનું અર્થાત કેઈ પણ રૂપ ધારણ કરી શકે છે. એ પિતાને પ્રાણીયોનિમાં પણ રૂપાંતરિત કરી શકે છે. એ યોગી વિદ્વાન અને મહેશ્વરની જેમ યથેચ૭પણે વર્તે છે.
અહી હોગની ઉપરોક્ત મહામદ્રાદિ કિયાઓ વિશે જાણવું અભિપ્રેત છે. હઠાગની પદ્ધતિ કપિલ વગેરેએ અપનાવેલી. અલબત્ત, ઉપરોક્ત અષ્ટાંગયોગ અને હઠાગ વચ્ચે અભ્યાસભેદને તકાવત છે પણ એ સિવાય બંનેનું ફળ તે એક જ છે.
મહામકા : આ ક્રિયામાં ડાબા પગની પાનીને યોનિસ્થાને મૂકવી અને જમણા પગને લંબાવીને તને બંને હાથ વડે દઢતાપૂર્વક પકડવાનો હોય છે. એ વખતે ચિબુકને હદય (છાતી) પર અડાડીને પ્રાણવાયુનું યથાશક્તિ પૂરક, કુંભક અને રેચન કરવાનું હોય છે. ડાબી બાજુના અભ્યાસ પછી જમણા અંગનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. આ ક્રિયાને મહામુદ્રા કહે છે.
મહાઅધ: ઉપરોક્ત દિયા આમાં પણ કરવામાં આવે છે ફરક એટલો છે કે લંબાવેલા પગને આમાં વાળીને સાથળ પર મૂકવામાં આવે છે. આમાં ભૂમિ પર મહાબંધ મુદ્રામાં બેઠેલ થોગીએ. નિત અને ધીમે ધીમે ઉઠાવીને ભૂમિ તરફ ઝુકવાનું હોય છે, જેથી પ્રાણ સુષષ્ણુ નાડીમાં પ્રવેશે. આનો અભ્યાસ સાધારણ રીતે સિદ્ધ યોગીઓ જ કરે છે.
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #20

i
ખેચરીમુદ્રા : જીભને તાળવાના મૂળના છિદ્રમાં ગાઢવીને દૃષ્ટિને ભ્રમષ્ય સ્થાને સ્થિર કરવાથી ખેચરી મુદ્રા બને છે.
જાલ ધર્મ ધ : હડપચીને દઢતાપૂર્વક હૃદય (છાતી) પર દાખી ચિત્તને એકાગ્ર કરવાથી આ અધ થાય છે. આ બંધ અમૃતરસની રક્ષા કરે છે.ચૈાગશાસ્ત્ર' અનુસાર, મનુષ્યના કપાલમાં રહેલા સહસ્ર લકમલમાંથી અમૃતદ્રવ(અમૃતરસ) સતત દ્રવે છે અને તે પ્રત્યેક મનુષ્યની નાભિમાં રહેલ અગ્નિ દ્વારા બન્યા કરે છે.
Ed
नाभिस्थोऽग्निः कपालस्य सहस्रकमलच्युतम् ।
અમૃત" સÖવા તાવમ્ અન્તવ`રુતિ વૈદિનાનું ||૧૩
જાલ ધરબ"ધના અભ્યાસથી નાભિ–અગ્નિ, એ અમૃતદ્રવને પ્રદીપ્ત રાખવા અસમથ બને છે. વસ્તુત: એ રસ સહસ્રલકમલમાં જ સાષાય છે. આને લઈને યાગીને દૈતુ અમર બને છે.
ઉડ્ડયાણમધ : આ બધના અભ્યાસથી યાગી વને રેકી નવયૌવનનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. આમાં યાગીએ પેટને નાભિની ઉપર અને નીચે અંદરની બાજુએ ખેરંચવાનુ' હાય છે. માગશાસ્ત્ર' અનુસાર લાગલાગટ છ માસ અભ્યાસ કરવાથી તે નિ:શંક મૃત્યુ પર જય મેળવે છે.
મૂલમધ : આમાં યેાગી ગુદાની નીચે પેાતાના પગની પાની એવી રીતે મૂકે છે કે જેથી એ ભાગ ખાય. ત્યાર બાદ એ અપાનવાયુને એવી રીતે દુખાવે કે જેથી એ વાયુને ઉપર ચઢવાની ફરજ પડે. આ મૂલબંધને લઈને પ્રાણ અને અપાન, નાદ અને બિદું એક થાય છે અને ત્યારે યોગમાં સપૂર્ણ સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે.
વિપરીતકરણી : વિપરીતકરણીથી સબ્યાધિઓને નાશ થાય છે. એના નિત્ય અભ્યાસથી જઠરાગ્નિ અત્યંત પ્રબળ બને છે. તેથી એવા અભ્યાસ માટે પૂરતા ખારાક ઉપલબ્ધ થવા જોઈએ, જે પ્રમાણ અને ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ અપૂરતા ખારાક હાય તા જઠરાગ્નિ દાહ ઉત્પન્ન કરીને ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં એના જ શરીરને ભરખવા માંડે છે. આમ થવાનું કારણ એ છે કે આ ક્રિયામાં ‘” ઉપર આવે છે અને ચંદ્ર' નીચે જાય છે.
વિપરીતકરણીની ક્રિયા શીર્ષાંસન વડે થાય છે. આમાં મસ્તક ઉપર ઊભા થવાનું હોય છે અને પગ ઉપર રહે છે. આ ક્રિયા શરૂઆતમાં એક ક્ષણુ (અર્થાત્ સહેજવાર) કરવી જઈએ અને ત્યાર બાદ ધીમે ધીમે નિશ્ચત સમયાવધિ વધારતા જવું જોઈએ. જો દરાજ એક યમ (=ત્રણ કલાક) સુધી અભ્યાસ થાય તેા કુરાગ જેવા અનેક અસાધ્ય ગણાતા રાગો પણ છ માસમાં નાશ પામે છે.
જોલિ : આ ક્રિયાને બધા યાગીએ ગુપ્ત રાખે છે. એનું જ્ઞાન પણ ગુપ્ત રખાય છે. પેાતાના આત્મા જેટલી જ પ્રિય વ્યક્તિને આ જ્ઞાન આપી શકાય છે. આ ક્રિયા કરવામાં પાણી, દૂધ અને ઘીને મૂત્રમાર્ગે' ખે'ચવામાં આવે છે. એવી રીતે 'ગરસદ્રવ (વી')ને ખેંચવામાં આવે છે.૧૪ આ ક્રિયા– સિદ્ધ ચેાગી નિયમબદ્ધ કે નિયમ–રહિત થઈને સ્વેચ્છાએ જેમ જીવવું હેાય તેમ જીવે છે. અલબત્ત, એ સર્વસિદ્ધિઓને સ્વામિ તેા હોય જ છે. વજ્રોલિ સિદ્ધ થયા બાદ અમરેાલિ અને સદ્ઘજોલિની ક્રિયાઆને અભ્યાસ થાય છે. અલબત્ત, એનેા અભ્યાસ સિહોની સાંપ્રદાયિક પદ્ધતિ અનુસાર કરાય છે. યોગશાસ્ત્ર'માં એનું વર્ચુન કરવામાં આવ્યું નથી. આ ક્રિયાએ ક્રમે ક્રમે સિદ્ધ થતાં, રાજયાગ સિદ્ધ થાય છે.
યોગશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી યોગપતિ ]
* [ ૧૫

Page #21

રાજયાગમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કર્યાં પછી સર્વાં સત્ત્વા પર પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. એવા રાજ મેગી સાધના કરે કે ન કરે એ તેની પૃચ્છા પર નિ`ર રહે છે. એ એની યથારુચિ કંઈ પણ કરી શકે છે.
राजयोग वर ं प्राप्य सर्वसत्ववश करम् ।
सर्व कुर्य्यान्न कुर्याद् यथारुचिर्विचेष्टितम् ॥१५
આ અવસ્થા પામ્યા પછી પણ યાગી રાજયાગ કરવાના ચાલુ રાખે તે! એ નિષ્પત્તિની આવસ્થાએ પહેાંચી જાય છે. એ યેાગની સપૂર્ણ અવસ્થા છે. આ અવસ્થામાં યાગી મુકિત અને મુક્તિ ખતે પ્રાપ્ત કરે છે
तथाऽवस्था हि निष्पत्तिर्भु किमुक्ति फलप्रदा । १९
આમ દત્તાત્રેયી યેાગપતિ પાતંજલ યાગપદ્ધતિ તેમ જ અન્ય શુક્રાચાય, કપિલમુનિ તથા નાથયાગીઓની અને સિદ્ધોની યાગપદ્ધતિને લઈને ચાલતી સંપૂર્ણ યાગની પદ્ધતિ છે. જીવનમાં સતત યેાગાભ્યાસ થતા રહેવા જોઈએ અને જીવનનું ફળ જયેાગાભ્યાસ હેાય એ બાબત ઉપર આ પદ્ધતિ ભાર મૂકે છે. યોગશાસ્ત્રના અંતિમ ક્ષેાકમાં કહ્યું છે કે—
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन यागमेव सदाभ्यसेत् ।
योगाभ्यासेो जन्मफल विफला हि तथा क्रिया ॥
પાદટીપ
૧. આને મૂળ પાઠ સાથેના અંગ્રેજી અનુવાદ સ્વામી કેશવાનંદ ચેાગ ઇન્સ્ટિટયૂટ, દિલ્હી તરફથી
૧૯૮૫માં પ્રગટ થયા છે.
૧૮]
આ ગ્રંથમાં કુલ ૩૩૨ સ્લેાકા આપ્યા છે, જે અનુષ્ટુપ છંદના શ્લેાકા (શ્લા. અ.) છે. અંતની પુષ્પિકામાં દત્તાત્રેય સ્વરૂપમાં રહેલા વિષ્ણુ ભગવાનની સ્તુતિ કરેલી છે.
૨. જુઓ Yoga Śastra of Dattatreya', (1985), Introduction, p. 10 ૩. નાસાત્રસૃષ્ટિમાત્રેવર: નિતિ ત: 1
શિર: રાજ્ માગણ્ય ધ્યાન મૃત્યુ. ગયેત્વરમ્ । શ્લા. અ. ૪૨-૪૩
અહીં મૃત્યુ પર વિજયના અથ પૃચ્છામૃત્યુની પ્રાપ્તિ સમજવા જોઈએ.
૪. ‘કુ’ડલિની' એટલે મૂલાધારમાં સુષુમ્હાનાડીની જડની નીચે રહેતી મનાતી એક સર્પાકાર શક્તિ, જેને જાગ્રત કરવી એ યોગીઓને એક મહાપુરુષાથ ગણાય છે.
૫. ‘સહસ્રારચક્ર’ એટલે મસ્તકમાં રહેલું શૂન્ય ચક્ર. શરીરમાં છ ચક્ર હાવાનું મનાય છે, જેમાંનું શૂન્ય—ચક્ર શ્રેષ્ઠ છે. ત્યાં પહેાંચવું એડયાગીનું ચરમ લક્ષ્ય છે, આ સ્થાન પર હજાર પાંખડીવાળા કમળની કલ્પના કરેલી હેાવાથી એને ‘સહસ્રાર–ચક્ર' કે ‘સહસ્રલક્રમલ’ પણ કહેવામાં આવે છે.
(સાપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #22

१. शिनादराथ" योगस्य कथया वेषधारिणः ।
માનદિનાતુ યાન્તિ જનાર દિઠ , અ. ૯૨-૯૩ છે . અ. ૧૪૬-૪૭
૮ ગ્લૅ. અ. ૧૭૦ પ્રણવમંત્ર સર્વષહતાં અને સવવિઘનાશક છે. (સંવિદનારા પ્રાયઃ સ ષાા, પ્લેકાધ * * ૧૭૫). સર્વ કામનાઓની સિદ્ધિ તેમજ મોક્ષ-પ્રાપ્તિ અર્થે યોગીઓ પ્રવમઝનું નિત્ય ધ્યાન
કરતા હોય છે. આ શ્લોક એ માટે લોકોક્તિ જે બન્યો છે? યથા -
कार बिन्दुसयुक्त नित्य ध्यायन्ति योगिनः ।
कामद मोक्षद चेव सकाराय नमो : नमः॥ १०. तदा बुद्धिमतां भाव्य योगिना योगसिद्धये ।।
વિજ્ઞા: મદારિ રમેૉષ યુાિર્ છે શ્લો. અ. ૧૯૯-૨૦૦ ૧૧. વસ્તુતઃ મહાપથ, સુષુષ્ણુ અને સ્મશાન મતાંતરભેદે અપાયેલ જદ જદ નામ છે. નાની એ ગણેયને ફળભેદ નથી. જેમકે,
महापथ श्मशान व सुषुम्णाप्येकमेव हि।
નાનાં મતાન્તરે મેલ: હે મેરા ન વિચારે છે . અ. ૨૧-૧૭ ૧૨. . અ. ૨૫-૪૬
૧૭. લો. અ. ૨૭-૭૭ ૧૪. આ ક્રિયા સિદ્ધ થતાં એવા મેગીના પેશાબથી દીવા બળતા હોવાનું મનાય છે. ૧૫. શ્લો. અ. ૨૦-૨૧
૧૬. શ્લો. અ. ૩૨૩
રોગશાસ્ત્રના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દત્તાત્રેયી ગપતિ ]

Page #23

ભકિત મીમાંસા
*
+
हया हदुद्गता भक्तिः निर्मलानन्दकारिणी । निर्व्याजामोदकर्त्री या भक्तिः, कस्य न तुष्टये 11 ग्रहाः प्रीताश्च भक्त्यव यक्षगन्धर्व' किन्नराः । प्रीताः भक्त्या भवन्त्येव देवदानवमानवाः ॥ ज्ञानोत्पत्तिर्भवेद् भक्त्या भक्ति: भगवतः प्रिया । भक्तिः परमतत्त्वार्था भक्तिश्चाभयदायिनी ॥
દ તે દર્શાવી છે.
- આવી આ ભકિત, સૃષ્ટિસર્જનના સમયથી એક યા ખીજા સ્વરૂપે પ્રવતી રહી છે. સ્વાથ, ભય, અહોભાવ, પૂજ્યભાવ, વગેરે આ ભકિત માટેનાં નિમિત્ત બન્યાં છે.
ઊભયપદી મગ-ધાતુ (મતિ-મનસે) ધાતુના, Seperation, Division, Decoration, Argument, Devotion, Homage, આદિ દ્વૈતભાવમૂલક વિવિધ અ` સંદર્ભોમાંથી Devotion, કે Worshipને ભાવ, મતિ શબ્દના સંદભે વિશેષ સ્વીકાય રહ્યો છે.. આચાય શંકર પણ, મતિમ નેન ત્રિમà આદિ ગાઈને, આ જ વસ્તુ વ્યકત કરે છે.
૨૦]
આ ભક્તિ, ભારતીય વૈચારિક અને અનુભવમૂલક ચિંતનની વિશિષ્ટ ભેટ છે. તત્ત્વવનના ઉપલક્ષ્યમાં સ`પૂર્ણ` વૈચારિક સ્વાતંત્ર્યને અપતી આ ભૂમિ પર ચિંતનની ઉચ્ચતમ અભિવ્યકિત થયેલી છે. મનીષીઓએ મનન કરી કરીને, વિવિધ માર્ગો કે સપાના સૂચવ્યાં, અને સાકાએ પેાતાની રુચિની વિવિધતાને લીધે, કે ક્ષમતાને લીધે જે અનુરૂપ લાગ્યાં તેને તેમાંથી સ્વીકાર કર્યાં. ‘દર્શન’ તરીકે ઓળખાતી આવી પારમ્પરિક દૃષ્ટિ, કે માગ" અહીં પ્રમાણભૂત બન્યા અને અપનાવાયા. આ દૃષ્ટિ-સપ્તક આ રીતે દર્શાવી શકાય :
સામથ્યા દૃષ્ટિ વૈશેષિક દર્શોન
વિવેકદા દૃષ્ટિ
નિશ્ચયદા દૃષ્ટિ
નૈમ હયદા દૃષ્ટિ
સહાયદા દૃષ્ટિ ફેલા દષ્ટિ
-
વાસુદેવ વિ. પાઠક
ન્યાય દેશન
સાંખ્ય દશન પૂર્વમીમાંસાદન ચાગ દન
- ઉત્તરમીમાંસા દર્શીન. આ ઉપરાંત, તત્પરતા દૃષ્ટિ પારંપરિક ભક્તિ
વિશ્વ સંસ્કૃત પ્રતિષ્ઠાનમ્, ગુજરાત શાખાના, ૧૯૯૨ના વડાદરા ખાતેના વાર્ષિક અધિવેશન નિમિત્તે પ્રસ્તુત કરેલા લેખ.
અધ્યક્ષ, સંસ્કૃત-પ્રાકૃત વિભાગ, ખી. ડી. આર્ટ્સ' કૉલેજ, અમદાવાદ
[ સામીપ્ટ : એપ્રિલ, '૯ર-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #24

આ સાતમાંથી, તત્પરદા દષ્ટિ સિવાયની અન્ય દષ્ટિને સ્વીકાર સુરક્ષ્ય ધારા જેવો છે, દુગમ છે. અને તેથી, અન્ય સાધનોના સ્વીકારને પરિશ્રમ સહન ન થતાં જિજ્ઞાસુ સાધક, ભક્તિનું જ અવલંબન સ્વીકારે છે. અને ફલ ભૂમિકાને કિનારે પકડે છે. આ ભક્તિ જ, તત-પર-ડા દષ્ટિ છે. પરમતત્વ કે પરમાત્માના શરણને આપનાર ભક્તિની મહત્તા દર્શાવતાં, ગંદપૂર્વક સાધક કહે છે કે,
મffટુડસદમધે, જીવથ દfમ, चेत: सुदुर्जयमहो शपथ करोमि । आदाय जीवनमय शिवसूत्रयज्ञ
માિ પ્રમ: શાળવા, શપથ મિ | યજ્ઞોપવીત હાથમાં લઈને, કર્મની અતિ દુઃસહતા અને ચિત્તની અત્યંત દુજીયતાના સ્વીકાર સાથે, સરળ એ ભક્તિમાગ પ્રભુ પ્રાપ્તિ માટે દર્શાવાય છે.
ભક્તિમાર્ગની પાયાની જરૂર તરીકે, તેમાં ભક્ત, જેની ભક્તિ કરવાની છે તે (ભગવાન) અને ભક્તિ, એમ ત્રણ વસ્તુ અપેક્ષિત રહે છે. અને એ રીતે, દૈતવાદ મુલકમતના આચાર્યો–વલભાચાય. રામાનુજાચાય. મધવાચાર્ય, નિમ્બાર્કોચાય, ભાસ્કરાચાર્ય, આદિએ તો ભકિતને સ્વીકાર કર્યો જ છે. અને ઉપદેશ પણ કર્યો છે. નવધા ભકિતને માર્ગ પણ ચીંધ્યો છે. રાધાવલ્લભ સંપ્રદાય, ચૈતન્ય મહાપ્રભુના સંપ્રદાય, દાદુપંથ, કબીરપંથ, સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય, પ્રણામી સંપ્રદાય, આદિ અનેક ભક્તિસંપ્રદાયોએ પણ આ પાયાની વાતને સ્વીકાર કર્યો જ છે. અને તેમાં મુખ્યત્વે શ્રીવિષ્ય કે તેમના અવતારની સેવાને કેન્દ્રમાં રાખી છે. મગ ધાતુને મુખ્ય અર્થ જ, સેવા કરવાના સંદર્ભનો છે.
मज इत्येष वै धातु: सेवायां परिकीर्तितः ।
તwાત, સેવા સુધે: પ્રારતા મસ્તિ; સાધનમૂયરી કે એ શ્લોકમાં આ વાત સ્પષ્ટ કરાઈ છે. પવપુરાણે, આ વૈષ્ણવી ભકિતને સોળ પ્રકારે દર્શાવી અને તેને ભવબંધ કંપાવનારી કહી.
શ્રીમદ ભાવ નીતા, અજનને સ્વકમમાં રવાના નિમિરો, કર્મયોગ, જ્ઞાનયોગ અને ભકિતયેગની ત્રિવેણી આપે છે તેમાં પણ, મતિમાન બ્રિા નર:. મરતાતેંડતીવ ને પ્રિયા: અને એથી છે આગળ વધીને, જ્ઞાની એ વર મા આદિ કહીને, ભકતોની યાદિમાં જ્ઞાનીને નિર્દેશ કરે છે. આ નાની, તે ઉત્તમ ભકત, કે જેને પિતાના ઈષ્ટ પાસે કોઈ જ અપેક્ષા નથી. તેને મન, સનકમારે દર્શાવ્યું છે. તેમ, ભકિત જ ભકિતનું ફળ છે. જે અવ્યભિચારિણી ભકિતની વાત ગીતાએ કહી છે. તે જ ગોસ્વામી તુલસીદાસજીએ માગી છે, ભક્તિના ફળ સ્વરૂપે. વસ્તુતઃ આ જ જ્ઞાની પુરુષે કરેલી ભક્તિ છે. વિજ્ઞાનાય પાપને કહીને, આ જ વાત દર્શાવી છે. આવી અમૃત સ્વરૂપા ભકિત જ
ય છે, જેને મેળવ્યા પછી, સંતૃપ્ત અનુભવાય અને કોઈ અપેક્ષા ન રહે. નારદજીએ ખૂબ સ્પષ્ટ રીતે, આ વાત નારદ ભક્તિસૂત્રમાં નિદેશી છે. આ દષ્ટિએ, ગીતાએ દર્શાવેલ સ્થિતપ્રજ્ઞા બધા જ્ઞાનીભક્ત જ છે. આવા અનપેક્ષ ભક્તનું યોગક્ષેમ વહન કરવાની, શ્રીકૃષ્ણ ખાતરી આપેલી છે.
ભક્તિ સંપ્રદાય પ્રધાનતયા શ્રી વિષ્ણુના સ્વરૂપ કે અવતારોના આધારે પ્રવર્યા છે. પાંચરાત્ર, સાત્વત, કે ભાગવત સંપ્રદાય તરીકે વિશેષ પ્રચલિત આ વિષશુભકિતના સરળ ભાગને દર્શાવતી
ભક્તિ મીમાંસા]
[૨૨

Page #25

ગીતામાં ભકિત માગના પ્રાર`ભિક વિકાસ દેખાય છે. અને તેથી જ, વિષ્ણુમજિતવિજ્ઞાનર્થી નિષિ વવષમઃ ।૧૧ એમ નારદ પુરાણે નોંધ્યું. તા ખીજી બાજુ, સ્ક પુરાણું,
ब्राह्मणक्षत्रिया वैश्यः शूद्रो वा यदि वेतरः ।
વિષ્ણુવિજ્ઞસમાયુક્તે જ્ઞેયઃ સર્વાત્તમશ્ર સ: ॥૧૨ એમ કહીને વિષ્ણુભકતની સર્વાંત્તમતા દર્શાવી છે. આમ છતાં, હરિવદર: દર ત્ર હરિ: ! અને શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીએ સૂચયું તેમ, ગાયત્રીનેવારુચેરન્તરાછેદ ન દ્રવ્ય:। એ ન્યાયે, શિવ, વિષ્ણુ, શક્તિ (કે કાઈ પણ ઈષ્ટદેવ) વસ્તુત: એક જ છે, પરમતત્ત્વ જ છે, એ ભાવ સ્પષ્ટ થાય છે. પરમતત્ત્વનાં આ તા સાકાર સ્વરૂપો જ માત્ર છે. શકરાચાયજી, મતિર્મને 7 વિમવેદ એમ કહીને, શંકર ભક્તિનેા આગ્રહ દાખવે, ૫'ચદેવની પૂજા વિધિ દર્શાવે, વિષ્ણુ અને દેવીનાં સ્તન્ને રચે, મન વિન્ધનું મન ગાવિયમ્ ગાવાનેા ઉપદેશ કરે, એ બધું સાકાર પરમેશ્વરની ભક્તિ જ દર્શાવે છે. આ સાકાર-ભતિ ઉપરાંત, તેમણે નિરાકાર-ભક્તિ પણ દર્શાવી છે, કે જ્યાં ભકત-ભક્તિ-ભગવાન બધું જ એક બને છે. આ વસ્ત્રાલમ્યાનમ્ છે. શાશ્તિયે દર્શાવેલી આ પરાનુરક્તિ:૧૩ છે. ગીતાએ, તમે માં તત્ત્વતા શવા વિશતે તનન્તરમ્૧૪ કહીને આ જ વાત જણાવી છે. આવા, એકત્વ સાધતા જ્ઞાની-ભકત છે. આ ભકિતને ન સ્વીકારનાર સંસારનાં બંધન અનુભવે છે. એમ શાશ્તિય સૂચવે છે.૧૫
જ મુક્ત
ભક્તિથી પ્રાપ્ત થતા ઈશ્વરાનુગ્રહ જ આવી અદ્વૈત વાસના જન્માવે છે એમ ભાનુપ્રવેગ પું સામāતવાસના । અવધૂત ગીતાએ૧૬ દર્શાવ્યુ` છે. સથા શરણાગતિ અને પ્રત્તિને આ ભક્તિમાગ છે. ભકત અહી બિલાડીના બચ્ચા જેવા બની જાય છે. તેની બધી જ કાળજી માતા (2 દેવ) રાખે છે. તેણે તે માત્ર, ઇષ્ટને શરણે જ રહેવાનુ હાય છે, નિષ્કામભાવે, નિ:સ્વાથ ભાવે.
આવી નિઃસ્વાથ ભક્તિના ખાધ કરતા મહત્ત્વના ગ્રંથ, નારદ ભક્તિસૂત્ર છે. પ્રેમભાવની રીતિએ ભક્તિની વાત અહીં હાઈને, તે પ્રેમ ધર્માંતા ગ્રંથ છે. તેના પર વૈષ્ણુવભક્ત શ્રી વિષ્ણુ સ્વામીની દૃઢ અસર દેખાય છે.
નારદ ભકિતસૂત્રો કરતાં, આશરે ૨૦૦ વર્ષ પૂર્વેના એવા જ મહત્ત્વના ભક્તિ વિષયક ગ્રંથ તે શાંડિલ્ય ભક્તિ સૂત્ર છે. તેના પર આચાય. શંકરે દર્શાવેલ અદ્વૈત સિદ્ધાન્તની વિશેષ અસર છે. ભક્તિના સિદ્ધાન્તાનું અહીં. વિશ્લેષણ હાઈતે, શાંડિલ્યસૂત્રોને ભક્તિષમાં ગ્રંથ કહીં શકાય એમ છે.
મૌય સુયન્તિ મહાનુમાયા:।” એ અનુભવવાણી મુજ્બ, માનવ માત્રમાં સહજ ભાવે પ્રવતતી લાગણીનું ભકિત માગ'માં ઊધ્વીકરણ છે. પેાતાના કરતાં વિશેષ કાંઈક ધરાવતાં અલૌકિ કે દિવ્ય તત્ત્વાને દેવ તરીકે કલ્પીને, થતી વૈદિક સ્તુતિઓમાં આવા જ ભક્તિ ભાવ વ્યકત છે. ઔપનિષદ્ પ્રાથના પણ્ કંઈક આવી જ અભિવ્યકિતનું ફળ છે.૧૮ ભકતાએ ગાયેલા વિવિધ દેવ–દેવીનાં, કે નદી-પતિ, આદિનાં સ્તોત્રો પણ આવા જ ભકિત સંદર્ભ'નું પરિણામ છે.
આ રીતે, સગુણ કે સાકાર સ્વરૂપાનાં ધ્યાન—શન દ્વારા, તેના કૃપા પાત્ર બનવાની તેમ, ભક્તિના લિસ્વરૂપે છે. અને આવી કૃપા મળતાં, પોતે જ, ઇષ્ટ સ્વરૂપ બન્યાનો આનદ અનુભવાય છે. વસ્તુત: આ ભકિત તા અનંત યાત્રા છે, અનંતમાં પરિણમવાની છે. Devotion to God, regarded as the way to the attainment of final emancipation and eternal bliss
ર]
[સામીપ્સ : એપ્રિલ, ’૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #26

भने ५७ ता, न स पुनरावत ते न स पुनरावर्तते। से मनीषी क्यने, तना ससाभांना आवतन પૂરાં થઈ જાય છે.
ભારતીય દર્શનના પરમ લક્ષ્ય સ્વરૂપ મોક્ષ કે મૂર્તિને પામવા માટેના સરળ રાજમાર્ગ તરીકે, આથી જ, ભક્તિનો મહિમા ગવાય છે, ભકિતનો સાર સ્વીકાર થયો છે.
પાદટીપ १. स्वाय प. २. हुमा कुमारसंभवम्, ७-३७, रघुवंशम्-२-६; मुद्राराक्षसम् १-१५; गीता ९-३४, रामचरित
मानस, सुन्दरकांड ३, माहि. ३. ऋथिनां वैविण्याद् ॥ महिम्नस्तोत्रे ४. कस्यापि ५. श्रवण कीर्तन विष्णो: स्मरण पादसेवनम् ।
अर्चन वन्दन दास्य सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ श्रीमद्भागवत, प्रशानी en है. पुराण ७. भक्ति: षोडशधा प्रोक्त। भवबन्धविमुक्तये (पद्मपुराण, उत्तरखण्ड, शिवपावती संवाद) ८. भक्ति प्रयच्छ रघुपुङ्गव ! निर्भरांमे (रामचरित मानस, सुन्दरकांड), लोक ३-पाद ४ ६. अमृतस्वरूपा च। नारदभक्ति सूत्र-३ १०. यल्लब्ध्वा पुमान् सिदो भवति, अमृता भवति, तृप्तो भवति ॥ यत्प्राप्य, म कश्चिद वाञ्छति, न
शोषति, न द्वेष्टि न रमते नात्साही भवति ॥ अपन, ४-५ . ११. नारदपुराण, पू. ख., अ. ३४, लेक ८१ १२. स्कन्दपुराण, का. खंड, पू. अ. २१ १३. शान्डियभक्ति स्त्र, १-२ १४. गीता, १८-५५ १५. सस्मृतिरेषामभक्तिः स्यात् । शाण्डिल्य भक्तिसूत्र, ३-६ १६. अवधूत गीता, कोक १ १७. कस्यापि १८. 1. 1. केनोपनिषद मां स्थित यक्ष-स्तुति
તિલ માંસ
२३]

Page #27

‘કાવ્યાદર્શ’માં ગુણાલ કારવિવેક
જાગૃતિ પંડયા *
આચાય દડીએ. તેમના ‘કાવ્યાશ' માં કાવ્યશાસ્ત્રીય વિભિન્ન તત્ત્વા–જેવાં કે, ગુણ, માગ', અલંકાર વગેરે—અંગેની વિચારણા કરી છે. ભરત કરતાં ય બહુ પ્રાચીનકાળથી જેતેા આરભ થયા હાવાની સભાવના છે, તે કાવ્યશાસ્ત્રીય મીમાંસા કરનારા આચાર્યાંમાં દંડીકૃત કાવ્યાદર્શી' હાલ પ્રાપ્ત થતા અલંકાર પ્રથામાં મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે. તેમાં તેમણે ગુણુ અને અલ કાર વચ્ચેની ભેદ રેખા ઉપસાવવાના પ્રયાસ કર્યાં છે. ભામહમાં ગુણવિચારતે ઝાઝું મહત્ત્વ અપાયું નથી અને ગુણુ તથા અલંકારને ભેદ તે જણાવતા નથી, પરંતુ દંડીમાં જ કદાચ સૌ પ્રથમ ગુણુ અને અલકાર વચ્ચેના પાકથને કિ ંચિત્ નિર્દેશ જોવા મળે છે. અલબત્ત, તેમણે ગુણુ અને અલંકારના વિવેક સ્પષ્ટ કરી આપ્યા નથી, છતાં તેમના ગુણુનિરૂપણને આધારે, તેમને અભિપ્રેત ગુણાલ કાર વિવેકની નોંધ જરૂર લઈ શકાય.
કાવ્યશાસ્ત્રીય વિભિન્ન તત્ત્વામાં, ગુણ અને અલકાર એ એ તત્ત્વા એકબીજા સાથે ખૂબ ધનિષ્ઠ રીતે સ`કળાયેલાં છે. કાવ્યશાસ્ત્રની પર પરાનેા ઇતિહાસ તપાસતાં જણાય છે કે, આચાય આનંદવને ગુણુ અને અલ કાર વચ્ચે રહેલ આશ્રયભેદ સ્પષ્ટ કરી આપ્યા છે અને તે પહેલાં, આચાય વામને પણ પોતાની રીતે, નિત્યાનિત્યત્વના સંદર્ભોમાં ગુણાલ કારભેદનિરૂપ્યા છે. કાલ્વમાં ગુણા સમવાય સબંધે અને અલંકાર સયેાગસંબંધે રહેલા છે, તેમ વિચારી, વામને અલંકારની અપેક્ષાએ ગુણાને અત્ય'ત મહત્ત્વ અપ્યુ` છે. જો કે, આચાય' ઉદ્ભટે આા વિગતનું ખંડન પોતાના ભામહવિવરણ'માં કર્યું હતું, જેનું ઉદ્ધરણ ટાંકી આચાય` મમ્મટે ‘કાવ્યપ્રકાશ'માં તેનું પણ ખંડન કર્યુ છે. વામનમાં, કાવ્યશાભા નિષ્પન્ન કરનાર તત્ત્વ તે ગુણ અને કાવ્યશે।ભામાં વૃદ્ધિ કરનાર તત્ત્વ તે અલકાર એ પ્રકારે ગુણાલંકારભેદ તારવવામાં આવ્યો છે. તેના મૂળમાં કદાચ મંડીના મતનુ` ખડન રહેલું છે એવું ‘કાવ્યાલંકારસૂત્રવૃત્તિ' (૩-૧-૧) ઉપરની ‘કામધેનુ' ટીકામાં જણાવાયુ` છે.
૬ઢી તેમના ‘કાવ્યા''માં અલંકાર' પદને ખૂબ વ્યાપક અર્થ'માં પ્રયોજે છે અને તદ્નુસાર, કાવ્યને શાભાવનાર તત્ત્વ ચાહે તે ગુણુ હોય કે અલ`કાર, મા` હેાય કે રસ, લક્ષણ, સંધિ, સધ્યુગ, વૃત્ત્વંગ વગેરે ગમે તે હોય, તે સધળુ' અલકાર' નામે ઓળખાય છે.
વાથ્યોામારાન્ ધર્માત્ માનું ક્ષતે ।—(કાવ્ય'-કા. ૬. ૨.૧)
આ કારણે જ કદાચ પી. વી. કાણું એવું માનવા પ્રેરાયા કે દંડીગુણુ અને અલ કાર વચ્ચે કાઈ જ ભેદ જોતા નથી. પરંતુ તેમની આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. ક્રૂડીએ કાવ્યસૌ માં નિમિત્ત બનતા ગુણાને અલંકાર' જરૂર કહ્યા છે. પરંતુ તેને તેઓ ઉપમા વગેરે અલંકારાથી જુદા * વ્યાખ્યાતા, સંસ્કૃત વિભાગ, એચ. કે. આર્ટ્સ કૉલેજ, અમદાવાદ
૨૪]
[સામીપ્સ : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #28

પણ તારી બતાવે છે. દડીનેા ગુણવિચાર જોતાં જણાય છે કે, તેમણે ગુણાને માગવિભાજક તત્ત્વા તરીકે નિરૂપ્યા છે. તેમણે ગણાવેલ શ્લેષ વગેરે દસ ગુણા તે વૈદમાગના પ્રાણરૂપ છે અને ગૌડમાગમાં પ્રાયઃ તેને વિષય જોવા મળે છે (કા. ૬., ૧.૪ર).૨ આ રીતે જોતાં, એવું વિચારી શકાય કે, ક્રૂડીને મતે ગુણા એ મા વિભાજક એવા અસાધારણ ધર્મો છે, જ્યારે અલંકારા એ ઉભય માના સાધારણ ધર્મો છે. આ વિગતની તૈધ તેમણે કા. ૬. ૨-૩ માં લીધી પણ છે. તેમણે કહ્યું છે કે—
काश्विन्मार्ग विभागार्थमुक्ताः प्रागव्यलंक्रिया: । साधारणमल कारजातमन्यत् प्रदश्यते ॥
અહીં, પૂર્વત્િત માગવિભાજક અલકારા દ્વારા ક્રૂ'ડી શ્લેષ વગેરે ગુણેા પ્રતિ નિર્દેશ કરતા જણાય છે. કાવ્યા'ના ટીકાકાર તરુણુવાચસ્પતિક તેાંધે છે કે, શાભાકર હાવું એ અલ કારને ધમ છે અને ગુણે કાવ્યની શાભા વધારે છે તેથી તેમને અલંકાર કહ્યા છે. જો કે, રંગાચાય. રેડ્ડીની ‘પ્રભા' ટીકામાં ઉભયમાર્ગ સાધારણ અલંકારા તથા જે તે માગ`ગત મ્રુત્યનુપ્રાસ, વૃર્ત્યનુપ્રાસ વગેરે એવા ભેદ તારવવાનેા પ્રયાસ પણ થયો છે. અર્થાત્ અલંકારમાં જ સાધારણ અને અસાધારણ એવા ભેદ તેમને અભિપ્રેત છે.
દ’ડી ‘કાવ્યશેાભાકરત્વ'ના સદ્દભ`માં ગુણેાને અલંકાર કહે છે, તે માટે એક અન્ય પ્રમાણ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. કાવ્યાશ'ના ત્રીજા પરિચ્છેદમાં કેટલાક દોષાની અનિત્યતા વર્ણવતાં પુનરુક્ત અને સસ’શયના અદોષત્વના સંદર્ભમાં, પ્રિયા કે અર્કાર પદ્મ ગુણુના પર્યાયરૂપે જ પ્રયોજાયુ' છે. (કા. ૬. ૩.૧૩૭ તથા ૩.૧૪૧)૪ તા વિરાધની અદોષતાના સંદર્ભમાં તે માટે ગુણુ' પદ પ્રયોજાયું છે (૩–૧૯૯).૫ આમ, દેવિપ`ય કે જે કમાંક ગુણુરૂપ જણાય છે, તેને 'ડી કયારેક અલંકાર કહે છે અને તે, તેમણે આપેલ ‘અલંકાર’ની વ્યાપક વિભાવનાના અનુસંધાનમાં બરાબર બંધ બેસે છે. તેથી, કા. દ. ૨.૩માં પ્રયોજાયેલ અસમિયા પદ શ્લેષ વગેરે ગુણા માટે પ્રયોજાયુ હોય તે યથાય છે. એ પ્રમાણે વિચારતાં, એમ સમજી શકાય કે, શ્લેષાદિ ગુણે તે કેવળ વૈદ્ય માર્ગના વિશિષ્ટ અલંકારારૂપ છે, જ્યારે રૂપકાદિ અલંકારા બન્ને માના સાધારણ અલંકારો છે.
ગુણુ અને અલ કાર વચ્ચે બીજો મહત્ત્વના ભેદ એ છે કે, દૃંડીએ ગુણાને વૈદભ માગના પ્રાણ કહ્યા પરંતુ તેની અપેક્ષાએ અલંકારાનુ એવુ મહત્ત્વ તેમણે સ્પષ્ટ રીતે નિર્દેશ્યું નથી, રૂપક વગેરે અલકારા અને મામાં સાધારણ રીતે રહેલા છે એ ખરું, પણ એ જરૂરી નથી કે, કાવ્યમાં તે હાવા જ જોઈએ, જ્યારે ગુણાના અભાવમાં તા કાવ્ય “કાવ્ય” જ ન રહે. ૬ઠીએ ગુણાને જે વૈદ - માના પ્રાણ કહ્યા છે તેમાં વૈદર્ભીમા` દ્વારા તેમને ઉત્તમ શૈલીનું કાવ્ય જ અભિપ્રેત છે. શ્રી એસ. પી. ભટ્ટાચાય યોગ્ય જ કહે છે કે, દડી વૈદભ મા ના પ્રયોગ ઉપલક્ષણરૂપે કરે છે. તે દ્વારા તે બધા જ પ્રકારની સુંદર કાવ્યશૈલીના પ્રયોગને સ્વીકારે છે. આમ, એટલુ' તે સ્પષ્ટ થાય જ છે કે, દંડીએ ગુણાને ઉત્તમ કાવ્યરચના માટે આવશ્યક માન્યા છે, પરંતુ અલંકારાને તેઓ એવું મહત્ત્વ આપતા નથી. સુકુમારતા ગુણને સમાવતાં, તેના ઉદાહરણના સંક્રમ'માં 'ડીએ જે કહ્યુ` છે—(કા. ૬.–૧.૭૧)॰ તેનાથી પણ્ ઉપયુક્ત વિગતને સમ”ન મળે છે. વામનમાં તા સ્પષ્ટ રીતે અલંકારની અમેક્ષાએ ગુણુનુ અત્યધિક મહત્ત્વ સ્વીકારાય઼ છે, જેનાં ખીજ અહી જોઈ શકાય. ડૉ. દે જણાવે
કાવ્યાદર્શ'માં ગુણાલંકારવિવેક ]
રપ

Page #29

છે કે દહીમાં જે કે ગણ અને અલંકારના ભેદને વ્યવસ્થિત રીતે નિર્દેશ્યો નથી તે પણ તે અંગેની પષ્ટ રજૂઆત જે પછીના આલંકારિકામાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેની પૂર્વ છાયા તે દંડીમાં જોવા મળે છે જ.
હવે પ્રશ્ન થાય કે, દંડી સમાધિ, એજન્મ વગેરે ગુણોને બંને માર્ગમાં આવકાર્ય માને છે તેમને માગવિભાજક એવા અસાધારણ અલંકારો કેવી રીતે માની શકાય ? અને જે તે માર્ગવિભાજક નથી, તે પછી ૩પક વગેરે માગદ્રયગત સાધારણ અલંકારોથી તેમને જુદા કેવી રીતે કહી શકાય ? આનું સમાધાન એ રીતે વિચારી શકાય કે, દંડીએ ગુણેનું જે માર્ગવિભાજકત્વ સ્વીકાર્યું છે, તે પ્રાધાન્યને આધારે જ માનવું રહ્યું, કેમ કે, વૈદભમાગમાં જ પ્રાપ્ત થતા ગુણેનું માગવિભાજકત્વ તે નિશ્ચિત છે જ. વળી, આજે ગુણ કે જે બંને માર્ગમાં પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે, વૈદર્ભમાર્ગમાં ગામ
જોગુણને સ્વીકાર્ય માન્યો જ છે, જ્યારે ગૌડે તેને ગદ્ય તથા પદ્ય બનેમાં આવકારે છે. તેથી
જોગણ પણ અંશતઃ તે માગવિભાજન કરી આપે છે. માધુર્યને શ્રુત્યનુપ્રાસ ભેદ પણ માત્ર વૈદર્ભમાર્ગમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ બાકીના ગુણો તે બંને માર્ગમાં સાધારણ રીતે રહેલા છે, જેને આપણે માગવિભાજક માની શકીએ નહી. તેથી જ, એમ માની શકાય કે, મોટાભાગના ગુણે કે જે માત્ર વેદમાગમાં જ રહે છે, તેને આધારે દંડીએ તેમને માર્ગવિભાજક અલંકારો કહ્યા હોય. હા, અથવ્યક્તિ, ઉદારતા અને સમાધિ એ ત્રણ ગુણ કે જે, અને માર્ગમાં સમાન રીતે રહેલા છે તે તથા રૂપક વગેરે સાધારણ અલંકારે કાવ્યને અલંકૃત કરવાની બાબતમાં તે સામ્ય ધરાવે છે. છતાં તે બનેને એકરૂપ માની શકાય તેમ નથી. તેનું કારણ એ છે કે, દંડીએ ગુણોને કાવ્ય માટે અનિવાય તો માની, અલંકાર કરતાં તેમનું બહુ ઊંચું મૂલ્ય આંક્યું છે. સમાધિગુણને તે તેમણે “કાવ્યસર્વસ્વરૂપ કહીને કાવ્ય માટે તેની અનિવાર્યતા નિદેશી દીધી છે (કા. દ. ૧.૧૦૦) ઉદારતાને પણ અનિવાર્ય માનતા દંડી તેનાથી કાવ્યરચનાને સનાથ થતી કહે છે (કા. ૬ ૧.૭૬),૧૦ ત્યારે અર્થ વ્યક્તિ ગુણ તો નેયાથષના અભાવરૂપ છે અને નયાથદાજ તો સર્વથા પરિવાર્ય છે. ભા. દ. ૧.૫)૧૧ તેથી અર્થવ્યક્તિ ગુણ પણ કાવ્યને આવશ્યક ધમ" છે. વળી, માધુય ગુણના અસામ્યતા ભેદના નિરૂપણ પ્રસંગે દંડી અલંકારને અનિત્ય કાવ્યધમ તથા અગ્રામ્યતારૂ૫ માધુર્યને નિત્ય કાવ્યધર્મ તરીકે ઉલ્લેખે છે અને જણાવે છે કે, બધા જ શબ્દાર્થાલંકારે તેમના આશ્રયભૂત એમાં રહેલ રસની વ્યંજકતામાં ઉત્કર્ષ લાવે છે, પરંતુ અગ્રામ્યતા તો રસને વહન કરવાનો ભાર અન્યવે પોતે જ ખેંચે છે. (કા. દ. ૧.૬૨). ટૂંકમાં, ગુણેને દંડી અલંકારની અપેક્ષાએ અધિક મહત્ત્વ આપે છે.
અહીં. એક વિગત નેધપાત્ર છે કે, ગુણ તથા અલંકારની ક્રમશ: નિત્યતા અને અનિત્યતા તે દીને અભિપ્રેત છે જ, પરંતુ વામન ગુણાલંકારવિવેક પ્રસંગે, ગુણોને કાવ્યશોભાના કારક
કારોને તે કાવ્યશાભાને અતિશયિત કરનાર તો કહે છે એ વિગત દંડીના ટીકાકાર શ્રી તરણવાચસ્પતિને સ્વીકાર્ય નથી. તેઓ જણાવે છે કે, ગુણોને શોભાના હેતુ કહેવા તથા આવરને શાભાતિશય કરનારા હેતુ માનવામાત્રથી ગુણ અને અલંકારનું પાર્થકષ સ્વીકારવું ચોગ્ય નથી, કેમ કે, ગુણ અને અલંકાર વડે આપણે શાભાતિશયને જ વિચાર કરીએ છીએ. તેથી જ તરણવાચસ્પતિ ગુણ અને અલંકાર બનેને શોભાતિશયના કારકરૂપે જ સ્વીકારે છે અને તે છે. છે કે, ગુણ અને અલંકાર વચ્ચેની ભેદરેખા કોઈક બીજા જ પ્રમાણને આધારે તારવવી જોઈએ
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, ૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #30

અને તેનો વિચાર ઠંડીએ કા. ૬. ૨-૩માં કર્યો છે. ત્યાં તેમણે ગુણોને ભાગવિભાજક એવા અસાધારણ અલંકારો કહ્યા છે, જ્યારે અલંકારોને માર્ગદયગત સાધારણ અલંકાર તરીકે સ્વીકાર્યા છે. ૩ આમ, અલંકારોની ઉપસ્થિતિ કે અનુપસ્થિતિ દ્વારા કાવ્યમાગ લક્ષિત કરવામાં નથી આવતા. તે માટે તે ગુણો જ આવશ્યક મનાય છે.
આ રીતે. ઠંડીમાં ગુણ અને અલંકાર વચ્ચેનો સ્પષ્ટ ભેદ તારવી આપવામાં આવ્યું નથી. છતાં તેમના ગુણવિચારને આધારે તેમને અભિપ્રેત ગુણાલંકારવિક વિચારી શકાય ખરો. આચાર્ય આનંદવર્ધને તો આશ્રયભેદ કપીને ગુણેને રસના ધર્મ તથા અલંકારને શબ્દાર્થના ધર્મ કહ્યા એટલે તે બનને વચ્ચેનું પાર્થક્ય તે સ્પષ્ટ જ છે અને કાવ્યમાં ગુણે અલંકારોની અપેક્ષાએ વધારે ચડિયાતા છે, છતાં ૨સાક્ષિપ્ત એ. અર્થાત રસનિરૂપણના પ્રયત્નની સાથે સાથે, સ્વાભાવિક રીતે એટલે કે અપૃથગ્યત્ન દ્વારા આવતી અલંકાર પણ કાવ્યમાં એટલું જ મહત્ત્વ ધરાવે છે, જે ગુણ અને અન્ય તત્તવોનું છે. પરંતુ ત્યારે પણ તેમની વચ્ચે ભેદ તે સ્પષ્ટ છે જ. જ્યારે શબ્દાર્થગત ગુણ અને અલંકાર વચ્ચેનો ભેદ તારવવામાં વધારે સૂક્ષ્મતાની અપેક્ષા રહે છે. તેથી જ તો પૂર્વાચાર્યોના કેટલાક ગુણે પાછળથી અલંકારમાં અંતભૂત થયા, તો કેટલાક અલંકાર ગુણરૂપે પણું સ્વીકારાયા. જેમ કે, પૂર્વાચાર્યોને અથવ્યક્તિ ગુણ એ સ્વભાક્તિ અલંકારથી ખાસ જુદો નથી, જયારે પૂર્વાચાર્યોમાં પ્રાપ્ત ભાવિક, પ્રેયસ, ઊજસ્વી, સૂક્ષ્મ જેવા અલંકારે આગળ જતાં, ભેજ વગેરેમાં ગુણ રૂપે નિરૂપાયા.
પાદટીપ
1. P. V. Kane, History of Sanskrit Poetics, Delhi, 1971, p. 362 २. इति भेदम मागस्य प्राणा दश गुणा: स्मृता: ।
एषां विपर्य यः प्रायो दृश्यते गोडवत्मनि ॥ 3. शोभाकरत्व' हि अलङ्कारलक्षण', तल्लक्षणयोगात् तेऽपि (श्लेषादयो दश गुणा अपि) भलङ्काराः
...ગુના માથા gવ ત્યાઘાર્યા: - કા. દ. ૨.૩ ઉપરની ટીકા ४. अनुकम्पाद्यतिशयो यदि कश्चिद्विवक्ष्यते ।
ન લેાષ: _નથsઉપ પ્રત્યુત્તેયમસંક્રિયા છે -કા. ૬, ૩-૧૨૭
તથા
ईदश संशयाय यदि जातु प्रयुज्ते । હ્યાáવાર ઘવાણી ન તત્ર તથા કા. દ. ૩-૧૪૧ विरोधः सकलोऽप्येष कदाचित् कविकोशलात । उत्क्रम्य दोषगणनां गुणवीथी विगाहते॥
ami: "The Gaudi Riti in Theory and Practice" (in I.H. Q. June, 1927, p. 379) ७. इत्यनूर्जित एवार्थो नालङ्कारोऽपि ता दशः ।
सुकुमारतगैवैतदाराहति सतां मनः ॥
s
કાવ્યાતીમાં ગુણાલંકારવિવેક]
રિ૭

Page #31

८. बुध्या : S. K. De, "History of Sanskrit Poetics" Vol. II, Calcutta, 1960, p. 84
"Dandin......practically foreshadows, if he does not theoratically develop the
rigid differentiation of the Guņa and the Alamkāra of the Riti School." ४. तदेतत्काव्यसर्वस्व समाधिर्नाम यो गुणः ।
कविसा: समग्रोऽपि तमेनमनुगच्छति ॥ १०. उत्कर्ष वान्गुणः कश्चिद थस्मिन्नुकते प्रतीयते ।
तदुदाराह्वय तेन सनाथा काव्यपद्धतिः ॥ ११. नेदश बहु मन्यन्ते माग योरुभयोरपि ।
न हि प्रतीतिः सुभगा शब्दन्यायविलचिनी ।। १२. काम सोऽप्यलइ-कारो रसमर्थे निषिञ्चति ।
तथाप्यग्राम्यतोवैन भार बहति भूयसा ॥ 13. शोभाहेतवा गुणा:,शोभातिशयहेतवाऽलङ्कारा इति कश्चिदुक्तम् । शोभातिशयहेतुत्वस्येव विवक्षितस्वात्
नाय भेदहेतुः इति गुणा अलङ्कारा एव इत्याचार्याः । तत: इलेषादयो गुणात्मकालड़-कारा: पूर्व मार्गप्रभेददश नाव उक्ता: इदानीन्तु मागद्वयसाधारणा अलकारा उच्यन्ते ।
-1...२-
३ २
[भा५ : मेप्रिल, '५२-सम्प२,

Page #32

અજામિલ–આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રની તુલના
અનિલ કે. શાસ્ત્રી *
(૧) અજામિલ આખ્યાન શ્રીમદ્ભાગવત પુરાણના ૬/૧-૩ માં અને ગુણનિધિચરિત્ર શિવમહાપુરાણની દ્ધસંહિતા-સૃષ્ટિખંડના અધ્યાય ૧૭ થી ૨૦ માં પ્રાપ્ત થાય છે. અજામિલ આખ્યાન ભગવાન વિષ્ણુ અને યમરાજાના દૂતને સંવાદમાં આવે છે, જ્યારે ગુણનિધિચરિત્ર ભગવાન શિવના કલાસગમન અને કુબેરની મિત્રતાના કથન પ્રસંગે આવે છે. (૨) અજામિલ કાન્યકુન્જ નામના નગરમાં નિવાસ કરનાર બ્રાહ્મણ હતા. તે દાસીપતિ હતો. જેમ કે
#ાવુકને દ્વિઝઃ શ્ચિત્ રાણીપતિ ગામિત્ર: //૬-૧-૨ // અજામિલનાં માતાપિતા અને પત્નીનો ઉલ્લેખ જ્યારે તે પોતાના દુરાચારની નિંદા કરતા હોય છે ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે. જેમકે
वृद्धा वानायौ पितरौ नान्यबन्धू तपस्विनौ । अहो मयाधुना त्यक्तावकृतज्ञेन नीचवत् ॥ भाग ६-२-२८॥ धिङ्मा विगर्हित सद्भिर्दुष्कृत कुलकञ्जलम् ।
हित्वा बालां सती योऽई सुरापामसतीमगाम् ॥भा. ६-२-२७॥ ગુણનિધિ કપિલ્ય નગરમાં નિવાસ કરતા સાત્વિક બ્રાહ્મણ યજ્ઞદત્તને પુત્ર છે, તેના પિતા અને કુળની વિસ્તૃત માહિતી મળે છે. જેમ કે
आसीत्कापिल्यनगरे सोमयाजिकुलोद्भवः । दीक्षितो यज्ञदत्ताख्यो यज्ञविद्याविशारदः ॥ वेदवेदांगवित्प्राज्ञो वेदान्तादिषु दक्षिणः ।
રાકમાન્યોડ વંદુવા વવા. શર્તિમાનનઃ || ૧૭–-દો! ગુણનિધિની માતા અને પત્નીને ઉલ્લેખ માત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. (૧૭–૧૭-૧૮)
આમ ગુણનિધિને જન્મ ઉત્તમ, વિદ્યાસંપન્ન, પ્રતિષ્ઠિત, રાજ્યાશ્રય અને રાજ્યસન્માન પ્રાપ્ત થયેલ બ્રાહ્મણકુળમાં થયો છે.
(૩–૪) અજામિલના પૂર્વજીવન વિષેની માહિતી વિષ્ણુદૂત અને યમદૂતોના સંવાદમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. અજામિલ પિતૃભક્ત, વેદશાસ્ત્રસંપન્ન, સદાચારી, ગુણવાન, વ્રતધારી, કમળ સ્વભાવને, ઈન્દ્રિયનિગ્રહી, સત્યનિષ્ઠ, મંત્રવેત્તા, પવિત્ર, ગુરુ, અગ્નિ, અતિથિ તથા વૃદ્ધોની સેવા કરનાર, પ્રાણીઓને મિત્ર ઇત્યાદિ વિદ્વાન ઉપરાંત અને ઉત્તમ ગુણો ધરાવનાર હતો.
* વ્યાખ્યાતા, સંસ્કૃત વિભાગ, જયેન્દ્રપુરી આસ કૅલેજ, ભરૂચ અજામિલ–આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રની તુલના ]
[ ૨૯

Page #33

અજામિલના ઉપરોક્ત ઉત્તમ જીવનમાં એક પ્રસંગ પરિવર્તન લાવનાર બને છે. પુષ્પ, સમિધાદિ લેવા વનમાં ગયેલ અજામિલ મમત્ત શૂદ્ર અને દાસીની વિવિધ કામચેષ્ટા જોતાં તે દાસીમાં જ આસક્ત થાય છે. વસ્ત્રભૂષાદિ વસ્તુઓથી અને પિતાની સમગ્ર સ`પત્તિથી દાસીને રીઝવે છે. માતાપિતા અને પત્નીને ત્યાગ કરી દાસી સાથે રહે છે. તેના દ્વારા દસ પુત્ર ઉત્પન્ન કરે છે. સૌ પુત્રામાં પ્રીતિ રાખે છે અને સૌથી નાનાપુત્ર ‘નારાયણુ’માં વિશેષ પ્રીતિ રાખે છે. દાસીના કુટુંબનું ભરણપોષણુ કરવામાં અનેક દુરાચારાનું આચરણ કરે છે.
આમ અજામિલ કામાસક્ત અને અનેક પ્રકારના દુરાચારાથી યુક્ત પોતાનુ* ઉત્તર જીવન પસાર કરતા હતા.
ગુણનિધિ તેના પૂર્વી જીવનમાં હંમેશા વેદાધ્યયનમાં રત રહેલા હતા. નાની વયમાં જ તેણે આ પ્રકારની વિદ્યામાં કુશળતા પ્રાપ્ત કરી હતી.
ગુણનિધિના ઉપરોક્ત ઉત્તમ જીવનમાં જુગારી મિત્રાને કુસંગ પરિવર્તન લાવનાર બન્યા. જુગાર, જુગારમાં હારી જતા તેના પૈસા ચૂકવવા ધરમાંથી કીમતી-વાસણા, વસ્ત્રાભૂષા, અલ'કારા ઇત્યાદિની ચેારી અને સ્નાન, સધ્યાને ત્યાગ, બ્રાહ્મણનિંદા ઇત્યાદિ દુરાચારોનું આચરણ કરતા ગુણુનિધિ પેાતાનું ઉત્તર જીવન વ્યતીત કરતા હતા.
(૫) અજામિલની દાસીમાં આસક્તિ તેને ગૃહત્યાગ કરાવે છે અને દાસી સાથે નિવાસ કરાવે છે. ગુરુનિધિના જુગાર, ચેરી ઇત્યાદિના દુરાચારથી જ્ઞાત બનેલા તેના પિતા યજ્ઞદત્તનો ક્રષિ અને યજ્ઞદત્ત દ્વારા ગુણનિધિના ત્યાગ ગુણુનિધિને ગૃહત્યાગ કરાવે છે.
યત્તત્ત ગુણનિધિને ત્યાગ કરતાં સત્ય જ કહે છે કે
अपुत्रत्वं वरं नृणां कुपुत्रारकुलपांसनात् ।
त्यजेदेकं कुलस्यायें नीतिरेषा सनातनी ॥ १७–६०॥
યજ્ઞદત્તના આ શુભ વિચાર અજામિલ માટે પણ લાગુ પાડી શકાય.
(૬) દાસી સાથે વિષયાપભાગનું સેવન કરતાં અજામિલના અઠ્ઠયાસી વર્ષ પસાર થાય છે. તેની સમક્ષ પાશયુક્ત ભયંકર દેખાવવાળા યમદૂતા આવ્યા અને તેના સૂક્ષ્મ શરીરને ખેચવા લાગ્યા.
ગુણનિધિ ગૃહત્યાગ કરીને ચાલતા ચાલતા ઘણે દૂર જતા રહે છે. ભૂખથી વ્યાકુળ બનેલા, એક શિવમ`દિરમાં પહેાંચે છે. ત્યાં શિવભક્તો દ્વારા થતુ· શિવપૂજન નિહાળે છે, શિવમ ંત્રાનું શ્રવણ કરે છે. શિવમદિરમાં રહેલ નૈવેદ્યનુ ભક્ષણ કરવા ઇચ્છતે। ગુણનિધિ શિવભક્તોના મદિરમાંથી બહાર જતા ઝાંખા રહેલા દીવાને પોતાના વસ્ત્રના છેડાની દીવેટ બનાવી સતેજ કરે છે. દીવા સતેજ થતાં જ નૈવેદ્યનુ ભક્ષણ કરે છે. પોતાની સાથે થાડુ નૈવેદ્ય લઈને મંદિર બહાર નીકળતા એક સૂતેલા શિવભક્તની પગની ઠાકર વાગતાં જાગી જતાં ‘ચાર' ‘ચાર'ની બૂમ પાડે છે, અન્ય ભક્તો ઊઠી જતાં ચાર માની તેને મારતાં ગુણનિધિનું મૃત્યુ થાય છે. ગુણનિધિનું મૃત્યુ થતાં તેના જીવાત્માને લેવા યમદૂતા હાથમાં પાશ લઈને આવ્યા અને તેને બાંધવા લાગ્યા.
૩૦ ]
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #34

પાશયુક્ત ભયંકર દેખાવવાળા યમદૂતોને જોઈને અજામિલ ભયભીત બનીને પોતાના પુત્ર “નારાયણને મોટેથી બેલાવે છે. પુત્રભાવે પણ “નારાયણના ઉચ્ચારણથી વિષ્ણુનું આગમન થાય છે અને વિષ્ણદૂત અજામિલને યમપાશમાંથી મુક્ત કરે છે.
પાશયુક્ત યમદ ગુણનિધિને પાલવડે બાંધતા હતા. ત્યાં જ ગુણનિધિના શિવપૂજનદર્શનાદિ
થી શિવગણોનું આગમન થાય છે અને શિવગણ ગુણનિધિને યમપાશમાંથી મુક્ત કરીને વિમાનમાં શિવલોકમાં લઈ જાય છે.
ત્રિવેણી કમથી શિવગણનું
(૭) અજામિલના સૂક્ષ્મ શરીરને ખેંચતા યમદૂતને જ્યારે વિષષ્ણુતા અટકાવે છે ત્યારે યમદૂત પૂછે છે કે ધમરાજની આજ્ઞાને નિષેધ કરનાર તમે કોણ છે ? યમદૂતે વિષ્ણુનું સ્વરૂ૫ વર્ણન કરીને પિતાને યમના સેવક તરીકે પરિચય આપે છે.
વિષ્ણુ યમદૂતોને ધમનું લક્ષણ, તત્વ, દંડ કયા પ્રકારે આપવામાં આવે છે, દંડને પાત્ર કોણ છે ? મનુષ્યમાં સર્વ પાપાચારી દંડનીય છે કે તેમાંના કેટલાક ઇત્યાદિ પ્રશ્નો પૂછે છે.
યમદૂતે કહે છે કે વેદમાં કહેલ કર્મોનું વિધાન તે ધર્મ છે અને જેને નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે તે અધમ છે. આ સર્વ જગતમાં પરમાત્માની સ્થિતિ, પાપકર્માનુસાર મનુષ્યની દંડનીયતા, પ્રાણીઓ દ્વારા કરવામાં આવતાં કર્મોની મીમાંસા, કર્માનુસાર મળતા ફળની મીમાંસા, યમરાજાની સવના અંતઃકરણમાં સ્થિતિ, જીવની વિશિષ્ટ કર્મોની મીમાંસા આદિનું વિસ્તૃન વર્ણન કરીને યમદૂતે અજામિલના સદાચારી પૂણ પૂર્વજીવનનું અને દુરાચારીપૂર્ણ ઉત્તરજીવનનું વિસ્તૃત વર્ણન કરે છે. આ સંવાદમાં પ્લેક
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
કાર્યને અવશ: * Tળે: સ્થામાયિત ૬-૧- રૂા. છેલ્લા ચરણના ફેરફાર સાથે ભગવદ્ગીતાના શ્લોક ૩–૫ ની યાદ અપાવે છે.
અંતમાં યમદૂતો કહે છે કે આ અજામિલ દાસીના સંસર્ગથી પાપમય જીવન વ્યતીત કરનાર હોવાથી આ પાપીને અમે યમરાજા પાસે લઈ જઈશું ત્યાં તે પિતાના પાપોને દંડ ભોગવીને શુદ્ધ થશે.
વિગત ધર્મ અને અધમની સૂક્ષ્મ ચર્ચા કરીને યમદૂતને કહે છે કે અજામિલે “નારાયણ” એ ચાર અક્ષરનું ઉચ્ચારણ કરીને કેટ-કેટ જન્મના પાપનું પ્રાયશ્ચિત કર્યું છે. તેથી તેને યમલોકમાં ન લઈ જાઓ. આ વચન કહ્યા બાદ વિદૂતે નામસ્મરણુના મહિમાનું વિસ્તૃત વર્ણન કરે છે. આ સંવાદમાં શ્લેકयद्यदाचरति . श्रेयानितरस्तत्तदीहते ।
' ઢોરતનુવર્તત ૬-૨-જો. બીજા ચરણના ફેરફાર સાથે ભગવદ્ગીતાના શ્લોક ૩–૨૧ ની યાદ અપાવે છે.
વિઠાગતાના કહેવાથી યમલેકમાં ગયેલા યમ અજામિલ વૃત્તાંત યમરાજાને કહે છે. યમદા યમરાજાને પૂછે કે તમારા સિવાય આ જગતમાં અન્ય કેઈ શાસન કરે છે ? જે કોઈ શાસન કરનાર હોય તે સુખદુ:ખની અવ્યવસ્થા થશે. અજામિલ આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રની તુલના ]
[ ૩૧

Page #35

एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां भक्तियोगो भगवति
યમરાજા યમદૂતને કહે છે કે પોતાના સિવાય ખીજા એક ચરાચર જગતના સ્વામી છે. તે સના નિયંતા છે તેનું વિસ્તૃત વન કરે છે. આ પછી ભાગવતધનું નિરૂપણુ કરીને યમરાજા પણુ નામસ્મરણુના મહિમાનું ગાન કરે છે. જેમકે
धर्मः परः स्मृतः । સન્નામમહાલિમિઃ ||
नामोच्चारणमाहात्म्य' हरेः पश्यत પુત્રા: ।
अनामिलोऽपि येनैव
मृत्युपाशादमुच्यत ॥
एतावतालमघनिर्हरणाय पुंसां सङ्कीर्त्तन भगवतो गुणकर्मनाम्नाम् ।
विश्य पुत्रमघवान् यदजामिलोऽपि नारायणेति म्रियमाण इयाय मुक्तिम् ॥ ६.३.२२-२४॥
યમરાજા પેાતાના દૂતને કયા પ્રકારના વ્યક્તિઓને યમલાકમાં લાવવા તેનુ' વન કરીને ભગવાનના પાષદોના યમદૂતો દ્વારા કરેલા અપરાધ પોતાને અપરાધ માની નારાયણ પ્રભુને અપરાધ બદલ ક્ષમા કરવાનું કહીને તેમને નમસ્કાર કરે છે.
ગુણનિધિને યમપાશથી બાંધતા યમદૂતા શિવના પાદાને જોતાં પૂછે છે કે અમારા કામાં વિઘ્ન ઉત્પન્ન કરનારા આપ કાણુ છે ?
શિવગણા યમદૂતને કહે છે કે પરમધામિક પિતાના પુત્ર ગુણનિધિનાં પાપે બળી ગયાં હોવાથી તેને યમલોકમાં ન લઈ જઈ શકો. યમદૂતો કહે છે કે આના પિતા ધાર્મિ`ક હતા પરંતુ આ ગુણનિધિ તે પાપી છે અને તેણે શિવનિર્માલ્ય એળગ્યુ. ત્યાદિ દુષ્કમ' કયુ`' છે. તેણે કરેલા ધમાઁ આપ જણાવે. શિવગણા કહે છે કે
किकराश्शिवधर्मा ये सूक्ष्मास्ते तु भवादृशैः ।
થહત્મ્ય થ જથ્થા જીત્રા યે સૂક્ષ્મøિમિઃ ।।૨૮.૨૩/
શિવગણા ગુણનિધિએ કરેલ ઉપરાક્ત ત્રણ ધર્માંની યાદ અપાવે છે. શિવગણાના કહેવાથી યમદૂત
વૃત્તાંત કહ્યું.
યમરાજાએ કહ્યુ કે– ‘જે લલાટે ત્રિપુંડ કરતા હોય, શરીરે ભસ્મનું લેપન કરતા હોય, રુદ્રાક્ષ ધારણ કરતા, જટાધારી, પોતાના ગુજરાન માટે શિવનો વેષ લઈને ફરતા હોય તેને તમારે છેાડી દેવા, તેમને કયારેય અહીં ન લાવવા.”
યમલોકમાં ગયા અને ધમ`રાજા(યમરાજા)ને ગુણનિધિનું સમગ્ર
અજામિલ આખ્યાનના સંવાદો વિસ્તૃત, વિષયનુ` વિશદ વણુĆન કરનાર અને અસરકારક છે, જ્યારે ગુણનિધિચરિત્રના સ`વાદો સક્ષિપ્ત છતાં વિશિષ્ટ છે.
(૮) અજામિલ આખ્યાન અને ગુણુનિધિચરિત્રમાં ભક્તિ, પૂજન અને નામસ્મરણુ તથા શ્રવણુના
મહિમા ગાવામાં આવ્યા છે.
૩૨ ]
[ સામીપ્સ : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #36

ભક્તિને મહિમા ગાતાં શુકદેવજી કહે છે કે
सभीचीनो हाय लोके पन्थाः क्षेमोऽकुतोभयः । सुशीलाः साधवो यत्र नारायणपरायणाः ॥६.१.१७॥
અજામિલ આખ્યાનના અંતભાગમાં યમરાજા ભક્તિ અને નામસ્મરણુ બન્નેની પ્રશંસા કરતાં કહે છે કે
तस्मात् सङ्कीर्तन' विष्णोर्जगन्मङ्गलमंहसाम् ।
महतामपि कौरव्य विद्धयैकान्तिकनिष्कृतिम् ॥
भृण्वतां गृणतां वीर्याण्युद्दामानि हरेर्मुहुः ।
यथा सुजातया भक्त्या शुद्धयेन्नात्मा व्रतादिभिः ||६.३.३१-३२||
આ અગાઉ પણ ૬.૩.૨૨-૨૪માં નોંધ્યું છે તે પ્રમાણે યમરાજાએ કહ્યું છે કે નામસ્મરણાદિથી ભગવાનમાં ભક્તિયેાગ પ્રાપ્ત કરવા જોઈ એ.
યમરાજા પોતાના દૂતોને કહે છે તે તેમાં પણુ ભક્તિ અને નામસ્મરણુના મહિમા જ પ્રગટ થાય છે. प्रेम -
जिह्वा न वक्ति भगवद्गुणनामधेय
चेतश्च न स्मरति तच्चरणारविन्दम् | कृष्णाय नो नमति यच्छिर एकदापि
तानानयध्वमसतो ऽकृत विष्णुकृत्यान् ॥६.३.२९॥
આખ્યાનના આર્ભમાં શુકદેવજી ભક્તિની પ્રશંસા કરતાં કહે છે કે–ભગવાનની શરણમાં રહેવાવાળા ભકતા વિરલ જ હોય છે, જે ભકતા જેમ સૂર્ય` ખરફ(હિમ કે ધુમ્મસ)ના નાશ કરે તેમ પોતાનાં પાપાને नाश अरे छे. (१.१.१५ )
વિષ્ણુતા પણ યમદૂત સમક્ષ નામસ્મરણુના મહિમા પ્રદર્શિત કરે છે. તેઓ કહે છે કે–
अज्ञानादथवा ज्ञानादुत्तम लोकनाम यत् ।
संकीर्तितमघ पुंसो दहेदेषो यथानलः ||
यथागद
मुक्त यदृच्छया ।
अजानतोऽप्यात्मगुण कुर्यान्मन्त्रोऽप्युदाहृतः ॥६२.१८-१९॥
ગુણનિધિચરિત્રમાં શિવગણા યમદૂતાને ગુણુનિધિએ કરેલ ધર્માનું વણુન કરતાં કહે છે કે
पतंवी लिंगशिरसि दीपच्छाया निवारिता । स्वचैलांचलतोऽनेन दत्त्वा दीपदशां निशि ॥ अपरोऽपि परो धर्मो यातस्तत्रास्य किंकराः । शृण्वतः शिवनामानि प्रसंगादपि गृहूणताम् ॥ भक्तेन विधिना पूजा क्रियमाणा निरीक्षिता । उपोषितेन भूतायाम
स्थितचेतसा ।। १८.३६-३८।।
અજામિલ આખ્યાન અને ગુણુનિધિચરિત્રની તુલના ]
[ 33

Page #37

પ્રસ્તુત વણુ નાં ગુણનિધિએ વસ્ત્રના છેડાની વાટ બનાવી દીવાને સતેજ રાખી તે દીપદાનમાં વજ્રત્યાગ દ્વારા વાસનાત્યાગનું સૂચન થયુ' છે તેમ કહી શકાય. શિવનામનું શ્રવણુ દ્વારા નામસ્મરણુ ઉપરાંત નામશ્રવણુના મહિમાનું પણ ગાન કરવામાં આવ્યું છે. શિવપૂજન દર્શનથી પ્રત્યક્ષ પૂજા તા ફળદાયી છે જ પરંતુ પૂજનદર્શીન પણ ફળદાતા બને છે તેનુ` સૂચન કરવામાં આવ્યુ છે. આમ દીપપૂજા કે દાન, નામશ્રવણુ અને પૂજન દર્શનરૂપી ત્રિવેણી કમે દ્વારા ગુરુનિધિએ જે અજાણતાં પણુ ભક્તિ કરી તેના ફળસ્વરૂપે શિવલાક ગમન, શિવલામાં ભોગ અને શિવકૃપાથી તે કલિ ગરાજની પ્રાપ્તિ કરે છે.
અજામિલ આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રમાંની ઉપરોક્ત હકીકતને પુષ્ટ કરતી ચર્ચા અન્યત્ર પણ જોવા મળે છે, જેમ કે—
શ્રીમદ્ ભાગવતપુરાણના ખારમા સ્કંધમાં કલિયુગમાં હરિનામ—કીનના માહાત્મ્યનુ વષઁન કરતાં કહ્યું છે કે—
भ्रियमाणैरभिध्येयो
भगवान् વમેવ:।
आत्मभाव नयत्यङ्गा सर्वात्मा सर्वसंश्रयः ॥
कलेर्दोषनिघे राजन्नस्ति ह्येको महान् गुणः ।
कीर्तनादेव कृष्णस्य मुक्तसङ्गः परं व्रजेत् ॥ १२.३.५०-५१ ।।
અને વળી
૩૪ ]
कृते यद् ध्यायतो विष्णु ं त्रेतायां यजतो मखैः ।
द्वापरे परिचर्यायां कलौ तहिरिकीर्तनात् ॥ १२.३.५२॥
દશમ સ્કંધના અંતભાગમાં તેના (કૃષ્ણુના)નામનુ' સ્મરણ અને ઉચ્ચારણુ અમ'ગલનું નાશક છે એમ કહ્યું છે જેમ કે—
यन्नामा मङ्गलन श्रुतमथ गदितं यत्कृतो गोत्रधर्मः ।
कृष्णस्यैतन्न चित्र क्षितिभरहरण कालचक्रायुधस्य ।। १०.८०.४७ ।।
શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે—
अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।
યઃ પ્રયાતિ સ મમા' યાતિ નાયંત્ર સંશયઃ || ૮.||
આ ઉપરાંત શ્રીકૃષ્ણ દુરાચારી અને પાપી પણ મુક્તિ પામે છે અને કોઈપણ જાતિના હાય તેા તે ઉત્તમ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે તેમ કહે છે જેમ કે—
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मंतव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ९.३०॥
[ સામીપ્સ : એપ્રિલ, ’૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #38

અને વળી
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ।। किं पुनर्बाह्मणाः पुण्या भक्ता रोजर्षयस्तथा । अनित्यमसुख लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ९.३२-३३॥
શ્રીમદ ભગવદગીતાના ઉપરોક્ત શ્લેકે અજામિલ અને ગુણનિધિ બને માટે મહત્ત્વના છે. અજામિલ અને ગુણનિધિ દુરાચારી અને પાપી હતા. બંને બ્રાહ્મણ હતા એટલું જ નહિ, વિદ્વાન, સદાચારી અને ભક્ત હતા. સંજોગવશાત તેઓ દુરાચારી અને પાપી બન્યા છે. છતાં તેઓ ઉત્તમ ગતિના અધિકારી બન્યા છે, તેની ભગવદ્દગીતામાં પણ પુષ્ટિ મળે છે.
શ્રીમદ્ ભાગવતને નવધા ભક્તિનું ગાન કરતે નીચેને શ્લેક અજામિલ અને ગુણનિધિ માટે ખૂબ જ મહત્ત્વનું છે. જેમ કે –
અવળ' દીર્તન” વિશેઃ મા પવનમ્ |
મન વન્દન વાદ્ઘ સહમમિનિવેદનમ્ I૭.૪.૨૨ અજામિલ યમદતો અને વિષ્ણુના સંવાદમાં વિષ્ણુ ભગવાનના ગુણ—લીલા અને નામાદિનું શ્રવણ કરી “શ્રવણ” નામની હરદ્વારમાં ભગવાનના સ્વરૂપમાં સ્થિતિ ઇત્યાદિ દ્વારા “દાસ્ય’ નામની, આત્મચિંતન દ્વારા “આત્મનિવેદન” નામની અને પુત્રભાવે પણ “નારાયણું” શબ્દનું ઉચ્ચારણ “સ્મરણ નામની વ્યક્તિને ચરિતાર્થ કરે છે.
ગુણનિધિ શિવનામનું “શ્રવણું કરીને “શ્રવણ નામની, નૃત્યગીતાદિ દ્વારા શિવભક્તોએ કરેલા કીર્તનનું પણું શ્રવણ કરીને “કીતન” નામની, શિવપૂજન દર્શન અને દીપદાનાદિ દ્વારા “અચન' નામની, દીપને સતેજ કરવા ગુણનિધિનું નીચે નમવું તે “યંદન’ નામની ભક્તિને ચરિતાર્થ કરે છે.
અજામિલ અને ગુણનિધિ ભાગવતધર્મ અને શૈવધર્મના પ્રતિનિધિરૂપ બ્રાહ્મણે છે. શ્રીમદભાગવતપુરાણ અને શિવમહાપુરાણ આ પ્રકારનાં આખ્યાને અને ચરિત્રોનું વર્ણન કરીને ભક્તોની વિશ અને શિવમાં ભક્તિ દૃઢ કરવાનું જાણે સિદ્ધ કરતા હોય તેમ જણાય છે.
ઉપરોક્ત તુલનામાં કેટલાક તફાવત પણ દૃષ્ટિગોચર થાય છે ?
(૧) અજામિલનાં માતપિતા અને પત્નીનું નામ પ્રાપ્ત થતું નથી. તેના મુળ સંબંધી માહિતી પણ પ્રાપ્ત થતી નથી. જ્યારે ગુણનિધિના પિતાનું નામ અને તેના પિતાના ગુણની તથા તેના થળની વિસ્તૃત માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. જો કે ગુણનિધિની માતા અને પત્નીનું નામ પ્રાપ્ત થતુ નથી.
(૨) અજામિલ સ્વયં માતાપિતા અને પત્નીને ત્યાગ કરે છે, જ્યારે ગુણનિધિના પિતા નિધિનો ત્યાગ કરે છે. વધુમાં ગુણનિધિના પિતા ગુણનિધિના ત્યાગ ઉપરાંત તેની માતાને પણ ત્યાગ કરે છે એટલું જ નહીં તેના પિતાએ બીજાં લગ્ન પણ કર્યા છે.
અજામિલ આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રની તુલના ]
[ ૩૫

Page #39

અજામિલ ગૃહત્યાગ પછી દાસી અને તેના દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા દસ પુત્રયુક્ત કુટુંબ સાથે રહે છે અર્થાત તેને કેઈ આધાર છે જ્યારે ગુણનિધિ ગૃહત્યાગ પછી નિરાધાર છે.
(૩) અજામિલને તેના દુરાચારમાંથી પાછો વાળવા કોઈ સલાહ આપતું નથી જ્યારે ગુણનિધિને તેનાં દુષ્કૃત્યોમાંથી પાછા વાળવા તેની માતા સલાહ આપે છે. ગુણનિધિની માતા તેને તેના પિતાના ઉત્તમ ગણેની યાદ અપાવે છે. તેની માતા કહે છે કે તારા પિતાને કે મને અને તને મારપીટ કરશે. હું પણ તેમના ગુસ્સાને ભોગ બનીશ. આપણું આજીવિકા રાજા તરફથી ચાલે છે. તે જો તારા દુરાચારને જાણશે તે આપણી આજીવિકા પણ બંધ થશે. જો કે ગુણનિધિ પર આની કોઈ અસર થતી નથી. આમ ગુણનિધિની માતાએ તેને દુષ્કૃત્યોમાંથી પાછા વળવાની સલાહ આપી એક સત્કર્મ કર્યુ* છે તે બીજી બાજુ ગુણનિધિનાં દુષ્કૃત્યની જાણુ યજ્ઞદત્તને ન કરીને એટલું જ નહીં તેને કેટલેક અંશે છાવરીને તેના ત્યાગ સુધીની ચરમસીમાનું નિર્માણ પણ કર્યું છે.
(૪) અજામિલ પ્રાયઃ ગૃહત્યાગ કરીને દુરાચાર આચરતો રહ્યો છે જ્યારે ગુણનિધિ ઘરમાં રહીને જ દુરાચાર આચરે છે.
(૫) અજામિલ આખ્યાનમાં યમરાજા યમદૂતને ક્યા પ્રકારનાં પ્રાણીઓ (વ્યક્તિઓને, મારી પાસે (યમલોકમાં) લાવવા તેનું વર્ણન કરે છે જ્યારે ગુણનિધિચરિત્રમાં યમરાજા યમદૂતને કયા પ્રકારના વ્યક્તિઓને મારી પાસે (મલેકમાં)ન લાવવા તેનું વર્ણન કરે છે.
(૬) અજામિલનું યમપાશમાંથી છૂટયા પછી વૈકુંઠગમન થોડા સમય પછી થાય છે. જ્યારે ગુણનિધિન યમપાશમાંથી છૂટવા પછી તરત જ શિવગણ સાથે વિમાનમાં બેસી શિવલોકગમન થાય છે. અર્થાત અજામિલને વિગતે તત્કાળ વૈકઠમાં લઈ જતા નથી, જ્યારે ગુણનિધિને શિવગણે તત્કાળ જ શિવલોકમાં લઈ જાય છે.
(૭) અજામિલના જન્માક્તરની કથા પ્રાપ્ત થતી નથી. પરંતુ વિષ્ણુદૂતોના ગયા પછી પોતાના રાચારની નિંદા કરતે અજામિલ વૈરાગ્યયુક્ત બનીને હરદ્વાર જાય છે. ત્યાં દેવમંદિરમાં યોગનો આશ્રય કરીને અને ઇન્દ્રિયનિગ્રહ કરીને રહે છે. આમ ઉત્તરજીવનના દુરાચારી જીવનમાં પરિવર્તન આવી પ્રભુપરાયણ અજામિલને આપણી સમક્ષ દષ્ટિગોચર કરાવે છે. જો કે આ પરિવર્તન અજામિલ નામના દેહમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યારે ગુણનિધિના જન્માક્તરની કથા પ્રાપ્ત થાય છે. ગુણનિધિ પછીને એક જન્મ છે કલિંગના રાજા અરદમના પુત્ર “દમ” તરીકેનો છે. છેવટે તે કલિંગને રાજા પણ બને છે. આ જન્મમાં પણ વય અને અન્ય દ્વારા શિવમંદિરોમાં દીપદાન કરીને ભગવાન શિવની કૃપાથી બીજા જન્મમાં કુબેરપદની પ્રાપ્તિ કરે છે. કુબેરપની પ્રાપ્તિ બાદ તે ભગવાન શિવ સાથે મિત્રાચારી કરે છે. કુબેરપદની પ્રાપ્તિ
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #40

અને શિવની મિત્રતાની હકીકત અધ્યાય ૧૯ અને ૨૦ માં વિસ્તૃત રીતે વણુÖવી છે. આમ ગુણનિધિના ખે જન્માની કથા પ્રાપ્ત થાય છે.
આમ અજામિલ આખ્યાન ગુણનિધિનું ચરિત્ર રામાંચકારી, ભક્તિને દૃઢ કરનારું, નામસ્મરણુના મહિમાને પુષ્ટ કરનારું અને અદ્ભુત છે.
અધી સદીનું અવગાહન' લેખમાં
પૃ. પંક્તિ
૩
૪
૧
७
'
૯
૩૨
૧૭
પૃ.
૧૭
७
,, ',
33
૩૫
“સામીપ્ય” સુવર્ણ જયતી મહાત્સવ અક મહત્ત્વની શુદ્ધિઆ
અશુદ્ધ
Period
વિ. સં. ૮૪૫ નું વિસ્તરણ
સ’શાધનાથી આ
તે
ઉપાધ્યાક્ષ
વ્યાખ્યાનમાળા
કન્નડ......તેલુગુ
કે. કા.
૪
અજામિલ આખ્યાન અને ગુણનિધિચરિત્રની તુલના ]
પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરનાર વિદ્યાથી આની યાદી” લેખમાં
પ`ક્તિ
અશ્રદ્ધ
२४
spread
૨૬
સાહિત્યમાં
૨૭
Literature
શુદ્ધ Kingdom
વી. સં. ૮૪૫ = વિ. સં. ૩૭૫ વિસ્તરતી
સ'શાધનાથી આને
તે
ઉપાધ્યક્ષ
વ્યાખ્યાનમાળામાં પાઠાંતર–નેાંધકાની...તેલુગુ કન્નડ
કે. કા.
२
શુદ્ધ
study
પુરાણ સાહિત્યમાં Purana Literature
[ ૩૬

Page #41

વિસાવડી, નગવાડા અને ઝીંઝુવાડાની પુરાવસ્તુકીય સ્થળતપાસનો હેવાલ
ભારતી શેલત + આર, ટી. સાવલિયા*
તા. ૧ લી ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૨ ને શનિવારના રોજ અમે સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના દસાડા તાલુકાના વિસાવડી અને નગવાડા તેમજ ઝિંઝુવાડા તાલુકાના ઝિંઝુવાડા ગામની મુલાકાત લીધી હતી. અમદાવાદથી લગભગ ૮૦ કિ. મી. દૂર આવેલા વિસાવડી ગામના પાદરમાંથી અમે પસાર થતા હતા ત્યાં ડાબી બાજુએ આવેલા એક ખેતરમાં વૃક્ષ નીચે ગેળ ચણતરવાળા ઓટલા પર રહેલા એક પાળિયા તરફ અમારી દષ્ટિ પડી. અમે નજીક ગયા અને પાળિયાનું નિરીક્ષણ કર્યું. આ આખે પાળિયા ૨૯ સે. મી. પહોળા અને ૮૭ સે. મી. ઊંચો છે. એમાં ત્રણ પંક્તિમાં જૂની ગુજરાતી ભાષામાં લખાણ છે. પાળિયાના ઉપરના ભાગમાં ડાબી બાજુએ સૂર્ય અને જમણી બાજુએ ચંદ્રનું પ્રતીક કોતરેલું છે. વચ્ચે પાઘડી પહેરેલ અશ્વારૂઢ સૈનિકની આકૃતિ કોતરેલી છે. યોદ્ધાના જમણા હાથમાં ભાલો અને ડાબા હાથમાં ઢાલ છે. અશ્વને આગલે ડાબે પગ વરિત ગતિનું સૂચન કરે છે. નીચેના ભાગમાં ત્રણ પંક્તિનું લખાણ કોતરેલું છે. લેખવાળા ભાગનું માપ સે.મી. X ૧૨ સે. મી. છે અને અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૩ સે. મી.x ૩ સે. મી. છે. લેખની ભાષા અને લિપિ બંને ગુજરાતી છે. લેખને પાઠ નીચે મુજબ છે :
૧. સંવત ૧૮૨૬ વરષ અસ વદ ૨. ૩ ન દન રામજી વસવડ ૩. દરના કામ અવ છે.
આ ખેતરથી થોડે દર વિસાવડી ગામની સીમમાં શ્રી વિસત માતાજીનું મંદિર છે. મંદિરના ઓટલા પાસે નીચેના ભાગમાં ચામુંડા અને ગણપતિની ૧૧ મી ૧૨ મી સદીની પ્રાચીન પાષાણ પ્રતિમાઓ રહેલી છે. ગણેશના મસ્તક પર પાઘડી ધારણ કરેલી છે. એમના હસ્તિકણું આકર્ષક રીતે કારેલા છે. ડાબો કણ સહેજ ખંડિત થયેલું છે. ચતુર્ભુજ ગણેશને નીચલે જમણે હાથ ખંડિત છે. જ્યારે નીચલા ડાબા હાથમાં મોદક છે, જેના પર એમણે સૂઢ ટેકવેલી છે. ઉપલા જમણા હાથમાં પાશ અને ડાબા હાથમાં અંકુશ ધારણ કરેલ છે, ગણેશે જમણો પગ ઢીચણથી વાળીને ઊંચે ટકલે છે. એમના હાથમાં અને પગમાં વલયે અને કેયૂર, ગળામાં હાર ધારણ કરે છે. ગણેશની પ્રતિમાની ડાબી બાજુએ ચાર ગણોની પ્રતિમાઓ આવેલી છે. મંદિરની પાછળના ભાગમાં એક મજલાની વાવ છે, જેના ત્રણ કઠા છે. વાવનું પ્રવેશ દ્વાર ઉત્તર તરફ છે. વાવમાં પ્રવેશતાં જમણા હાથ પર વાવના બાંધકામ અંગે વિ. સં. ૧૯૪૭ ને કમાન આકારને ૧૦ પંક્તિને લેખ છે. લેખના ચારે ખૂણામાં પા વર્તુળમાં સૂર્યના કિરણે જેવી આકૃતિએ કતરેલી છે. શિલાલેખ
અનુક્રમે ૩૮ ]
રીડર અધ્યાપક, ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨–સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #42

મા૫ ૬ સે. મી. ૪ ૩૯ સે. મી. છે. અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૩ સે. મી. ૪ ૩ સે. મી. છે. લેખની ભાષા તેમજ લિપિ બંને ગુજરાતી છે. શિલાલેખને પાઠ નીચે મુજબ છે :
૧. શ્રી જળe() ૨. સવત ૧૯૪૭ અસાડ સુદ ૩. ૧૫ બુધવાર. શ્રી વસાવડીની ૪. વાવ. ગામાતીનાથ, તા. દસાડા મલેકશ્રી ૫. જોરાવરખાન સામ- રસુલખાને સામ ઉમર– ૬. ખાંનજી નારન સામ દસાડીઆ સમાંલ કલાલરા૭. યારે વાસ કરના પરી અમથા પટેલ સજાણ શ્રી પ્રત્યે૮. ૫ર તથાં રહેવા ત્યાં પ્રમલ તથા અંગુંદા થા ૫. દામજી ૫૯. પટલાઈ માપ (ફ) છેગામના મીસ્ત્રી મુળજી છવા હેરાધન ૧૦. એ બાંધી છે. દા. મેભાઈ સંકર મોરારજી
વાવમાં ઊતરતાં જમણી બાજુએ પશ્ચિમ તરફની દીવાલમાં નવગ્રહોની મુખાકૃતિવાળો પદ, એની બાજમાં અષ્ટ માતૃકા (૧૧ મી સદી) અને ગણેશને પડ્યું છે. માતૃકા પટ્ટમાં જમણી બાજ માહેશ્વરી બ્રાહ્મી, યમી, કાર્તિકેયી, વૈષ્ણવી, વારાહી, ઐન્દ્રી, ચામુંડા અને ગણપતિની આકૃતિઓ કોતરેલી છે. દરેક માતૃકા ઊભેલી છે. દ્વિભુજ માતૃકાઓએ જમણા હાથમાં આયુધ અને ડાબા હાથથી કેડ પર બાળક ટેકવેલ છે. એની બાજુમાં દાતાદંપતીનું શિલ્પ છે. વાવની અંદરના ભાગમાં એક પથ્થર ઉપર માં શ્રી ગુરુ એવું ૧૬ મી-૧૭ મી સદીની નાગરી લિપિમાં મોટા અક્ષરે લખાયું છે. કેઈ લાંબા લેખન અંશ હોવાનું માલૂમ પડે છે. ભદ્રકૃપમાં કે ઈ ગવાક્ષની રચના કરેલી નથી. અલબત્ત આ વાવમાં આ વિસ્તારનાં જૂનાં શિલ્પ અને પાળિયાઓ જડેલાં છે. મંદિરના સ્તંભે અને એક જો પાળિયો વાવની અંદર તેમજ વાવના થાળા ઉપર જડેલા છે.
વિસાવડીથી અમે નગવાડા પહોંચ્યા. ગામની પાદરે લગભગ ૫૦ જેટલા ઈ. સ. ની ૧૬ મી–૧૭ મી સદીના પાળિયા હારબંધ ગોઠવેલા છે. એમાંના કેટલાક પાળિયાના ફોટોગ્રાફ અમે લીધા અને ચાર પાળિયામાં નીચેના ભાગમાં લખેલ લેખ અમે વાંચ્યા.
પાળિયા ન. ૧ :
આ પાળિયાન માપ ૪૯ સે. મી. X ૧૦૧ સે. મી. છે. એમાં ઉપરના ભાગમાં કમાન જેવો આકાર કરીને બે ખાના જેવા આકારમાંથી ડાબી બાજુએ પદ્મ સૂર્ય અને જમણી બાજુએ ચંદ્રની આકૃતિ કતરેલી છે. કમાનને ઉપરનો ભાગ તૂટી ગયો છે. એની નીચે ચોરસ જેવો આકાર કેતરી એમાં અશ્વારૂઢ યોદ્ધાની સુંદર આકૃતિ કોતરેલી છે. ઘોડેસવારે જમણો હાથ ઊંચે કરી તેમાં માથા ઉપર આડી રહે એ રીતે તલવાર પકડેલી છે. ડાબા હાથમાં ઢાલ પકડેલી છે. કેડે કટાર બેસેલી છે. પાખર પણ સુંદર રીતે કતરેલું જણાય છે. ઘોડે ત્વરિત ગતિમાં હોય એ રીતે અંકન કરેલું છે. બાણુનું ભાથું,
વિસાવડી, નગવાડા અને ઝીંઝુવાડા ... સ્થળતપાસનો હેવાલ ]
[ ૩૯

Page #43

१. सवत १७७५ वरषे आसोज
२. सुदी १४ सुकरे पटल क
૩. રમળ (યુ)ત નીમીમા સ(યુ)ત
४. हियां झझुवाडानि गढ
ધાડાના પેગડા, માથે ઝાલર વગેરે આકર્ષક રીતે કોતરેલા છે. નીચેના ભાગમાં છ પ`ક્તિના વિ. સ ૧૭૭૫ ના લેખ કોતરેલા છે. લેખનુ` મા૫ ૪૯ સે', મી. X ૨૮ સે.... મી, છે. અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૩ સે. મી. × ૨ સે. મી. છે. અક્ષરા સળ`ગ શિરારારેખા દેરી નીચે લટકાવેલા લાગે છે, લેખની ભાષા ગુજરાતી અને લિપિ દેવનાગરી છે. લેખના પાઠ નીચે છે.
૫. હાંમ આવા છે તો રાંમ ચ૬. ને વાત.........
પાળિયા ન. ૨ :
આ પાળિયા ૫૧ સે. મી. X ૧૦૪ સે. મી. ના માપનેા છે. પાળિયાના ઉપરના ભાગમાં કમાન જેવા બાટ આપી જમણી તરફ્ કિરણાવલીયુક્ત સૂ` અને ડાખી તરફ ચદ્રની આકૃતિ કોતરેલી છે. એની નીચે ચેારસ આકારમાં વચ્ચે ઘેાડેસવારની સુંદર આકૃતિ કોતરેલી છે, ઘોડેસવારે જમણા ઊંચા કરી માથા ઉપર આડી તલવાર ગ્રહણ કરી છે. ડાખા હાથ ઊંચા કરીને એમાં ઢાલ પકડેલી છે ઘેાડાની ત્વરિત ગતિ દૃશ્યમાન થાય છે. ધનુષ્ય અને ખાણુનું ભાથું પાછળના ભાગમાં દેખાય છે. ઘેાડા ઉપર સ્કૂલ નાખેલી પાખર અને ભ`ભલી કોતરેલું જોવા મળે છે. નીચેના ભાગમાં વિ. સં. ૧૭૩૯ તા ૪ ૫ક્તિના લેખકોતરલા છે. લેખનું માપ ૫૧ સે. મી. X ૨૭ સે. મી. છે. અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૫૮૫ સે.... મી.નું છે. લખાણુ દેવનાગરી લિપિ અને જૂની ગુજરાતી ભાષામાં છે. લેખને પાઠે નીચે મુજબ છે :
૧, (સં)વત ૨૦૭૨૧ વઘે મ(હા) સ(સુ)–
૨. ચ્ છુ ન વ (૩)ત નપુત્રી
૩. નવર નાવડા (1)મ મા૪. ૧ છે.—ત્રત્રન સર્
પાળિયા ન. ૩ :
આ પાળિયા ૪૬ સે.મી. લાં અને ૧૦૫ સે.મી. ઊંચે છે. એના ઉપરના ભાગમાં કમાન જેવા આકાર બનાવી વચ્ચે જમણી તરફ કિરણાવલીયુક્ત ` અને ડાખી તરફ ચદ્રનુ પ્રતીક છે. વચ્ચે ચેારસ ભાગમાં ધાડેસવારની આકૃતિ કોતરેલી છે. આ યાદ્દાએ જમણા હાથ ઊંચા કરી માથા ઉપર આડો રહે તે રીતે ભાલા ધારણ કરલા છે. ડાબેા હાથ સહેજ ઊંચે રાખી એમાં ઢાલ પકડેલી છે. ઘેાડા ઉપર પાખર, ઝૂલ, ભંભલી વગેરે કોતરેલું છે, ઘેાડાનું આલેખન ત્વરિત ગતિમાં હોય એ રીતે કરેલું છે, નીચેના ભાગમાં ઉપસેલી કિનારી ઉપર ચિત્રાંકન કરેલુ છે. તેની નીચે વિ. સં. ૧૭૭૫ ના પાંચ
૪૦ ]
[ સામીપ્સ : એપ્રિલ, ’૯૨–સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #44

પંકિતને લેખ કોતરેલે છે. લખાણવાળા ભાગનું માપ ૪૩ સે. મી.x ૨૧ સે. મી. છે અને અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૩ સે. મી. ૪૩ સે.મી. છે. લેખની ભાષા ગુજરાતી અને લિપિ દેવનાગરી લેખને પાઠ નીચે મુજબ છે :
१. संवत १७७५ वरषे फ(फागण २. वद १३ दन झलवडी गंम ૩. ન) (0)+ (મા)a() ઝ(છે) સવલો - ४. स(सु)त नरण रामसरण थ૫. મા છે [*]
પાળા નં. ૪:
આ પાળિયે ૪૦ સે.મી. લાંબો અને ૧૧૪ સે. મી. ઊગે છે. એના ઉપરના ભાગમાં કમાનને ઘાટ બનાવી જમણી તરફ પદ્યસૂર્ય અને ડાબી તરફ ચંદ્રની આકૃતિ છે વચ્ચેના ચોરસ ભાગમાં ઘોડેસવાર યોદ્ધાની આબેહૂબ આકૃતિ કોતરેલી છે. એણે જમણે હાથમાં ત્રાસે રાખ્યું હોય એ રીતે ભાલો પકડ્યો છે. ડાબો હાથ ઊંચો કરી એમાં ઢાલ પકડેલી છે. ઘડાની ગતિ તીવ્ર હોય એવું અંકન કરેલ છે. ઘોડેસવારની પાછળ ધનુષ્ય, બાણનું ભાથું, કેડે કટાર, ઘેડા ઉપર શણગારેલી પાખર ભંભલી વગેરે કોતરેલાં જણાય છે. નીચેના ભાગમાં પાંચ પંક્તિમાં વિ. સં. ૧૭૬૮ - ઉપરની બે પંક્તિઓનું લખાણ મૂળ છે. તેની નીચે પાછળથી ત્રણ પંકિતઓનું લખાણ કેતરવામાં આવ્યું હોય એમ જણાય છે. ઉપરની બે પંકિતઓનું લખાણ કેતરવા ત્રણ સળગ આડી રેખાઓ
દેવનાગરી છે. લેખનો પાઠ નીચે મુજબ છે :
१. स(स)वत १७६८ वरष करतम स(सु)द २ ૨. ન થવસ્ટમ (૨)મવરળ મા છે. 3. लषांण सवत १७७७ वरषे करग૪. તે ૪(ર)()જ નાવર - ૫. @ 9 .
નગવાડા ગામમાં આવેલા રામજી મંદિરમાં કાષ્ઠના મદલ ઉપર ગણેશની અને પાનેતીને નીચે દબાવતા ચતુર્ભુજ હનુમાનની પ્રતિમા કેતરેલી છે. આ જ ગામમાં ઈ. સ. ની. ૧૬ મી સદીનું એક પૂર્વાભિમુખ વિશ્વનાથ મહાદેવનું મંદિર છે. એમાં ગર્ભગૃહ અને ખૂબ નાનો અંતરાલ છે. એની આગળનો મૂળ મંડપ તુટી ગયેલ છે અને એને બદલે છાપરાની રચના કરી લાકડાની પડદીવાળા મંડપ બનાવેલ છે. મંદિરમાં મધ્યમાં શિવલિંગ પાછળના ગવાક્ષમાં પાવતી, અંતરાલમાં દક્ષિણાભિમુખ હનુમાન અને ઉત્તરાભિમુખ ગણેશ પ્રતિમાઓ સ્થાપેલી છે. આ મંદિરના ગર્ભગૃહ ઉપર નાની ઘૂમટી ઘાટનું શિખર કરેલું છે. આમલક અને કળશ પડી ગયેલા છે. આ મંદિરની બાજુના એક અલગ ખંડમાં પ્રાચીન શિલ્પો જોવા મળ્યાં. દીવાલમાં ચણેલું ભગવાન સૂર્યનું શિલ્પ ઈ. સ. ની ૧૧ મી સદી વિસાવડી, નગવાડા અને ઝીઝવાડા ... સ્થળતપાસનો હેવાલ ]
[ ૪૧

Page #45

જેટલું પ્રાચીન છે. મસ્તક ઉપર કિરીટ મુકુટ ધારણ કરેલ છે. કંઠમાં હાર, બાજુબંધ, સમપાદમાં ઊભેલ સૂર્યના હસ્તવલય અને પહોળી કટિમેખલા ધારણ કરેલી છે. બંને હાથમાં બે પૂર્ણ વિકસિત સનાળ પદ્મ ધારણ કરેલાં છે, પગમાં હોલબૂટ પહેરેલ છે. સવ્ય લલિતાસનમાં બેઠેલ એક ગણન પ્રાચીન શિલ્પ છે જેના ડાબા હાથમાં પાત્ર જેવું દેખાય છે. પ્રતિમાના મસ્તક પર ગ્રીક શૈલીના વાંકડિયા વાળને પટ્ટીથી બાંધેલ છે. વિસ્ફારિત નેત્ર છે. આ ગણુ બળિયાદેવ તરીકે પૂજાય છે. પાછા ફરતાં ગોગા નાગની દેરીમાં ગણપતિની પ્રાચીન પ્રતિમા જોવા મળી. ગણેશની સૂંઢ ડાબી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં વાળેલી છે. એ સવ્ય લલિતાસનમાં બેઠાલા છે. ગણેશે ગળામાં સર્ષની માળા અને સર્ષનું યજ્ઞોપવીત ધારણ કરેલાં છે. મસ્તક પર મરાઠા ઘાટની પાઘડી પહેરેલી છે. ગણેશને હસ્તિકણું આકર્ષક રીતે કોતરેલા છે. ચતુર્ભુજ ગણેશના નીચલા ડાબા હાથમાં મોદક અને નીચલે જમણે હાથ વરદ મકામાં જણાય છે. ઉપલા જમણા હાથમાં અંકુશ અને ઉપલા ડાબા હાથમાં પાશ ધારણ કરેલ છે. પ્રતિમાની જમણી બાજુએ એક ઊભા પથ્થર ઉપર અને એક બેઠા ઘાટના આડા પથ્થર ઉપર નાગદેવતાની બે પાળિયા સ્વરૂપની પ્રતિમાઓ કોતરેલી જણાય છે.
નગવાડાથી આગળ અમે ઝીંઝુવાડા ગામ ગયા. ગામમાં પ્રવેશતાં જ હેમર વાવ જોવા મળી. આ વાવ ચાર કોઠાની છે. પહેલા કોઠામાં દક્ષિણાભિમુખ ગવાક્ષમાં ભૈરવની મૂર્તિ સ્થાપેલી છે. ચતુર્ભુજ ભૈરવના ચારે હાથ ખંડિત છે. તેમણે ધમ્મિલ પ્રકારને મુકુટ ધારણ કરેલ છે. ગળામાં સપનું આભૂષણ અને હાથમાં સપના આકારના બાજુબંધ ધારણ કરેલા છે. ઉત્તરાભિમુખ ગવાક્ષમાં ઊભા ગણપતિની મૂર્તિ સ્થાપેલી છે. લંબોદર ગણપતિએ ગળામાં હિક્કાસૂત્ર અને ત્રિસેરી હાર ધારણ કરેલ છે. કમરબંધ પણ સ્પષ્ટ દેખાય છે. ગળામાં સપર ગોળ વીંટાળેલ છે. હસ્તિકણું ખૂબ આકર્ષક રીતે કતરેલા છે. મુખાકૃતિને આગળનો ભાગ ખંડિત થયેલ છે. મસ્તક પર પાઘડી આકારને મુકુટ ધારણ કરે છે. ચતુર્ભુજ ગણેશના નીચલા બંને હાથ ખંડિત છે, જ્યારે ઉપલા હાથ ખંડિત હોવા છતાં આયુધ દેખાય છે. ગણેશે ઉપલા જમણું હાથમાં અંકુશ અને ઉપલા ડાબા હાથમાં પાશ ધારણ કરેલાં હોવાનું જણાય છે.
વાવની બરાબર સમ્મુખ ભદ્રબુરજ આવેલ છે. તેમાં ઉપરની બાજુએ મધ્યમાં શિલ્પાકતિઓ જોવા મળે છે. વચ્ચે રાજાની, એની જમણી બાજુએ જગદંબા અને ડાબી બાજુએ ગજાઋસિંહનું વ્યાલ શિલ્પ આબેહબ જોવા મળે છે.
ઝીંઝુવાડાના પૂર્વ દરવાજામાં રાજેશ્વરી માતાનું એક જૂનું મંદિર છે. આ મંદિરના પ્રવેશ પાસેની દીવાલમાં ગણપતિ, કુબેર અને નવગ્રહનાં શિલ્પ આવેલાં છે.
માઇલ લોકકલાની શૈલીએ ઘડાયેલ આ શિ૯૫માં ગણપતિના ચાર હાથમાં અનુક્રમે વરદ. ૫રશ, પત્ર અને મોદક ધારણ કરેલ છે. ગળામાં હાંસડી, બાજુબંધ વલય, સપને ઉદરબધ અને ઉત્તરીય તથા અધેવસ્ત્ર ધારણ કરેલ છે.
કર ઃ આ મંદિરના કમ્પાઉન્ડમાં પૂર્વ તરફની દીવાલમાં કુબેરની પ્રતિમા આવેલી છે. આ પ્રતિમાની નીચે વિ. સં. ૧૩૬૫, ચૈત્ર સુદિ ૧૪ ને ચાર પંક્તિને લેખ કતરેલ છે. અહીં કુબેર ત્રાસન પર લલિતાસનમાં બેઠેલ છે. મસ્તકે ત્રિકૂટ મુકુટ, કાનમાં વૃત્તાકાર કુંડળ અને બે હાથ પૈકી જમણા
૪૨ ]
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, ૨૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #46

હાથમાં ક‘ભ કે બીજેર' અને ડાબા હાથમાં ધનની કોથળી છે. પ્રતિમા પર સિંદૂર ચેપડેલા હોવાથી વિશેષ વિગતે તારવી શકાતી નથી.
નવગ્રહ : રાજેશ્વરી માતાના મંદિરના પ્રાંગણુની પૂર્વ દીવાલમાં નવગ્રહને પટ્ટ જડેલો છે, જેમાં જમણી બાજુથી જોતાં સૂર્ય પ્રતિમા આવેલી છે. જેને મસ્તકને ભાગ ખંડિત થયો છે. બાકીના ચંદ્ર-રોમ, મંગળ, બુધ, બહસ્પતિ, શુક્ર, શનિ અને રાહુને જમણા હાથ અભયમુદ્રામાં અને ડાબા હાથમાં માતુલિંગ ધારણ કરેલ છે. દરેક પ્રતિમા લલિતાસનમાં બેઠેલ છે. દરેકના ગળામાં હાંસડી જોવા મળે છે. કેતના સ્વરૂપમાં કેડથી નીચેને ભાગ સર્પ અને ઉપરને મનુષ્ય સ્વરૂપને છે. બંને હાથ નમસ્કાર મુદ્રામાં રાખેલ છે. દરેક પ્રતિમા ગોળ ખંભિકાયુક્ત ગવાક્ષમાં પ્રતિષ્ઠિત છે (૧૧મી સદી.).
સુય : ગોળ ખંભિકાયુક્ત ચૈત્યકમાનવાળા ગવાક્ષમાં સૂર્યની સુંદર પ્રતિમા આવેલી છે. ગોળ તકિયા જેવા આસન પર પલાંઠી વાળી બેઠેલ સૂર્યના બંને હાથમાં દંડસહિતનાં પૂર્ણ વિકસિત પદ્ધ છે. મસ્તકે કરંડ મુકુટ, કાનમાં મકર કુંડલ, ગળામાં હાંસડી, પ્રલંબહાર, બાજુબંધ અને કટક વલય ધારણ કરેલ છે. પગમાં હોલબૂટ છે. સૂર્યના મસ્તકની બંને બાજુ માલાધરોનાં શિલ્પ છે (૧૧મી સદી).
કુબેર-વરુણ : રાજેશ્વરી માતાના મંદિરના ઉપરના મજલે મુખ્ય ગર્ભગૃહમાં જમણી તરફની દીવાલમાં કુબેર અને વરુણ દિપાલની પ્રતિમા આવેલી છે. આ પ્રતિમામાં કુબેર ત્રિભંગમાં ઊભેલ છે. ચાર હાથમાં જમણે નીચલે વરદ મુદ્રામાં ઉપલા બંને હાથથી નકુલિકા ધારણ કરેલ છે અને ડાબા નીચલા હાથમાં કુંભ છે. વરુણની આ પ્રતિમા ત્રિભંગમાં છે. ચાર હાથમાં અનુક્રમે વરદ, પદ્મ, પાસ અને કમંડલું ધારણ કરેલ છે. આ બંને પ્રતિમાના ઉપરના ભાગમાં પણ કીર્તિ મુખનું આલેખન થયેલ. આ પ્રતિમાઓ પર સિંદૂરના લેપ કરેલું હોવાથી વિશેષ વિગતે તારવી શકાતી નથી.
માતૃકાઓ : આ મંદિરના મુખ્ય ગર્ભગૃહની પશ્ચિમ દીવાલમાં અષ્ટ માતૃકાપટ્ટ નજરે પડે છે. જેમાં જમણી બાજુથી જોતાં ભૌરવ છે અને બાકીની માતૃકાએ ચતુર્ભુજ છે. દરેકને જમણે હાથ વરદમાં, ઉપલા બે હાથમાં આયુધ અને ડાબા નીચલા હાથથી કેડ પર બેઠેલ બાળકને ટેકવેલ છે. છેલ્લે ગણપતિની પ્રતિમા છે. આ પ્રતિમાઓ પર સિંદૂરના પડને લીધે આયુધ ઓળખી શકાતાં ન હોવાથી વિશેષ વિગતે આપી શકાતી નથી.
મંદિરની પાછળના ભાગમાં યક્ષની પ્રતિમાની નીચે વિ. સં. ૧૩૬૫, ચૈત્ર સુદ ૧૪ નો ચાર પંક્તિને લેખ કોતરેલે છે. પરંતુ, ખૂબ ઘસાઈ ગયે હોવાથી વાંચી શકાતો નથી. ઉપરના ભાગમાં અષ્ટમાતૃકાન પદ, ભૈરવ તથા ગણેશ અને વિષ્ણુની પ્રાચીન પ્રતિમાઓ સ્થાપેલી છે. સહુથી ઉપર ખુલ્લા ધાબામાં પાણીની દીવાલમાં ૮ પંક્તિને એક શિલાલેખ જડેલો છે. એનું માપ ૯૮ સે.મી. × ૩૯ સે.મી. છે. લખાણવાળા ભાગનું મા૫ ૮૮ સે.મી. × ૩૬ સે.મી. અને અક્ષરનું સરેરાશ કદ ૫ સેમી. ૪ સે.મી. છે. લખાણની ભાષા જૂની ગુજરાતી અને લિપિ દેવનાગરી છે. લેખની આઠમી પંક્તિ છેક નીચે જમણી તરફના ખૂણામાં લખેલી છે. લેખને પાઠ આ પ્રમાણે છે :
१. स(सं)व(ब)त १६९२ वर्षे फागणमासे सु(शु)क्ल पषे(क्षे) ३ खी(व)वासरे क२. रुव मझुवाडा माहा सु(शुभस्थाने नरपती(ति) राऐ मकआणा ૩. વસતુત.........માહારાના સુત નામહા४. पणेना काढावी आमांथी करावो. आथमणी रांधनो करा ५. वी साहदी आरषी सेतु करावां चोगीर्द कोटनाथी गज
વિસાવડી, નગવાડા અને ઝીઝુવાડા ... સ્થળતપાસને હેવાલ ]
[ ૪૩

Page #47

६. रावी गढ कठद्र घणो परची उगमणी शंघ उची करावी गढ ७. मांह कमाचीसे बिठक आराम ठामठाम करावी कोठेवी माहे ८.
पचानसहर्षव्या-नक ઝીઝુવાડાથી પાંચેક કિલોમીટર દૂર જિલકેશ્વર મહાદેવનું મંદિર છે. મંદિરના આગળના ભાગમાં બાંધેલા તળાવના સૂકા પટમાં વિ. સં. ૧૯૭૪ ને પાળિયાને એક ટુકડો પડેલું હતું, જેમાં ત્રણ પંકિતનું લખાણ હતું, જે સ્પષ્ટ વાંચી શકાયું નહીં. જિલકેશ્વરથી પાછા ફરતાં ઝીઝુવાડા ગામની સીમમાં આવેલી માત્રી વાવની મુલાકાત લીધી. બે કઠાની આ પ્રાચીન ઉત્તરાભિમુખ વાવમાં ડાબી બાજુના ગવાક્ષમાં શેષશાયી વિષ્ણુની સેલંકીકાલીન પ્રતિમા સ્થાપેલી છે. એમાં લક્ષ્મી વિષ્ણુના પગ પાસે બિરાજમાન
માં ઊતરતાં પ્રથમ કઠામાં જમણી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં આરસની તકતી લગાવેલી છે. આ તકતીનું મા૫ આશરે ૫૦ સે.મી ૫૦ સે.મી. હોવાનું જણાય છે. તકતીમાં વાવના જીર્ણોદ્ધાર અંગેની વિગત ગુજરાતી ભાષામાં લખેલી છે. એની લિપિ દેવનાગરી છે. તકતી લેખનો પાઠ નીચે મુજબ છે :
१. श्री झोंझुवाडा गामना पादरमा आवेली २. मात्री वावनु बांधकाम पडी बई बरबाद थई ૩. હું તે પુરાતની વાવ પ્રાંત માતા)(fઇ સર કર્નર g. ४. एम फिलिप्स साहेबनी सलाहथी नवेसरथी । ५. घडीउ पथरनी बंधावी तलावडीना लेवलथी घणी है. उ(ऊंची उपाडी तेनो जीर्णोद्धार एजनसी(न्सी) मेनेजमेन्टना ७. चरवनमां भावनगरना मिस्तरी विठ्ठल कला पासे ८. मारी देखरेख नीचे कराववामां आव्यो छे. ६. तारीख ११ मी माहे जुलाई सने १८८८ संवत १९४४ ना ૧૦. માદ સુર વીર શુધવાર............ ૧૧.
सही माणेकलाल लाधा महेता
सरकारी कामदार तालुके झींझुवाडा આમ અમારા ઝીઝુવાડા, નગવાડા અને વસાવડી ગામોના આ પ્રવાસ દરમ્યાન સલ્તનત અને મધલકાલીન શિલ્પ સ્થાપત્ય તેમજ કેટલાક અપ્રસિદ્ધ શિલાલેખ અને પાળિયાઓને કેટલેક અભ્યાસ કરવાની તક સાંપડી, ગુજરાતનાં વિવિધ પ્રાચીન સ્થળોના આવા પ્રવાસે દ્વારા એના સમૃદ્ધ શિલ્પ–સ્થાપત્ય અને અભિલેખોના ધણ અપ્રસિદ્ધ નમૂનાઓ પ્રકાશમાં આવે તેમ છે અને એ દ્વારા સ્થાનિક ઇતિહાસમાં નવી નવી હકીકતો ઉમેરો થાય તેમ છે.
૧૨.
[ સામીપ્યઃ એપ્રિલ, 'હર-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #48

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
ગ્રંથ-સમીક્ષા
ગુજરાતની હિંદુ દેવીઓનું પ્રતિમવિધાન” (ઈ. સ. ૧૬૦૦ સુધી) લેખક: ડો. રામજીભાઈ ઠાકરશીભાઈ સાવલિયા, પ્રકાશક : આશુતોષ સાવલિયા, એ-૪, યજ્ઞપુરુષનગર, રન્નાપાર્ક, ઘાટલોડિયા, અમદાવાદ-૬૧. મૂલ્ય : રૂ. ૧૫૦, વર્ષ-૧૯૯૧, પૃ. સં. ૩૦૪, ૫ટ્ટ ૧૬
| ગુજરાતમાં ઘણા પ્રાચીનકાળથી દેવી-દેવતાઓનું મહત્ત્વ રહ્યું છે. ધર્મના સંદર્ભમાં પણ આ દેવી-દેવતાઓનું એક અનોખું મહત્ત્વ છે. મૂર્તિવિધાન અંગે પણ આપણે ત્યાં ઠીક ઠીક કામ થયું છે. આમ છતાં પ્રારંભના કાર્યોમાં સાહિત્યને આધાર જોવા મળતા, પાછળથી એમાં પુરાણની વિવેચના ઉપરાંત અન્ય સંદર્ભો ઉમેરાયા. સમય જતાં શિલ્પ અવશેષોને તેમજ સિક્કાઓનો આધાર ઉમેરાતાં તે કાર્ય વધુ ચોકસાઈપૂર્વકનું ગણાય તેવું થયું. ઠે. રામજીભાઈ સાવલિયાએ “ગુજરાતની હિંદુ દેવીઓનું પ્રતિમાવિધાન ઈ. સ. ૧૬૦૦ સુધીનું કરીને મૂર્તિવિધાનની દિશામાં એક ચોક્કસ પ્રકારનું પ્રદાન કર્યું છે. " માત્ર હિંદ દેવી પ્રતિમાઓને કેન્દ્રમાં રાખેલી હોવાથી લમી, સરસ્વતી, પાવતી, દુર્ગા, મહિષાસુરમર્દિની માતૃકા જેવી દેવીઓનું પ્રતિમા વિધાન તેમાં ચચેલું છે. ૯ પ્રકરણે અને બે (૨) પરિશિષ્ટમાં વિભાજિત આ પુસ્તક પ્રથમ ખંડમાં ભારતની શક્તિ પૂજાની પ્રાચીનતા તરફ આપણું લક્ષ કેન્દ્રિત કરે છે. તેમાં શક્તિના અર્થથી આરંભી શક્તિ પૂજાનો ઉદ્દગમ કઈ રીતે થયો, આદિમાનવ સમાજમાં શક્તિ કે પૃથ્વીને પ્રકૃતિ ગણીને તેની કઈ રીતે પૂજા આરંભાઈ, હડપ્પીય સભ્યતાના જે પ્રાચીન અવશેષો પ્રાપ્ત થાય છે તેમાં શક્તિ પૂજ ક્યા પ્રકારની હતી, ત્યારથી આરંભી વૈદિક યુગમાં આરંભાત શક્તિનો માતૃભાવ, શક્તિ પૂજાને ગૂંદથી માંડીને રામાયણ, મહાભારત પુરાણ આદિમાં થયેલ વિકાસ નિરૂપ્યો છે.
બીજા પ્રકરણમાં શક્તિ પૂજાને ગુજરાતમાં કઈ રીતે વિકાસ થયો તે દર્શાવવા પ્રાર્ અને આદ્ય ઐતિહાસિક કાળમાં પંજાબ અને સિંધમાંથી મળે છે તેનાં માતૃદેવીનાં શિલ્પો ગુજરાતમાં લોથલ, રંગપુર જેવા સ્થળોમાંથી મળતાં નથી. જેથી માતૃદેવીને સંપ્રદાય ગુજરાત અને રાજસ્થાનમાં હડપાય લોકોમાં પ્રચલિત નહોતે, તે જણાવી ગુજરાતમાં શક્તિ પૂજા અંગે જે વિવિધ મતો પ્રચલિત હતા તેની સમીક્ષા કરી છે અને શિલ્પાવશેષોને આધારે શક્તિપૂજાની પ્રાચીનતા નિશ્ચિત કરી છે.
ત્રીજ પ્રકરણ લક્ષ્મીજી વિષયક છે. તેમાં સાહિત્યમાં મળતાં લક્ષ્મીનાં વિભિન્ન નામો અને તેને થતો વિકાસ, અષ્ટનિધિ અને નવનિધિની કલ્પના, સમુદ્રમંથન અને લક્ષ્મીજી, લક્ષ્મીનાં વિવિધ સ્વરૂપો તેમજ તેની વિવિધ રીતે થયેલી ઉત્પત્તિ, સાહિત્ય તથા પુરાવશેષોમાંથી પ્રાપ્ત સિક્કાઓ ઉપર લક્ષ્મીજીનાં સ્વરૂપનું અંકન વગેરે દર્શાવેલ છે. ઉપરાંત શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ તેમનું કેવું સ્વરૂપ વિભિન્ન ગ્રંથોમાં દર્શાવ્યું છે તેની ચર્ચા કરી ભારતમાં લક્ષ્મીજીની પ્રતિમાની પ્રાચીનતા અને પ્રસાર કેટલો અને કયાં થયેલે, ગુજરાતમાં વિષ્ણુ મંદિરો અને વિભિન્ન લક્ષ્મી સ્વરૂપી ઈ. સ. ૧૬૦૦ સુધીમાં કયા કયા પ્રકારનાં પ્રાપ્ત થાય છે તે આંકડાઓ સાથે દર્શાવ્યું છે અને અંતમાં વિભિન્ન સ્થળોએ મળતી લક્ષ્મીની પ્રતિમાઓનું વર્ણન આપેલું છે, વળી કેઠકરૂપે આ બધાં રૂપો વિશેષ સ્પષ્ટ કર્યા છે.
ગ્રંથ-સમીક્ષા ]
[ ૪૫

Page #49

દેવી સરસ્વતી ચોથા પ્રકરણનો વિષય બનાવી અગાઉની જેમ વૈદિક સાહિત્યથી આરંભી પુરામાં તથા પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સરસ્વતીને થતો વિકાસ દર્શાવ્યું છે. ત્રવેદમાં એનું માનવસ્વરૂ૫ સ્પષ્ટ થતું નથી તે યજુર્વેદમાં તે વાણીની દેવી, તેમજ વૈદ્ય સ્વરૂપ બનેલી દર્શાવાય છે, તે અથર્વવેદમાં માનવશરીરના નુકશાનકારક જંતુઓનો નાશ કરનાર, વંશાવર્ધન માટે સ્તુતિ યોગ્ય બની રહે છે. બ્રાહ્મણગ્રંથમાં વાÈવતા બની પ્રજાપતિ સાથે સંકળાય છે જે પુરાણ અનુસાર બ્રહ્માના દેહના અર્ધ ભાગમાંથી નિર્મિત થયેલી છે. એનાં વિભિન્ન નામે પુરામાં મળે છે તેમ તેની ઉત્પત્તિ પણ જુદી જુદી રીતે થયેલી જોવા મળે છે. તેમ સાવિત્રી અને સરસ્વતી અંગેનું વૃત્તાંત રોચક બની રહે છે. પાછળથી પ્રશિષ્ટ સાહિત્યમાં સરસ્વતીની વાણી, વિદ્યા, સંગીત અને કાવ્યની દેવી તરીકે નિર્દેશ મળે છે.
પુરાવશેષોમાં સમદ્રગુપ્તના સિકકાઓ ઉપર સરસ્વતીનું આલેખન થયું હોવાનું કેટલાક વિદ્વાનનું મંતવ્ય છે. આ દેવીની પ્રતિમાઓનું પ્રતિમા વિધાન લેખક વિભિન્ન શાસ્ત્રો જે જદી જુદી રીતે આપે છે તેની ચર્ચા કરી, બાર સ્વરૂપ કાષ્ઠકરૂપે આપે છે. ભારતમાં અને ગુજરાતમાં તેની પ્રાચીનતા અને પ્રસાર દર્શાવી જુદા જુદા ભાગોમાં મળતી સરસ્વતીનું વર્ણન વિગતે આપ્યું છે, ને છેલ્લે કાષ્ઠક આપી ગુજરાતની સરસ્વતીની પ્રતિમાઓની વિશેષતાઓ દર્શાવી છે. આપણે ત્યાં લક્ષ્મી કરતાં સરસ્વતીની આરાધના ઓછી થઈ તે એના પરથી સમજાય છે.
પાંચમા પ્રકરણને વિષય પાર્વતી-ગૌરી કે ઉમા છે. જે હવિષ્કના સિક્કા ઉપર એણે તરીકે જોવા મળે છે. આ દેવી લોકજગતમાં અત્યંત જાણીતી હોઈ તેના વિશે વિવેચન જરૂરી જણાતું નથી. શિલ્પશાસ્ત્રોમાં તેમનું સ્વરૂપ આપેલું છે. ભારતમાં કૃષ્ણકાલથી એની પ્રાચીનતા જોવા મળે છે. ગુજરાતમાંથી ૫૪ જેટલી પ્રતિમાઓ મળે છે જેનું વિગતવાર વર્ણન લેખકે કરેલું છે. આ બધામાં ૧૧ મી સદી આસપાસના પીઠડિયા(જિ. રાજકોટ)ને શિલ્પપદ ૧૦૮ આકૃતિઓવાળો વિશિષ્ટ ગણાય તેમ છે.
પાવતીનું જ એક સ્વરૂપે દગી ત્યાર પછીના ૬ઠ્ઠા પ્રકરણને વિષય છે. તે પણ એટલું જ જાણીતું સ્વરૂપ છે. એના અંગે વૈવિધ્યપૂર્ણ નિરૂપણે જોવા મળે છે. જેમાં ક્ષેમકરી. અંબિકા. વ્યાઘેશ્વરી, તથા ઘંટાકીને પરિચય લેખક આપે છે. તે ઉપરાંત તેનાં વિરોચની, કાત્યાયની, કન્યાકુમારી નામો પણ મળે છે. શક પક્લવ રાજવી અયના સિક્કાઓ ઉપર દુર્ગાના સ્વરૂપનું આલેખન હોવાનું વિધાને જણાવે છે. એમનું પ્રતિમવિધાન વિવિધ પુરામાં મળે છે.
આમ તે મહિષમર્દિની પણ દુર્ગા કે ઉમા-પાર્વતીનું જ સ્વરૂપ છે. પ્રાચીન કાલથી તેની મૂતિઓ ભારતભરમાં બનતી રહી છે. પથરૂ૫ મહિષ અને દાનવરૂ૫ મહિષ બંને પ્રકારની પ્રતિમાઓ મળે છે. વિધ્યવાસિની, કંટરવાસિની જેવાં નામે પણ તે ઓળખાઈ છે. મુદ્દા પર પણ તેનું અંકન થયેલું છે. આ મહિષમર્દિની પરાક્રમશાળી બતાવવા, તેને બે હાથથી માંડી વીસ ભુજેશ્વરી પણ કહી, તે પ્રમાણે મતિઓ ઘડાયેલી છે. લેખકે ૭૦ જેટલી મૂતિઓ કેઠકમાં આપી છે જેમાં પાંચ સ્વરૂપો ૨૦ જુન ધરાવે છે.
આઠમા પ્રકરણનો વિષય સપ્તમાતૃકા છે. જે સમગ્ર પ્રકરણમાં વિશેષ પૃષ્ઠ રોકે છે. શક્તિપુજના કારણે માતશક્તિમાં દેવત્વની ભાવના ધારણ કરી. તેનું સમય નિર્ધારણ ઈ. ૫ ૪ થી સદી એટલે
[સામય : એપ્રિલ, '૮૨–સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #50

દર જાય છે. માટીની પકડ મુદ્રિકાઓ ઉં૫ર તેનું અને તે લોકધમની દેવી હોવાનું સૂચવતી જણાય છે. માતૃસ્વરૂપે ભિન્ન ભિન્ન રીતે વ્યક્ત થયેલ છે. સપ્તમાતૃકાઓમાં બ્રહ્માણી. માહેશ્વરી, કૌમારી વૈષ્ણવી, વારાહી, અન્દી અને ચામુંડા ગણાય છે. જો કે મતભેદ તો બધે જ જોવા મળે છે. પુરાણે
એમાં જુદી જુદી યાદી આપતાં જણાય છે, જે લેખકે સ્પષ્ટ કર્યું છે. ગુજરાતમાં પણ ભિન્ન ભિન્ન * સ્થળ પરથી માતૃકા પ્રતિમાઓ મળેલી છે. વિવિધ પુરાણ અને અન્યગ્રંથમાં એની માહિતી ઉપલબ્ધ
છે, જે લેખકે સુલભ કરી આપેલ છે. ઉપરાંત આવશ્યક્તાનુસાર તેમનાં આયુધ અને ઉપકરણનાં કાષ્ઠક આપેલાં છે. સપ્તમાતૃકા ઉપરાંત નારસિંહી, વાયવી અને સ્વાહા જેવી અ૮૫ખ્યાત દેવીઓ અંગે પણ તેમાં ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે.
નવમા પ્રકરણમાં અન્ય દેવીઓ અંગે વિશેષ વર્ણન આપેલ છે. જેમાં ઢાંકની અદિતિ, કીબેરી. સૂણી, શીતળા, ગંગા-યમુના વિશેષ નોંધપાત્ર છે.
ડે. સાવલિયાએ પિતાના બહુમૂલ્ય મહાનિબંધમાંથી આ ગ્રંથ તૈયાર કરી આપી દેવીઓની પ્રતિમાઓને શિપવિધાનની દષ્ટિએ સુલભ કરી આપેલ છે, જે પ્રશંસાપાત્ર કાર્ય છે. પુસ્તકની છપાઈ પણ સુંદર છે. જેમાં ૧૬ જેટલા પદોમાં ૪૭ જેટલી વિવિધ પ્રકારની મતિએ સુંદર રીતે છપાયેલી જોવા મળે છે. જે પુસ્તકના મૂલ્યને વધારી દે છે. પ્રતિમા વિધાનના અપચચિત વિષયને વિચિત કરી જનસલભ બનાવવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી બને છે.
-જે. પી. અમીન
અધ્યયન અને સંશોધન લેખસંગ્રહ) : લેખક-હૈં. હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી, એમ. એ.. પીએચ.ડી., નિવૃત્ત અધ્યક્ષ, ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ, પ્રકાશક : હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી, ૧૯૨. આઝાદ સોસાયટી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૫, ૧૯૪૧, પૃ. ૪૨, કિંમત રૂ. ૨૦-૦૦
ગજરાતના ખ્યાતનામ ઇતિહાસકાર અને ભારતીય સંસ્કૃતિના તજજ્ઞ ડૅ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીની કલમે લખાયેલ “અધયયન અને સંશોધન' નામે આ લેખસંગ્રહ ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની આર્થિક સહાયથી પ્રકાશિત થયો છે. એમાં ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસનાં વિવિધ પાસાંના કલસ્વરૂ૫ ૧૨ સંશાધન-લેખોનો સંચય કરવામાં આવ્યા છે. વિષયના વૈવિધ્યની દષ્ટિએ જોતાં આ ગ્રંથ દ્વારા લેખકની બહુમુખી વિદ્વત્તાને પરિચય થાય છે.
આ લેખસંગ્રહમાંના પ્રથમ ત્રણ લેખે મહાભારતના ખિલ (પરિશિષ્ટ) ગણાતા હરિવંશ, રામાયણ અને પુરાના વિષયને સ્પર્શે છે. ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદના ૮ મા અધિવેશન પ્રસંગે શ્રી હરિહાસ ગેકાણી સુવર્ણચંદ્રકને પાત્ર ઠરેલ પ્રથમ લેખ “હરિવંશમાં દ્વારકા અને શ્રીકૃષ્ણ”માં બ્રિણ કલના શ્રીકષ્ણ વાસુદેવનું, એમનામાં રહેલી વિગણુની અને પરબ્રહ્મની અલૌકિક અને આશ્ચર્યમય શક્તિની દષ્ટિએ નિરૂપાયેલ સમસ્ત ચરિત સંક્ષેપમાં અત્યંત મધુર રીતે રજૂ કરાયું છે. દ્વારકાના yવકાલીન ઉલ્લેખ દર્શાવી રજ કરાયેલ દ્વારકાવર્ણન પક્ષ માહિતી અને કવિકલ્પનાને આધારે થયેલું છે. બીજા લેખ “રામાયણનું એક બીજું મૂક પાત્ર મા'માં રામાયણ-કથાનકમાંના સુગ્રીવની
ગ્રંથસમીક્ષા ]
[૪૭

Page #51

સહધર્મચારિણીરમાના પાત્રની મૂક સંવેદના અને એની સહનશીલતાની ચરમસીમાં ગંભીર રીતે દર્શાવાઈ છે. લેખ ૩ માં પુરાણોમાં ભારતયુદ્ધ પછીના જે રાજવંશેની માહિતી આપેલી છે તેમાં મૌર્ય વંશને લગતી માહિતી જુદાં જુદાં પુરાણોમાં કેટલાક વિગતભેદ સાથે દર્શાવાઈ છે, એની યથાતથ સમીક્ષા કરવામાં આવી છે. લેખ ૪ માં બૌદ્ધ સાહિત્યની સુવિખ્યાત જાતકકથાઓનાં સ્વરૂપ, એના ઉપોદઘાતરૂપે આવતી નિદાનકથા, જાતકકથાઓના ઘણું રસિક વિષયો તેમજ પ્રસંગેનું નિદર્શન કરેલું છે. પાંચમા લેખમાં જગતની અગ્રગણ્ય પ્રાચીન મિસરની સભ્યતામાં થઈ ગયેલી મિસરની મહાન રાણી કલીઓપેટ્રાનું આબેહૂબ શબ્દચિત્ર ઉપસાવવામાં આવ્યું છે. છઠ્ઠા લેખમાં સંસ્કૃત રંગભૂમિ ઉપર પુરુષપાત્રો અને સ્ત્રી–પાત્રોની ભૂમિકા કોણ ભજવતું એ સમસ્યા અંગે સંસ્કૃત નાટકામાંથી ઉદ્ધરણો ટાંકી વિશદ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. “ચાર્વાકદર્શન નામના ૭ મા લેખમાં ભારતમાં વેદકાલ દરમ્યાન અને એ પછી તત્વચિંતનની જે વિચારધારાઓ વિકસી, તેમાં ચાર્વાક દર્શનની વિચારસરણી પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે, તેમજ ચાર્વાકના લેકાયત મતનું પુનમૂલ્યાંકન દાર્શનિક અને સામાજિક તત્ત્વજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ થવું જોઈએ એવું મંતવ્ય પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યું છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં પારસીઓને પહેલે વસવાટ' નામક ૮મા લેખમાં પારસીઓના પ્રથમ વસવાટની મિતિ વિશે વિશદ ચર્ચા કરવામાં આવી છે તેમજ જાદિ રાણાના વંશ અને એની રાજધાની વિશે અદ્યતન પ્રમાણને આધારે તકબદ્ધ મંતવ્ય રજૂ કરાયું છે.
સોલંકી રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં સેરઠમાં પ્રચલિત થયેલા સિંહ સંવત વિશે ૯ મા લેખમાં પ્રમાણભૂત અને વિશદ માહિતી રજુ કરાઈ છે. સોલંકી વંશમાં રાજા ભીમદેવ ૨ જાના રાજ્યકાળ દરમ્યાન સત્તાધીશ થયેલા જયસિંહ ૨ જાના રાજ્યકાલનો પ્રશ્ન ચર્ચવામાં આવ્યો છે.
નાગર ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ એ લેખમાં નાગરોની ઉત્પત્તિ અને પ્રાચીનતા વિશે છણાવટ કરવામાં આવી છે. ૧૨ માં લેખમાં નાગર કવિ નાનાકની ઉજજવળ કારકિદીને બિરદાવવામાં આવી છે.
આમ આ લેખસંગ્રહમાં હરિવંશ, રામાયણ. પુરાણો. બૌદ્ધ જાતક કથાઓ, સંસ્કૃત સાહિત્ય તથા દશનવિષયક વિવિધ એતિહાસિક વિષયો વિશે વિવેચનાત્મક વિશ્લેષણ રજૂ કરાયું છે. ભારતીય ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિના બહુશ્રત વિદ્વાન ડે. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીના આ પ્રકાશનને આવકારતા આનંદ થાય છે. આશા છે–ભારતીય ઇતિહાસ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિમાં અભિરુચિ ધરાવતા સહુ કોઈને આ લેખસંગ્રહ આસ્વાદ્ય અને માહિતીપ્રદ જણાશે.
–ભારતી શેલત
ગુજરાતના અભિલેખ : સ્વાધ્યાય અને સમીક્ષા' લેખકો : ડૅ. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ અને ડ, ભારતી શેલત; પ્રકાશક : પ્રવીણચંદ્ર પરીખ, A/5, શીલ એપાર્ટમેન્ટ, મીરાબિકા રોડ, નારણપુરા, અમદાવાદ-૧૩, પ્રકાશને વર્ષ: એંગસ્ટ-૧૯૯૧, મૂલ્ય રૂા. ૬૪, પૃ. ૧૬૦ + પ્લેટ ૧૬
છેટલાં ત્રીસેક વર્ષથી સાહિત્યિક તેમજ પુરાતાત્ત્વિક સાધનોનો અભ્યાસ સઘન રીતે કરવાનું આરંભાયું. તેમાં ભિન્ન ભિન્ન સામયિકોમાં વિશિષ્ટ અભિલેખ સ્થાન પામતા રહ્યા. હજુ હમણાં જ ગજરાતના અભિલેખ : સ્વાધ્યાય અને સમીક્ષા” નામનું ઉપયુક્ત પુસ્તક અમદાવાદના જે. જે. વિદ્યાભવનના અધ્યક્ષ ડો. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ અને તેમના સહકાર્યકર પ્રા. ડે. ભારતીબહેન શેલત તરફથી પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે.
૪૮]
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, '૯૨–સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #52

પ્રાચીન, મધ્યકાલીન, મરાઠાકાલીન અને અંગ્રેજોના શાસનકાળ દરમ્યાનના સમય ગાળાના ચાલીસ જેટલા અભિલેખોને એમાં સ્થાન અપાયું છે. પ્રારંભમાં સંદર્ભસૂચિ અને સામયિકોને ઉલ્લેખ કરી પ્રથમ ઇતિહાસમાં પ્રમાણનું કેટલું મહત્વ છે તે દર્શાવી ગુજરાતમાં અભિલેખક્ષેત્રે વિદ્વાનોએ તેમજ સંશોધનક્ષેત્રે સંસ્થાઓએ કરેલ કામગીરીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. વળી અભિલેખ પર કાર્ય કરવા ઇચ્છતા સંશોધકોને ઉપયોગી બને એવી સૂચિ અંગેની કાર્યવાહી જણાવી પ્રાચીન લિપિ અને તેના થયેલ વાચન માટેના પ્રયત્ન વિગત દર્શાવ્યા છે. આમ લિપિ વિજ્ઞાનનો ખ્યાલ આપી વિભાગ-૧ માં પ્રાચીન કાલને લગતાં તામ્રપત્રો જે દસ જેટલાં થાય છે તેની અનુક્રમણિકા આપી છે. એમાં પ્રથમ સાત તામ્રપત્રોમાંથી માત્ર કલચુરિ રાજ શંકરગણુનું લપકામણુનું દાનશાસન બાદ કરતાં બાકીના ૬ દાનશાસને મૈત્રક રાજાઓનાં છે જેમાં કુકડ, ઘુનડા(ખાનપર), વડનગર, તાલાળા અને અને આસોદર ગામોમાંથી પ્રાપ્ત તામ્રપત્રો છે. એક તામ્રપત્ર ના. રાજકોટ ઠાકાર શ્રી મનોહરસિંહજી પાસે છે જેનું પ્રાપ્તિસ્થાને અજ્ઞાત છે.
બાકીનાં ત્રણ તામ્રપત્રો બનાવટી જણાયાં છે. જેમાં ધરસેન ૨ જાનું સુરતનું તામ્રપત્ર, સહબાજુન (કાવીય)નું આગરવાનું તામ્રપત્ર અને વીરધવલ વાઘેલાના સમયનું તામ્રપત્ર છે.
આવાં તામ્રપત્રો ક્યારેક કેઈ ઠેકાણે સચવાયેલાં હોય છે. છતાં એ તામ્રપત્ર ધરાવનાર વ્યક્તિ જાણે એમાં મોટો ખજાનો દાટેલે લખ્યો હોય એમ માની એ તામ્રપત્ર સંતાડતા ફરે છે ને છેવટે એ વાંચવાની મુશ્કેલીથી કંટાળી કાં તો સંતાડી મૂકે છે કાં ભંગારનાં ભાવમાં વેચી દેતા હોય છે. આથી નુકશાન તે સમાજને થતું હોય છે. એમાં રહેલી છે તે કાળની રાજસત્તા, જાતિ, સંસ્કૃતિ કે ગામ વગેરે અંગેની કીમતી માહિતી નાશ પામે છે. ખરી રીતે તે આવા તામ્રપત્રો એના અધિકારી જાણકારો પાસે વંચાવવાની પ્રથા શરૂ થાય તો જ આ રાષ્ટ્રીય વ્યય અટકે.
બીજા વિભાગમાં મધ્યકાલને આવરી લઈ તે સમયના અભિલેખો અપાયા છે, જેમાં મહમદ બેગડાના સમયની સાંપાની વાવના બે શિલાલેખો, વડવાની વાવના ચાર શિલાલેખો અને છેલ્લે સલ્તનતકાલને મહેમદાવાદનો એક ઐતિહાસિક શિલાલેખ. તેમાં વડનગરના ભૂષણરૂ૫ બે નાગર વણિકાના કલમાં મંત્રી કાલૂ અને સત્યે આ વાવ સાંપા ગામે બંધાવ્યાનું જણાવ્યું છે. વડવાની વાવના શિલાલેખે વાવ બંધાવનાર મેહર સુત ધનદ અને એને પુત્ર-પૌત્રાદિકના નામે લેખ સાથે સૂત્રધાર રાજાસત ધના અને દેવદાસસુત ખાતાનું નામ મળે છે. બીજી પ્રશસ્તિમાં મિહિરનું જે નામ આપ્યું છે તેને લેખકોએ સરતચૂકથી કે ઉતાવળમાં મિહિર કે મેર સાથે જોડવા પ્રયત્ન કર્યો છે જે યોગ્ય જણાતું નથી. કારણ કે અહીં મિહિર વ્યક્તિ નામ છે જાતિ નામ નથી તેમ લાગે છે, કારણ કે તેના પુત્ર ધનદને તાંબૂલી (તંબોળી) કહ્યો છે, મહેમદાવાદને એતિહાસિક શિલાલેખ અનેક રીતે મહત્ત્વનો છે.
ત્રીજો વિભાગ પ્રાદેશિક રાજવંશને લગતો છે જેમાં (૧) ઘુમલીના પાળિયા લેખમાં ૧૪ જેટલા પાળિયાઓની વાચના આપેલી છે. ત્યાર પછીને અભિલેખ ઘૂમલીના રાણું રામદેવજીના સમયના છે. જેને વિગતે અભ્યાસ આપવા પ્રયત્ન કરેલ છે. એ માટે તેમાં જસધવલજીથી વિકમાતજી સુધીના ૧૬ રાજવીઓની સાલ સાથે નામાવલી આપેલી છે, જો કે આમ છતાં એમાં કેટલીક ત્રુટી તો રહે જ છે.
ગ્રંથસમીક્ષા]
[૪૯

Page #53

વિ. સં. ૧૭૬૩ ને ગાંગડની વાવનો શિલાલેખ ત્યાંના વાઘેલા રાજવીના કુટુંબ અંગે કેટલીક માહિતી આપે છે, જેના ફેટા સંશોધકોનું ધ્યાન ખેંચે તેવા છે.
ચોથા વિભાગમાં મરાઠા સમયના ઈડરના ત્રણ અપ્રસિદ્ધ તામ્રપત્રો અને ગોવિંદરાવ ગાયકવાડના સમયનો અમદાવાદને શિલાલેખ નોંધપાત્ર છે.
તેમાંના બ્રિટિશકાલીન અભિલેખમાં અમદાવાદના ગોવિંદરાવ ગાયકવાડના સમયના શિલાલેખમાં નગરશેઠનું વંશવૃક્ષ આપી તેની ચર્ચા કરી છે, જ્યારે હઠીસિંહ દેરાસરમાં ગુજરાતી શિલાલેખ આપ્યા પછી છેલે અમદાવાદના જ ત્રિભાષી યહૂદી શિલાલેખ ભાષાંતર સાથે આપેલ છે. આ શિલાલેખ વિશિષ્ટ ગણાય. વાસ્તવમાં અમદાવાદ ઉપરાંત જ્યાં જ્યાં યહૂદી વસાહત હતી ત્યાં ત્યાં તપાસ કરી એકત્ર કરવાની જરૂર છે, જેથી ગુજરાતના યહૂદીઓ અંગે સારી નોંધ થઈ શકે.
ફોટાથી તેનું મૂલ્ય ઠીક ઠીક વધી જાય તેમ છે. આ પ્રકારનું કાર્ય થતું રહે તે આવશ્યક છે. સમય જતાં તેમાંથી જ સામાન્યજન માટે ઉપયોગી વસ્તુ તૈયાર થાય, વિઠલ્મોગ્ય પુસ્તકને શક્ય તેટલું સરળ અને ઉપયોગી બનાવવાના પ્રયત્નો થતા રહે તે પણ એટલું જ ઈટ છે, આવા સુંદર પુસ્તક માટે બંને લેખકે અભિનંદનના અધિકારી બને છે. જો કે પુસ્તકાલય, કોલેજો વગેરે તેમને ઉત્તેજન આપે તે જ આવું નક્કર કાર્ય બહાર આવી શકે તે પ્રજાએ સમજવાની જરૂર છે.
ડ, નાગજીભાઈ કે. ભરી
ટ્રાવેલ્સ સત્તર | ઋષિ : દ્વારા કાર્ નીવે “ઢારિ”; પ્રારા : સાહિત્યો, ૪૭, મદ્રનગર, ‘’ ત્રિન, , મહુમાત્રા-૨૮૦ ૦૧. પ્રથમ સંeળ-૧૧૧૦, પૃષ્ઠ સં. ૧૦ પ્રય છે. ૪૦.
कई परम्पराएँ ऐसी होती हैं जो लुप्त नहीं होती । द्वारिका प्रसाद चौबे "द्वारिकेशु' की यह रचना ऐसी ही एक परम्परा को आगे बढ़ा रही है । यह सतसई जहाँ एक ओर कवि दयाराम की सतसई परम्परा को अक्षुण्ण रखती है वहीं दूसरी ओर भुज (कच्छ) की प्राचीन व्रजभाषा पाठशाला का स्मरण कराती है।
शृङ्गार, भक्ति, नीति और राजनीति की चतुर्वेणी में प्रवाहित यह काव्यसरिता पाठक या श्रोता को વહ્યા છે કા હૈ ..
सतसैया के दोहरे, ज्यो नाविक के तीर ।
देखत में छोटे लगे, घाव करें गंभीर ।। 'बिहारी सतसई" के विषय में कही गयी यह उक्ति "द्वारकेशु सतसई पर कहीं कहीं खरी उतरती है । दोहों की प्राचीन परिपाटी का अनुसरण आज भी है और आगे भी होता रहेगा, क्योंकि अपनी बात को सुचारु ढग से व्यक्त करना भी एक कला है । कवि इसके लिए बधाई के अधिकारी हैं। पूर्वाचार्यों की कृतियों का असर भी कहीं कहीं देखने को मिलता है । निजी प्रभाव से उसमें निखार आ गया है।
૫૦]
[સામીપ્ય : એપ્રિલ, ”૯૨-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #54

तुलसो या संसार में भाँति भौति के लोग । सबसों हिलि मिलि चालिये, नदी नाव संजोग ।
— —कुबस दौर घर दूर बहु, चलन पिराने पाव । हिलि मिलिकर रहु जगत में, खोटे खरे स्वभाव ॥ द्वा. स. १७३
मुख पृष्ठ पर सतसई के ७०० के तीनों अंक भक्ति, नीति-राजनीति और शृङ्गार को अपने अन्दर छिपाये हुए हैं। छंद, अलंकार और भाषा की दृष्टि से यह प्रयत्न अभिनन्दनीय है, कहावतों और मुहावरों के यत्र तत्र उपयोग से भाषाबल दृढ होता है। उपमा, रूपक आदि के प्रयोग से कृति को मूल्यवत्ता मिली है।
द्वारिकेशु के दोहरे, ज्यो प्रसन्न दह नीर । परसत ही जाके भगै, तन मन की सब पीर ॥
बिहारीलाल चतुर्वेदी
જીવન સ્મૃતિ લેખક : પ્રા. ડો. હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી, પ્રકાશક : પોતે, ૧૯૨, સુવાસ, આઝાદ સોસાયટી, અમદાવાદ–૧૫; આવૃત્તિ : પ્રથમ; ઈ. સ. ૧૯૯૧, પૃષ્ઠ સંખ્યા : ૮૪, મૂલ્ય રૂા. ૩૦/
માનવી જેમ પોતાની વિદ્યા દ્વારા કાવ્ય, વાર્તાદિ મનોરંજનાર્થ આપે છે, તેમ પોતાના કે અન્યના જીવનને કેન્દ્રમાં રાખી પિતાને કે અન્યનો અનુભવ અન્યને માર્ગદર્શક કે ઉપયોગી બની શકે તેમ હોય તે તે માટે પણ પ્રયત્ન કરે છે. ડે. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીનું “જીવન સ્મૃતિ' આ પ્રકારનું પ્રકાશન છે.
“જીવન સ્મૃતિ પાંચ વિભાગમાં વહેંચાઈ છે : (૧) વતનની ગોદમાં (૨) ગિરનારની છાયામાં (૩) ગુજરાતના પાટનગરમાં (૪) વિદ્યાની ઉપાસના અને (૫) કુટુંબ અને સમાજના પરિપ્રેક્ષ્યમાં.
પ્રથમ વિભાગ વતનની ગોદમાં ગામના પરિચયથી આરંભી પરિવાર સુધી પહોંચતા થોડા જ લીસોટામાં વકીલોનો પરિચય આપી પોતાના પરિવારની થોડી વિગતે માહિતી આપી, પિતાને બાલ્યકાળ અને શાળાજીવનના મિત્રોને પરિચયની સાથે ત્રણેક ઘટનાઓ નોંધે છે. એમાં વસેથી સોજીત્રા ટેનમાં જતા ગાંધીજીનાં દર્શન, ગાંધીજીની પેઠે પરીક્ષામાં ચોરી ન કરવા તરફની વૃત્તિને પરિચય આપતો પ્રસંગ અને ઈ. સ. ૧૯૨૭ ને અતિવૃષ્ટિને પ્રસંગ ગણાવી શકાય. પ્રસંગે નિરૂપ્યા છે ખરા પણ નિરૂપણું સજીવ બનવાને બદલે તટસ્થ આલેખન તરફ વહેતું ને મેટેભાગે શાળાજીવન ઉપર જ કેન્દ્રિત રહ્યું છે.
ગિરનારની છાયામાં શીર્ષક જેવું રસિક છે તેવું ત્યાંના જીવનનું વર્ણન રસિક બની શકયું નથી. મહારાષ્ટ્રીય હેડમાસ્તરના કડક ને રૂઆબદાર અમલ નીચે ચોથા (આજના આઠમા) ધારણના હરિપ્રસાદને નિયમિત મહેનત કરી પ્રથમ ક્રમ જાળવી રાખવા મથતો જોવા મળે છે. એ પરિશ્રમના ફળ રૂપે સ્કોલરશીપ મેળવી એ હાઈસ્કૂલમાં તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકેની પોતાની કારકિર્દી
ગ્રંથસમીક્ષા ]
[૫૧

Page #55

જાળવી રાખે છે. અનેક સંસ્કૃત ગ્રંથનું અધ્યયન કરે છે. જ્યેષ્ઠબંધુ કૉલેજના અધ્યાપક હેવાથી પિતે પણ નિયમિત વાચનની ટેવ પાડે છે. એક જ દષ્ટિ દેખાય છે. અને તે વધુમાં વધુ ગુણ પ્રાપ્ત કરવાની.
અનુસ્નાતક કક્ષાએ એ સંસ્કૃત સાહિત્ય સાથે એપિગ્રાફી (અભિલેખવિદ્યા) જેવા તુલનામાં અઘરા વિષયને પસંદ કરી ભવિષ્યની કેડી કંડારે છે. દરમ્યાન માતાના અવસાનને પ્રસંગ, પિતાની બાળકોની અનુપસ્થિતિમાં ઘરની જવાબદારી સ્વીકારી કઠોર જીવનની સાધના, નાગર સ્ત્રીઓનું આખો દિવસ બાળક સહિત પિતૃગૃહે રહી રાત્રે પતિગૃહે જવાની પ્રથા, બાળકોને એમના નામે બોલાવવાને બદલે કહ્યું” “વચલું' જેવા વિશેષણોથી બોલાવવાની પ્રણાલિ, વીરમગામની જકાત બારી વગેરે તટસ્થતાથી આલેખે છે.
ગુજરાતના પાટનગરમાં એમને થયેલા અનુભવો, શેધપ્રબંધની તાલીમ માટે વિવિધ વિષયોનું અધ્યાપન, પુરાતત્ત્વની પ્રત્યક્ષ કામગીરી માટે ? અને નોકરી તથા લગ્નની સમસ્યા અને એનો ઉકેલ, પ્રભુતામાં પગલાં ને એ સમયગાળા દરમ્યાન બનેલા રાજકીય બનાવોનાં આછાં ચિત્રો, આઝાદ “સંસાયટીમાં નિવાસ સ્થાન મેળવવું ને અંતે પુત્રજન્મથી એ પૂર્ણ થાય છે.
વિદ્યાની ઉપાસના અધ્યયન-અધ્યાપનથી આરંભી સંશોધન અને વિવિધ વિષયો પરના લેખન સુધી પહોંચે છે. આ લેખનમાં ગ્રંથ અને તેનાં સંપાદને, લલિત અને લલિતેતર સાહિત્ય, પરિચયાત્મકને સંશોધનાત્મક લેખન ઉપરાંત અન્ય સંસ્થાઓમાં સંચાલનનો અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા ઉપરાંત શતાબ્દી ઉજવણી, વ્યાખ્યાનમાળા, અધિવેશન અને જ્ઞાનસત્રોમાં હાજર રહેવાથી માંડી ઇતિહાસકારો, મિત્રો, પરિચિતોને મળવા કારવવામાં વીતે છે. “હરિવંશમાં નિરૂપિત કચ્છરિત્ર વિષયક સંશોધન નિબંધ સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાનચર્ચા અને પરિસંવાદ દ્વારા વિદ્યોપાસના વધુ દઢ બને છે.
“કબ અને સમાજના પરિપ્રેક્ષ્યમાં કૌટુંબિક સારા-નરસા પ્રસંગોને આવરે છે. મોટાભાઈ શંકરલાલ અને કનુભાઈનો સથવારે છૂટે છે. હરિગંગાબહેન પણ ચિરવિદાય લે છે. “પત્નીએ જરૂર વિના અર્થોપાર્જનની જવાબદારીમાં ન પડવું' એ માન્યતા પતિ-પનીમાં દઢ છે. પુત્ર નંદન ભૂસ્તરવિદ્યામાં પ્રાવીણ્ય મેળવી મુંબઈના ઇન્દુપ્રસાદ મહેતાના પુત્રી મંદાકિની (M. A.) સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાય છે ને એને ત્યાં પણ પુત્રરત્ન નીલયની પ્રાપ્તિ સૌના આનંદમાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે.
બીજી બાજ શ્વસર કટબના વિવિધ સદસ્યાને પરિચય પણ તેએાના સંસ્કારજીવનની સુવાસના ખ્યાલ સાથે આપે છે. વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પડેલા મિત્રો, સ્નેહીએ, વિદ્વાને, સાહિત્યકારો અને કલાકારો સૌ સાથે એમને સ્નેહસંબંધ જાળવી રાખવાની તેમનામાં આવડત છે. સહકાર્યકરો પણ હમેશાં આવશ્યક સેવાઓ પરિપૂર્ણ કરે છે. એ બધું સંક્ષેપમાં દર્શાવી આ સમય દરમ્યાન કરવામાં આવેલા પ્રવાસો તેમના ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક જ્ઞાનના વ્યાપમાં વૃદ્ધિ કરનારા બને છે. કેટલાક મિત્રોનો પરિચય એમને કચ્છના પ્રવાસમાં પ્રોત્સાહક નીવડે છે, માનપાન મળે છે ને સંશોધન નિબંધે ખ્યાતિ પણ અપાવે છે.
–ના, કે. ભદી
૫૨ ]
[ સામીપ્ય : એપ્રિલ, 'દર-સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૨

Page #56

Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe (Facing Crucial Change and Anti-Historical Process)
J. M. Malkan*
Introduction
Human race was saved from extinction by the ancestors of Vagharis during the neolithic village culture based on agriculture and hunting. But now Vagharis themselves need to be saved from further deterioration and extinction. They need to liberate themselves from age-old customs and beliefs heading towards darkness, ignorance which are coming in the way of their development. But they are not in position to abandon their customs. Their grip over the entire community is so tight that any effort made to dislodge it, is fanatically opposed. Here an attempt has been made to highlight the factors responsible for deteriorating the Vagharis and how they are facing crucial change and undergoing an anti-historical process. Hunters and Gatherers
In the past, this term was applied only to those people who lived entirely on hunting and food gathering from forests.
The overwhelming part of cultured man's existence has been spent in hunting and gathering for over 20,00,000 years. That is why the men's 'natural biological and psychological make-up is found more readily in foraging society than in agricultural or industrialised one. 1
In 10,000 B. C. the world's population consisted solely of hunters, gatherers and fishermen. By A.D. 250, with spread of pasturalism and agriculture, this total came down to one percent, of the population. By A.D. 1900, it was a mere 0.001 per cent. To-day hunters-gatherers include small, scattered groups in the Philippines, Malasia and India, the Pygmies, bush men and Hadza of Africa and in traditional life-style, the aboriginal inhabitants of Australia and Northern-North America. Full time hunting and gathering is dying out. Of course, few groups are still found eng. aged in part-time hunting and gathering.
The whole community was divided into three classes of which the hunters lived on hunting, another on tending cattle, and the third on agricuiture. The hunters depended chiefly on meat.2
Retired as Joint-Director, Social Welfare; Ex-Secretary, Socially and Educationally Backward Class Commission (Third), officiated for one year; Ex. Secretary-Gujarat Minorities Board, Govt. of Gujarat (for Six years)
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]

Page #57

During Vedic and post-Vedic periods hunters were known by different names in different parts of the country, viz (1) Shikari, (C18121), (2) Śwāniyo, (4111) hunters of dogs, (3) Mrugaya, (45141) hunters of deer, (5) Vyadh (414) hunters of tiger and (5) Paradhi, (417EN) bird catchers.
As per the Persian historian Al-Biruni, there were two categories of hunters : (i) hunters of wild animals, and (ii) hunters of birds during 1030 A. D.
It is further observed throughout the world that the sex-wise division of labour is the same, the men do the hunting and the women do most of the gathering. This tendency is also reflected in Vaghari community of Gujarat whose ancestors were hunters and lastly the bird catchers, now partially settled one.
Race
Racially they seem to be of Aryan origin but in fact it is not so. On the other hand, no sign of Proto-Austroloid or Proto-Dravidian race is traced. Their dresses and ornaments indicate nothing. No traditional cultural elements are found preserved. In this respect they are totally aculturised. The only source is their primitive way of worship of Goddesses and sexwise division of labour. No major change in their belief in superstitions and animal sacrifice has taken place since ages. Bardic-Records
No ancestorial or genealogical record is found regularly maintained by bards. Of course, it is learnt that a 'Turi Barot' at Gondal is assigned to maintain records of ancestors of Dataniya Vagharis of Saurashtra area. Surprisingly, 'Turi Barot belongs to Scheduled Caste and maintains records of ancestors of Vankar and Chamar communities since generations. Historical Records
As per Al-Biruni's history, these hunters were not treated as sadras. They were falling under the higher category of Antyaja, living on the outskirt of the villages but away from the Antyaja of lower categories engaged in dirty work.
Charcateristics
Some of the Vagharis were found involved in Anti-Social activities, like pocket lifting, house-breaking, house-theft, crop-lifting, cattlelifting etc. during the British rule. With a view to check their anti-social activities they were compelled to report to the police station at mid-night. Further, as a reformative measure, some of them and their children were admitted in the special settlement camps.
Their involvement in anti-social activities was partly because of their associations with Criminal Tribes viz Baraiya, Dharalas, Sansias, Bagris, etc. They were also sponsored by odd states to harass their neighbouring states in Saurashtra territory.
2,1
[Samipya : April, '92-September, 1992

Page #58

It is further learnt that even to-day Vedava Vagharis of Saurashtra area believe that it is imperative for them to lift the crops and cattle while returning home from work, otherwise the Goddess would be displeased and her wrath would ruin their families. Some catastrophy may come or unforeseen calamity may bestow on them. Classification :
In the year 1952, they were notified as scheduled tribes by the then govt. of Kutch and as other backward classes by the then govt. of Saurashtra and as denotified tribes in the rest of the old Bombay state territory i.e. Gujarat territory.
At present they are classified as Scheduled Tribe in Kutch district and as Socially and Educationally Backward Class in the rest of the district of Gujarat. They are also classified as Denotified Tribes/Nomedic Tribes too. It is not understood why a person belonging to one and the same community is treated differently within the territory of the same state? Why area restriction is not lifted only in this case. Elite class of Vaghari community is shocked to learn this injustice and opposed for this discrimination.
The ancestors of 'Paraghi' of Madhya Pradesh, the ancestors of Sansiyas and Bagris of Rajasthan and Hariyana, the ancestors of Tekaris and Shikaries of Maharashtra belong to the same 'stock' of hunters of pre-Vedic period. At present they are at different stages of development in different parts of India and classified according to their charactaristic and status.
Interpretation of the word 'Vaghari' :
There are different views regarding the origin of 'Vaghari' community and the meaning of the word "Vaghari":
(1) As per the gazetteer of Bombay Presidency they are also known as 'Tekari' and the word 'Tekari' is also a synonymous of the word 'Banta' (See pages 359 and 399 of the Bombay Gazetteer.).
(2) The word 'Vaghari' is derived from 'Vaghurs' and 'Vaghurs' means a 'net'. They were using net for catching the birds and in trapping the wild animals for hunting. (3) 'Vagharis' of Gujarat probably belong to 'Bagari' tribes inhabitant of the 'Bagad' or 'Vagad' area, a track between southern western borders of Hariyana and Sara (Bombay Gazetteer, Vol. IX, Part 1, page 150).
(4) They have sprung from Sansiyas or Sansis, a well-known race of plunderer in the Punjab and other states. Sansis claim themselves to be of Rajput origin, but they were degraded to a very low status.
5) The other interpretation is that the word 'Vaghari' is derived from 'Vagh' + 'Ari'. 'Vagh' means tiger and 'Ari' means an enemy, i.e. an enemy of tiger. Once they were the best hunters of wild animals.
6) The other meaning of the word "Vaghari' in colloquial Gujarati language is uncultured but it has nothing to do with 'Vagharis' or their culture. It shows the hostile attitudes of higher division classes.
'agharis of Gujarat: An Ancient Tribe]
[3

Page #59

Originally the word “Vaghari" seems to have been derived from the Sanskrit word 'Vyāghra' (a tiger). In Prakrit, its corrupt form was pronounced as "Vyādh'. Thus the community engaged in hunting wild animals like tigers and birds was known as "Vyāghra' or 'Vyādh' followed by the suffix 'ri' denoting the caste, i.e. 'Vyaghra + r1' or "Vyadh + r1' = 'Vyāghari' or 'Vyadhari'. Habitat :
The Vagharis are found scattered in both rural and urban areas of Gujarat. Their largest concentration in urban area is the city of Ahmedabad, mainly in Shahpur, Chamanpura, Chamunda, Asarva and Naroda areas. They have migrated from rural areas of both Saurashtra and Patan of Mehsana district. They are broadly divided into two major ethnic groups (1) Patani and (2) Datania or Gamecha Vagharis. Both these divisions are further sub-divided into several other groups with identical names. All these groups and sub-groups are endogamous. Their marriages are confined to their own sub-groups. Regional and local variations are observed in their customs and traditions. But the source of their beliefs, faith, worship of Goddess, superstitions, exorcism and behaviour pattern seems to be one and the same. Of course, whatever differences and variations observed are of regional and local character. Sub-Castes
Amongst the Vagharis of Saurashtra, particularly Dataniya Vagharis, it is said that there are 282 villages having population of Vagharis and that is why they have formed a new group known as "282 wala'. There are 34 ethnic groups among the Vagharis. All these groups are endogamous. The details are given in the separate statement (on pp. 5 to 10). Surnames
Normally the surnames are derived from the name of the place, village, ancestors, occupation, etc. or special achievements of their ancestors, namely, Dhaliyawala, * means their ancestors were expert in preparing 'Dhals' (a shield). Similarly, the other surnames are like Gangariwal, Gandawala, Sheglawala, Shilajitya, Shikari, Sat yavan, Chovisia, Khakhrodia, Halvadia, Buria, Saputia, Viragamicha, Gondliya, Zapadia, Gamda, Bhojediya, Odhaniya, Shikari etc. Occupation
In the past they were hunters and food gatherers. In the course of time they were taken to the settled tribal life for protecting the village and also adopted the occupation of collecting the forest produce like gums. herbs used for medicines, honey, catching the birds, hunting wild animals etc. It is learnt that they were experts in catching and domesticating Patla Gho' the salamander which was used for climbing up the wall of the fort during war time, during middle age.
They also used to sell birds like parrots, peacocks, sparrows, pigeons and such other birds to the rich house-holders. Here it is reminded that in olden days till
41
(Samipya : April, '92-September, 1992

Page #60

1935 it was customary to have such birds in the house as a symbol of status. It was the monpoly of Vagharies to supply such birds. They were expert in catching birds. The were acquainted with the nature and temparament of wild animals and birds.
Their role in rural life is that of the 'Vasavaya' community, monopolised in supplying 'Datan' a stick of babul, used for brushing the teeth for which they are remunerated in kind. Traditionally they are also drum beaters and employed during various occasions by villagers. Moreover, they grow water-melons, musk-melons, other vegetables, and fruits in river-bed areas during dry season. They get this land on one year (Ex-sali) lease from revenue department.
They also execute contract for collecting mangoes, berries, guava from trees during harvest season.
The transformation has taken place in mode of occupations. Now-a-days, their main occupation is growing and selling of fruits and vegetables and supplying of Datan (babul sticks for brushing the teeth), selling of crockery, old clothes and vessels, wooden sticks, taming of he-buffalo for breeding purposes, some of the groups are found employed in weaving, stone breaking, rope making and also in selling of the bulls and calves. They keep few goats for milk.
Though they are traders, they do not own their shops. They have remained vendors only. Thus they are traders and merchants without shops.
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
IS

Page #61

[Samipya: April, '92-March, 1992
Name
1 2
2. Chunara
Synonymous Area of
3
1. Chuvalia Talapada Kutch
Topalia
5. Vadu
habitation
4
Kheda, Khamabhat
3. Charania
4. Dataniya Gamecha Saurashtra
area, Baroda, Broach, Kheda & Kutch district
Ahmedabad, Sabarkantha,
Banaskantha.
Occupation
Main
5
Bargaining old
Clothes and garments by selling crockery, Brass vessels and plastic
articles.
Originally lime
grinding, Day labourers
Traditionally supplying Datans to houses in Rural areas. Datan vendors in urban areas.
Selling of male calf of a cow.
goat-rearing
Subsidiary
6
Day-labourers, Weaving,
Maintaining of he-buffaloes for breeding.
begging, Petty
thefts, House
breaking, (In the past)
Thin stalks, thickstick vendor, growing vegetables & fruits in river beds. goalrearing.
Repairing of tin pot.
Characteristic
7
Women addressed as 'Meli' (Dirty) during Mensuration.
Remarks
8
Imprest as
Quarrelsome in the past (very poor).
In Saurashtra, girls' party can also select males for marriage.
They are diffe
rent from Vedu Vaghari
of Saurashtra.

Page #62

Vagharis of Gujarat: An Ancient Tribe]
7
1
2
6. Kutchhi
8. Fulmali
9. Kabaria
3
Jungi
7. Kankadia Kankodia, As above.
Gadadia Chibbadia
11. Giloria
12. Gamethi
godadia.
10. Kamalia Kamadia Halori
4
Kutch
Ahmedapad, Surendranagar,
Kothara.
Districts
Baroda, Kheda,
Kutch (Mandavi,
Bhuj, Gandhidham,
Anjar, Adipur)
5
Kutch
Buffalo breeding, growing of fru1ts
& vegetables in river beds,
selling of Metresses.
& Ahmedabad. or boquest
of floweres.
Day-labourers.
Garland making.
Selling of wreath
Buffalo breeding
Cotton Weaving of mattresses
6
Originally migrated from Dholaka.
Bangles vendor,
7
Day labourers.
8
They reside near forest area.
Brahmins are consulted
Rajput surnames.
Brahmins are employed.
Brahmins are called in marriages.

Page #63

1
2
3
4
5
6
7
8
13. Gecmia
Kutch
Madhia Khalam Pariya
Selling of forest produce, like Honey, herbs, gums, ghee.
14. Lakadia
Saurashtra
Stick Vendor
Day labourers
15. Modhakia 16. Medavo 17. Madakhau. Mada
Brahmins are conducting marriage
ceremonies. Originally from Marwad with Rajput Surname. Rajput surname
Seems to be under the influence of 'Aghori' and ‘Kapalika
sect. They are known as Brahmins are Bhailal in Delhi, consulted. Bhata in Saurashtra, There are 14 Burgia in Rajasthan sub-divisions. Sonarawal in Pakistan.
18. Marvada
Marvadi Manddia
Ahmedabad Day-labourers
(They are feasting meat near a
corpse) Kutch, Day labourer Ahmedabad Rope Jamnagar, weaving, plastic Rajkot, all statue making over Gujarat. Patan, Agriculture - Kutch, Mehsana, Agri, labourers, Ahmedabad Day labourers.
{ $umipya : April, 192-September, 1992
19. Patani
(There are 18 sub- divisions)
Vegetables & fruits vendor, Bird catching begging, Dogs rearing, hunting, Watchman.

Page #64

1
2
3
4
20. Patanvadia
21. Pomana
22. Paradhi
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe]
Near Maha- rashtra Border.
Hunting, Agriculture laboures, Daylabourers.
23. Salatia
Stone breaking grinding
24. Sasoria
Kutch
Thin stalks and thick stick selling.
25. Sathavara
Topalia, Godadia, Sutaria
Basket weavingDay-labourers.
26. Sabaodio
Suvaria
Kutoh
Old garments selling.
27. Talapada
Sasoria,
28, Uttamia
Sasoria, Yomana, Pomana

Page #65

10]
[Samipya: April, '92-September, 1992
1
2
29. Vadhiara Sathavara
30. Vedava Vedu,
Velu
31. Vaghelia
3
32. Vansadia
33. Zalori
4
Kutch
(Anjar,
Mandvi),
Vadhiyar,
Ahmedabad #nd forest
areas of Saurashtra
5
6
Datan Vendor, cattle breeding, growing of vegetables & fruits in river beds, Repairing of tin sheet pots, boxes, etc.
Selling of cow-calf and bullock to agriculturists on creditDay labourers.
Ahmedabad Selling of cow-calf, bullocks
Mehsana
supplier. Datan vendor. Misc. labourers.
Basket weaving, bamboo work, Day labourers.
Trading, begging by assuming various guises or forms. Or by adopting the role of Bhairav Sadhu, Sadhu moving with small ringing bells and begging
7
- Taboo in using Timber of Salaya Articles made from Bansla wood is not allowed.
8
Ex-criminal
tribes in Saurashtra territory.

Page #66

Cultural heritage :
Culture is a way of life of a people and consists of conventional patterns of thought and behaviour, including values, beliefs, rules of conducting economic activites, etc. which survive from one generation to the next by learning and not by biological inheritance. It provides a set of principles for explaining and understanding human behaviour.
Culturally Vagharis are non-Aryan inhabitants of India and they were moving in groups for hunting all over the country during the neolithic age. In the course of time, they were taken to a settled tribal life but their function was hunting and prote. cting the rural and urban civilization from the attack of the wild animals coming from the forest area and also to drive out the evil spirit coming from forest area and thereby protect and save the rural people. On the other hand they being nonAryan they were considered as Sudras.
They were not authorised to worship the Gods and Goddesses mentioned in the Vedic Shāstras. At the same time, they were not incorporated with the other Sudras. Thus they were not authorised to worship the Gods and Goddesses mentioned in Puranas. They were allowed to worship their traditional Gods and Goddesses. Their worship consists of animal sacrifice, invocation of spirit through constant beating of the drums, performance of group dances, drinking of liquor and feasting of meat which indicate the signs of ancient religion of Pre-Aryan habitants of India.
Vagaris have always tended to retain their beliefs which did not change during last 300 years. The animal sacrifice is widely spread and practised. Houses
Vagharis are never found residing in the midst of the village or in the vicinity of higher division class. They have maintained their traditional identity by residing separately on the out-skirt of villages since ages. Of course they prefer to stay near the colonies of cattle rearing communities viz. Bharwads, and Rabaries. Reasons for which are obvious. All these communities are worshippers of Goddesses belonging to the Jogani's group.
They dwell in simple thatched huts, circular in shape in Kutch district whereas in the rest of the rural area of Saurashtra and Gujarat, their houses are usually 'Kachcha'. Their design is that of the local type. Their colony is never found without a small temple of their goddess. Dress
Vagharis are used to follow the local existing dress style. No traditional dress style is preserved except by old women folk of patani community. Their dress rese. mbles to the dress of local cattle breeder's women folk and also the women folk of Kolies of Chorvad of Saurashtra. Surprisingly no traditional ornaments are found preserved whereas Bharawad and Charanas have preserved. Reasons are not
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
(11

Page #67

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
known. Whereas no change is observed in the dress of the male members as well as the female members in rural areas of Saurashtra. But the new generation has started to march with the time and try to adopt the current fashions of dress and also try to imitate the youths of the higher society. Unfortunately, they cannot afford it economically. As a result, they wear second-hand (old) clothes of modern style. Further they cannot afford to wash and keep them neat, clean and press them properly. So it is difficult for them to maintain the etiquette of dressing and that is why they can be immediately identified as the youth belonging to the Vaghari community. However, some remarkable change is noticed amongst the Vagharis residing in the cities like Ahmedabad, Mehsana, Palanpur, Patan and Baroda. It is further said that "new fashion ends with the Vagharis." For instance, few years back, the youngsters all over were moving with transistors in the market and other public places. The same fashion was adopted by the Vaghari youths, by the time, it was out of vogue from the youths of the higher class people. They have stopped by moving with small radio-transistor on their arm, but the Vaghari youths have continued to move with the transistors as a status symbol even today. Simțlarly, latest Hair style is also adopted by the Vaghari youths but they can be immediately identified. This indicates that they want to march with the time and adopt the change but here they cannot adopt the same in toto. However they try to keep up with the modern trends. Betrothal
For the settlement of the betrothal, as a custom the girl's party does not come to the boy's party with the offer. It is customary for the boy's party to go to the girl's party and ask for the engagement. Wedding ceremony
Normally thc engagement takes place between the age of 14 to 20 years. The boy's party has to consult the girl's party in rural area of Saurashtra. The boy's party has to pay Rs. 2,000 to Rs. 5,000 in cash to the bride's party at the time of marriage and the failure of making such payments, the groom's party has to return back without the bride. Whereas in city areas of Saurashtra and Gujarat, the amount is very nominal. It varies from Rs. 100 to Rs. 500. The moment, the boy's party makes the payment in cash at the time of marriage, the matter ends with peace. In marriage, the only procedure required is the wed-lock in which one end of a panetar' (a sari for wedding) is tied with the groom's cloth and during this period some unknown peculiar words are chanted as Mantra by maternal uncles. Sometime, they used to call Brahmins for conducting the wedding ceremony. Of course, there are few sub-groups among Vagharis where the Brahmins are invariably called for the marriage ceremony, Particularly, Brahmins are called in Vedu, Gamiya and Maghia Vagharis of Kutch.
In some of the Vaghari communities of Saurashtra area, if the bride's party is not in a position to entertain the feast to the groom's party, the bride's party sends Rs.
12]
[Samipya : April, '92-September, 1992

Page #68

4.50 in cash placed in a dish to the groom's party and in that case the entire expéd diture is borne by the groom's party.
Dowry :
There is no dowry system prevailing in the entire community. On the contrary, groom's party has to pay money in cash to the bride's party before the marriage ceremoney takes place. This amount varies with sub-castes.
It is interesting to note that a quarrel is a customary feature of their marriage ceremony,. Before the commencement of the marriage ceremony, a quarrel is initiated by either party on some trifle issue.
They start shouting against each other. At the same time dancing, drinking and beating of the drums continue. Noisy atmosphere is found everywhere. At last after the settlement of dispute, the actual marriage ceremony starts. This quarrel is known as 'Godadi no Zaghado.' Thus the quarrel is also one of the source of entertainment. They rejoice it. There is a proverb in Gujarati in Than and Chotila area that there cannot be any marriage without quarrel amongst Vagharis.
Brahmins are not employed by the most of the Vaghari groups in conducting the marriage ceremony. This custom also varies from place to place. In some of the groups, this is being performed by maternal uncles of both the parties whereas in some of the groups brother-in-law and sister-in-law of respective groups perform the ceremony. Normally, they tie the ends of the clothes of brides with grooms and there by marriage ceremony is treated as completed. It is learnt that marriage garbas are mostly hired from the shops.
Local variation is observed in various customs and traditions. It varies from place to place and community to community and so there is no uniformity.
Divorce is frequent, normally three times divorces are common. This situation has adversely affected the children's future. Marriage with deceased husband's brother is allowed. Widow remarrige is common.
Death :
Both burial and cremating customs are observed. The burial grounds of these communities are known as 'Sonakhan' and "Rupakhan." In Ahmebad, their burial ground was acquired by the Ahmedabad Municipal Corporation for erecting the Sardar Patel Stadium. It was not opposed because they did not have any spokesman.
Burial system is prevalent among Gamiya or Madhiya Vagharis and Dataniya Vagharis of Ahmedabad city. Whereas, cremation is prevalent in Kanodia Vaghari and Vedu Vagharis of Ahmedabad, fulmali of Baroda, Chunara and Sathwara Vagharis.
Among the various groups of Vagharis, the Madakhu (eater of corpse) is the most backward. After the death of a person it is customary to eat the flesh of the deceased person by bearer of the bier, who remove the corpse to the cremation ground. It is further learnt that a goat is sacrificed near the dead body and its meat Vagharis of Gujarat.: An Ancient Tribe]
[13

Page #69

is feasted even today in this era of advancement. This is a peculiar system, it has made them condemned by the other groups of the Vagharis. They were treated as untouchables amongst some sub-groups of Vaghari community. The reasons for this custom of relishing meat of corpse are required to be investigated in future. Of course, there are few qualified persons of this group, who have occupied high position in government services. (Eating of corpse is found in Ahgor panth and Kapalika sect).
Religion
Elements of primitive cult of Shakti and primitive worship of Mother Goddess of pre-Vedic period are found preserved in the religious rites, rituals, superstitious beliefs and animal sacrifice accompanied by constant beating of the drums and dakla, dancing and in the end feasting with wine and meat. Thus, the religion of Vagharis is an off-shoot of primitive cult of shakti.
The idea of Shakti and its worship in the various forms of goddesses is as old as human race.
The origin of shaktism was spontaneous evolving out of the pre-historic Mother Goddess Cult symbolising the facts of primitive life, but its development was manifold and not developed through any particular channel.
'Shakti' as the word itself denotes female power, or 'energy'. Creation is due to Shakti can be realised through the different phenomenon of life itself. Intelligence (Budhi), Pity (Daya), Grace (Krpa) etc. are the various forms of 'Shakti'. Each one is power which is a manifestation of supreme power, the 'para-shakti'. Hence, the multiplication of the Goddesses represent the different aspects of power, energy or 'Shakti', e.g. 'Saraswatr' represents the faculty of 'learning', 'Laxmı' is for 'wealth', 'Durga' manifests 'benign' aspect, 'Kalı' denotes 'terrible' aspect and so on. Of course, Goddess Durgā, Amba and Kali represent few other aspects of 'Shakti.'
Each Goddess represents one or two aspects of 'Shakti'. It is natural for the human being to aspire to possess or acquire what he does not. So he is inclined to worship the Goddess manifesting the respective energy, he needed to acquire or develop and if required, he vows for the same. But it requires mental acumen, i.e. faith in the particular Goddess. False belief or object can satisfy a man's heart only so long as the falsity of belief or object is not detected, it ceases to exist, it becomes ineffective thereafter with the result that his devoted heart loses its support and faith for ever.
From psychological point of view, worship with faith is a mental process of acquiring energy. It consists of the substance of Auto-suggestions, concentration and meditation.
Goddesses
Goddess worship is an ancient faith. Its traces are found in neolithic age and pre-Vedic period. It was also prevalent during Vedic, Puranic and the subsequent
14]
[Sampуa: April, 92'-September, 1992

Page #70

periods. It was practised amongst Brahmias, Kshatriyas, Vaisyas, Sūdras, Dravidians, Non-Aryan Indians and aboriginal Tribes from time immemorial.
Besides the higher-grade deities, whose worship is enjoined and treated in the Shastras and Purāņas, numerous other minor deities, none of whom however, find a place in the Scriptures, are worshipped by the lower classes.
The worship of Goddess had a strong grip all over India from 600 B. C. to 400 A. D. The Yajur-veda is full of hymns of Goddess worship. Worship of Goddess 'Ambika' is recommended in 'Devi' Purāņa and Markandeya Purāņa. Gayatri-Pagh and Chandi-Paph are recommended everywhere. Of course the Goddess mentioned in Vedas can be worshipped only by Brahmins and Goddess mentioned in Purāņas can be worshipped only by Kshatriyas and Vaishyas. Sūdras and Non-Aryans have no authority to worship these Goddesses. Other Goddess and particularly 64 Jognts and other individual Goddess can be worshipped by them. But ultimately the worship of Goddesses of all categories leads to 'Shakta' or 'Shakti' (energy) worship.
Joginis
The Joginis are the folk-goddesses. In the Skanda Purāņa, we find two different lists of the names of the Jogiņis, one consisting of 48 names while the other having 64 names. These all belong to the fearful forms of Devies and these goddesses are to be worshipped with Bali. In Navarātra, its Yatrā, also known as Jatar, among Vagharis is also to be arranged for Devies. There after one becomes free from the fear of the ghost, Bhūtas, witches, Pisachas, and the demons.
These Joginis are sometimes represented as eight fairies or sorceresses created by Durga and sometimes there are various forms of Goddesses. These sixty or sixty-four Goddesses are capable of being multiplied to the number of ten millions. The Skanda Purāna describes that there are as many Joginis as there are Gotras (one for each Gotra). Some of these are also designated as Kuladevatas (family gods).5 Or Kuldevis.
Generally, no human shape image is set up in the temple of these deities known as Madh'. However, idol worship is observed. A small silver idol of Clan-goddess is kept with consorts in a holy copper-pot in a sacred place and only during Jatar, this idol is taken out and worshipped. Thus idol as well as image worship is observed. In some of the groups, only the image worship is prevalent. Their pictures are depicted on a piece of cloth and it is being prepared by special class of this community. However, the original deity is 'Shakti' the Goddess of energy or power. Its various aspects are manifested through Jogaạis and local deities. They are worshipped. Further, Goddess 'Amba' is also worshipped amongst this community. Her picture is also found with Trishūl, Dakla and sword in her hands.
It is further learnt that among some sub-groups idols of only those Goddesses manifesting divine powers are installed in the 'Madh' whereas in the case of Goddesses
Vagharis of Gujarat ; An Ancient Tribe ]
115

Page #71

manifesting both divine as well as evil powers or exclusively manifesting evil spirits, their idols are not installed but only their depicted pictures are kept and worshipped.
Each and every family has got its own family Goddess, Their status also varies amongst themselves by the hirearchical status of the Goddesses.
Normally the Vagharis do not worship any God or Goddesses installed in other's Madhs but now a little bit change is observed and they go to worship or go for the Darshan of the other's Gods and Goddesses which are not popular in their communities, Of course, it does not mean that they have lost faith in their Goddesses. In fact, their faith in their Goddesses. has remained as strong as it was before. "Deity and tutelary deity
All the ethnic groups of Vagharis have their own ‘Madhs' erected in their vicinity, The details of the clan (kul) goddesses are as under :
No.
1.
2.
Details regardinag the Kul-Devi (Family Deity) Name of the
Kul-Devi
Other Gods and Community
Goddesses Kutchhi
Ashapura
Haji-Pir Ma-Bhavani Santoși-Ma
Amba Datania (Ahmedabad)
Kalka Chamunda Meladi
Vihot Datania (Rajpipla)
Bigagiri Chār Minar Ādya-Shakti
Bathiji Datania (Saurashtra)
Meladi
Ma-Mar Khodiyar
Chavand Kalka
Vachharā-Dada Dagai
Mandavrai Totadi
Bahucharajı Aanavali
Shetrunji. Patani (Kutch)
Meladi
Shakti Fulvadi
Meladı Kalka Khodiyar
34 4.
16)
[ Samipya : April, '92-September, 1992

Page #72

5.
Marvadi (Kutch-Bhatti) Solanki Rathod Chauhan Makodur Junji (Kutch)
6.
Haji Pır
Vayaņi Shikotar Vihol Talgiri Kal-Bhairav Kalka Malvai Sekhāvat Sodara Sagat Vihot Vaoiya Mambai Kavaria Payav Mengi Vaiyer Meladı-Shikotarr Amba Khodiyar Āshapura Bhadra Kali
Vedu (Katch)
7.
Sathvara (Kutch)
Often these deities are closely identified with a specific tract of land, its soil and the life it sustains. Sometimes they are worshipped only in a particular village, or even by a section of the village.
Ancesterial worship is not found in this community. So the erection of their statue in the 'Madh' is not found. Of course, there is one exception at village, Lakhanka. Temple of Goddess Lakhanki is built. It is said that Goddess Lakhanki originally belonged to Vaghari community. This village is situated near Sardhar, a few miles away from Rajkot.
Further nature of worship is broadly divided into two categories. The worship of Divine power and Evil power or Asuri Shakti.
Most of the Goddesses worshipped by Sūdras and non-Aryan groups were meant for both divine as well as Asuri Shakti (Evil spirit). This ancient cult of Shakti had shaped and moulded various religious sectors in different ways. This Shakti cult is also a cult of devotion, but its base seems to have been transformed from spirituality to superstitions and from reality to illusion, it has resulted in increasing ignorance instead of enlightenment. Goddess Meladı:
The maindeity of this Vaghari community is Goddess Meladı.
Vagharis of Gujarat ; An Ancient Tribe
[17

Page #73

As per myths and legendary, the Rishis were disturbed and harassed continuously in performing 'Yajñas' by 'Rakshas' (demon) Shankhasur. So they approached Lord Krishna for help. He advised the Rishis to continue the fight against the demon Sankbasur. Meanwhile the Sankhasur took the form of a cow. As the cow being holy and it's killing was treated as a henious crime, no Rishi took the risk and informed Lord Krishna accordingly. Lord Krishna then created a statue of Goddess Meladı from his dirt (Mel) to kill the cow. But Goddess Meladı also did not agree to commit the crime by killing the cow. Therefore, Lord Krishņa assured her that she would be worshipped both for evil as well as for good purposes. Thus, Goddess Meladi is worshipped both for acquiring Āsuri-Shakti and also for Suri-shakti.
Goddess Melaţi at village Reshamia of Chotila Taluka and also at village Movaiya of Rajkot district are worshipped by Bhūvās on the 14th day of the dark half of Ashyin. On that day, no 'Madh' of Goddess can be errected without offering sacrifice or oblation of goat or a he-buffalo. On this occasion the meat is partaken of in order to win the favour of the Goddess.
There are no particular days prescribed for such worship, but Sundays and Tuesdays would seem to be the most favoured. On such days, offerings are made for the fulfilment of a vow. Fourth category of worship
In almost all societies of the world gods and goddesses are worshipped. The nature of worship is broadly classified into three categories. While the vagharis have the fourth category of worship along with animal sacrifice.
For Self realization
(1) Realization of higher-self or inner self or to realize divinity or oneness with
eternity.
For the Grace (2) Gods and Goddesses are worshipped to earn their grace for oneself as well as for
the well-being of the society. Whatever happiness or the prosperity they enjoy, it is believed to be a bliss or grace of the Gods, and whatever the hardships or calamities are faced are treated as the will of the Gods.
With Conditions (3) The God is worshipped with some worldly expectations and prayed for the same,
viz. prognosis, healing from illness, etc. Thus the worship is done with some expectation, some vow is taken that on fulfilment of the desire, something would be offered or some Pūjā will be performed or a pilgrimage will be carried out to honour the Goddesses.
18)
[ Samipya : April, '92-September, 1992

Page #74

Pre-consent (4) Whereas amongsts Vagharis, the pre-consent of the Goddesses is required through
the media of their priests or Bhagats or Pūjāris.
The worship of first and second categories are not in existence. The socio-religious life of Vaghari community is fabricated around the third and fourth categories of worship, with animal sacrifice.
Seeking the consent of Goddess
No religious or other important social affairs are carried out without obtaining the permission from Goddess. Pre-permission is imperative for occasions viz. for fixing the date of Jatar ceremony, date of marriage ceremony and other religious ceremony to be performed after the fulfilment of vow or Bådhå etc. The process of seeking permission is prescribed traditionally through the process of observation of grain corns. Normally, it is conducted by Bhagat or Pūjārı belonging to Vaghari community. Further he is consulted for good omen or 'Muhūrat' for all purposes.
Augury The corn is sifted, cleaned, pounded, and treated with frankincense, offered to the goddess and lastly partaken of before sunset, and all these operations must be performed on the same day for the offerings must not see lamplight. Girls are not allowed to partake in these offerings. All ceremonies should be conducted with much earnestness and reverence; otherwise the offerings will fail to prove acceptable to the matās or devies or goddesses. Worship of Lord Krishņa
As Lord Krishņa being a creator of Goddess Meladi, no puja or worship is initiated without offering him oblation of molasses. Animal sacrifice is also offered to him, of course it is prohibited amongst few sub-groups. Vow :
In the observance of the vow, the devotee abstains from certain things, till the period of the vow expires. When a vow is thus discharged or fulfilled the devotee offers flowers, garlands, incense, food or drink according to the terms of his vow. The dhūpa, i. e. burning incense of gugal (balsamodendron) is one of the commonest methods of worship. Here amongst vagharis, vow of performing Jātar' is taken invariably. Jätar
Literally, the meaning of 'Jatar' is ‘yatra'-a pilgrimage, in which the entire family (Kutumb) meets and celebrates at the 'Madh' of their Kuldevi (family deity). Of course, Prior to this ceremony, Lord Krishna is offered oblation which is known as 'Thakor-no-koliyo, (Thakor-Koli). Here the image of Lord Krishna is symbolically erected from the wet flour of weat and by pushing two pins upward and
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
[19

Page #75

two pins downward which indicates two hands and legs of Lord Krishna. Jatar is normally performed during various occasions, viz. marriage, birth of children, installation of Madh, temple or housing colony and also in case of some settlements of quarrels.
At the time of performing various Jātar ceremony some Mantras are chanted in peculiar tune. It has nothing to do with Sanskrit verses (Sblokas). It is handed down from generation to generation.
Before offering a goat for sacrifice the members of the entire family and relatives move in circular around the goat and each one has to touch the scape-goat with dragger one by one. In some areas, they touch with palm. It is known as Māta-nothapo'. Secondly, the moment the goat is slauttered, the blood coming out from the main vein from the throat of the goat is supposed to be sucked up by Bhūvă directly and in some areas blood is collected in a dish containing an idol of Goddess and seven draughts of blood along with wine are sucked by the Bhūvās. Simultaneously, the toungue of the goat is detached and offered as homage to Goddess in altar of 'Yajña'. Bhūvā is also given Ghee (purified butter) to drink and molasses to eat immedtatety after drinking blood to avoid nausea, vomitting and other reactions, and then some tilak is marked by this blood on the forehead of Goddess. Firstly, the body of the dead goat is offered to the Goddess and then some of the portion is cooked, and feasted with rice. The residue of the meat is distributed among their relatives. These relatives used to cook at their own houses as 'Prasad'.
During this ceremony of animal sacrifice Bhüvā is assisted by a person known as 'Padhiyār' or 'Padhār' both in collecting flowing blood from the neck of the scapegoat and also helping the Bhava to drink the same. This Padhiyar is either selected by Bhūvā or appointed by the persons sponsoring of animal sacrifice.
Raval or Joshi is assisted and guided by a person known as Saratiya (aplaui) who decides the terms and conditions of the rituals.
They keep the drums beating very loudly and noisy atmosphere is created so that the killing of the goat cannot be heard outside and the tempo of dancing is maintained.
Wine is inevitable at the time of performing the ceremony and everybody has to drink and perform dance with the beating of drums. This ceremony lasts for 4 to 5 hours. It is learnt that even in Ahmedabad, this is performed on every Sunday or
Tuesday in their houses by rotation in their vicinity. . During Jatar,' in the initial stage Bhuva is honoured and adorned with new clothes and flowers. There after Clan-Goddess is worshipped, drums are beaten in a peculiar way to call the spirit or invoke the spirit of Goddess in the body of Bhavă (the Exorciser). On hearing the discordant voice of the drums, the Bhūva's body starts shaking which is known as 'convulsion fit.' It indicates that the Goddess
20 ]
| Samipya : April, '92-September, 1992

Page #76

has penetrated into the body of Bhūva and the Bhava is no more in his body. His whole body is possessed by the divine spirit of Goddess and whatever is uttered or replies given to the questions asked is treated as the 'will' or 'consent of Goddess. Whatever reply is given is to be honoured scrupulously. But the Goddess Meladı and other Goddesses are always found reluctant to give consent for adopting any new change.
However, each and every Vaghari family has to perform some religious ceremonies to propiciate Clan-Goddess at the intervals of every three or four years in which one has to offer 8 to 20 he-goats and arrange feast for their caste-fellows. The cost of the ceremony comes to the tune of Rs. 20 to 40 thousands. And if refused to perform this ceremony, one would be ex-communicated. So every Vaghari family has to meet the expenditure of Rs. 20 thousands at the intevals of three to four years. This very religious eustom is to be followed invariably and thereby one is ruined economically.
New Settlement
Whenever any new colony is to be established, it is compulsory to install a temporary temple of their family deity in the vicinity and at that time Jatar festival is observed in which the sacrifice of goats is offerred, After the competion of the new colony, 'Pakka' temple is erected and the ceremony followed is know as 'Pakı Jatar.' This Jātar literally means pilgrimage of the family to the place of temple of their family Goddess.
After these ceremonies, every body is at liberty to build his own house within the new settlement. When the houses are completed and ready for habitation, it is necessary to perform the ceremony of Jātar again for the propitiation of the Goddess.
The days for special worship are the 'Navaratra' holidays, the second day of the bright half of Āshadh, the ninth month of the Hindu Calendar, 'Divāsa' or the last day of Ashādh.7
'Nag' (Cobra) is not worshipped but the killing of Nag is prohibited and whenever it is seen, a glass of milk is placed near by a lamp of ghee.
The Bhūvă occupies a very high status in this community and commands much respect. In the first place his position is that of middle-man between the Goddeses on the one hand and human beings on the other. He is the interpreter of the will of the goddesses.
It is learnt that no reply is given to any question asked for solution by Bhuva less he is brought under convulsive fit. Only in this state of transcendence, replies are given through intuition. It is interpreted that the body is possessed by Goddess and she is giving the replies to questions or the solutions of problems through the media of Bhūva. This is a rustic traditional technique to drag the Bhuva into
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe]
[21

Page #77

transcendental state. Thus the replies are not given during conscious state but given through the intuition, and it is interpreted as the replies given by the Goddess.
Further Bhūvā is believed to have power over the evil spirits which are visible to the Bhūvā only, they cannot be seen by common man. He is the guardian of the community. His duty is to protect the people from the malignant influence of the evil spirits.
The devies are supposed to appear in specially favoured Bhūvās and to endow them with prophetic powers.
The Bhūva generally belongs to Vaghari tribe. One good qualification for becoming a Bhuvā, is to possess the inborn quality of throwing one's self into 'convulsive fits' followed by a state of trance, especially on hearing the beating of dāklā (drum). At such a time, the spirit of mata or devi is supposed to penetrate into the body of the Bhūvă and to speak out her wishes on being questioned. Some Bhūvās are regularly possessed by some devi or mātā on every Sunday or Tuesday.
It appears that dancing often forms a part of the process of exorcism. Frequently, dancing is accompanied by the beating of cymbals and drums. In other words, it invokes intuitive mood or create intuitive stage which is the main objective of this celebration.
This needs to make further psychological analysis to what extent, it contains the substance of auto suggestion 'hypnotism,' 'mesmerism' and 'Tantric' sādhana in rustic method. This needs deep study to ascertain how far it is true.
The great Ancient seer Patañjali avers the supersensous experienes on three dimentions of human personality viz. (1) physical (2) mental and (3) spiritual. He further explains, how with the constant practice of special forms of concentration and meditation, extrasensory powers are acquired. Shri Ramkrişğa always warned all his disciples to beware of such powers and advised them to set a side the use of such powers, if they possess them. However, now-a-days hypnosis has been used successfully as an abjuctive tool in the treatment of a variety of psychiatric and medical conditions, including the control of pain, anxiety and phobias, habits. When used in treatment, the hypnotic state provides a receptive and attentive condition in which the patient concentrates on a primary treatment strategy deigned to promote greater mastery over the symptoms.
All Psychotherapies are composed of inter-personal intra-psychic components which facilitate change. Hypnotic trance mobilizes focused concentration, demonstrates the ability to change both psychological and somatic experience, and intensifies receptivity to imput from others. This makes the hypnotic state-a natural tool-for use in psychotherapy and fascinating psychobiological phenomenon.10
All hypnosis is really self-hypnosis. Individual capable of experiencing some or all of these changes associated with a shift into the hypontic trance state may learn to employ them as tool in facilitating therapeutic change.
[Samipya : April, '92-September, 1992
22]

Page #78

Habiy.
Hypnosis is not a sleep but rather a shift in attention which can occur in a matter of seconds, either with guidance or spontaneously. Highly hypnotizable individuals are measure-prone to intensely absorbing and self-altering experiences. All hypnesis is really self hypnosis. Under guided condition, a hypnotizable individual allows a therapist or other person to structure his own shift in attention. However, not every one can be hypnotized.
So far as religious life is concerned, the role of Pūjārt, known as Bhagat, of the community and the Bhůvā, the exorciser, is very great. For each and every matter pertaining to a sacrifice, rituals, rites, pujā and performance of Jātar ceremony, these two persons are consulted. Both of them belong to Vaghari community and initiated accordingly as Pūjārt or Bhūvā. Their functions differ from each other and at the same time, suppliment each other. They control the whole religious and social life of Vaghari community. Pujārı is also referred as 'Joshi.' No date of any religious or cultural ceremony or social function is fixed up without the consent of Pajari. He decides every thing through observing ‘Dana'-grain corn. Moreover, he directs all functions whereas the ceremonies of worship is conducted and executed by the Bhūvās only.
They also function as exorcisers and sorcerers. Both these Pajaris and Bhûvās are highly respected. Both of them can be identified from each other. A silver anklet is found on the wrist of right hand of Pūjārı invariably.
Cult of Bhūva is preserved hereditary. It is handed down from one generation to other generation since time immemorial. They are selected and initiated from amongst the sons of Bhava having inherent qualities and aptitude for becoming a Bhūva. It is done with the consent of Goddess.
Bhuvās prepare themselves for their priestly role not by purification or scriptural learning but by trance or possession, thus harking back to the intoxication sought by early primitve priests from soma.
The Bhüvä distributes doras (magic threads) and anklets among the people. Such things are coveted for their efficacy in warding off the influence of evil spirits and are often sought after by people. 11
But although there may be some Bhūvās who profit by imposing upon the credulity of the Vagharies. There are many Bhūvās who do not work with the expectation of any reward, and are only actuated by benevolent motives. Many of them honestly believe that at the time when they are thrown into a state of trance, the matas or deities actually enter their bodies and speak their wishes through them as a medium. Animal Sacrifice :
Sacrifice and transcdenence are closely related to each other, regardless of its bewildering variety and many questions it raises. The purpose of sacrifice is clear. It mediates between the human being and the transcendent world.12 Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe
[23

Page #79

In religious terms, sacrifice is the offering to God of oneself or of something valuable or precious, in order to express a joyful thanks giving, or to seek a blessing or a favour. As man's most precious possession is life, in many communities and periods of history, sacrifice has been associated with the killing of an animal or a human being to give back life, represented by the blood, to the deity. Sometimes an animal was entirely burnt as a total offering, sometimes parts were returned to the worshipper for eating, to symbolize a meal shared with Goddess. Other gifts, e.g., wine, fruit, or cereals were also used.
Even the gods become dependent upon the priests, who provided them by offer ring sacrifices the "food" they required, and also with the Soma which gave them long life of many years.
Religion includes worship which enriches culture. In fact, the origin and growth of sacrifice is an important page in the history of the human mind. it is very difficult to determine step by step the different stages of civilizations, 13
The sacrificial system distinctly refers to different periods of civilization. Some sacrifices, no doubt, belong to the pastoral stage of civilization; some to the agricultural stage of civilization; some attest to the chivalrous character of the relevent period.
Now sacrifice is indeed a conspicuous theme in Indian religious and social thought. The Veda, the revealed knowledge, focuses almost exclusively on sacrifice, while the universal order, the 'dharma' is said to rest on or even to be contained in the sacred lore of Vedic sacrifice.
Indeed, the sacrificial system was the soul of civilization. 13 During one period a nation is found to be guided by one sole idea. So the Indo-Aryans of this period were under the influence of one idea, and it was sacrifice.
Animal sacrifice is an established rite celebrated for the goddess. Even the Puranic literature abounds in instances and prescribes Pasubali, though it follows the Dakshinachārt system of worship. Generally this Paśubali was offered to the goddess Chandika on Navami tithi, especially in Navaratra days. The Devi Bhagavata Purāņa says that this is not Himsă and it justifices the killing of the animals if they are offered to the goddess by saying that they will lead to heaven and no sin will be incurred by the killer. But the Purāņa says that it is meant only for those, who are habituated to take meat etc. The Kalika Purāņa also makes a prohibition of Pašubali by the Brahamaņas. It is only the Kalika Purāņa which deals in details with the process of Pasubali. This has been dealt during Navaratra ceremony.14
The Devi Purāna says that only those animals who are five years old, and perfectly in good health should be offered to the goddess, in the midnight of Mahastamı or Mahanavamı. Still we find that this 'Bali' was offered generally to the 'Ugra' forms of Devi and not to the Saumya forms of Satviki Goddesses. We find a list of animals to be offered. This list of sacrificial animals enumerated in the Kalika Purana is
24 )
[Samipya : April, '92-September, 1992

Page #80

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
very wide viz. birds, tortoises, alligators, fish, nine species of wild animals, buffaloes, bulls, he-goats, wild boars, rhinoceros, antelopes, iguanas, rein-deer, lions, and tigers. Blood drawn from one's own body may also be offered. Ordinarily, females of all the animals are exempted from sacrifice, 15 but when mass sacrifices are offered, the distinction between the male and female is not observed. The horses and the elephants are not accepted by the goddess, they are meant only for special sacrifices by the Kings. The Yogini Tantra enlarges the list and includes also monkey amongst sacrificial animals. While worshipping the goddess on the cremation ground only the buffaloes are sacrificed and spirituous liquor is a constant accompaniment to the blood offering.16
Though this rite is very ancient prevailing in pre-Aryan stages, still it enjoys very important place in the Tantras, and the Purāņas also mention it but with a hesitation. From time to time the Purāņas go on saying that this is Taması worship and this worship is meant for the kings only and this should not be performed by everyone. All this goes to show that the Purānas were assimilating the practices of the Tantras but with some precautions and modifications. Among Vagharis the animal sacrifice is inevitable at the time of performing Jatar and other ceremonies in the 'Madh' of Goddess Meladı and other goddesses but there are some temples where the animal sacrifice is prohibited, particularly at village Nana Harania of Bhavnagar district, where not only the animal sacrifice is prohibited but the red colour is prohibited at the time of offering Naivedya. Even the rice cooked for such Naivedya must be white in colour, if the rice catches red colour, it is discarded.
It is learnt that the animal sacrifice is common but the birds and animals which are the vehicles of their Goddesses are not slauttered viz. the cock is not slauttered because it is the vehicle of Goddess Bahuchar Mata. Similarly, camel is the vehicle of Goddess Shakti, dog is the vehicle of Haddkh Mata. He-buffalo is the vehicle of Vihat Mātā, the crocodile is the vehicle of Khodiyar Mātā. So these birds and animals are not slauttered or offered as homage to respective Goddesses. Moreover, the pigeons, peocock and female animals and female birds are not offered.
It is further imprest upon the minds of the people that even if animal sacrifice is prevented or prohibited, it will not be effective. The Goddess manages the act of sacrifice. This is narrated in a legend that in the past, animal sacrifice was prohibited by Mahajan of 'chotila' and no sacrifice was offered to Goddess Meladi at Madh' near village Reshamia, but a goat came of its own accord at the time due for sacrifice and started dashing its head near the Madh of Mātă (goddess) and died on the spot.
Diseases
Some diseases are attributed to devils or some other, evil spirits.
The Bhūvās or exorcists are believed to have control over them, and are supposed to be able to detect an illness caused by spirits. In such cases, the Bhūvās drive Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe !
[ 25

Page #81

away the evil spirits from the patients by magic incantations, or transfer them to others by waving a certain number of grain seeds round the head of the patient. By another process the Bhuvas can confine the evil spirit in a glass bottle, which is burried underground.
There is also a belief that the sixty four Joganis, or their clan-Goddesses (kul-devies) when they are desirous of victims, cause baneful epidemics among mankind, the only remedy in such a case is the offering of a goat or a he-buffalo, or the observation of 'Jatar' or other ceremonies in their honour.
No physician can be consulted without the consent of the Goddess through the media of Bhūva, who declares that Goddess would remain present in the form of medicine to heal the patient. Of course, during serious illness or during emergency doctors are consulted by enlightened and educated families, but they have to take the post-facto sanction of the Goddess.
Rabies
In case of Rabies or the bite of the dog, or hydrophobia it is compulsory to take the patient to Goddess 'Haddakan.' Nobody is allowed to go to hospital or to the Doctor. Here the vow of 1/4 month is taken before the Goddess and some black string is tied over the upper portion of the elbow. If nothing happens to the patient, the Jatar ceremony is performed and if the Rabies is diagnosed the patient is not removed to the hospital but he is kept inside the temple of Goddess Haddakan along with Bhuva who has to face the patient and hold him for a pretty long time till he is cured. If anybody seeks the help of a physician or a Doctor, he is supposed to pay the penalty for performing the Jatar, or one is ex-communicated from the caste.
They have immense faith in Goddess "Hadḍakan." She is considered to be the most powerful Goddess, so no Vaghari would dare to take any false oath in her name.
Madh of Goddess Haddakan situated in village Kothagam near Kalol, dist. Mehsana and madh situated in village Indoli near Dholka, dist. Ahmedabad are famous for occult powers and blessings.
The dog being the vehicle of Goddess Haddakan, it is never hurt by Vagharies, otherwise it is apprehended that wrath of Goddess would ruin them.
The growth of science and technology has given rise to new thoughts and concepts which challenge the very foundation of religious beliefs whereas on the other hand, the traditionalists look upon faith as the final authority in deciding the validity of the 'will' of goddess as final spiritual truth.
In any walk of life, reason follows faith. We perceive thing and then reason about it. This is also a process in the realm of religion, that which is envisioned by
[Sampуa: April, 92-September, 1992
26

Page #82

faith is systemized by reason as philosophy for the understanding of the average mind. The godmen of different religions speak from faith. They are never guided by reason. Vagharis' Bhūvās are guided by faith and not by reason.
Thus the arguments in support of faith and those in support of reason do not establish the superiority of one on the other and therefore, do not resolve the controversy. Under these circumstances the elite class of Vaghari community wants to follow the reasons but they are not in a position to disregard their old faith guided by Bhūvās. The only alternative for them is to come forward to substitute the old illusive faith by introducing new spiritual faith without disturbing the traditional devotion. Whatever is found good should be preserved and rest of the harmful rites, rituals and customs should be abandoned or substituted by suitable and pure media with full understanding.
There is a faculty of faith in man, a power independent of sense and reason, the primordial source of any religion, which enables him to apprehend the Infinite. It is true, that Nature does not speak of itself, but of one who speaks by it. Nature is great, but the soul of man is greater. Religion is a spontaneous sentiment, an intuitive perception, in which the mind unconsciously draws its breath and has its being. It is not the product of reasoning. It is the hidden doubt of faith, which gushes up within the man. Man in all the entireity of his complex nature cries but for the Living God. Human reason cries out for God, as it needs because it cannot rest on its onward march till it arrives at an intelligent first cause. Human thought cries out for God, as it needs something permanent and unchangeable to lean upon.17
In the first stage of thought, when the mind had not risen to the conception of the unity of God, it was but natural that the principal forces and energies of nature should at first draw the attention of man.
Health
Generally, they are thin and lean with poor physique. It is because of poverty, half-starvation and under nourishment. Moreover, they are adicted to liquor. Smoking is common including women from teenage. They easily fall prey to T. B. typhoid, malaria, various phobias and Rabies. Die earlier before reaching sixty.
Education
Literacy percentage of education is very poor amongst these communities.
However, there is a slow and steady progress in the field of education. Some of the students have reached the level of higher secondary level and a very few have completed graduation and post graduation. Some of them have succeeded in securing government jobs, but their strength is negligible.
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
[27

Page #83

The Indian Constituion assures equality of opportunity and social justice to every Indian child and citizen as fundamental rights. Education is open to every child and article-45 has made it a compulsory requirement. Even after the four decades of the constitution, pupils of this community are still facing the problem of hostile attitude and caste prejudice, illiteracy, hunger and injustice. Further more the rigid customs and social attitudes are not changed. The pupils of this community are condemned and they are looked down, by the pupils of other castes.
The pupils of this community cannot tolerate such insult. They do not like to be dictated or condemned by others as 'Vagharis ! They want to maintain self-respect at any cost, so some of the pupils prefer to give up studies rather than to live in hostile envionment. It weakens the moral fibre of the growing youth. Such hostile and unfriendly atmosphere have despirated them. Consequently their patience has worn thin.
Thus various factors are responsible for the deprivation of education.
Emotionally unorganised family structure is marked in this community. However, the domination of women is very high and dectative. Their will is final in social as well as economic affairs, and also because of frequent divorces infants and children are deprived of emotional support which is very essential for the better growth. Social norms and values are imbibed in childhood through the elders at home and unless a home becomes a centre of social education, it is not possible to raise a new generation of people with a new social awareness. This is lacking in this community. Of course, women do have affection for their children but their role as an earning member of the family does not allow them to perform their duties towards their children. So the infants and younger children are looked after by the elder children in the house, who wander together aimlessly, in then earing streets, like herds of some animals. As a result, the younger children are also desprived of the benefit of modern education. Since from their tender age they are burdened with adult's duties, they usually follow their family profession.
Even if they go to school, they cannot pull on any more in the hostile attitude prevalent in the schools. Morever, the Jātar ceremony is observed during the months of Chaitra and Aşadh, i.e. the period of examinations in the schools. Thus, they cannot regularly attend the schools and large number of children are not inclined to enhence their studies and they leave the school. In most of the families the children are found employed in some trade or some occupation and they also become the earning members of the family. Inspite of this, their economic condition is very poor.
Thus, their children do not seem to go through the phase of adolescent.
28]
[Sāmipya : April, '92-September, 1992

Page #84

Youth
Hostile Environment
Surrounded by a complex, frustrating and hostile society, Vagharis of today find their dreams shattered, their hopes unrealised, their aspirations unfulfilled. The ameliorative measures carried out upto the beginning of the eighth plan have not proved to be successful in bringing out a radical change, except the negligible impact on education. In fact, whatever change is observed it is because of the time. Now they seem to have realised to come forward but it is a pity that they do not find any opening in their life for self-actualization. At the same time, the whole community is not in position to get-rid of superstitions, beliefs, myths, etc. So socialization from childhood, inclusive of character building, gainful employment, suitable development of their spirit needs an integral strategy. Thus the most important problem facing them now, is a social change, but it can not be achieved without abandoning the old pattern of living and thinking.
Women's Status
The shāstras have enjoined the worship of certain higher-grade deities, and have prescribed certain ceremonials for the purpose. But women are not authorised to participate in these ceremonies. The reason is that the Shāstras regard women as inferior to men and do not grant them the priviledges given to the latter. They are not allowed to learn the Vedas nor can the Gayatri-mantra be taught to them. The result is that women are not qualified to perform the ceremonial worship of such higher-grade deities as Vishņu, Shiva, Durgā, Ganpati and Hanumān; similarly, the sacrificial rites of Vishnuyāg, Shaktiyāg, Ashvamedha, Rajayajña, and Gayatri-purashcharan can only be performed by men.
Even Amongst Vagharis women are treated as impure during the time of menstruation and they are prohibited to attend any religious ceremony.
However, it is noted that women do not get the convulsive fit, whereas in other Hindu communities the ladies get the possession of such Godly spirit. Here it is believed that the spirit of Goddess can penetrate into the body of the males only, whereas the bodies of females are not very pure or worth to be penetrated. Of course in case of ladies they get convulsive fit if they are found possessed by evil spirit, ghost or witch otherwise they do not get this effect.
It is further noticed that the women's status is very high and no incidence of killing the married women is recorded so far.
The women are not at all submissive to the men, on the contrary their domination is higher in the family as well as in their society.
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe
[ 29

Page #85

In Gujarat, Vaghari women can do or undo to achieve their goals fulfilled in the family. Their status is superior in the family. Their wish is final and found more powerful in almost all respects. Their I. Q. level is higher. They cannot tolerate any injustice caused by men. At any moment they can give divorce with the consent of their Panch. Divorce is common. There is no problem of widow in this community as the widow remarriage is common. It is known as 'Ghargharana' or Nätaru.
The women's position is not low as it is in caste society. A reason for this is their continuing role in gathering-which is a part of forest economy, It is now very remunerative. In the course of time, the hunting of animals was transformed into a bird catcher and subsequently, taken to the nomadic way of life. It was also transformed into a settled trubul life in rural area. Consequently, the women's role of gathering forest produce was transformed in selling of fruits, vegetables in rural areas and lastly, women's role was transformed into petty traders. Thus, in one way or the other the role of women as an earning member has continued and the status has remained higher in their society, though illiterate, they can compete in any trades. There is no discrimination against women in distribution of food and consumption
marital sex is not allowed because of the need to maintain the integrity of the family.
They are found quarrelling only amongst themselves. They quarrel for petty causes. They do not maintain any modesty or decency at the time of such quarrels. They do not hesitate to use any vulgar words. Sometimes quarrels within the women circle of the community become uncontrollable. They fight physically and try to drag and pull each other by holding hairs, knots and clothes. Nobody can dare to intervene. They occassionally show theit hatredness towards their opponent by throwing urine on the faces of their enemies and by abusing their family members as well as their Goddesses.
The women folk of Vaghari community do not adopt new change. They have continued to have their traditional dresses of respective sub-community in the respective area. They are not prepare to accept any change without knowing the will of local deity, and the deity is always found reluctant to give consent for any change.
Furthermore, the women observe parda or veil, with the animals or birds used as vehicles of the Goddesses, This is just with a view to respect the Goddesses, viz. in Palitana area, women observe Parda with the elephant, because the elephant is the riding vehicle for their local Goddess. Similarly women, follower of Shakti (Shakat) Māta observe Parda with camel and so on. It is further learnt that the status of women is equal or higher. Prior to the introduction of parda system in this community. They observe Parda with the father-in-law and other elders of the husband's group. Of course the observance of the Parda does not come in the way of
30 ]
| Samipya : April, '92-September, 1992

Page #86

their day-to-day affairs and trading occupation. Suppose the daughter-in-law is carrying the hand lorry of fruits and vegetables and her father-in-law happens to come there, either of them take turn and thereby honour elders. Elders, too, manage somehow not to come in their way or come face to face.
Further it is learnt that the son-in-law has to observe the strict rules of discipline in the house of his father-in-law. Even if the father-in-law is illiterate and the son-in-law is highly qualified and of higher status he is supposed to stand before his father-in-law. He is not supposed to take seat on chair of his oun accord unless he is asked to do so by his father-in-law.
Further all family customs are observed by the women.
The commonest characteristic of their family structure is 'disorganized one or Mismanagement and foresight of suving money is lacking for which there must be some unknown reasons which need to be investigated.
Tradition of frequent divorces adversely affects both the family life as well as the future of the children.
Social Status
Vagharis have no cordial relations with any community either belong to the lower caste or the higher caste except those of the cattle breeders viz. Bharwad, Rabaris, Charans. It is only because that all these communities are the worshippers of various Goddesses (deities) know as 64 Jogais. These Joguts except two or three do not fall under the deiuties prescribed in the Vedas and Purāņas.
Vagharis are traditionally 'drum beaters and 'dakla' beaters at the time of worshipping those Goddesses, at the time of offering animal sacrifice and performing other religious rituals. This is one of the reasons why there is some harmony and cordial relations maintained amongst all these communities. Whereas in the rest of the fields they do not intenmingle with one another. On the contrary, Vagharis are condemned by almost all the categories of higher as well as lower castes since ages. It is not known why this hatredness his developed against this community. The 'Vaghari,' the vary word creates the concept of uncultured and uncivilized person. That if why it is used to condemn the persons and also, for abusing or pulling down others. In fact, now, it has become a colloquail word used to degrade degrade others socially. Thus the social status of Vagharis is very deteriorative as compared to the lower caste people, though they are not treated as untouchables. There is no objection in carrying out any deal or trade with them. They are not discarded by any customs by any class or caste of Gujarat.
Vagharis of Gujarat: An Ancient Tribe]
[31

Page #87

Vagharis of Kutch are very backward as compared to those of Saurashtra region.
They were given houses in the year 1956 and thereby Government intended to amelirate their conditions. So many houses were constructed but none came forward to stay in those houses. On inquiry, it was learnt that the Goddess did not give consent and to disregard her 'will' may provocute Goddess and her wrath would invite catastrophy for them. Thus the whole scheme met with failure. However, in the year 1986 Vagharis came forward to get the housing aid and they have started occupying new houses. Thus, there is some slow and steady change amongst the Vagharis of Kutch. They have also started sending their children to schools and colleges but the progress is very negligible.
Vagharis of Gujarat mostly the Patnis are also not in a position to abandon their ageold customs. But a few persons have occupied higher positions in the government service though the number is negligible a sign of steady progress is marked recently.
Vagharis of Saurashtra have made a little progress but it cannot be said as a social change. This is just a beginning with a slow speed.
New Trends
It is surprising to note that the I. Q. level of the people of this community is higher than that of the advanced communities. Still they are backward. It is believed that the Vaghari vendor will never fail to give less quantity to the customers, particularly the vegetable vendors. They always weigh little less in quantity by showing the incorrect weight. They are experts like other traders in adopting such tactics in such trades. On the other hand, their role as a vendor is very important in supplying vegetables in the street. Their service as a vendor is a boon to society, particularly to house-wives.
Characteristics
It is learnt that the Vagharis are not only the best drum beaters but also singers and dancers and some of them have cultivated these hobbies to suit the present days' demand. Some of the Rang-mandalies have come forth to stage their dances and dramas. Initially they were encouraged by other advanced communities four decades back when no forward class people were coming forth for dancing in Gujarat. It is learnt that some of them have also visited foreign countries, like France, U.S.A., U.K., etc. to perform dances. Of course undue advantages are taken by so-called dancing groups of non-Vaghari association for arranging foreign trips for their relatives under the pretext of Vaghari dancers.
32]
[ Samipya : April, '92-September, 1992

Page #88

Unity
Number of incidents are recorded that they become one and united during calamities. For instance, in the year 1946 a wedding procession was harassed and prevented by some miscreants in Nagoriwad area. To a great surprise the entire Vaghari community was gathered in no time on receiving the signal through beating of drums. Thus, they have maintained tradition of giving signals through beating of drums to alert the people against the threat, death and unite together for dancing and worshipping whenever required.
They maintain harmonious relations and do not come in conflict with their neighbours, particularly Bharwads, Chäraps and other cattle breeding communities.
Generally, Vagharis are never accommodated by higher division classes, but they are found accommodated by cattle rearing communities in rural as well as urban areas because some of their deities are common and they are identified as 'Devi Putras' (sons of goddesses) in some remote (rural areas. It is believed that there are 13 such communities known as 'Devi Putras' in Saurashtra. They are also known as communities of 'Ter Tansait' (thirteen bowls) and 'Charan' is identified as first son of Devi or goddess. Thus the harmony is maintained amongst the followers of common goddesses. Now in most of the areas vagharies are not considered under "Ter Tansali' communities. Further incidences of atrocities to the Vagharis are found in rural areas. In urban areas, most of the Vagharis are put up in the slum areas and employed in petty trades. The Goonda elements and the vested interest in slum area do try to harass them and they compel them to vacate the huts and also through indirect means they start harassing the Vaghari communities of that area. No proper attention is paid to their voice at any level. Of course, some of the social organisations and social institutions of this community have come forth and convinced the highest authorities to take actions against atrocities caused to Vagharies.
Migration
During the natural calamities and famines particularly during the 'Chhappania," about 150 years back, most of the Vaghari families have migrated from Patan to Ahmedabad and taken to various trades but they did not try to purchase houses and were not inclined to settle in Ahmedabad, though they could have very well purchased the houses at cheaper rates in those days. Now the situation has changed. Now they desire to settle in Ahmedabad, but it is not possible for them to purchase the houses at a reasonable price. Nearly 40% of these people are found residing in slum areas and huts in Ahmedabad city.
Some of the people who migrated to Bomay have developed a separate caste-group known as 'Shikari' and 'Satyavan'. They rarely disclose themselves as Vaghari and have
Vagharis of Gujarat: An Ancient Tribe]
[33

Page #89

developed a separate identity. They are earning enough and have progressed well. They have abandoned the old traditional customs degrading Vaghari community. Similarly, those Vagharis who have gone to Delhi have developed a separte identity and they are identified as Gujarati in Rajendranagar and other areas, a few of them own shops in Palika Market (Delhi) but they do not disclose themselves as Vaghari. They have got rid of few ridiculous customs.
Temperament
On investigation, vast difference is observed in their temperaments of both Patni group and the rest of the Vagharis. The Vagharis of Patni groups are found comparatively more aggressive while the rest of the Vagharis, particularly, in rural areas are more mild and amicable. They can tolerate insult, to some extent but in no case, they tolerate any insult directed to their religious sentiments or their Goddesses. In the past, some of the elements prevented them beating the drums. But now-a-days the position is reverse and nobody can dare to face Vaghari communities. Communalists of nearby areas have realised the defensive as well as aggressive nature and other daring capacities of Vagharis. Thus, the Vagharis are no more remained as a suppressed community in maintaining self-respect. Thus, a change has taken place during the last 40 years. However, Vagharis in rural areas of Saurashtra are still simple, mild, unassuming and are being suppressed by the local communities. They are exploited and offer very poor wages for agricultural work. Whereas in city areas, the situation is totally different. Of course, some of the unemployed youths are engaged in anti-social activities like pick-pocketing, minor thefts, housebreaking, etc. But it cannot be generalised and the entire Vaghari community cannot be blamed as pick-pocketer. In fact, Vaghari youths have acquired skill in many fields viz. white-washing of building, pipe-fitting, fitting of glass windows and other jobs. They have acquired mastery in various technical jobs of this type of works.
Panchayat
The traditional panchayat has played a great role in moulding the social life. The decision arrived at by their Panchayat is final and binding to all, and its noncompliance leads to ex-communication. Of course, there is some provision to re-enter into the community by undergoing specific punishment and by paying some amount of money as penalty fixed by the Panchayat. Here, the Panchayat is found more powerful than any court of law. Of course, under the law of the land no corporal punishment can be imposed on any person. But here there is no ban on this traditional Panch which do impose such penalties.
The Nature of offences referred to the Panch are largely of both civil as well as criminal nature pertaining to petty quarrels, illicit relations with women, widow, forcible marriage, kidnapping of girls, love affairs of boys and girls, thefts within the
34]
[Samipya : April, '92-September, 1992

Page #90

community, dispute regarding the marriage ceremony, beating the pregnant women, divorce, etc.
In case of theft or crime, within their community the priest (Joshi) is consulted to ascertain and detect the person and decide the gravity of offence through observing grain corns and if the culprit so detected does not confess, he has to undergo a test. A black string is tied up on his legs and the culprit is asked to walk upto a prescribed distance. If the black string is broken during that time, it is believed that the culprit is innocent. Sometimes the culprit is also asked to take out the 'pûrt' from the boiling oil with his bare hand. If the hand is not burnt, it is decided that the culprit is innocent.
Thus, Vaghari Panch takes every care to maintain the standard of intra-tribal morality. However, the standard of extra-tribal immorality is overlooked in the interest of solidarity of society. Thus, Panch has an enormous influence over the people. Consequently, it has become one of the greatest unifying factors of their social life. At the same time, the tradition of ex-communication has hampered their progress.
It is needless to say that ex-communication violets the provision in the Constitution of India. Here when a Panch of Vaghari community ex-communicates a person, it deprives of the fundamental rights of a member of the caste guaranted to him in the Constitution.
The Constitution of India does not sanction excommunication passed by any caste, religious denomination, sub-caste or even a sect does not deprive a member of the organization concerned of any of his rights and privileges which he enjoys under the caste organization and under the Constitution of India. Inspite of this, members of Vaghari communities who are reformers and revolt against evil customs or who abandon such customs are excommunicated. This action compels them to surrender themselves to the decision of Panchayat and they pray to readmit themselves into their fold by undergoing punishment imposed for the same. It is a great challenge to the enlightened Vaghari educated youths and officers to overcome this situation and lead their society towards prosperity.
The Inner Conflict of Tradition
In fact successful implementation of modern idea does not mean supresession of tradition or the suprim-position on it of a different order. It means that the inner conflict of tradition is now fought within the confines of an expanded reality that transcends the limits of the "little kingdom" so as to include ultimate authority and legitimation themselves. Authority and legitimation are no longer transcendent and safe in an ultramundane sphere but part of reality and therefore constantly
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
[35

Page #91

called into question. In contradiction to tradition, modernity must valorize change because the authority of its code of abstract rules and principles no longer transcends reality. Modernity has not solved the inner conflict of tradition, nor can it ever do so. But it has fundamentally changed it by carrying it over into the sphere of a single explosive reality.18
Social change is a continuous process. It should not be leading towards illusion and ignorance it needs to be channelised and directed towards knowledge and reality. Vagharis want to adopt modernity without abandoning the rigid customs of superstitions and faith in evil spirit and animal sacrifice. This is an anti-historic process. This clumsy trend has created cultural deterioration and social crisis. They are dragged into the imperfect stage of 'Ardhadagdh' (2444984) which means half hearted or incompknowledge. It is a pitiable complex state of mind for both vaghari individuals and their society. Their future leads to nowhere. This is one of the reasons why in this era, they are still in the midst of 16th century, that is lagging behind by 300 years.
Further, po substancial change is observed on studying the superstitions, beliefs, animal sacrifice, rites, rituals and customs published a century age by A.M.T. Jackson and R. E. Enthoven in the book Folklore of Gujarat.
As the reformative measures introduced by Arya Samaj had enlightened and changed the outlook of the Indian people. They were relieved from the grip of superstitions, beliefs and illusion. The scientific outlook had developed and most of the educated people started abandoning old customs but the lower communities could not get rid of superstitions. Any effort made to abandon were opposed. Rigorously and as stated earlier, such persons were ex-communicated from the society. Even today the enlightened Vaghari persons cannot get rid of these situation.
It is worth noting that some of the Vaghari educated persons have started reformative measures amongst this community under the guidance of Pandurang · Shastriji. Few of them have given up the habit of drinking.
It is learnt that none of them have taken to Islam or Christianity. Of course some of them do go to Goddess known as 'Mughalain: Deri,' but they have not embrabed Islam.
Conclusion
It is much easier to attain the psychic power but the hands of unworthy people, the spiritual endeavour may degenerate and lead them to deep water. In this context various gestures of their Bhuvas exhibited during the worship of their Godesses need to be studied scientifically and ascertained as to what extent it is illusive or superstitious. Is there any substance of medtation or tapping hidden sources of psychic energy ? whether it controls the mental automisms and enables the higher-self
361
(Samipya : April, '92-September, 1992

Page #92

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
energy out of the unconscious stream of life, whether it discharges any psychic energy of it is an extension of the individual will towards the divine 'will' in the depth of consciousness. Is there any indication of extra-sensory perception or clariaudiance or clarivoyance ? Of course, we do not want to disturb the faith of Vagharis. The proverb says that the 'faith is very near to God'. or faith is the abode of God So none has any right to question. Every man in this world has some faith which to others may appear false, but at the same time it is equally true that only through the purity of heart, one can realise the highest truth. Otherwise one would become hypocrite disguised in the form of spiritual leader.
The other alternative solution is that the elite class and reformers should come forth with moral courage to combat against the superstitions, and if required, revolt against the same unitedly. Even in the case of ex-communication, they should come out from their old fold and emerge into a new group, evading the consequences of individual isolation. There they should throw out the yoke of the servitude of religious denomination of Bhavă. It is learnt that some of the groups in Bombay, Delhi and Burma have already thrown away the yoke of their caste and have emerged into a new group as dancers, shikaris, satyavan, etc. Most of them have earned international reputation as famous dancers. They have crossed the border line of poverty. Some of them are making frequent visits to foreign countries like France, Germany, USSR, England and USA. A few of them have become millionaires having premises in Bombay in the areas like Paddar Road. They do not introduce or identify themselves as Vagharis. In fact, few of them have lost or changed their identity as Vagharis and they have adopted new suitable names of their choice for their group. Some of the Vagharis have succeeded in adopting new change and modernity. They have dislodged the orthodox traditions and developed their inherent art of dancing, singing and gained international reputation, but their number is negligible.
The best in them is their intelligence. From their teenage, they are taken to petty business of their family and conte in touch with various types of customers. They face all sorts of troubles and hostile attitude and thereby gain varieties of experiences from the childhood. This has resulted in raising their I. Q. level. So, it is not desirable to doubt or dilute the faith of this community. Their faith needs to be chanaliscd in proper direction preserving the best in them and relieving them from the expensive ceremony of Jatar, animal sacrifice and tradition of ex-communication.
Footnotes
(London)
1. Adam Kuper and Jessica Kuper (Ed.), Social Science Encyclopedia, 2. Ramchandra Ghosha, History of Hindu Civilization
Vagharis of Gujarat : An Ancient Tribe ]
37

Page #93

3. After the Šūdra follow the people called Antyaja, who render various kinds of
services, who are not reckoned amongst any caste, but only as members of a certain craft or profession. There are eight classes of them, who freely intermarry with each other, except the fuller, shoemaker, and weaver, for no others would condescend to have anything to do with them. These eight guilds are the fuller, shoemaker, juggler, the basket and shield maker, the sailor, fisherman, the hunters of wild animals and birds, and the weaver. The four castes do not live together with them in one and the same place. These guilds live near the villages and towns of the four castes, but outside them. (Al Biruni, 'India,' ed. by
qeyeemuddin Ahmed, p. 46). 4. N. M. Bhattacharyya, The Indian Mother Goddess, p. 67 5. Puspendra Kumar, Sakti cult in Ancient India, p. 236 6. A. M. T. Jackson & R. E. Enthoven, Folklore of Gujarat. 7. Ibid. 8. Ramchandra Ghosha, op. eit. 9. A. M. T. Jackson, R. E. Enthoven, op, cit. 10. Adam Kuper and Jessica Kuper, Social Science Encyclopedia (London), p. 373 11. A.M.T. Jackson, R. E. Enthoven, op. cit. 12. Puspendra Kumar, op. cit., p. 202 13. Ramchadra Ghosba, op. cit. 14. A. M. T. Jackson, R. E. Enthoven, op. cit. 15. N. M. Bhattacharya, op. cit., p. 67 16. Pushpendra Kumar, op. cit., p. 203 17. Ramchandran Ghosha, op cit., 18. J. C. Heesterma, The Inner-Conflict of Tradition-Eassays in Indian Ritual Kinshi
and Society.
381
Samipya : April-'92 Seprembe, 1992

Page #94

Bibliography
1. Longman, Illustrated Encyclopedia of World History, Published in 1989 by LVY
Leaf, London 2. Arthur A. Jones, Illustrated Dictionary of World Religion, The Religious Edu
cation Press, London & New York 3. Donald A. Mackenzie, Indian (Myths & Legends), Published by Bracken Books
London 4. Ramchandra Ghosha, History of Hindu Civilization, Kausal Prakashan, Delhi 5. Veronica lons, Indian Mythology, (Vernnica lons) 6. A. M. T. Jackson, R. E. Enthoven, Folklore of Gujarat, British India Press,
Mazgaon, Bombay, 1914 7. N. M. Bhattacharya, The Indian Mother Goddess, Delhi, 1977 8. Puspendra Kumar, Śakti-cult in Ancient India, Varanasi, 1974 9. The position of Women in Hindu Civilization 10. Bombay Gazetteer, Vol. IX, Part I, Bombay 11. J. M. Malkan, Backward Classes of Saurashtra (In vernacular), Vol. II, Saurastra
B.C. Board, Govt. of Saurastra, 1955-56 12. Janaki Abhisheki, Religion as Knowledge, Publisher M. V. Ranade, Bombay 13. R. T. Savaliya, Gujaratni Hindu Devionun Pratimā Vidhan (in Vernacular)
Ahmedabad, 1991 14. Louis Jaccoilliot, Occult Science in India and among the ancients (Rare Book
International) 15. Yogendra Singh, Modernization of Indian Tradition, Delhi, 1973 16. Adam Kuper and Jessica Kuper (Ed.), Social Science Encyclopedia, (London) 17. J. C. Heesterman, The Inner-Conflict of Tradition : Essays in Indian Ritual Kinship
and Society 18. Qeyeemuddin Ahmed (Ed.), India by Al-Biruni, National Book Trust India 19. Darsan Sharma, Rajasthan through Ages 20. J. M. Malkan, Panchmahalnā Ādivāsto (in Vernacular), Gujarat Vidyapith,
Ahmedabad, 1952 21. Deepali Bhargava, 'Manu Smriti', A Sociological Analysis published by Rawat
Publication, Jaipur
Vagharis of Gujarat ; An Ancient Tribe ]
[ 39

Page #95
out of Stock 15-00 20-00 20-00 10-00 25-00 1970 20-00 20-00 each EO-CO 50-00 OUR PUBLICATIONS ENGLISH Indo-Aryan & Hindi 1942 By Dr. Suniti Kumar Chatterji Aretacogy & Ancient Indian History 1944 by Dr. Hirananada Shastri Jaiminiyam Upadesasutram, Ed. & Trans. 1951 by Prof. K. V. Abhyankar Studies on Indian Art : 1953 by 0. C. Ganguli The Conception of Spiritual Life in Mahatma Gandhi and Hindi Saints 1956 by Prof. Dr. R. D. Ranade Ganadharavada: 1966 Trans. by Dr. E. A. Solomon Indian Culture in South East Asia by Dr. R. C. Majumdar Some Problems of Indian History and Culture 1974 by Dr. D. C. Sircar Indian Dialectics, Vols. I & II 1976 by Dr. E. A. Solomon Festivals, Sports and Pastimes of India 1979 by Dr. V. Raghavan Coins : The Source of Indian History 1981 by Parameshwari Lal Gupta Indian Literary Theory and Practical Criticism 1984 by Dr. Krishnamoorthy History and Culture of Madhya Pradesh 1985 by Prof. K. D. Bajpai A Descriptive Catalogue of Sanskrit & Prakrit! 1986 MSS of B. J. Institute Muse'im, Part (II) A Descriptive Catalogue of Gujarati, Hindi & Marathi MSS of B. J. Institute Museum, Part I 1987 A Supplement to the Catalogue of Persian & Arabic MSS of B. J. Institute Museum, Part (11) 1989 A Historical & Cultural Study of the Inscriptions of Gujarat By Dr. H. G. Shastri 1989 The Idea of Ahi 'sa aud Asceticism in Ancient Indian Tradition by Dr. Bansidhar Bhatt in Press HINDI अध्यात्मविचारणा : कर्ता-पं. डॉ. सुखलालजी संघवी 1958 योगशतक : सं. अनु. डॉ. इन्दुकला ही. झवेरी 1959 मथुरा कला : कर्ता-डॉ. वासुदेवशरण अग्रवाल 1964 जैन सम्प्रदाय में मोक्ष, अवतार और पुनर्जन्म 1982 wai-s. 41 al 28-00 20-00 100-00 120-00 160-00 160-00 130-00 10-00 12-00 16-00 10-20 For Private and Personal Use Only