Book Title: Samantbhadra Vichar Dipika
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009240/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantabhadra-vicAra-dIpikA prathama bhAga vicArake viSaya 1 sva-para- vairI kauna 1 2 vItarAgakI pUjA kyoM ? 3 vItarAgase prArthanA kyoM ? 4 pApa-puNyakI vyavasthA kaise 1 jugalakizora mukhtAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama mayyA kAla nA svAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA dvitIya prakAza tatvajJAnase paripUrNa samantabhadra-vicAra-dIpikA prathama mAga levarka jugalakizora muqhtAra 'yugavIra "ThAtA 'vIra-mevA-mandira' saramAvA ji. sahAranapura AUGn prakAzaka vIra-sevA-mandira dariyA gaMja, dehalI prathamAvRtti 1 Azvina, vIrasaMvat 2480 aktavara 1654 I tIna Ane mUlya-pracArake liye 14) ru0 pratizata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakake do zabda zrIjugalakizorajI mukhtAra sarasAvA (sahAranapura) ne apanI divaMgatA dono putriyo sanmatI aura vidyAvatI kI smRtime eka hajArakI rakama 'sanmati-vidyA-nidhi ke rUpame kucha varSa hue vIrasevA-mandirakA satsAhityaka prakAzanAtha supurda kI thii| usI nidhi se 'sanmati-vidyA-prakAzamAlA' cAlU kI gaI, jisakA lakSya hai 'sanmati jinendrakI vidyAkA-bhagavAna mahAvIraka tattvajJAna aura sadAcArakA-sahaja-bAdhagamya-rItima prakAzama lAnA / isa prakAzamAlAme aba taka 1 anekAnta-rasa-laharI, 2 zrIvAhubalijinapUjA, 3 sevAdharma aura 4 parigrahakA prAyazcitta nAmakI cAra pustake kramaza. prathama, tRtIya, caturtha aura paMcama prakAzake rUpama prakAzita ho cukI hai, dvitIya prakAzakA sthAna rikta thA jisakI pUrti 'samantabhadra-vicAra-dIpikA' ke isa prathama bhAga-dvArA kIjA rahI hai| isa pustakake aura bhI bhAga yathAmamaya nikAle jAyeMge / dUsarI zatAbdIke advitIya vidvAna svAmI samantabhadra eka bahuta bar3e tattvavettA AcArya ho gaye hai jo apane samayame vIra-zAsanakI haz2Ara guNI vRddhi karate hue udayako prApta hAe hai, aisA eka purAtana zilAlekhame ullekha hai / lokahitakI dRSTise unake vicAroMko pracArame lAkara vizvame phailAnekI isa samaya bar3I z2arUrata hai| isI dRSTiko lekara yaha pustaka likhI gaI, prakAzita kI gaI aura pracArakoka lie mUlya bhI kama 14) ru. saiMkar3A rakkhA gayA hai| AzA hai samantabhadrake vicAroM evaM tattvajJAnake premI isa pustakake pracAra aura prasArame yatheSTa hAtha baTAe~ge aura usase dUsare bhAgoMko bhI zIghra prakAzame lAnekA avasara prApta hogaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA zrIvarddhamAnamabhinamya mamantabhadraM madvodha-cArucaritA-'naghavAk-svarUpam / nacchAstra-vAkya-gata-bhadravicAra-mAlAM vyAkhyAmi loka-hita-zAnti-vivekavaddhyai // 1 // prAstAvika ukta magalapadyaka sAtha jisa vicAra-dIpikAkA prArambha kiyA jAtA hai vaha una mvAmI samantabhadrake vicArokI-unhIMke zAstro parase liye gaye unake siddhAntasUtro, sUktoM athavA abhimatokIvyAkhyA hogI, jo madbodhakI mUrti the-jinake antaHkaraName dedIpyamAna kiraNoMke sAtha nimala jJAna-sUrya sphurAyamAna thAsundara sadAcAra athavA saJcAritra hI jinakA eka bhUSaNa thA, aura jinakA vacanakalApa sadA hI niSpApa nathA vAdhArahita thA, aura isIliye jo lokama zrIvarddhamAna the-vAhyAbhyantara dAno prakArakI lakSmIse-zAbhAsa vRddhiko prApta the --aura Aja bhI jinake vacano kA sikkA bar3e bar3e vidvAnoMke hRdayApara akita hai * / ___* svAmI samantabhadrakA vizeSa paricaya pAneke liye dekho, lekhakakA ligvA huyA 'svAmI samantabhadra' itihAsa tathA 'manmAva-mmaramA-magalapATha' ke antargata 'svAmi-samantabhadra-mmaragA' / - -- - - - - - - -- - - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA __vAstavameM svAmI samantabhadrakI jo kucha bhI vacana-pravRtti hotI thI vaha saba lokakI hitakAmanA-lokame vivekakI jAgRti, zAntikI sthApanA aura sukha-vRddhikI zubhabhAvanAko liye hue hotI thii| yaha vyAkhyA bhI usI uha zyakA lekara---lokame hita kI, vivekakI aura mukha-zAntikI ekamAtra vRddhi ke liye-likhI jAtI hai / athavA yo kahiye ki jagatakA svAmIjIka vicArokA paricaya karAne aura unase yatheSTa lAbha uThAnekA avasara deneka liye hI yaha saba kucha prayatna kiyA jAtA hai / maiM isa prayatnama kahA~taka saphala ho sakeMgA, yaha kucha bhI nahIM kahA jA sakatA / mvAmIjIkA pavitra dhyAna, cintana aura ArAdhana hI mere liye eka AdhAra hogA---prAya. va hI isa viSayame mere mukhya sahAyakamadadagAra athavA pathapradarzaka hog| yaha mai jAnatA hU~ ki bhagavAna samantabhadramvAmAke vacanokA parA rahasya samajhane aura unake vicArokA pUrA mAhAtmya prakaTa karaneke liye vyaktitvarUpase mai asamartha hai, phira bhI "azeSa mAhAtmyamanIrayannapi zivAya sasparzamivA'mRtAmbudhe "- 'amRta mamudrake azeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI usakA saMsparza kalyANakAraka hotA hai' mvAmIjIkI ima sUktike anusAra hI maine yaha saba prayatna kiyA hai / AzA he dIpikArUpamaM merI yaha vyAkhyA AcArya mahAdayake vicAro aura unake vacanoka pUre mAhAtmyako prakaTa na karatI hui bhI lokake liye kalyANarUpa hogI aura isa svAmIjIke vicArarUpa-amRtasamudrakA kevana saMmparza hI samajhA jAyagA / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-para-vairI kauna ? sva-para-vairI-apanA aura dUsarokA zatru-kauna ? isa praznakA uttara samAramaM aneka prakArase diyA jAtA hai aura diyA jA sakatA hai| udAharaNaka liye 1. svaparavarA vaha hai jA apana bAlakokA zikSA nahIM detA, jisasa unakA jIvana kharAva hAtA hai, aura unake jIvanakI kharAbIta usakA bhI dukha-kaSTa uThAnA par3atA hai, apamAnatiraskAra bhoganA paDatA hai aura matsaMtatike lAbhose bhI vaMcita rahanA hotA hai| 2. svaparacarI vaha hai jo apane baccokI choTI umrame zAdI karatA hai, jisameM unakI zikSAma bAdhA par3atI hai aura ve madA hI durbala, rAgI nathA puruSArthahIna-utsAhavihIna bane rahate hai athavA akAlama hI kAlake gAlame cale jAte hai / aura unakI ina avasthAosa umako bhI barAbara dakha-kaSTa bhoganA par3atA hai| 3. svaparavarI vaha hai jo dhanakA ThIka sAdhana pAsamaM na hone para bhI pramAdAdika vazIbhUta huA rAjagAra-dhaMdhA chor3a baiThatA hai--- kuTumbake prati apanI jimmedArIko bhulAkara AjIvikAke liye koI purupArtha nahIM karatA, aura isa taraha apaneko cintAome DAlakara dukhita rakhatA hai aura apane AzritajanA-bAlabacco Adiko bhI, unakI AvazyakatA pUrI na karake, sakaTa me DAlanA tathA kaSTa pahuMcAtA hai| 4 svaparavairI vaha hai jo hiMsA, bhUTha, corI, kuzIlAdi dukama karatA hai, kyoMki aise AcaraNoke dvArA vaha dUsaroMko hI kaSTa tathA hAni nahIM pahu~cAtA balki apane AtmAko bhI patita karatA hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ us samantabhadra-vicAra-dIpikA aura pApoMse bA~dhatA hai, jinakA dukhadAI azubha phala ume imI janma athavA agale janmameM bhAganA par3atA hai| isI taraha ke aura bhI bahutama udAharaNa diye jA sakate hai / parantu svAmI samantabhadra isa prazna para eka dUsare hI Dhagasa vicAra karate hai aura vaha emA vyApaka vicAra hai jimamaM dRsare saba vicAra samA jAta hai| ApakI dRSTimaM va sabhI jana sva-para-vairI hai jo 'ekAntagraha rakta' hai (ekAntagraha raktA svprvairinn.)| arthAta jo loga ekAntake grahaNama Asakta he sarvathA ekAntapakSake pakSapAtI athavA upAsaka hai-Ara anekAntako nahIM mAnate-vastume aneka gugga-dharmoka hote hue bhI use eka hI guNadharmarUpa aMgIkAra karate hai ve apana aura paraka bairI hai| ApakA yaha vicAra devAgamakI nimnakArikA 'kAntagraharapu' 'mbaparavairiSu' ina do pado parama upalabdha hotA hai - kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na kvacita / ekAnta-graha-raktapu nAtha ! sva-para-varipu // 8 // isa kArikAme itanA Ara bhI batalAyA gayA hai ki esI kAnta mAnyatAvAle vyaktiyomama kimIke yahA~ bhI-kimIka bhI matame--zubha-azubha-karmakI. anya janmakI aura 'cakAra meM isa janmakI, karmaphalakI tathA bandha-mokSAdikakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI / aura yaha saba ima kArikAkA sAmAn7 artha hai / vizeSa arthakI dRSTise isase sAketika ne yaha bhI sanihita hai ki aise pakAnta-pakSapAtIjana svaparavarI kaiga hai aura kyokara una ke zubha'zubhakarmoM, loka-paraloka tathA bandha-mokSAdikI vyavasthA nahIM bana sktii| isa arthako aSTasahanI-jaise TIkA-granthome kucha vistArake sAtha kholA gayA hai / bAkI ekAntavAdiyokI mukhya mukhya koTiyokA varNana karate hue unake siddhAnnAkA dRSita Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sva-para-vairI kauna? ThaharA kara unhe sva-para-vairI siddha karana ora anekAntako sva-parahitakArI samyak siddhAntake rUpame pratiSThita karanekA kArya svayaM mvAmI samantabhadrane granthakI agalI kArikAome sUtrarUpase kiyA hai / granthakI kula kArikAe~ ( zloka ) 114 hai, jinapara prAcArya zrIakalaMkadevane 'aSTazatI' nAmakI AThasau zloka-jitanI vRtti likhI hai,jo bahuta hI gUDha mRtrIma hai, aura phira isa vRttiko sAtha se lekara zrIvidyAnandAcAyane 'aSTamahanI' TIkA likhI hai, jo ATha hajAra zloka-parimANa hai aura jisameM mUlagranthake Azayako khAlanekA bhArI prayatna kiyA gayA hai / yaha aSTasahasrI bhI bahuta kaThina hai, isake kaThina padoko samajhane ke liye isapara ATha hajAra zloka-jitanA eka saMskRta TippaNa bhI banA huA hai| phira bhI apane vipayako pUrI torase samajhane ke liye yaha abhItaka 'kaTamahanI' hI banI huI hai / aura zAyada yahI vajaha hai ki isakA aba taka hindI anuvAda nahIM ho sakA / premI hAlatame pAThaka mamajha sakate hai ki svAmI samantabhadrakA mUla 'devAgama' grantha kitanA adhika arthagauravako liye hara hai / akalakadevanaM to use 'sampUrNa padArthatattvoko apanA vipapa karanevAlA myAdvAdarUpI puNyAdhitIrtha' likhA hai / isa liya mere jaise alpajJoM-dvArA samantabhadrake vicArokI vyAkhyA unako sparza karaneke miyAya aura kyA ho sakatI hai ? isIle merA yada prayattI mAdhAraNa pAThakoke liya hai-vizeSajJoM ke liye nata / antu, ina prAsagika nivedanake bAda aba maiM puna. praphuna viSaya para AtA hai aura ugako sakSepame hI sAdhAraNa janatAke liye kucha spaSTa kara denA cAhatA huuN| vAstavame pratyeka vastu anekAntAtmaka hai-umame aneka antadharma, guNa-svabhAva aga athavA aMza hai| jo manuSya kisI bhI vastuko eka taraphama devatA hai-usaka eka hI anta-dharma athavA guNa-svabhAva para dRSTi DAlatA hai-vaha umakA samyagdraSTA ( use Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA ThIka taurase dekhane - pahicAnanevAlA) nahIM kahalA sakatA / samyagdraSTA honeke liye use usa vastuko saba orase dekhanA cAhiye aura usake saba anto, ago-dharmoM athavA svabhAvoM para naz2ara DAlanI caahiye| sikkeke eka hI mukhako dekhakara mikkekA nirNaya karanevAlA usa sikkeko dUsare mukhase par3A dekhakara vaha sikkA nahIM samajhatA aura isa liye dhokhA khAtA hai / isIme anekAntako samyagdRSTi aura ekAntadRSTiko midhyAdRSTi kahA hai / T jo manuSya kisI vastu ke eka hI anta. aga. dharma athavA guNa-svabhAvako dekhakara use usa hI svarUpa mAnatA hai - dUsare rUpa svIkAra nahIM karatA - aura isa taraha apanI ekAnta dhAraNA banA letA hai aura use hI jaima tame puSTa kiyA karatA hai, usako 'ekAnta - graharakta', ekAnnapakSapAtI athavA sarvathA ekAntavAdI kahate hai| aise manuSya hAthIke svarUpakA vidhAna karanevAle janmAndha puruSokI taraha Apasame lar3ate jhagaDate hai aura eka dUsarese zatrutA dhAraNa karake jahaoN parake vairI banate hai vahA~ apaneko hAthI ke viSaya meM ajJAnI rakhakara apanA bhI ahita sAdhana karanevAle tathA kabhI bhI hAtha hAthIkA kAma leneme samartha na ho sakane vAle una janmAndhoMkI taraha apaneko vastusvarUpame anabhijJa rakhakara apanA bhI ahita sAdhana karate haiM aura apanI mAnyatAko choDa athavA usakI upekSA kiye binA kabhI bhI usa vastuse usa vastu kA ThIka kAma leneme samaya nahIM ho sakate, aura ThIka kAma leneke liye mAnyatAko chor3ane athavA usakI upekSA karanepara svamitrAnta * anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyaya / nata' sarva mRSokna syAttadayukta svaghAtata // --svayambhUstotre, samantabhadra. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-para-vairI kauna? virodhI Thaharate hai; isa taraha dono hI prakAramaM ve apane bhI vairI hote hai / nIce eka udAharaNa-dvArA isa bAta ko aura bhI spaSTa karakaM batalAyA jAtA hai___eka manuSya kimI vaidyako eka rAgApara kucalakA prayoga karanA huA dekhatA hai aura yaha kahate hum bhI sunatA hai ki 'kucalA jIvanadAtA hai, rogako nazAtA hai aura jIvanI zaktiko bar3hAtA hai| sAtha hI, vaha yaha bhI anubhava karatA hai ki vaha rAgI kucala ke khAnasa acchA tandurusta tathA hRSTapuSTa hogayA / isa parama va. apanI yaha ekAnta dhAraNA banA letA hai ki 'kucalA jIvanadAnA hai, rAga nazAtA hai bhIra jIvanI zaktiko baDhAkara manuSyakA dRSTapuSTa banAtA hai| use mAlUma nahIM ki kucalama mAranakA-jIvana ko naSTa kara denekA-bhI guNa hai, aura usakA prayoga mava rogA nathA saba avasthAome samAnarUpame nahIM kiyA jA makatA na uma mAtrAkI ThIka svabara hai. aura na yahI patA hai ki vaha vedya bhA kucalaka dUsare mArakagugasa paricita thA, aura isa liye jana vaha uma jIvanI zaktikA baDhAneke kAmamaM lAtA thA taba vaha dUsarI davAiyoMka mAthI usakA prayAga karake usakI gAraka zaktiko davA detA thA athavA uma una jIvajantuyAke ghAtaka kAmamaM lenA thA jA rogIke zarIramaM jIvanI zaktiko naSTa kara rahe ho / ora isa liye vaha manupya apanI usa ekAnna dhAraNA anumAra aneka rogiyoko kucalA detA hai tathA jaldI anchA karanakI dhunama adhika mAtrAma bhI de detA hai / natIjA yaha hotA hai ki ve rogI mara jAte hai yA adhika kapTa tathA vadanA uThAta hai aura vaha manupya kucalekA ThIka prayoga na jAnakara usakA mithyA prayoga karaneke kAraNa daNDa pAtA hai, tathA kabhI svaya kucalA khAkara apanI prANahAni bhI kara DAlatA hai| isa taraha kucaleke vipayame ekAnta Agraha rakhanevAlA jisa prakAra mva-para-vairI hotA hai usI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA prakAra dUsarI vastuaoke viSayame bhI ekAnta haTha pakar3ane vAloMko mva-para-vairI samajhanA caahiye| ___ maca pUchiye to jo anekAntake dveSI hai ve apane ekAntake bhI dvepI hai, kyoki anekAnnake binA ve ekAntakA pratiSTita nahIM kara sakate-anekAntake vinA ekAntakA astitva usI taraha nahIM bana sakatA jisa taraha ki sAmAnyake binA vizeSakA yA dravyake binA paryAyakA astitva nahIM banatA / mAmAnya aura vizepa, astitva aura nAstitva tathA nityatva aura anityatva dharma jisa prakAra parasparama avinAbhAva-sambandhako liye hue hai - ekake binA dUmarekA sadbhAva nahIM banatA ---usI prakAra ekAnta aura anekAntame bhI paraspara avinAbhAva-sambandha hai / ye saba mapratipakSadharma eka hI vastuma paraspara apekSAko liga hue hote hai| udAharaNake taurapara anAmikA aMgulI choTI bhI hai aura bar3I bhI-kaniSprAme vaha bar3I hai aura madhyamAma choTI hai / isa taraha anAmikA meM choTApana aura baDApana dono dharma sApekSa hai, athavA choTI hai aura choTI nahIM hai sa choTepana astitva aura nAstitvampadA avinAbhAvI dharma bhI usameM sApekSarUpale pAye jAte hai apanAyA choTa denapara donomaga ko bhI narma nahI bntaa| isI prakAra nadIka pratyeka naTa meM hama pArapana cora usa pArapanake dono dharma hone ke aura va sApena hanima hA avirodharUpa rahate hai / jo dharma eka hI vastuma parantara apekSAko liye hA hota hai ve apane aura dusareke upakArI ( mitra ) hAte : aura apanI tathA darasarekI sattAko banAye ratvate hai| gaura nA dharma parampara apekSAko liye nahIM hote ve apane aura dUsareka apakArI ( zatru) lAta hai.--sva-para-praNAzaka hote hai, aura imaliye na apanI sattAko kAyama rasa sakate hai aura na dskii| imIse svAmI samantabhadrane apane svayaMbhUstotrame bhI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-para-vairI kauna ? "mitho'napekSAH sva-para-praNAzinaH" "parasparekSAH sva-paropakAriNaH" ina vAkyoke dvArA isI siddhAntakI spaSTa dhApaNA kI hai / Apa nirapekSanayoko mithyA aura mApekSanayoko mamyaka batalAte hai| Apake vicArase nirapekSanayokA vipaya arthakriyAkArI na hone meM avastu hai aura sApekSanayAkA viSaya arthakRta (prayojanasAdhaka) honeme vastutattva hai / isa vipayakI vizeSa carcA eva vyAkhyA isI vicAradIpikAme anyatra kI jAyagI / yahaoNpara sirpha itanA hI jAna lenA cAhiye ki nirapekSanayokA viSaya 'mi' yA ekAnta' aura sApekSanayokA viSaya 'samyaka ekAnta' hai| aura yaha samyaka ekAnta hI prastuta anekAntaka sAtha avinAbhAvasambandhako liye hA hai| jo mithyA ekAntake upAsaka hote hai unheM hI 'kAntagraharakta' kahA gayA hai. vahI 'sarvathA ekAntavAdI' kahalAte hai aura unheM hI yahA~ 'svaparavairI' samajhanA cAhiye / jo samyaka ekAntake upAsaka hote hai unhe 'kAntagraharakta' nahIM kahata, unakA netA 'myAta' pada hotA hai, va rasa ekAntako kathaMcita rUpane svIkAra karate hai. isaliye usame marvathA zrAsana nahIM hone aura na pratipakSa dharmakA virodha athavA nirAkarA kI mate --- sApekSAvasthAma vicAraka namaya pratipakSa dharmakI pekSA na hone sake prati eka prakArakI upekSA nA hotI hai kintu usakA virA apavA nirAkaraNa nahIM hotA / aura isIme ve 'sva-para-vairI' na baha jA sakate / ata mvAmI mAnta madraka yaha rahanA vinkula ThIka hai ki 'jo ekAntagraharakta hote hai ve mba paravairI hote hai|' ___ aba dekhanA yaha hai ki ye manaparavairI ekAntavAdiyoke manameM zubha-azubha-karma, karmaphala, sunva-dukha janma-janmAntara (loka* nirapekSA nayA mithyA sApekSA vamta te'rthakRta / / 108 / / --devAgama Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samantabhadra-vicAra-dIpikA paraloka ) aura bandha-mokSAdikI vyavasthA kaise nahIM bana sakatI / bAta bilkula spaSTa hai, ye saba avasthA cU~ki anekAntAzrita hai-- anekAntake Azraya binA ina paraspara viruddha mAlUma par3ane vAlI mApekSa avasthAkI koI svatantra sattA athavA vyavasthA nahI vana sakatI, isaliye jo anakAntake vairI hai- anekAntasiddhAntame dveSa rakhate hai -unake yahA ye saba vyavasthA sughaTita nahIM ho sakatIM / anekAntake pratiSeva krama akramakA pratiSedha hA jAtA hai, kyoMki krama akramakI anekAntaka sAtha vyApti hai / jaba anekAnta hI nahIM taba krama akramako vyavasthA ke vana sakatI hai? arthAta dravya ke abhAva meM jisa prakAra guNa paryAyakA ra vRkSaka abhAvamaM zIzama, jAmana, nIma, AmrAdikA koI vyavasthA nahIM bana sakatI usI prakAra anekAntaka prabhAvamaM krama-yakramakI mI vyavasthA nahIM bana sakatI / kramAkramakI vyavasthA na vananasa arthakriyAkA niSedha ho jAtA hai, kyoMki kriyAkA krama krama ke sAtha vyApti hai / yara athatriyAke bhAva karmAdika nahIM bana sakate - karmAdikakI athakriyA ke sAtha vyApti hai| jaba zubhazubha karma hI nahIM bana sakate taba unakA phala mukha-dukha, phalabhogakA kSetra janma-janmAntara ( loka-paraloka ) aura karmoni vane tathA chUTane kI bAta to kaise bana sakatI hai sArAza yaha ki anekAntake Azraya vinA ye saba zubhAzubha - karmAdika nirAzrita ho jAte hai, aura isaliye savA nivyAdi ekAntavAdiyoM ke matama inakI kAI ThIka vyavasthA nahIM bana sakatI / ve yadi inheM mAnate hai aura tapazcaraNAdika anuSThAna dvArA satkarmokA ajana karake unakA satphala lenA cAhate hai athavA kama mukta honA cAhate hai to ve apane isa iko anekAntakA virodha karaka bAdhA pahu~cAte hai, aura isa taraha bhI apaneko sva-parara-vairI siddha karate hai / 2 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgako pUjA kyo ? vastutaH anekAnta, bhAva-abhAva nitya-anitya bheda-abheda Adi ekAntanayoke virodhako miTAkara, vastutattvakI samyakavyavasthA karanevAlA hai imIse loka-vyavahArakA samyak pravartaka hai-binA anekAntakA Azraya liye lokakA vyavahAra ThIka banatA hI nahI, aura na parasparakA vaira-virodha hI miTa sakatA hai| TamIliye anekAntako pasmAgamakA bIja aura lokakA advitIya guru kahA gayA hai --vaha mavoke liye manmArga-pradarzaka hai * / jainI nItikA bhI vahI mUlAdhAra hai| jo loga anekAntakA sacamuca Azraya lete hai ve kabhI mva-para-vairI nahIM hote, unase pApa nahIM banate, unheM ApadAeM nahIM satAtI, aura ve lokame madA hI unnata udAra nathA jayazIla bane rahane hai| vItarAgakI pUjA kyoM ? jimakI pUjA kI jAtI hai vaha yadi usa pUjAse prasanna hotA hai, aura prasannatAka phalasvarUpa pUjA karanevAlekA koI kAma banA denA athavA sudhAra denA hai nA lokameM usakI pUjA mArthaka samajhI jAtI hai| aura pUjAma kimIkA prasanna honA bhI tabhI kahA jA sakatA hai jaba yA to vaha usake binA aprasanna rahatA ho, yA usase usakI prasannatAma kucha vRddhi honI ho athavA usase usakA koI dUsare prakArakA lAbha pahu~canA haMH, parantu vItarAgadevaka viSaya meM yaha saba kucha bhI nahIM kahA jA sakatA-va na kisIpara prasanna hAta hai, na aprasanna aura na kisI prakArakI koI icchA hI rakhate hai, jisakI pUti-arnipara unakI prasannatA-aprasannatA nirbhara * nIti-virodha-: varmI dokavyavahAravataka samyak / paramAgamamA bIu bhuvanaikagum japatyanekAntaH // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA ho| ve sadA hI pUrNa prasanna rahate hai unakI prasannatAme kisI bhI kAraNane koI kamI yA vRddhi nahIM ho sktii| aura jaba pUjAapRjAse vItarAgadevakI prasannatA yA aprasannatAkA koI sambandha nahIM-vaha usakedvArA samAvya hI nahIM-taba yaha to prazna hI paidA nahI hogA ki pUjA se kI jAya, kava kI jAya, kina dravyoma kI jAya, kina mantro kI jAya aura use kauna karekauna na kara ? aura na yaha zaMkA tI kI jA sanAtI hai ki pravidhisaM pUjA karane para koI aniSTa ghaTina ho jAyagA, apavA kimI adharma-amana-pAvana manuSyake pRjA kara lenepara yaha deva nArAja h| jAganA aura usakI nArAjagI usa sapya tathA manace samAjako kinI vo kApakA bhAjana bananA paDegA, kyoMki aisI kA karane para vaha deva pInarAga hI nahIM ThaharaMgAusake vItarAga hAnese inakAra karanA hogA aura use bhI dUsara devI-devatAokI taraha rAgI-dveSI mAnanA pdd'gaa| isIma aksara loga jainiyoma kahA karate hai ki-"jaba tumhArA deva parama vItarAga hai, use pUjA-upAsanAkI koI jarUrata nahIM, kartA-hartA na honase vara kimIkA kucha detA-latA bhI nahI, tava usakI pUjA-vandanA kyo kI jAnI hai aura usase kyA natIjA hai ?" ina saba bAnoMko layameM rakhakara svAmI samantabhadra, jo ki vItarAgadevoko sabase adhika pUjAke yogya samajhate the aura svayaM bhI aneka stuti-stotro Adike dvArA unakI pUjAma madA mAvadhAna eva nanpara rahate the, apane svayaMbhUstotra meM tikhate hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAnta-vaire / tathApi te puNya-guNa-smRtirnaH punAti cittaM duritaanyjnebhyH|| arthAta-he bhagavan pUjA-vandanAsa ApakA koI prayojana nahIM hai, kyoki Apa vItarAgI hai-rAgakA aMza bhI Apake Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgakI pUjA kyoM ? AtmA me vidyamAna nahIM hai, jisake kAraNa kisIkI pUjA-vandanA se zrApa prasanna hote / isI taraha nindAse bhI ApakA koI prayojana nahIM hai koI kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usa para Apako jarA bhI kSobha nahIM sakatA, kyoki Apake AtmAse pairabhAva-dvepAza bilakula nikala gayA hai- vaha usameM vidyamAna hI nahIM hai--jisama kSobha tathA aprasannatAdi kAryAkA udbhava ho sktaa| esI hAlatamaM nindA aura stuti dono hI Apake liye samAna hai -unase ApakA kucha bhI banatA yA bigar3atA nahIM hai / yaha saba ThIka hai, parantu phira bhI hama jo ApakI pUjA-vandanAdi karata hai usakA dUsarA hI kAraNa hai, vaha pRjA-vandanAdi Apaka liya nahoM-pApako prasanna karaka ApakI kRpA sampAdana karanA yA usake dvArA Apako koI lAbha pahu~cAnA, yaha saba usakA dhyeya hI nahIM hai| usakA dhyeya hai Apake puNyaguNAkA smaraNa-bhAvapUrvaka anucintana -, jo hamAre cittako---- cidrapa AtmAkA-pApamalosa chuDAkara nimala evaM pavitra banAtA hai, aura isa taraha hama usaka dvArA apane yAnmAke vikAsako sAdhanA karate hai / isIse padya uttarArdhame yaha saiddhAntika ghopaNA kI gai hai ki 'Apaka puNya-guNAkA smaraNa hamAra pApamalasa malina AtmAko nirmala karatA hai-usake vikAsa sacamuca mahAyaka hAtA hai| yahA~ pItarAga bhagavAnaka puNya-guggoke smaraNama pApamalase malina AtmAka nirmala (pavitra) honakI jo bAta kahI gaI hai vaha bar3I hI rahamyapUrNa hai, ora umama janavamake AtmavAda, kamavAda, vikAsavAda aura upAsanAvAda-jaisa siddhAntokA bahuta kucha rahasya sUkSmarUpame manihita hai / isa vipayame maine kitanA hI spaSTIkaraNa apanI 'upAsanAtattva' aura 'siddhimopAna' jaisI pustakome kiyA hai svayambhUmtotrakI prastAtanAke 'bhaktiyoga aura stuti-prArthanAdi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA rahasya' nAmaka prakaraNase bhI pAThaka use jAna sakate hai| yahaoNpara mai sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadrane vItarAgadevake jina puNya-guNoke smaraNakI bAta kahI hai ve anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryAdi aAtmAke amAdhAraNa guNa hai, jo dravyadRSTisa saba AtmAoke samAna hone para sabakI samAna-sampatti hai aura mabhI bhavyajIva unheM prApta kara makate hai / jina pApamalona rana guNoko AcchAdita kara rakkhA hai va jJAnAvaraNAdi ATha kama hai, yogavalase jina mahAtmAone una kamamalokA dagdha karake AtmaguNokA pUrNa vikAsa kiyA hai va hI pUrNa vikasita, siddhAtmA evaM vItarAga kaha jAte hai-zeSa saba mamArI jIva avikasita athavA alpavikasitAdi dazAome hai aura ve apanI Atmanidhiko prAya. bhUle hue hai / siddhAtmAoke vikasita guNoparase va AtmaguNokA paricaya prApta karate hai aura phira uname anurAga bar3hAkara unhIM sAdhano-dvArA una guNoMkI prApti kA yAna karate hai jinake dvArA una siddhAtmAone kiyA thaa| aura isaliye va siddhAtmA vItarAgadeva Atma-vikAsake icchuka saMsArI AtmAoke liye 'AdarzarUpa' hote hai, AtmaguNoke paricayAdimeM mahAyaka honese unake 'upakArI hote hai aura usa vakta taka unake 'ArAdhya rahate hai jabataka ki unake AtmaguNa pUrNarUpase vikasita na ho jAya / imIse myAmI samantabhadrane "tata svani zreyamabhAvanAparebaMdhapravekairjinazItalaDyase (mba 50)" isa vAkyake dvArA una budhajana-zreSTho takake liye vItarAgadevakI pUjAko Avazyaka batalAyA hai jo apane ni.zreyasakI-AtmavikAsakI-bhAvanAma madA mAvadhAna rahate hai / aura eka dUsare padya 'stuti mtAtu sAdhoH' (mba0 116) meM vItarAgadevakI isa pUjA-bhaktiko kuzalapariNAmo kI heta batalAkara isake dvArA zreyomArgakA sulabha tathA svAdhIna honA taka likhA hai / mAtha hI, usI stotragata nIceke eka padyameM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgase prArthanA kyoM ? ve yogabalase ATho pApamaloko dUrakarake saMsArame na pAye jAne vAle aise paramasaukhyako prApta hue siddhAtmAo kA smaraNa karate hue apane liye tadrUpa hone kI spaSTa bhAvanA bhI karate hai, jo ki vItarAgadevakI pUjA-upAsanAkA saJcA rUpa hai - duritamalakalaMkamaSTakaM nirupamayogabalena nirdahan / abhavadabhava-saukhyavAn bhavAnbharatu mamA'pi bhvopshaantye|| mvAmI samantabhadrake ina saba vicArose yaha bhale prakAra spaSTa hojAtA hai ki vItarAgadevakI upAsanA kyo kI jAtI hai aura usakA karanA kitanA adhika Avazyaka hai| vItarAgase prArthanA kyoM ? vItarAgakI pUjAke pratiSThita hojAne para aba yaha prazna paidA hotA hai ki jaba vItarAga arhantadeva parama udAsIna evaM kRtakRtya honese kucha karate-dharate nahIM taba pUjA-upAsanAdike avasaroMpara unase bahudhA prArthanAe~ kyo kIjAtI hai aura kyoM unameM vyartha hI katRtva-viSayakA Aropa kiyA jAtA hai ?--jise svAmI samantabhadra jaise mahAn AcAryoMne bhI apanAyA hai| yaha prazna bar3A hI sundara hai aura sabhIke liye isakA uttara vAMchanIya evaM jAnaneke yogya hai / ataH isIke samAdhAnakA yahA~ prayatna kiyA jAtA hai / ____ sabase pahalI bAta isa viSayame yaha jAna lenekI hai ki icchApUrvaka athavA buddhipUrvaka kisI kAmako karanevAlA hI usakA kartA nahIM hotA balki anicchApUrvaka athavA avuddhipUrvaka kAryakA karanevAlA bhI kartA hotA hai / vaha bhI kAryakA kartA hotA hai Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samantabhadra-vicAra-dIpikA jisame icchA-buddhikA prayoga hI nahIM balki sadbhAva ( astitva ) bhI nahIM athavA kisI samaya usakA saMbhava bhI nahIM hai / aise icchAzUnya tathA buddhivihIna kartA kAryAke prAya. nimittakAraNa hI hote hai aura pratyakSarUpame tathA apratyakSarUpameM unake kartA jaDa aura cetana dono hI prakArake padArtha hA karate hai / isa viSayake kucha udAharaNa yahA~ prastuta kiye jAte hai, una para jarA dhyAna dIjiye - (1) 'yaha davADe amuka rAgakA harane vAlI hai| yahA~ davAima koI icchA nahIM aura na buddhi hai, phira bhI vaha rAgako haranevAlI hai-rogaharaNa kAryakI kartA kahI jAtI hai; kyoMki usake nimittase roga dUra hotA hai| (2) 'isa ramAyanake pramAdase mujhe nirogatAkI prApti huii|' yahA~ 'rasAyana' jar3a aupadhiyokA samUha honese eka jaDa padArtha hai, usame na icchA hai, na buddhi aura na koI prasannatA; phira bhI eka rogI prasannacittase usa rasAyanakA sevana karake usake nimittama Arogya-lAbha karatA hai aura usa rasAyanama prasannatAkA Aropa karatA huA ukta vAkya kahatA / yaha saba lAkavyavahAra hai athavA alakArakI bhASAme kahanekA eka prakAra hai / isI taraha yaha bhI kahA jAtA hai ki 'mujhe isa rasAyana yA davAI ne acchA kara diyA' jaba ki usane buddhipUrvaka yA inchApUrvaka usake zarIramaM koI kAma nahI kiyA / hA~ usake nimittase zarIrama roganAzaka tathA Arogyavardhaka kArya jarUra huA hai aura isaliye vaha usakA kAyaM kahA jAtA hai| (3) eka manupya chatrI liye jA rahA thA aura dUsarA manupya ninA chatrIka sAmanese pA rahA thaa| sAmanevAle manuSyakI dRSTi jaba chatrIgara par3I to use apanI chatrIMkI yAda AgaI ora yaha smaraNa ho pAyA ki 'maiM apanI chatrI amuka dukAnapara bhUla AyA hU~; cunaoNce vaha turanta vahA~ gayA aura apanI chatrI le Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga se prArthanA kyo ? 16 AyA aura Akara kahane lagA-- -- "tumhArI isa chatrokA mai bahuta AbhArI hU~, isane mujhe merI bhUlI huI chatrIkI yAda dilAI hai|' yahA~ chanI eka jaDavastu hai, usame bolanekI zakti nahIM, vaha kucha bolI bhI naho aura na usane buddhipUrvaka chatrI bhUlane kI vaha bAta hI sukAI hai phira bhI cUMki usake nimittame bhUlo huI chatrIkI smRtiyAdirUpa yaha saba kArya huA hai isIse alakRta bhASAme isakA AbhAra mAnA gayA hai 1 ( 4 ) eka manuSya kisI rUpavatI strIko dekhate hI usa para Asakta hogayA, taraha-taraha kI kalpanAe~ karake dIvAnA bana gayA aura kahane lagA- 'usa strIne merA mana hara liyA, merA citta curA liyA, mere Upara jAdU kara diyA | mujhe pAgala banA diyaa| cava mai bekAra hai aura mujhase usake binA kucha bhI karate - dharate nahIM banatA / parantu usa becArI strIko isakI kucha bhI khavara nahI- kisI bAta kA patA taka nahI aura na usane usa puruSake prati buddhipUrvaka koI kArya hI kiyA hai-- usa puruSane hI kahIM nA hue use dekha liyA hai, phira bhI usa strIke nimittako pAkara usa manuSya ke Atma-dopoko uttejanA milI aura usakI yaha saba huii| isase vaha usakA sArA doSa usa strIka matthe mar3ha rahA hai, jaba ki vaha usameM ajJAtabhAvase eka choTAsA nimittakAraNa banI hai, bar3A kAraNa to usa manuSyakA hI AtmadIpa thA / (5) eka dukhita aura pIr3ita garIba manuSya eka santake pAzrayame calA gayA ora vaDe bhakti-bhAva ke sAtha usa santakI sevA-zuzrUSA karane lagA | vaha sanna saMsAra-ra-bhogo virakta hai-- vairAgasampanna hai-- kisIse kucha bolanA yA kahatA nahIMsadA maunase rahatA hai / usa manuSyakI pUrva maktiko dekara pichale bhakta loga saba ga raha gaye / anI bhaktikA usakI bhakti ke Age nagaNya ginane lage aura bar3e Adara satkAra ke sAtha --- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA usa navAgantuka bhaktahRdaya manuSyako apane-apane ghara bhojana karAne lage aura usakI dUsarI bhI aneka AvazyakatAokI pUrti bar3e premake sAtha karane lage, jisase vaha suravase apanA jIvana vyatIta karane lagA aura usakA bhakti-bhAva aura bhI dina para dina bar3hane lagA / kabhI-kabhI vaha bhaktime vihvala hokara santake caraNome gira par3anA aura bar3e hI kampita svarame gir3agir3AtA huA kahane lagatA-'he nAtha | zrApa hI mujha dIna-hInake rakSaka hai, Apa hI mere annadAtA hai, Apane mujhe vaha bhojana diyA hai jisase merI janma-janmAntarakI bhUkha miTa gaI hai| Apake caraNazaraName Anese hI mai sukhI bana gayA hU~, Apane mere sAre du.kha miTA diye hai aura mujha vaha dRSTi pradAna kI hai jisase mai apaneko aura jagatko bhale prakAra dekha sakatA huuN| aba dayAkara itanA anugraha aura kIjiye ki maiM jaldI hI isa saMsArake pAra ho jaauuN|' yahA~ bhakta-dvArA santake vipayama jo kucha kahA gayA hai vaisA usa santane svecchAse kucha bhI nahIM kiyaa| usane to bhaktake bhojanAdikI vyavasthAke liye kisIse saMketa taka bhI nahIM kiyA aura na apane bhojanameMse kabhI koI prAsa hI uThAkara use diyA hai; phira bhI usake bhojanAdikI saba vyavasthA hogaI / dUsare bhakta jana svayaM hI binA kisIkI preraNAke usake bhojanAdikI suvyavasthA karanemeM pravRtta hogaye aura vaisA karake apanA ahobhAgya samajhane lge| isI taraha santane usa bhaktako lakSya karake koI khAsa upadeza bhI nahIM diyA; phira bhI vaha bhakta usa santakI dinacaryA aura avAgvisarga ( maunopadezarUpa ) mukha-mudrAdika parase svayaM hI upadeza grahaNa karatA rahA aura prabodhako prApta hogyaa| parantu yaha saba kucha ghaTita honeme usa santa purupakA vyaktitva hI pradhAna nimitta kAraNa rahA hai-bhale hI vaha kitanA hI udAsIna kyo na ho / isIse bhakta-dvArA usakA sArA zreya ukta santapuruSa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgase prArthanA kyoM ? 21 ko hI diyA gayA hai| ina saba udAharaNo parase yaha bAta sahaja hI samajhame zrA jAnI hai ki kilo kAyakA kartA yA kAraNa honeke liye yaha lAjimI ( anivArya ) athavA jarUrI nahIM hai ki usake sAthame icchA, buddhi tathA preraNAdika bhI ho, vaha usake binA bhI ho sakatA hai ora hAtA hai| sAtha ho, yaha bhI spaSTa hojAtA hai ki kimI vastuko apane hAtha uThAkara dene yA kisIko usake dene kI preraNA karakaM athavA Adeza dekara dilA denase hI koI manuSya dAtA nahIM hotA balki aisA na karate hue bhI dAtA hotA hai; jaba ki umaka nimittasaM, prabhAvase Azrayame rahanasa, samparkame Anase, kAraNakA kAraNa bananasa kAI vastu kisIko prApta hojAtI hai| aisI sthitima paramavItarAga zrIarhantAdidevome kartRtvAdi-vipayakA Aropa vyartha nahIM kahA jA sakatAbhale hI ve apane hAyasa mIdhA kisIkA koI kArya na karane ho, mAhanIya kamaka abhAvama unameM icchAkA astitva naka na ho aura na kisIko usa kAryakI preraNA yA AjJA denA hI unase banatA ho, kyoMki unake puNyasmaraNa, cintana, pRjana, bhajana, kIrtana, stavana aura ArAdhanasa jaba pApakarmokA nAza hotA hai, puNyakI vRddhi aura AtmAkI vizuddhi hotI hai jaisA ki pahale spaSTa kiyA jA cukA hai- taba phira kauna kArya hai jo aTakA raha jAya?* sabhI kAya middhiko prApta hote hai, bhaktajanokI manokAmanAeM pUrI hAtI hai aura imaliye unheM yahI kahanA par3atA hai ki 'he bhagavana ! Apake prasAdama merA yaha kArya siddha hogyaa|', jaise ki rasAyana ke prasADhasa prArogyakA prApta honA kahA jAtA hai| rasAyana auSadhi jisa prakAra apanA mevana karane vAlepara prasanna nahIM hotI aura * "pRNyaprabhAvAt ki ki na bhavati".---'pRNyake prabhAvame kyA-kyA nahI hotA' aisI lokokti bhI prasiddha hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samantabhadra-vicAra-dIpikA na icchApUrvaka usakA koI kArya hI siddha karatI hai usI taraha vItarAga bhagavAna bhI apane sevaka para prasanna nahIM hote aura na prasannatAke phalasvarUpa icchApUrvaka usakA koI kArya siddha karanekA prayatna hI karate hai| prasannatApUrvaka sevana-ArAdhanake kAraNa hI donoMme rasAyana aura vItarAgadevame--prasannatAkA Aropa kiyA jAtA hai aura yaha alaMkRta bhApAkA kathana hai| anyathA donoMkA kArya vastusvabhAvake vazavartI, saMyogokI anukUlatAko liye hue, svataH hotA hai-umameM kimIkI icchA athavA prasannatAdikI koI bAta nahIM hai| yahA~ para karmasiddhAntakI dRSTisa eka bAta aura prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki, sasArI jIva manase, vacanase va kAyase jo kriyA karatA hai usase AtmAme kampana ( halana-calana ) hokara dravyakarmarUpa pariNata hue pudgala paramANuokA Atma-praveza hotA hai, jise 'Asrava' kahate hai / mana-vacana-kAyakI yaha kriyA yadi zubha hotI hai to usame zubhakarmakA aura azubha hotI hai to azubha karmakA Asrava hotA hai / tadanusAra hI bandha hotA hai| isa taraha karma zubha-azubhake bhedase do bhAgoMme baeNTA rahatA hai| zubha kArya karanekI jisame prakRti ( svabhAva-zIlatA) hotI hai use zubhakarma athavA puNyaprakRti aura azubha kArya karanekI jisameM prakRti hotI hai use azubhakarma athavA pApaprakRti kahate hai| zubhA'zubha bhAvokI taratamatA aura kaSAyAdi parimAraNAkI tIvratA-mandatAdike kAraNa ina kamaprakRtiyome barAbara parivartana ( ulaTaphera ) athavA sakramaNa huA karatA hai / jisa samaya jisa prakArakI karmaprakRtiyoMke udayakA prAbalya hotA hai usa samaya kArya prAyaH unhIMke anurUpa niSpanna hotA hai| vItarAgadevakI upAsanAke samaya unake puNyaguNokA prema pUrvaka smaraNa eva cintana karane aura uname anurAga bar3hAnesa zubha bhAvo (kuzalapariNAmoM) kI utpatti hotI hai, jisase isa manuSya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.arwwwmar- - vItarAgase prArthanA kyoM ? 23 - kI pApapariNati chUTatI aura puNyapariNati usakA sthAna letI hai / natIjA isakA yaha hotA hai ki hamArI pApaprakRtiyokA rasa (vyanubhAga) sUkhatA aura puNyaprakRtiyoMkA rasa bar3hatA hai| pApaprakRtiyo kA rasa sUkhane aura puNyaprakRtiyoMme rasa bar3hanese 'antarAyakarma' nAmakI prakRti, jo ki eka mUla pApaprakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ( zakti-bala ) meM vighnarUpa rahA karatI hai-unhe hone nahIM detI-vaha bhagnarasa hokara nirbala par3a jAtI hai aura hamAre iSTa kAryako bAdhA pahu~cAnemeM samartha nahIM rhtii| taba hamAre bahutase laukika prayojana anAyAsa hI siddha hojAte hai, bigaDe hue kAma bhI sudhara jAte haiM aura una sabakA zreya ukta upAsanAko hI prApta hotA hai / isIse stuti-vandanAdiko iSTaphalakI dAtA kahA hai; jaisA ki tattvArthazlokavArtikAdimeM uddhRta eka prAcArya mahodayake nimna vAkyase prakaTa hai neSTa vihantu zubhabhAva-bhagna-rasaprakarSaH prbhurntraayH| tatkAmacAreNa gunnaanuraagaannutyaadirissttaarthkdaa'rhdaadeH|| jaba bhale prakAra sampanna hue stuti-vandanAdi kArya iSTa phalako denevAle hai aura vItarAgadevame kartRtva-vipayakA Aropa sarvathA amaMgata tathA vyartha nahIM hai, balki Uparake nirdezAnusAra maMgata aura sughaTita hai--ve svecchA-buddhi-prayatnAdikI dRSTise kartA na hote hue bhI nimittAdikI dRSTi se kartA z2arUra hai aura isaliye unake viSayame akartApanakA sarvathA kAntapakSa ghaTita nahIM hotA; taba unase tadvipayaka athavA aisI prArthanAoMkA kiyA jAnA bhI asagata nahIM kahA jA sakatA jo unake sampake tathA zaraName Anesa svayaM saphala hojAtI hai athavA upAsanA evaM bhakti ke dvArA sahaja-sAdhya hotI hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - vicAra - dIpikA isa viSaya meM svAmI samantabhadrakA svayaMbhU stotragata nimna vAkya khAsa taura se dhyAna meM lene yogya haisvadoSa - zAntyA vihitAtma- zAntiH zAntobiMdhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAdbhava-kleza-bhayopazAntyai zAntirjino me bhagavAn zaraNyaH // isame batalAyA hai ki ve 'bhagavAn zAntijina mere zaraNya haimai unakI zaraNa letA hU~- jinhone apane dopokI - ajJAna, moha tathA rAga-dveSa, kAma-krodhAdi vikArokI zAnti karake AtmAme paramazAnti sthApita kI he pUrNa sukha svarUpa svAbhAvikI sthiti prApta kI hai aura isaliye jo zaraNAgatoMko zAntike vidhAtA hai - uname apane AtmaprabhAva se dopokI zAnti karake zAnti-mukhakA saMcAra karane athavA unheM zAnti sukharUpa pariNata karane meM sahAyaka eva nimittabhUta hai / ata (isa zaraNAgati ke phalasvarUpa ) zAntijina mere saMsAra - paribhramaNakA anta aura sAsArika klezI tathA bhayokI samApti kAraNabhUta hove / ' 24 yahAeN zAnti - jinako zaraNAgato kI zAntikA jo vidhAtA (kartA) kahA hai usake liye unameM kisI icchA yA tadanukUla prayatnake Aropa kI jarUrata nahIM hai, vaha kArya unake 'vihitAtmazAnti' honese svayaM hI usa prakAra hojAtA hai jisa prakAra ki agnika pAsa jAnese garmIkA aura himAlaya yA zItapradhAna pradezake pAsa pahueNcanese sardIkA saMcAra athavA tadrUpa pariNamana svaya huA karatA hai aura usame usa agni yA himamaya padArthakI icchAdika-jaisA koI kAraNa nahIM par3atA / icchA to svaya eka doSa hai aura vaha usa mohakA pariNAma hai jise svaya svAmIjIne ukta stotrame "anantadopAzayavigraha " ( 66 ) batalAyA hai| doSokI zAnti Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 vItarAgase prArthanA kyoM ? - hojAnese usakA astitva hI nahIM banatA / aura isaliye devame binA icchA tathA prayatnavAlA kartRtva sughaTita hai / isI kartRtvako lakSyame rakhakara unhe 'zAntike vidhAtA' kahA gayA haiicchA tathA prayatnavAle kartRtvakI dRSTi se ve usake vidhAtA nahIM haiN| aura isa taraha kartRtva- viSayame anekAnta calatA hai - sarvathA ekAntapakSa jainazAsanameM grAhya hI nahIM hai / yahAeN prasaMgavaza itanA aura bhI batalA denA ucita jAna par3atA hai ki ukta padyake tRtIya caraNa me sAMsArika klezo tathA bhokI zAnti kAraNIbhUta honekI jo prArthanA kIgaI hai vaha jainI prArthanAkA mUlarUpa hai, jisakA aura bhI spaSTa darzana nityakI prArthanAma prayukta nimna prAcInatama gAthAme pAyA jAtA haidukkha-kho kamma-kho mamAhimaraNaM ca bohi - lAho ya / mama hou tijagabaMdhava ! tava jiNavara caraNa- maraNeNa || I isameM jo prArthanA kI gaI hai usakA rUpa yaha hai ki - 'he trijagata ke ( nirnimitta) bandhu jinadeva | Apake caraNa-zaraNa ke prasAdase mere duHkhokA kSaya, karmAkA kSaya, samAdhipUrvaka maraNa aura samyagdarzanAdikakA lAbha hove / isase yaha prArthanA eka prakAra se AtmotkarSakI bhAvanA hai aura isa bAtako sUcita karatI hai ki jinadevakI zaraNa prApta honese - prasannatApUrvaka jinadeva ke caraNoM kA ArAdhana karanese -- du.khAkA kSaya aura karmokA tayAdika mukhasAdhya hotA hai / yahI bhAva samantabhadrakI ukta prArthanAkA hai / isI bhAva ko lekara "matipravakaH stuvatA'stu nAtha (25) "bhavatu mamA'pi bhavopazAntaye" (1915) jaisI dUsarI bhI aneka prArthanAe~ kIgaI hai| parantu ye hI prArthanAe~ jaba jinendradevako sAkSAt rUpame kucha karane - karAneke liye prerita karatI huI jAna par3atI hai to ve alakRta rUpako dhAraNa kiye hue hotI rUpa yyn Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vicAra-dIpikA dhAriNI prArthanAoMke svayambhUstotragata kucha namUne isa prakAra hai 1. punAtu ceto mama nAbhinandanaH (5) 2. jina-zriyaM me bhagavAn vidhattAm (10) 3. mamArya ! deyAH zivatAtimuccaiH (15) 4. pUyAtpavitro bhagavAn mano me (40) 5. zreyase jinavRSa ! prasIda naH (75) ye saba prArthanA citta ko pavitra karane, jinazrI tathA zivasantatiko dene aura kalyANa karanekI yAcanAkA liye hue hai, Atmotkarpa evaM AtmavikAsako lakSya karake kI gaI hai,iname asaMgatatA tathA asaMbhAvya jaisI koI bAta nahIM hai-sabhI jinendradevake samparka prabhAva tathA zaraNama Anese svayaM saphala honevAlI athavA bhakti-upAsanAke dvArA sahaja-sAdhya hai-aura isaliye alaMkArakI bhASAmaM kI gaI eka prakArakI bhAvanA hI hai| vAstavame paramavItarAgadevasaM vivekIjanakI prArthanAkA artha devake samakSa apanI bhAvanAko vyakta karanA hai athavA yo kahiye ki alaMkArakI bhApAme manaHkAmanAko vyakta karake yaha prakaTa karanA hai ki 'vaha Apake caraNa-zaraNa evaM prabhAvame rahakara aura usase kucha padArtha pATha laMkara Atmazaktiko jAgRta evaM vikasita karatA huA apanI usa icchA kAmanA yA bhAvanAko pUrA karaneme samatha honA cAhatA hai| usakA yaha prAzaya kadApi nahIM hotA ki vItarAgadeva bhaktakI prArthanAse dravIbhUta hokara apanI icchAzakti evaM prayatnATiko kAmame lAte hue svaya usakA koI kAma kara dege, athavA dUsarose preraNAdikaM dvArA karA dege| aisA Azaya asaMbhAvyako saMbhAvya banAne jaisA hai aura devake svarUpasa anabhijJatA vyakta karatA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? puNya-pApakA upArjana kaise hotA hai kaise kisIko puNya lagatA, pApa car3hatA athavA pApa-puNyakA usake sAtha sambandha hotA hai, yaha eka bhArI samasyA hai, jisako hala karanekA bahutoMne prayatna kiyA hai| adhikAMza vicArakajana ima nizcaya para pahu~ce hai aura unakI yaha ekAnta dhAraNA hai ki -'dUsaroko dukha dene, dukha pahu~cAne, dukhake sAdhana juTAne athavA unake liye kisI bhI naraha dukhakA kAraNa bananese niyamata pApa hotA hai -pApakA Asrava-bandha hotA hai; pratyuta isake dUsaroko sukha dene, sukha pahu~cAne, sukha ke sAdhana juTAne athavA unake liye kisI bhI taraha sukhakA kAraNa bananese niyamataH puNya hotA hai-puNyakA Asravabandha hotA hai| apaneko dukha-gukha dene Adise pApa-puNyake bandhakA koI sambandha nahI hai| dUsarokA isa viSayame yaha nizcaya aura yaha ekAnta dhAraNA hai ki-'apaneko dukha dene-pahu~cAna Adima niyamata. puNyopAjana aura sugva dene Adise niyamata pApopArjana hotA hai-isaro ke dukha-sukhakA puNya-pApake bandhase koI sambandha nahIM hai|' svAmI samantabhadrakI dRSTima ye dono hI vicAra e pakSa nire ekAntika honese vastutattva nahIM hai, aura isaliye unhone ina donoko sadopa ThaharAte hue puNya-pApakI jo vyavasthA sUtrarUpase apane 'devAgama' me (kArikA 2 se 15 taka ) dI hai vaha bar3I hI mArmika tathA rahasyapUrNa hai / Aja isa vicAradIpikAmeM vaha saba hI pAThakoke sAmane rakkhI jAtI hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 samantabhadra-vicAra-dIpikA prathama pakSako madoSa ThaharAte hue svAmIjI likhate hai :pApaM dhruvaM pare duHkhAtpuNyaM ca sukhato yadi / acetanA'kaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 12 // 'yadi parame duHkhotpAdanase pApakA aura sukhotpAdanase puNyakA honA nizcita hai-aisA kAnta mAnA jAya to phira acaMtana padArtha aura akapAyI (vItarAgI) jIva bhI puNya-pApasa badhana cAhiye; kyoki ve bhI dUsarome gugva-dukhakI utpattike nimittakAraNa hote hai| ___ bhAvArtha-jaba paramaM mukha-dukhakA utpAdana hI puNya-pApakA eka mAtra kAraNa hai to phira dRdha-malAI tathA viSa-kaNTakAdika acaMtana padArtha, jo dUsaroke nukha-dukhaka kAraNa banate hai, puNyapApake bandhakA kyo nahI? parantu inheM koI bhI puNya-pApake bandhakartA nahIM mAnatA ---koTA pairame cubhakara dUsareko dukha utpanna karatA hai, itane mAtrasa use koI pApI nahIM kahatA aura na pApaphaladAyaka karmaparamANu hI usase pAkara cipaTate athavA bandhakA prApta hote hai| isI taraha dava-malAI bahutoko Ananda pradAna karate hai, parantu unake isa Anandase dRdha-malAI puNyAtmA nahIM kahe jAte aura na uname puNya-phaladAyaka karma-paramANuokA aisA koI praveza athavA sayoga hI hotA hai jisakA phala unhe (dUdhamalAIko) vATako mAMganA pdd'e| isase ukta rakAnta siddhAnta spaSTa madopa jAna par3atA hai| ___ yadi graha kA jAya ki cetana hI bandhake yogya hote hai acetana nahIM, to phira kapAga-rahita vItarAgiyoke vipayame Apattiko kaise TAlA jAgA? va bhI aneka prakArase dUsaroke dukha-sukhake kAraNa banate hai| udAharaNa ke taura para kisI munukSuko munidIkSA dete hai to usake aneka sambandhiyoko dukha pahu~catA hai| ziSyoM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? 26 tathA janatAko zikSA dete hai to usase una logoMko sukha milatA hai / pUrNa sAvadhAnI ke sAtha IryApatha zodhakara calate hue bhI kabhI kabhI dRSTipathase bAharakA koI jIva acAnaka kUTakara paira tale A jAtA hai aura unake usa pairase dabakara marajAtA hai / kAyotsargapUrvaka dhyAnAvasthA meM sthita hone para bhI yadi koI jIva tejI se ur3A calA Akara unake zarIrase TakarA jAtA hai aura mara jAtA haiM to isa taraha bhI usa jIvake mArga meM bAdhaka honameM ve usake dubake kAraNa banate hai / aneka nirjitakapAya RddhidhArI vItarAgI sAdhuke zarIra ke sparzamAtra athavA unake zarIra ko sparza kI huI vAyuke lagane se hI rogIjana niroga hojAte hai aura yatheSTa mukhakA anubhava karate hai / aise aura bhI bahutase prakAra hai jiname va dusaroke sukha-dukhake kAraNa banate hai / yadi dUsaroke mukha- dukhakA nimitta kAraNa bananese hI AtmAme puNya-pApakA sava-bandha hotA hai to phira aisI hAlata me ve kaSAya-rahita sAdhu kaise puNyapApake bandhanase baca sakate hai ? yadi ve bhI puNya-pApake bandhaname par3ate hai to phira nirbandha athavA mokSakI koI vyavasthA nahIM bana makatI, kyoki bandhakA mUlakAraNa kaSAya hai| kahA bhI hai"kaSAyamUlaM sakalaM hi bandhanam / " " sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte sa bandha / " aura isaliye kaSAyabhAva mokSakA kAraNa hai / jaba akaSAyabhAva bhI bandhakA kAraNa ho gayA taba mokSake lie koI kAraNa nahIM rahatA / kAraNake abhAva kAryakA abhAva ho jAnese mokSakA abhAva ThaharatA hai / aura mokSa ke abhAva meM bandhakI bhI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, kyoMki bandha aura mokSa jaise sapratipakSa dharma parasparame vinAbhAva sambandhako liye hote hai- ekake binA dUsarekA astitva bana nahIM sakatA, yaha bAta prathama lekhame bhale prakAra spaSTa kI jA cukI hai / hai / jaba banthakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI taba puNya-pApake Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 samantabhadra - vicAra - dIpikA bandhakI kathA hI pralApamAtra ho jAtI hai / ataH cetana prANiyoM kI dRSTise bhI puNya-pApakI ukta ekAnta-vyavasthA sadoSa hai / yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki una kapAya jIvoMke dUsaro ko sukha-dukha pahueNcAne kA koI saMkalpa yA abhiprAya nahIM hotA, usa prakAra kI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSaya me unakI koI Amanti hI hotI hai, isaliye dUsaroke sukha-dukhakI utpattime nimittakAraNa honese ve bandhako prApta nahIM hote, to phira dUsaroMme duHkhotpAdana pApakA aura sukhotpAdana puNyakA hetu hai, yaha kAnta siddhAnta kaise bana sakatA hai ? - abhiprAyAbhAvake kAraNa anyatra bhI dukhotpAdana se pApakA aura sukhotpAdana se puNyakA bandha nahIM ho sakegA, pratyuta isake virodhI abhiprAya ke kAraNa duHkhAtpattima puNyakA aura sukhotpatti se pApakA bandha bhI hosakegA / jaise eka DAkTara sukha pahu~cAne ke abhiprAya se pUrNasAvadhAnIke sAtha phor3ekA oNparezana karatA hai parantu phor3eko cIrate samaya rogIko kucha anivArya duHkha bhI pahu~cAtA hai, isa duHkhake pahu~canese DAkTarako pApakA vandha nahIM hogA itanA hI nahIM, balki usakI duHkhavirodhanI bhAvanAke kAraNa yaha duHkha bhI puNya bandhakA kAraNa hogA / isI taraha eka manuSya kaSAyabhAvake vazavartI hokara dukha pahu~cAne ke abhiprAyase kimI kubar3eko lAta mAratA hai, lAtake lagate hI acAnaka usakA kubar3Apana miTa jAtA hai aura vaha sukhakA anubhava karane lagatA hai, kahAvata bhI haiM - "kubar3e guNa lAta laga gaI" --to kubar3e ke isa sukhAnubhavase lAta mArane vAleko puNyaphalakI prApti nahIM ho sakatI - use to apanI sukhavirodhinI bhAvanAke kAraNa pApa hI lagegA / ata prathamapakSa vAlokA yaha ekAnta siddhAnta ki 'paramaM sukha-dukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu hai' pUrNatayA sadopa hai, aura isaliye use kisI taraha bhI vastutattva nahIM kaha sakate / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? 31 aba dUsare pakSako dUSita ThaharAte hue AcArya mahodaya likhate hai puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munividvAMstAbhyAM ya jyAnimittataH // 63 // 'yadi apane dukhotpAdanase puNyakA aura sukhotpAdanase pApakA bandha dhruva he - nizcitarUpase hotA hai aisA ekAnta mAnA jAya, to phira vItarAga (kapAyarahita ) aura kidvAna munijana bhI puNya-pApase ba~dhane cAhiye, kyoki ye bhI apane sukha-dukhakI utpatti ke nimittakAraNa hote hai / ' bhAvArtha- vItarAga aura vidvAna munika trikAla - yogAdike anuSThAna dvArA kAyaklezAdirUpa du.khakI aura tattvajJAnajanya saMtopalakSaNarUpa sukhakI utpatti hotI hai / jaba apaname 'dukha-sukha ke utpAdanase hI puNya-pApa ba~dhatA hai to phira ye akaSAya jIva puNya-pApake bandhanase kaise mukta raha sakata hai? yadi inake bhI puNyapApakA dhruva bandha hotA hai to phira puNya-pApake abhAvako kabhI avasara nahI mila sakatA, aura na koI mukta honeke yogya ho sakatA hai - puNya-pAparUpa dono bandho ke abhAva ke binA mukti hotI hI nahIM / aura mukti ke binA pandhanAdikakI bhI koI vyavasthA sthira nahI raha sakatI, jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai| yadi puNya-pApake abhAva binA bhI mukti mAnI jAyagI to sasRtike--- sasAra athavA sAMsArika jIvana ke -- abhAvakA prasaMga AegA, jo puNya-pApakI vyavasthA mAnanevAloM meM se kisIko bhI iSTa nahIM hai / aisI hAlata meM Atma-sukha-dukha ke dvArA pApa-puNyaka vandhanakA yaha ekAnta siddhAnta bhI sadoSa hai / yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki apane dukha mukhakI utpatti hone para bhI tattvajJAnI vItarAgiyoMke puNya-pApakA bandha isa liye Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 samantabhadra-vicAra-dIpikA nahIM hotA ki unake dukha-sukhake utpAdanakA abhiprAya nahIM hotA, vaisI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSayame Asakti hI hotI hai, to phira isase to anekAnta siddhAntakI hI siddhi hotI haiukta ekAntakI nahIM / arthAt yaha natIjA nikalatA hai ki abhiprAyako liye hue dukha-sukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu hai, abhiprAyavihIna dukha sukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu nahIM haiM / ata ukta dono ekAnta siddhAnta pramANa se bAdhita hai, iSTake bhI viruddha par3ate hai, aura isaliye ThIka nahI kahe jA sakate / ina Apattiyo se bacane Adike kAraNa jo loga dono ekAntoko aMgIkAra karate hai, parantu syAdvAda ke siddhAntako nahIM mAnate - apekSA anapekSAko svIkAra nahIM karate - athavA avAcyataikAntakA avalambana lekara puNya-pApakI vyavasthAko 'avaktavya' batalAte hai unakI mAnyatA me "virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAda - nyAya - vidviSAm / zravAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate / / " isa kArikA (naM0 64) ke dvArA virodhAdi dUSaNa deneke anantara, svAmI samantabhadrane sva- parastha sukha - duHkhAdikI dRSTise puNya-pApakI jo samyak vyavasthA zrarhanmatAnusAra batalAI hai usakI pratipAdaka kArikA isa prakAra hai| :-- vizuddhi-saMklezAGga N cet sva- parasthaM sukhA'sukham / puNya-pApAsravau yuktau na ced vyarthastavA'rhataH // 65 // isameM batalAyA hai ki -- 'arhantake mata meM sukha-dukha Atmastha ho yA parastha - apaneko ho yA dUsareko - vaha yadi vizuddhikA aMga hai to usa puNyAsravakA, saMklezakA aMga hai to usa pApAsravakA hetu hai, jo yukta hai-- sArthaka athavA bandhakara hai - aura yadi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? 33 vizuddhi tathA saMkleza donoM se kisIkA aMga nahIM hai to puNyapApameMse kisIke bhI yukta prAstravakA-bandha-vyavasthApaka sAmparAyika zrAsravakA-hetu nahIM hai / (bandhA'bhAvake kAraNa) vaha vyartha hotA hai-usakA koI phala nhiiN| ___ yahA~ 'saMkleza' kA abhiprAya Arta-raudradhyAnake pariNAmase hai--"Arta-raudra-dhyAnapariNAmaH saMklezaH" aisA akalaMkadevane 'aSTazatI' TIkAmeM spaSTa likhA hai aura zrIvidyAnandane bhI use 'aSTasahasrI' meM apanAyA hai / 'saMkleza' zabdake sAtha pratipakSarUpase prayukta honeke kAraNa 'vizuddhi' zabdakA abhiprAya 'saMklezA'bhAva' hai ("tadabhAvaH vizuddhiH" ityakalaMka:)-usa kSAyikalakSaNA tathA avinazvarI paramazuddhikA abhiprAya nahIM hai jo niravazeSa-rAgAdike abhAvarUpa hotI hai-usa vizuddhime to puNyapApabandhake liye koI sthAna hI nahIM hai / aura isaliye vizuddhikA Azaya yahA~ Arta-raudradhyAnase rahita zubhapariNatikA hai| vaha pariNati dharmyadhyAna tathA zukladhyAnake svabhAvako liye hue hotI hai / aisI pariNati ke honepara hI AtmA svAtmAme---svasvarUpamesthitiko prApta hotA hai, cAhe vaha kitane hI aMzome kyo na ho| isIse akalakadevane apanI vyAkhyAme, isa saMklezAbhAvarUpa vizuddhiko "AtmanaH svAtmanyavasthAnam" rUpasa ullikhita kiyA hai| aura isase yaha natIjA nikalatA hai ki ukta puNya-prasAdhikA vizuddhi AtmAke vikAsamaM sahAyaka hotI hai, jaba ki saklezapariNatime AtmAkA vikAsa nahIM bana sakatA-vaha pApa-prasAdhikA honese aAtmAke adhaHpatanakA kAraNa banatI hai| isI liye puNyako prazasta aura pApako aprazasta karma kahA gayA hai| vizuddhike kAraNa, vizuddhi ke kArya aura vizuddhike svabhAvako 'vizuddhiaMga' kahate hai| isI taraha saMklezake kAraNa, saMklezake kArya tathA svabhAvako saMklezAGga'kahate hai / sva-para-sukha-duHkha yadi vizu Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 samantabhadra-vicAra-dIpikA dviaMgako liye hue hotA hai to vaha puNya-rUpa zubha-bandhakA aura saMklezAGgako lie hue hotA hai to pApa-rUpa azubhabandhakA kAraNa hotA hai, anyathA nahIM / tatvArthasUtrameM, "mithyAdarzanA'viratapramAdakaSAyayogA bandhahetavaH' isa sUtrake dvArA mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya-yogarUpase bandhake jina kAraNoMkA nirdeza kiyA hai ve saba saMklezapariNama hI haiM, kyoMki Arta-raudradhyAnarUpa pariNAmoke kAraNa honese 'saMklezAGga' me zAmila hai; jaise ki hisAdi-kriyA saMklezakArya honese saklezAGgame garbhita hai / ataH svAmI samantabhadrake isa kathanase ukta sUtrakA koI virodha nahIM hai / isI taraha 'kAyavADmanaHkarma yogaH', 'sa zrAsravaH', 'zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya' ina tIna sUtroke dvArA zubhakAyAdi-vyApArako puNyAsravakA aura azubhakAyAdi-vyApArako pApAkhavakA jo hetu pratipAdita kiyA hai vaha kathana bhI isake viruddha nahIM par3atA; kyoMki kAyAdi-yogake bhI vizuddhi aura saklezake kAraNa-kArya-svabhAvake dvArA vizuddhitva-saMklezanvakI vyavasthiti hai / saMklezake kAraNa-kArya-svabhAva Upara batalAe jA cuke hai; vizuddhike kAraNa samyagdarzanAdika haiM, dharmyadhyAna tathA zukladhyAna usake svabhAva hai aura vizuddhipariNAma usakA kArya hai| aisI hAlatameM sva-para-duHkhakI hetubhUta kAyAdi-kriyAe~ yadi saMkleza-kAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI hai to ve saMklezAGgatvake kAraNa, viSabhakSaNAdirUpa kAyAdikriyAAkI taraha,prANiyoM ko azubhaphaladAyaka pudgaloMke sambandhakA kAraNa banatI hai; aura yadi vizuddhi-kAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI hai to vizuddhathaGgatvake kAraNa, pathya AhArAdirUpa kAyAdi kriyAoMkI taraha, prANiyoke zubhaphaladAyaka pudgaloke sambandhakA kAraNa hotI hai / jo zubhaphaladAyaka pudgala hai ve puNyakarma hai,jo azubhaphaladAyaka pudgala hai ve pApakarma hai, aura ina puNya-pApa-karmoke aneka bheda Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? haiN| isa prakAra saMkSepase isa kArikAmeM saMpUrNa zubhA'zubharUpa puNyapApa-karmoke Astrava-bandhakA kAraNa sUcita kiyA hai| isase puNyapApakI vyavasthA batalAneke liye yaha kArikA kitanI rahasyapUrNa hai, ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai / ___sArAMza isa saba kathanakA itanA hI hai ki sukha aura dukha donoM hI, cAhe svastha ho yA parastha-apaneko hoM yA dUsaroMkokathaMcit puNyarUpa prAsrava-bandhake kAraNa hai, vizuddhike aMga honese; kathaMcit pAparUpa Asrava-bandhake kAraNa hai, saMklezake aMga honese; kathaMcit puNya-pApa ubhayarUpa prAsrava-bandhake kAraNa hai, kramArpita vizuddhi-saMklezake aMga honese; kathaMcit avaktavyarUpa hai, sahArpita-vizuddhi-saMklezake aMga honese| aura vizuddhi-saMklezakA aga na hone para donoM hI bandhake kAraNa nahIM hai| isa prakAra naya-vivakSAko lie hue anekAntamArgase hI puNya-pApakI vyavasthA ThIka baiThatI hai-sarvathA ekAntapakSakA Azraya lenese nahIM / ekAnta pakSa sadoSa hai; jaisAki Upara batalAyA jAcukA hai aura isaliye vaha puNya-pApakA samyak vyavasthApaka nahIM ho sktaa| mahAvIra priMTiGga sarvisa, 1 ansArI roDa, dariyAgaja, dehlii| mudraka-sUrya priMTiga varksa, dehalI / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmaMdirake pratyupayogI prakAzana (1) samAdhitantra aura iSTopadeza - zrIpUjyapAdAcAryakI pradhyAtma-viSayaka do anUThI kRtiyA, saMskRta-hindI TIkAbhose alakRta tathA mukhtArazrI prastAvanAye bhUSita ( nayA saskararaNa) pRSTha 352, sajilda 3) (2) jaina grantha- prazasti-saMgraha - saMskRta aura prAkRtake 171 aprakAzita thokI prazastiyokA magalAcaraNa sahita apUrva sagraha, upayogI 11 pariziSTo, DAkTara e ena upAdhyAya ema. e. ke 'prAkkathana' aura pa0 paramAnanda zAstrIkI itihAsa - sAhitya - viSayaka paricayako liye hue 116 pRSTha kI prastAvanAse bhUSita / pRSTha 416, sajilda 4 ) (3) svayambhUstotra - samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorake viziSTa hindI anuvAda, chandaparicaya, samantabhadra - paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita 2) (4) stutividyA - svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoko jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArako mahatvakI prastAvanA se alakRta, sundara jilda - sahita 211) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa - pacAdhyAyIke kartA kavi rAjamallakI sundara prAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda - sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhUSita 811) (6) yuktyanuzAsana ---tattvajJAna se paripUrNa samantabhadrakI prasAdhAraNakRti, jisakA abhItaka hindI anuvAda nahI huA thA / mukhtAra zrIjugalakizorake viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alakRta 11) (7) satsAdhu - smaraNa - magalapATha - zrIvIra - varddhamAna aura unake bAdake 21 mahAn AcAryoMke 137 puNya smaraNokA mahatvapUrNa sagraha, sayoka mukhtAra zrI jugalakizorake hindI anuvAdAdi sahita 11) (8) sevAdharma-dharmake marmako samajhAnevAlA mukhtArazrIkA uttama nibandha mU0 ) / / pracArake liye yaha tathA agalI pustaka 7) pratizata (6) parigrahakA prAyazcitta - mukhtAra zrIkA rUpa me zikSAprada santavacanoko liye hue pUrva nibandha, pariziSTake -) | Page #40 -------------------------------------------------------------------------- _