Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ श्री संखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
RIT
પં. શ્રી મણિવિજયજી ગણિવર ગ્રન્થમાલા નં. ૧૩ દેવપૂજાદિ ધમ પ્રતિપાદન કરનાર
| શ્રી જ છે
IIII
IIIIIIIII
રત્નચંડ રાજાની કથા
|IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
HILLI
IIIII;
પરમપૂજય આચાર્યદેવ શ્રી વિજય કુમુદસૂરીશ્વરજી મહારાજ શ્રીના
સદુપદેશથી છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર માસ્તર ન્હાલચ દ ઠાકરની પ. મણિવિજયજી ગ્રંથમાલીના કાર્ય વાહક
મુ. લીચ ( વાયા મહેસાણા )
IF |
મૂલ્ય ૧-૮-૦
મૂલ્ય ૧-૮-૦
|| LE
TILIPIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIIIIIIIIIIII
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. મણિવિજયજી ગણિવર ગ્રન્થમાલા ન. ૧૩ દેવપૂજાદિ ધર્મ પ્રતિપાદન કરનાર
શ્રી
રત્નચૂડ રાજાની ક્થા
પરમપૂજ્ય આચાય દેવ શ્રી વિજય કુમુદસરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના સદુપદેશથી
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર. માસ્તર ન્હાલચંદ યાકરશી
૫. મણિવિજયજી ગ્રથમાલાના કાર્યવાહક સુ, લીચ (વાયા મહેસાણા )
સ. ૨૦૦૬
, કિ.રૂ. ૧-૮-૦ I પ્રત ૧૨૫૦ મુદ્રકઃ જયંતિ ઘેલાભાઇ દલાલ, વસંત પ્રિ. પ્રેસ, ઘીકાંટારા ઘેલાભાઈની વાડી, અમદાવાદ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના આ રત્નચૂડ રાજાનું ગુજરભાષામાં ઉતારેલ ચરિત્ર પરમ પૂજ્ય પં. મણિવિજયજી ગણિવર ગ્રંથમાલાનું ૧૩ મું પુસ્તક આ છે. પૂજ્યપાદ શ્રી દેવેન્દગણિવર ઉ ૫. પા. શ્રી નેમિચન્દ્રસૂરીશ્વરજીએ બારમા સૈકામાં પ્રાકૃત ભાષામાં ભવ્ય જીના હિતાર્થે રચેલ અપૂર્વ રસમય ચરિત્ર ખંભાત તાડપત્રીય ભંડારમાં પૂ. પા. આચાર્યદેવ શ્રી વિજયકુમુદસૂરીશ્વરજી મહારાજના જોવામાં આવ્યું. તેની રચના ભવ્ય જીવને બહુ લાભદાયિ હોવાથી તે પુસ્તક મૂલસ્વરૂપે પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રગટ કરવામાં આવ્યું. આ અપૂર્વ રસમય ચરિત્રને લાભ પ્રાકૃત ભાષા નહિ જાણનાર વર્ગને આપવા માટે તેને ગુજ૨ અનુવાદ થાય તે સારું, તેથી આ ચરિત્રનું ગુજરાતી અવતરણ કરવામાં આવ્યું છે. આ ચરિત્રને વિષય દેવપૂજા સમ્યકત્વાદિક ધર્મને છે. ભાવથી કરેલ જીનેશ્વરદેવની પૂજા જમ્બર આત્મવિકાશ કરાવનાર છે. તે આ ચરિત્રથી બકુલ માળી તથા તેની સ્ત્રી પદ્મણિના દષ્ટાન્તથી પ્રતિપાદન કરેલ છે; બકુલ માળી કલિંગદેશના કંચનપુર નગરનો વાસી હતા. કંચનપુરમાં પ્રથમ તીર્થકર શ્રી રાષભદેવસ્વામિનું મહાન સુંદર ચિત્ય હતું. ચિત્ર માસમાં ત્યાં ભારે ઓચ્છવ થયે. નગરજનેએ તે ઓચ્છવને લાભ લેવા મેળારૂપે એકઠા થઈ મહાન નાટ્યમહોત્સવ ઉજ. આ પ્રસંગ ઉપર તેમાં બકુલ માળી પણ બીજા માળીઓ સાથે પોતાના બગીચાના ફુલોના હાર, ગજરા, પુપના ડાસા ભરી પોતાની સ્ત્રી પદ્મણિ સાથે ત્યાં આવી પહોંચ્યા. ઓચછવ પૂર્ણ થયે અન્ય માળીઓ નગરમાં ચાલ્યા ગયા. બકુલ માળી વિચાર કરવા લાગ્યું કે આજ ઓચ્છવને દિવસ હોવાથી પ્રભુનાં દર્શન કરી ઘરે જાઉં, તેથી પિતાની સ્ત્રી સાથે દેરાસરના પગથીએ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ચડયો, ત્યાં આદિનાથપ્રભુના દર્શને તેનું ચિત્ત શાન્તરસમય બન્યું. અને વિચાર આવ્યું કે આ તરણતારણ પ્રભુના દર્શન કરવા આવ્યા તે મેં બહુ સારૂ કર્યું. તમામ દુ:ખોને દૂર કરનાર અને સુખસંપત્તિને પમાડનાર આ દેવની મૂર્તિ અલૌકિક આકૃતિને ધારણ કરનાર છે. શ્રીમન્તવગે. અત્રે આવી સોનારૂપા હીરામેતી અને પુપમાળાઓએ કરી પ્રભુની જે ભક્તિ કરેલ છે તે યથાર્થ છે. તે પુણ્યવતોને હું ધન્યવાદ આપું છું, તેઓની લક્ષમી પણ સફળ છે, હું તો પામરપ્રાણું છું, તેવી ઋદ્ધિસિદ્ધિવાળો નથી. પરંતુ મારા ડાલામાં સુંદર પુપમાળા વેચાયા વિનાની પડી છે, તે પ્રભુને ચડાવી દઈ કૃતાર્થ બનું. અને આ પ્રભુને ક્રમે ક્રમે મારી વાડીમાં નિપજતા એક લાખ પુષ્પ ચડાવી એક માસ સુધી ભક્તિ કરે. જેથી આ દુઃખમય સંસારને વિસ્તાર થાય. આવા સુંદર વિચારે તે તન્મય બન્ય, અને પિતાની સ્ત્રી પદ્મણિએ કહ્યું કે, મને પણ આ વિચાર આવ્યો હતો. માટે વિના વિલંબે આ કાર્ય કરો. તેથી બન્ને જણ પ્રભુ પાસે પહોંચી બહુ જ હર્ષથી પાડલાપુની તે શ્રેષ્ઠ માળા પ્રભુને ચડાવી સ્તુતિ કરવા લાગે અને દેરાસરમાં શ્રાવકજને સમક્ષ લાખ પુલપિ ચડાવવાનો અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. શ્રાવકજનેએ તેનું બહુ અનુમોદન કરી ધન્યવાદ આપે. પદ્મણિ પણ છેવટ પ્રભુદશન કરી બને જણ પિતાને ઘેર જવા નીકળ્યાં રસ્તામાં આ કાર્યના વિચારે ચડતા બન્યા. ઘરે પહોંચીને પણ આજે સોનાને સૂર્ય ઉગ્યો, આ જન્મ સફલ થયે, મારા જેવા પામરને દેવપૂજા કરવાનું કાર્ય સૂઝી આવ્યું તે પૂર્યોદયની નિશાની છે, એમ ચઢતા પરિણામે રહ્યા. એક મહિનામાં દરરોજ વધતા પરિણામે લાખ પુષ્પ ચડાવ્યાં,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
અને છેવટે મહાન પૂન્ન વિધાન ક§. પદ્મણિએ એક સુંદર તિલક બનાવરાવી પ્રભુને બહુ હર્ષીદાસથી ચડાવ્યું, અને પેાતાને ધન્ય માનવા લાગી. આ વિધાનથી તે બન્નેજણે મહાન પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય બાંધ્યું અને ભગ્નિક ભાવે મનુષ્ય આયુષ્ય બધી લીધું, અને તેજ ભવમાં પુત્રાદિ પરિવાર તથા લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થઇ. પ્રભુપૂજાના રંગ જીઈંગી પય ત સ્થિર થયા, તે બન્ને પોતાનું આયુષ્ય પુરૂ કરી બકુલ માળીના જીવ ગજપુરનગરના રાજા કનકસ્થના પુત્રો તિલક સુંદરી થઇ. એકાગ્રચિત્તે વધતા પરિણામે પ્રભુપુજા કરવાથી તે બન્નેના આત્મવિકાશ ન્યાયપ્રિયતા એવા જમ્બર થયા કે જન્મથી જ ઉદારતા, ગંભીરતા, શુરવીરતા વિગેરે ગુણા તેમને વર્યા. પ્રભુ ગુણ ઓળખીને પુજક જો ચડતાભાવે યથાશકિત પ્રભુ સેવા કરે તે અનાદિકાલના કમ મળને દૂર કરી,આત્માને પવિત્ર બનાવે છે. પણ તેની સાથે સરત એ છે કે ગુણાનુરાગ અની, પ્રભુ ગુણમાં તન્મય ખનવું જોઇએ. તમામ કર્મ પ્રભુપૂજાથી પાતળા બની જઈ, વિઘ્ના દૂર ભાગી જતાં પુણ્યના વાસ થઈ જાય છે. આ જગતમાં તે કિતિને વરે છે, અને પરલેાકમાં પણ દેવપણું રાજપુત્રપણું કે—સમૃદ્ધ કૃષિ પુત્રપણું વિગેરે મળે અને ધર્મોની પ્રાપ્તિ થતાં છેવટ મેક્ષની પ્રાપ્તિ થઇ જાય છે.ક્ષુદ્રજીવા આ વસ્તુસમજી શકતા નથી, તેથી દુઃખ દારિદ્રથી પીડા પામી. આ અનન્તા સંસારમાં ભમ્યા કરે છે. સુખનું કારણ વીતરાગ ભાષિત ધમ છે. તેમાં પ્રથમમાં પ્રથમ દેવપૂજા છે, તે આચરવાથી આલેક પરલેાક સુખી અને છે, અને છેવટે શાશ્વતસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે એકાગ્રચિત્તે અનન્તગુણી પરમાત્માની પૂજા દુનિયાની
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુગ્ધા ભુલી જઇ પ્રસન્ન ચિત્ત કરૂ એમ આત્માને કેળવી, કરવા લાગે તે રત્નચૂડની માફક આખાદિવાળા બને છે. રત્નચૂડ રાજા તપસ્વી મહાન અતિશયવાળા સુરપ્રભમુનોશ્વરના સમાગમથી સમ્યકત્વને પામ્યા, અને તેને તિલકસુંદરી, સુરાન દા, રાજહંસી, પદ્મશ્રો અને રાજશ્રી, આ પાંચ પુણ્યશાલિ રાજકન્યાએ તેને વરી. તે પાંચેના માતાપિતા અને પેાતાના માતાપિતાને પણ જૈનધમ પમાડી, વ્રતમાં જોડી, મે ક્ષમા માં સહાયભૂત બન્યા, મહાન પુણ્યાયે તમામ વિદ્યાધરને ઉપરી રાજા બન્યા. તેને આકાશગામિતિ, વૈક્રિયલબ્ધિ, પદાનુસારિણીલબ્ધિ વિગેરે વિદ્યાથી પેાતાના પરિવારને વૈતાઢચ પત તથા મેરૂપ તના શાશ્વતા ચૈત્યાની પણ યાત્રા કરાવી. તેને ચિંતામણિ રત્ન પણુ દેવાએ અણુ કર્યું, તેથી તી યાત્રા લેાકેાપકાર વિગેરે સુકાયે કરી શકયા, અને ઘણા લેાકેાને જૈનધમ પમાડયેા. આ સવમાં અન્તરાય કના ઉય હૈાવાર્થ, દીક્ષા ગ્રહણ કરી ન શકયા, પણ દેશવિરતિને ધારણ કરી બારે વ્રતાને ઉલ્લાસ ભાવે પાળવા લાગ્યા. ધર્મની પ્રભાવના કરી અંતે બારમા દેવલે કે રત્નચૂડના જીવ અચ્યુતઈંદ્ર અન્યા. ત્યાં દેવલાકના સુખ લાગવી ચવીને મહાવિદેહમાં ચક્રવતી રાજા થઇ ચારિત્ર સ્વીકારી કર્મ ક્ષય કરી, શાશ્વતા મેક્ષ સુખને તે પામ્યા.
આ ચરિત્ર પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી ગૌતમગણુધરદેવે શ્રેણિક મહારાજા પાસે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સ ંક્ષેપથી દેવેન્દ્રગણીએ અવાન્તર પ્રસ’ગાગત અનેક કથાઓ કહેવાથી બહુ રસમય રચી અને અનેક તત્વજ્ઞાનના વિષયેાને પ્રકાશ કરનાર આ ચરિત્ર અન્ય કથાની સક્ષેપ અનુક્રમણિકા નીચે મુજખ છે,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ટ
પૃષ્ઠ ક્ષેમંકર સોનીની કથા ૨૯ શ્રીશાન્તિનાથના પૂર્વભ૧૧૧ ઘુવડ કથા
૪૫ વૈતાઢય પર્વતનું સ્વ૫ ૧૩૦ જક્ષ કથા
૫૫ રાજશેખર રાજકથા ૧૪૦ સમપ્રભ કથા ૫૭ દાન ઉપર રાજશ્રી દેવદ્રવ્ય ભક્ષણ ઉપર
ની પૂર્વભવ કથા ૧૭૬ કેશવની કથા ૬૮ શીલ ઉપર પદ્મશ્રીની કથા ૧૮૦ સુરતેજ કુમાર કથા ૭૫ સતી મદનશ્રીની કથા ૧૮૩ વજા પાણિયક્ષ કથા ૮૦ વિષJશ્રીની કથા ૧૮૫ શ્રી શાંતિનાથ મંદિર તપ ઉપર રાજહંશની કથા ૧૮૭ વર્ણન તથા ઇતિહાસ ૮૨ ભાવના ઉપર સુરાનંદકથા ૧૯૩ સુરપ્રભ મુનિને
કર્મબંધ ઉપર અમરસેન પૂર્વ વૃત્તાંત ૯૩ મિત્રાનંદની કથા ૧૯૬ રાજકન્યા કથા ૧૦૨ રત્નચૂડ શાસનપ્રભાવના વિદ્યાધર કથા ૧૦૩
વર્ણન ૨૨૨
પ્રશસ્તિ ખ્યાન ૨૨૬ આ ગ્રંથ મુદ્રિત કરવામાં શ્રી ખેરવા (તા. મહેસાણા) જૈનસંઘે જ્ઞાનખાતામાંથી રૂ. ૫૦૦) તથા શ્રી કડી જૈન સંઘે જ્ઞાનખાતામાંથી રૂ. ૪૦૦) ની મદદ કરેલી હેવાથી તેઓને આભાર માનવામાં આવે છે. તથા આ ગ્રંથને ગુર્જર ભાષામાં બનાવનાર પ્રાતઃસ્મરણીય પૂજ્યપાદ પરોપકારી આચાર્ય દેવશ્રી વિજયકુમુદસૂરીશ્વરજી મહારાજને જેટલે ઉપકાર માનીએ તેટલે ઓછો છે. ભવ્યાત્માઓ આ ગ્રંથને વાંચી વિચારી આત્મશુદ્ધિ કરે એવી અભિલાષા રાખી વિરમું છું. પંન્યાસ શ્રી. મણિવિજયજી ગણિવર
ગ્રંથમાલાના કાર્યવાહક માસ્તર હાલચંદ ઠાકરશીભાઈ
મુ. લીંચ (વાયા મહેસાણા)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર
શુજ
પૃષ્ટ
૫
લીટી ૨૪
A
૮ ૧૧ ૧૩ ૨૫ ર૭ ૩૦ ૪૮
૧૧
૪ ૧૧
૮ ૩ ૨૩ ૨૭
અશુદ્ધ સ્વર્ગરૂપીમેક્ષને ગુર્ગનુરાગી દુર્ગણથી પૂજા જેણના અને જટાઓની ડિટીઆવાળી થઈ નહિ મધુવચને આવે છે
સ્વર્ગમાક્ષને ગુણાનુરાગી દુર્ગુણથી પૂજા જેણીના જટાઓને ડિંટીવાળા થઈ મધુર વચને આવેલ છે
૭૬
૨૦
એના
એવા
^ &
૮૫
૩
જ
૮૮ ૯૧
૧૩ ૧૯
મલ્કત ખરચી પાપ રટણે કરી સહિત અસપૃશ. શત્રુપણાને તરવા મુનીશ્વરે વિધાઓ દેવાએ દેવો
મરત ખરો પાપ પંજો કરી રહિત અસદશ શત્રુપણુએ તરવાર મુનીશ્વર વિધાનોએ
૧૧૬ ૧૪ ૧૧૭ ૧૨ ૧૧૯ ૬ ૧૧૯ ૭ ૧૨૯ ૫
*
દેવ
દુ:ખ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રણ લીટી ૧૩૦ ૧૫ ૧૩૦ ૧૮ ૧૩૧ ૭. ૧૩૨ ૧૬ ૧૩૭ ૨૪ ૧૪૦ ૯ ૧૪ર હેડીંગ ૧૪૪ ૨ ૧૫૮ ૧૨ ૧૬૦ ૧૦ ૧૬૮ ૧૩ ૧૬૯ ૨૪
અશુદ્ધ અન્તકાલે જ કુમારે ભવને વેતળીની ચદ્રવાલ અધીન ની રાજ્ય અતિતિ પુણ દુઃખકર
અ૫કાલેજ કુમારે બહુસારૂ ગુફા ભુવને પુતળીની ચક્રવાલ આધીન રાજ્યની અતિનિપુણ દુકર તને ભવસમુદ્રને જોડવું નિજર ભાવના ગણાકર મિત્રાનંદે કરૂણને લેતી
તેને
સમુદ્રભવને જોડાવું
૧૭૬
નિજસ ભાવના ગણું કરી
મિત્રા
૧૮૯ ૩ ૨૦૩ ૧ ૨૧૧ ૧૨ ૨૧૯ ૮
કરુણા ન લતી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ પૂજ્ય આચાય દેવેશ શ્રી વિજય કુમુદસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ.
જન્મ સ. ૧૯૩૭ ખરસલીયા (કાઠીયાવાડ) દીક્ષા સં. ૧૯૫૮ કારતક વદ ૨ રાજનગર ૫. સ. ૧૯૭૮ વૈશાખ શુદ્દે ૩ પાલીતાણા આચાર્યપદ સં. ૧૯૯૨ ના વૈશાખ શુદ્ઘ ૪ પાલીતાણા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ શ્રી રશ્વરપાર્શ્વનાથાશ નમઃ | પં. મણિવિજયજી ગણિવર ગ્રંથમાલા નં. ૧૩ દેવપૂજાને સમત્વાદિ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરનાર શ્રી રત્નસૂડ રાજાની કથા.
(ગુજરાતી અવતરણું) પરમ પૂજ્ય શ્રી નેમિચંદ્રસૂરીશ્વરજી જે બારમા સિકાના પૂર્વાદ્ધમાં વિદ્યમાન હતા. તેઓએ શ્રી રતનચૂડ રાજાનું ચરિત્ર, દેવપૂજા સમ્યકત્વાદિ ધર્મને પ્રતિપાદન કરનાર રસમય, આત્મશુદ્ધિકારક, પ્રાકૃત ભાષામાં બનાવ્યું, પ્રાકૃત ભાષાના અનભિજ્ઞો પણ તેને લાભ ઉઠાવે, તે માટે તેનું ગુર્જર ભાષામાં અવતરણ કરવું ઉચિત ધાર્યું. પ્રથમ મંગલાચરણમાં તે મહાપુરૂષ ફરમાવે છે કે – હે ભવ્ય પ્રાણિઓ! શ્રી વિરજિનેશ્વરરૂપી સૂર્યને તમે મસ્તકે કરી નમસ્કાર કરે, જે વીર ભગવાન ન કરી નમતા નરપતિ રૂપી કમલાને વિકસ્વર કરનાર છે, અને જેમને ત્રણ જગતું નમેલું છે; અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને જેઓએ નાશ કર્યો છે. મુખની કાંતિથી જે મૃતદેવીએ શરદપૂર્ણિમાના ચંદ્રને જીતી લીધો છે. અને હુસ્તર શ્રતરૂપી સમુદ્રને તરવામાં વહાણ સરખો જેણીનો પ્રસાદ છે. તે મૃતદેવી જયવંતી વતે છે. આ પ્રમાણે ભાવથી શ્રી વીરજિનેશ્વરને નમસ્કાર કરીને અને સરસ્વતી દેવીની સ્તુતિ કરીને ભજનના બેધને માટે કઈક ઉપદેશ કહું છું.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મજરા અને મરણરૂપી જળથી ભરેલા આ સંસાર સમુદ્રમાં ભમનારા અને દારૂણ દુઃખે રૂપી વડવાનલે જેઓના શરીર બાળેલા છે, તેવા જીવોએ સમગ્ર પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ કરનાર મનુષ્ય જન્મ પામીને શાશ્વતું સુખ છે જેમાં, તેવા મોક્ષમાર્ગ સાધવામાં પ્રયત્નપૂર્વક ઉદ્યમ કરે. ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષ સમાન જૈન ધર્મ તે મોક્ષ પમાડનાર ઉપાય છે. અને તે દાન શીલ, તપ ભાવનામય એ ચાર પ્રકારે કહેલ છે. તે ધર્મની સાધના જિનેશ્વરદેવની પૂજાથી અને કલ્યાણકારી પંચનમસ્કારના યોગથી થાય છે. તેઓનું ફળ જાણવા માટે મહાપ્રભાવશાળી ભવ્ય પુરૂના ચરિત્ર સાંભળે. કેમકે ફળ જાણ્યા સિવાય વિદ્વાન પુરૂષ કેઈપણ ઠેકાણે પ્રવૃત્ત થતા નથી. જેમ બુદ્ધિમાન રત્નચૂડ રાજા પાંચ રાણીઓએ પરિવરેલે જિનપૂજાદિકના કરવાથી કલ્યાણ પરંપરાને પામ્યા. તે ચરિત્ર જેમ ગૌતમ ગણધર મહારાજાએ રાજગૃહ નગરમાં શ્રેણિક રાજાને પૂજાદિ વિધાન પૂર્વકનું કહ્યું હતું, તેવા પ્રકારે ભવ્ય ના બોધને માટે હું કહું છું. રાજગૃહ નગર અને જનસમુદાયનું સ્વરૂપ.
રાજગૃહ નામનું નગર છે. જે નગરની નિરૂપમ શભાએ દેવનગરની સુંદરતાને મદ તોડી નાખેલ છે. અને જેમાં સુરનદીના પાણી પેઠે મધુર પાણીના ઘણા જળાશ છે; અનેક પ્રકારના વનખંડોએ જે શોભાયુક્ત છે. પરચકને ઉપદ્રવ દુર્ભિક્ષ ડમર ઈતિ આદિ ઉપદ્ર અને સિંહાદિ હિસારી પ્રાણીઓના ભયથી જે રહિત છે, જેની સીમમાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનહર શબ્દને કરતી કેયલથી યુક્ત ઘણું આંબાના વૃક્ષે છે; અને જે મહા એછવમય મગધ દેશના અલંકારભૂત છે, જેમાં સુરગિરિ સરીખા મહાન ઊંચા દેવમંદિરે છે. તે નગરને જનસમુદાય દાક્ષિણ્ય ગુણને સમુદ્ર છે, કરૂણા કરવામાં એકે છે, ધર્મનું સરૂ ધારણ કરવામાં તત્પર, સરળ સ્વભાવી, પરોપકારી, ગુણાનુરાગી, પરદેષના ઉચ્ચારણથી પરાગમુખ, દાન આપવામાં તત્પર, પ્રાયે કરી ત્રણે કાલ દેવગુરૂનું શરણ સ્વીકારનાર, ગુણીયલ તે નગરમાં પર
માત, શ્રેણિક મહારાજા રાજ્ય શ્રેણિક મહા- કરે છે. જેણે મદેન્મત્ત શત્રુના સમુરાજાનું સ્વરૂપ હને પોતાની પ્રભાવશાળી તરવાર
ધારાએ વિદારી નાંખી, મેળવેલી કિતિરૂપી સુધાએ પૃથ્વીમંડલ અને આકાશ પાતાલને ઉજજવલ બનાવેલ છે. જેના મનભવનમાં મિથ્યાત્વ અંધકારને દૂર કરનાર નિશ્ચલ સમક્તિરૂપી રત્ન બિરાજમાન. છે. અને જે બંધુઓ અને સનેહીજને રૂપી કમળવનને વિકસિત કરવામાં સ્વચ્છ સૂર્ય સમાન અને સ્વકુલરૂપી આકાશને શોભાવવામાં ચંદ્ર સમાન છે. પૂર્વે કરેલા પુણ્યના પ્રભાવથી પ્રાપ્ત થયેલ શ્રેષ્ઠ વિષય સુખને ભગવનાર, અને સકલ પ્રજાને પડનાર એવી કરણએ કરીને રહિત ચચિત સ્નેહી મિત્ર અને બંધુ વર્ગને સન્માન દેવાવાળા ન્યાયપૂર્વક રાજ્યનું પાલન કરી રહેલ છેઆ પ્રમાણે કેટલાક કાળ ગયે છતે કઈક સમયે અનેક સામંત મંત્રીમંડલના મધ્યમાં સભામંડપમાં બેઠેલા, તે રાજાની પાસે દિવસના પૂર્વ ભાગમાં યુવાવસ્થામાં પ્રગટ કરેલ લાવણ્યથી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરૂણ જનના મનને મોહ પમાડનારી અને મુખશભાએ ચંદ્રમાને જીતી લેનારી મૃગાંકલેખા નામની છડી ધારણ કરનારી દાસી આવી. પ્રણામ કરીને મસ્તકે ફરતી અંજલી જેડીને વિનંતી કરવા લાગી કે, હે રાજન અતિશય હર્ષ કરીને વિકસિત થયેલ વદનથી જે પ્રકૃદ્ધ કમલને જિતી લેનાર હર્ષકુશલનામને ઉદ્યાનપાલક આપના દર્શનની અભિલાષા રાખતો દ્વારમાં આવી ઊભે છે. આપને શે હુકમ છે? આ પ્રમાણે કહ્યું છતે લક્ષમાં લઈને રાજાએ કહ્યું કે, જલદી તેને તું આવવા દે. દાસીએ હુકમને મસ્તકે ચડાવી જલદી તેને પ્રવેશ કરવા દીધે, તે પણ રાજા પાસે આવી પ્રણામ કરી મસ્તકે અંજલી કરવા પૂર્વક વિનંતી કરવા લાગ્યો. | હે રાજન જેમાં સૂર્યકિરણે પ્રસરી શકતા નથી, એવી
| વનરાજીએ યુકત ગુણશીલ ચિત્યમાં ગૌતમ સ્વામીનું ચાર જ્ઞાન સહિત સાધુ સમુહે કરી વર્ણન તપાવેલ ઉત્તમ સુવર્ણ સરખી
શરીરની કાંતિવાળા, અને કામદેવને જેણે દૂર તગડી મુકેલ છે, તેવા સૌમ્યતાએ ચંદ્રમાન, તપતેજલક્ષમીએ સૂર્યસમાન, મૂર્તિમાન ધર્મજ ખડે થયે હોય તેવા, પિતાના રૂપે કી સુર અસુરને પણ ફીકા પાડનાર મંગળભૂત શ્રી ગૌતમસ્વામીજી ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે.
તે સાંભળીને શ્રેણિક મહારાજાને અતિશય આનંદ થયે. દેહમાં રામરાજી ખડી થઈ. અને તે જ ક્ષણે હર્ષકુશલ ઉદ્યાન પાલકને મરથથી અધિક પ્રતિદાન આપ્યું. સભામંડપથી ઊઠયા, અને તે કાલનું ઉચિત કર્તવ્ય
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરીને બહુમૂલ્યવાળા હીરામોતીના અલંકારોએ કરી શરીર શણગાયુ. અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોથી સજજ થઈ મનહર ઘંટના મધુર શબ્દોએ દિશાઓને ગજવનાર, અનેક પ્રકારના ચિત્રલ ચિત્રોથી શોભિત સુંદર કાયાવાળા પટ્ટહસ્તિ ઉપર સ્વારી કરી. અનેક પ્રકારના વાહનમાં બેઠેલ સામત મંત્રી સાથેવાહ આદિ પરિવારે ચુકત મહાન સૈન્ય સાથે શ્રેણિક મહારાજા ગૌતમ ભગવંતને વંદન કરવા ચાલ્યા.
ગૌતમગણધર ભગવંતે અલંકૃત કરેલ ઉદ્યાનમાં પહોંચીને પટ્ટહસ્તિથી ઉતરી ત્રણ પ્રદક્ષિણ કરી ઉછળી રહેલ મહાન ભક્તિસમુહ જેમના શરીરમાં પ્રત્યક્ષ દેખાઈ રહ્યા છે એવા, શ્રેણિકરાજ પૃથ્વીતલમાં મસ્તક કાપી નમસ્કાર કરી પરિવાર સાથે ધરણી ઉપર બેઠા, અને નેત્રાંજલીથી ગૌતમગણધર ભગવંતના મુખ કમલના લાવણ્યરૂપી અમૃતરસનું આસ્વાદન કરતાં યાવત્ રહે છે, તેટલામાં સકલ જીવે ઉપર ઉપકાર કરવામાં તતપર, ખીરાસવાદિ વિવિધ લબ્ધિ યુક્ત, ગૌતમ વામિ ભગવન જલયુક્ત મેઘનાશબ્દને જિતનારી એવી મધુર વાણીએ કરી સમગ્ર દારૂણ દુ:ખરૂપી કાષ્ટને દાવાનલ સમાન, અને સકલ શુભ વૃક્ષને વધારવામાં શુભજલ સમાન એવી ધર્મકથા કહેવા લાગ્યા.
હે ભવ્ય જન્મ મૃત્યરૂપી જલે ભરેલા આ ઘર સંસાર સમુદ્રમાં પાપકર્મોએ પકડાએલા તમે ભમી રહ્યા છે. તેમાં કેઈક પુણ્યોદયે તમને મનુષ્યભવ આદિ સારી સામગ્રી મળેલ છે; માટે પ્રમાદ ન કર જોઈએ. અને આત્મહિતમાં તત્પર રહેવું કેમકે સ્વગરૂપી મોક્ષને સાધનાર, જીનેશ્વરદેવ કથિત દાનાદિક ધર્મ પ્રાણીઓને એકાંતે હિતકર છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्तेसु देति जे दाणं, सीलं पालिंति निम्मलं । तवं तवंति सत्तीए, भाविति सुहभावणं ॥१॥ बिहिणा सुद्धचित्ताओ ते तरंति दुरुत्तरं । भवोदहिं महासत्ता, दुक्खकल्लोलमालियं ॥२॥ जहा रयणचूडस्स, भारियाओ मणोहरा ।
रायसिरिमाइयाओ, पत्ता कल्लाणमुत्तमं ॥३॥ જેઓ પાત્રમાં દાન આપે છે, નિર્મલશીલને પાળે છે. યથાશક્તિ તપસ્યા કરે છે. અને શુભભાવના વાસિત બને છે. તે મહાપરાક્રમવાળા જી વિધિએ કરી નિર્મળ ચિત્તથી દુઃખરૂપી કલોલે ભરેલા ભવસમુદ્રને તરી જાય છે. જેમ રત્ન ચૂડ રાજાની મનેહર, રાજશ્રી વિગેરે રાણીએ ઉત્તમ કલ્યાણને પામી. | શુભાનુબન્ધિ આ દાનાદિક ધર્મનું પરમાર્થથી કારણ પંચનમસ્કાર જ છે. જે નમસ્કાર અચિંત્ય ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. દુસ્તર સંસાર સમુદ્ર તરવામાં વહાણ સમાન છે. દુઃખ દારિદ્ર વ્યાધિને નાશ કરનાર છે. જલ અગ્નિ વૈતાલ અને સપના ઝેરને નાશ કરવાનો મહામંત્ર છે. મોહરૂપી મહામલ્લને મરડવાનું યંત્ર છે. કહ્યું છે કે –
जे केइ गया मोक्खं, संपइ गच्छंति जे गमिस्संति । ते सव्वेवि नरिसर ! पंचनमोकारजोएण ||१||
જે કઈ મોક્ષમાં ગયા, વર્તમાનકાળે જાય છે, અને જે જશે તે તમામ હે નરેસર ! પંચ નમસ્કારના વ્યાપારથી બને છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે નમસ્કાર પણુ, નવકારમંત્ર પ્રથમપદભૂત, રાગદ્વેષ મેહ જેણે ક્ષય કર્યો છે. સકલ સુરાસુર નરેશ્વરે જેમના ચરણ કમલની સેવા ઉડાવી છે. અને સમગ્ર ત્રિભુવનના મનુષ્યે એ ચિંતવેલા પદાર્થોને પમાડવા કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, એવા તીથ 'કરદેવની ચિ'તિત સકલ સુખને પમાડવાવાળી પૂજા કરવાથી જ્ઞાનાનુ`ધી-સલ અને છે, માટે પ્રથમ તે પૂજામાં જ સર્વ પ્રકારના ઉદ્યમ કરવા. કહ્યું છે કે—તીર્થંકરદેવની ભાવપૂર્વક શક્તિ મુજબ જે પૂજા કરે છે, તે કલ્યાણને પામે છે. અને તેને પ્રકૃષ્ટ ધર્મોની પ્રાપ્તિ જલ્દી થાય છે. જેમ રત્નચૂડ રાજા અને તેની તિલકસુંદરી આદી સ્ત્રીએ તીથ - કરદેવની ભાવથી પૂજા કરવાથી અનુપમ એવા લાગેાને પામો; નિવૃત્તિ પામી. આ સાંભળી શ્રેણિક મહારાજાએ પ્રશ્ન કર્યો. કે હે ભગવન્ તે રત્નચૂડે રાજા કોણ અને તેની તિલક સુંદરી આદિ પત્નીએ કાણુ ? કે પૂજાનું અને દાનાદિક ધર્મનું ફૂલ સાધવા માટે જેને ઢષ્ટાંતભૂત અનાવ્યા, ગૌતમગણુધરદેવે મેઘગર્જના સમાન વાણીએ કરી કહ્યું કે-હે રાજન્! તમે જે પૂછ્યું તે એકાગ્ર મનવાળા મની સાંભળેા
ગામ નગર પર્વતે નદીએ તથા સરાવા અને વૃક્ષના સમુહે કરી Àાભિત કલિંગ દેશમાં કાંચનપુર નામનું નગર છે. જે નગરને ગગનશીખાને ચુંબનાર શીખરવાળા ઉજ્જવળ કીલ્લા છે. અને અનેક પ્રકારના ક્રમલાએ શેાલતી ઘા જલચર જીવેાના હલનચલનથી ઉછળતા તરંગાના સમુહુ
કાંચનપુર અને માળી બકુલ પદ્મિણિનું વર્ણન.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
વાળી સુંદર ખાઇ ચાતરફ રહેલી છે. અને જે નગર મહાન ઉંચા શીખરવાળાં દેવમંદિરો તથા પ્રાસાદેએ કરી રળીયામણુ છે. અનેક પ્રકારના પ્રચુર ધાન્યા અને પવિત્ર કરીયાણાએ કરી ભરેલી દુકાનેાના સેંકડા પતિએ કરી મહાન્ વ્યાપારનું સ્થાન છે. તલાવ વાવી વિગેરે જલાયા જેમાં ઘણાં રહેલાં છે. અને ધાર્મિકવૃત્તિ અને પવિત્ર આચારવાળા લાખ્ખા સ્રીપુરૂષાથી જે શાલી રહ્યું છે. તે નગરમાં સ્વાભાવિક ભદ્રિકગુણવાળા સરલસ્વભાવી ગુનુરાગી ઇર્ષાએ રહિત અનેક પ્રકારના પુષ્પના વેપારથી ઉપાર્જન કરેલ ધનવાળા બકુલ નામના માળી વસે છે. તેને સ્વાભાવિક વિનયગુણવાળી પરને ઠગવાના દુર્ગુણુથી રહિત નિ શીલ રૂપી અલકારાએ શેાભિતશરીરવાળી પ્રમાણે પેત અને મધુર ખેલનારી પદ્ધિમિણ નામની ભાર્યા છે. તેણીની સાથે પેાતાના વૈભવ અનુસાર વિષયસુખને ભગવનાર અને અનેક પ્રકારના ફુલ ફ્ળાએ યુક્ત વૃક્ષેાના સમૂહવાળા પાતાના ખગીચાના પુષ્પને ચુંટવા ગુંથવા અને વેચવાના વ્યાપારમાં મશગુલ એવા તે માળીને કેટલેાક કાળ ચાલી ગયેા.
એક અવસરે તે નગરમાં રહેલ તીર્થભૂત મહાન્ રૂષભદેવ સ્વામિજીના મંદિરની યાત્રાના તીર્થં ભૂત રૂષભદેવ ચૈત્રમાસમાં પ્રસંગ આવ્યા. મહાન્ મંદિરની યાત્રાનું કારિગરીવાળુ મનેહર તે રૂષભમંદિર વણું ન સુવર્ણ ના સેંકડા થાંભલાની રચનાવાળુ આકાશતલ સુધી ઉંચા ગયેલા શિખર ઉપર ચકચકાટ કરતી સાનાના કલÀાની પતિથી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેભતું, અને નાભિકુલકર રૂપી આકાશમાં ચંદ્રમા સમાન દીપતા પ્રથમ જિનેશ્વર શ્રી રૂષભસ્વામિની સુંદર મૂર્તિ યુકત ગભારાવાળું, દર્શન માટે આવતા જનસમુદાયના પાપને દૂ કરવાવાળું, પવિત્ર તીર્થ છે. ભન્ય જીવાને તારનાર છે.
શ્રવમાં ખુ ંચેલા પ્રાણીઓને અનેરા ઉલ્લાસભાવ પ્રગટ કરનાર છે, ઉલ્લાસભાવયુક્ત જિનેશ્વરની ભક્તિથી અનંત કાલને ક કચરો ધાવાઈ જવાથી પ્રાણીએ આત્મશુદ્ધિ કરી ન્યાય નીતિવાન બની ધમમાર્ગમાં શ્રદ્ધાવાળા અની શાશ્વત મેક્ષ સુખને પામી શકે છે. માટે તીર્થ યાત્રા મૌલિક માર્ગ છે. અનંતકાલથી ચાલ્યા આવતા તે માર્ગમાં ભાગ્યશાળીઆ શિર ઝુકાવી સ્વપર તારક મન્યા છે. માટે શ્રદ્ધાલુ જનાએ તે મંદિરમાં અત્યંત હર્ષ થી રામાંચિત બની મહાન્ સ્નાત્ર મહાત્સવ ઉજવવે શરૂ કરેલ છે. આ અવસરે બકુલમાળી દિશાઓના આંતરાને સુગંધિત બનાવનાર સુગંધિત પુષ્પોની માળા તથા કુદ્યેાના કર ડીઆ ભરી સ્ત્રી પાસે ઉપડાવી અને પાતે ઉપાડી રૂષભદેવ મંદિરના ચેાગાનમાં વેચવા આવી પહોંચ્યા. બીજા માળીએ પણ ત્યાં પુષ્પમાળા વિગેરે લઈ આવી પહોંચેલ છે; ત્યાં શતપત્રિક જાઈ પાડલ બકુલ નવમાલિકા ચંબેલી અને કુદપુષ્પની માળાઓની સુગ ધ ચેામેર ઉછળી રહેલ છે. શ્રાવક શ્રાવિકા જા તે માળીએ પાસેથી માં માગ્યા પૈસા આપીને તે માળાએ અને પુષ્પા ખરીદ કરી રહ્યા છે. સ્નાત્રમહાસત્ર પુર્ણ થયે મનેારથથી પણ અધિક દ્રવ્યના લાભ ચવાથી તમામ માલ વેચી આનન્દ્રિત ચિત્તવાળા અન્ય માળીએ પેાતપેાતાને ઘેર પહોંચી ગયા. અને જેને બધા માલ વેચાયા નથી તે અકુલ માળી પત્નિ સહિત જિન
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિરમાં ગયે. અને શ્રીકૃષભસ્વામીજીને જુએ છે, તે પ્રભુ તરૂણસૂર્યના કિરણ સરખું ઉછળી રહેલ તેજે અંધકારના સમુહને દૂર કરનાર છે. તપાવેલ સુંદર સુવર્ણ ઘટિત દેહવાળા છે, આછું કસ્તુરી વિગેરેનું વિલેપન જેમને સર્વ અંગે કરેલ છે, અત્યંત સુગંધિ પુષ્પમાળાના અલંકારવાળા છે, વિચિત્ર મણિરત્ન જડિત આભૂષણોએ શેભિત, ભાલત જડિત શ્રેષ્ઠ રત્નયુકત તિલકવાળા છે, શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોથી પુજાઈ રહેલા છે, જેમની પાસે ઝગઝગાટ કરતા દીપકે રહેલ છે અને સમિપમાં મનોહર બલિવિધાન થઈ રહ્યું છે, અનેક વિચિત્ર સાથિયા પુરાઈ રહેલ છે, ઉચ્ચસ્વરે મંગલપાઠ જેમના પાસે ઉચ્ચરાઈ રહ્યા છે. અને જેમના પાસે વિકસ્વર પુષ્પગૃહ રચાઈ રહ્યું છે, અને વધામણું નચાવવા પૂર્વક મૂકાઈ રહેલું છે, તથા આરતીમંગલ દીવા ઉતરાઈ રહેલ. છે. એવા આદિનાથ ભગવંતને જોઈ બકુલ મળીને અત્યંત હર્ષ થયે. અને ચિતવવા લાગે કે-અહે ભગવંતની કેવી શાંતમુદ્રા ! કેવી મુખની પ્રસન્નતા! અને દૃષ્ટિ પણ કેવી સુંદર ! અને સર્વ અંગનું સુંદરપણું કેવું જમ્બર છે, અને શ્રાવકજનની પણ કેવી સુંદર દેવભક્તિ ! અને આશ્ચર્ય કારી કેવી પૂજાની આસકિત, અને તેઓની વૈભવ સંપદા પણ કેવી આશ્ચર્યજનક! છે, ધર્માનુષ્ઠાન ઉપર તે શ્રાવક લોકોની કેટલી બધી લાગણી છે ! અને બહુમાન પણ તેઓમાં અજબ રહેલ છે, તેથી તેઓ ધન્ય છે; પુણ્યવંત છે જન્મ જીવિતનું ફળ તેઓએ પ્રાપ્ત કર્યું છે, અને અમે અધન્યપુણ્ય વિનાના છીએ, કારણકે અમો અર્થમાં લુબ્ધ અને પરાકની દરકાર વિનાના કાંઈ પણ આત્મહિત કરી શકતા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી, આ પ્રમાણે બકુલને આત્મા પ્રભુદર્શનથી સુંદર આશયવાળે બન્ય, ગુણાનુરાગી બન્ય, વિચારની ઉગ્રતાએ કર્તવ્ય માર્ગ ઉપર આવ્યું અને ચિંતવ્યું કે આ પ્રભુની એકલાખ કુલોએ કરી મારે પૂજા કરવી, તેમાં પચીસહજાર જાસુદના પુપો અને પચીસ હજાર શતપત્રિકાના ફુલે અને પચાસહજાર જાઈના પુષ્પ ચડાવવા. વળી તેને વિચાર આવ્યું કે આ સંકલ્પ તે ભાવિ કાળને છે. પણ હમણું તે પાડલપુષ્પ મિશ્ર જાઈની માળાએ ભગવંતની પૂજા કરું આ પ્રકારે ચિંતવને પિતાનો સંક૯૫ પિતાની પત્ની પદ્મિણીને કહ્યું, તેથી તેણીએ પણ બહુ રાજી થઈ કહ્યું કેહે સ્વામિનાથ ! તમેએ બહુ સારું વિચાર્યું છે. મને પણ તેજ વિચાર આવ્યું હતું, તેથી વિના વિલએ તમારા મનેરથને જલદી અમલ કરે. આ સાંભળી તેને બહુ આનંદ થયો, અને નેત્રમાં હર્ષનાં આંસુ આવ્યાં; સુંદર ચડતા ભાવે પ્રભુના મસ્તકમાં માળા ચડાવી; તે વાર પછી તે બને સ્ત્રીભરતાર ત્રણ વખત ભૂમિએ મસ્તક લગાડી પ્રભુને નમસ્કાર કરી હર્ષિત બન્યા–સંતોષી બન્યા. આવી તેમની સુંદર કરી જેમાં શ્રાવકે એ બહુ વખાણ્યા. બહુમાન કર્યું, પોતાના આત્માને કૃતાર્થ માનતા, તે બને પિતાના ઘરે જઈને પણ કેટલાક કાળ સુધી પ્રભુપૂજાની અનુમોદના કરતા રહ્યા. ત્યારથી માંડી તે બન્ને જણાએ અખલિત વધતા પરિણામે તારક રૂષભદેવસ્વામિની પુછપથી પૂજા કરવા માંડી, અને એક માસમાં એક લાખ પુપે પ્રભુને. ચડાવી પોતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરી. અને છેલ્લે દીવસે બકુલમાળીએ હર્ષથી બલિ વિધાન કર્યું, અને પરિણીએ એક
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મહાન મેાતીના નળીયાવાળુ સેનાનું તિલક કરાવી પ્રભુના ભાલ સ્થલમાં સ્થાપન કર્યું, આ શુવિધાનો તે બન્ને જણે વિશિષ્ટ નરભવનું આયુષ્ય માંધ્યું, અને શુભાનુખ ધી નિરૂપમ રાજ્યલક્ષ્મીના બેગને પમાડનાર મહાપુણ્યના ભાગી અન્યા. ધી મનુષ્યાએ તેઓની ભૂરિ ભૂભર અનુમેાદના કરી, તે વાર પછી તેને પુત્રપરીવારની પ્રાપ્તિ થઈ. દેવપુજાથી પેાતાના આત્માને કૃતકૃત્ય માનતા અકુલમાળી શુભપિરણામમાં વર્તી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે કાલધર્મ પામ્યા અને ગજપુર નગરમાં ઉત્પન્ન થયા.
દેવીનું સ્વરૂપ
તે નગર સુરનગર સરખી શેાભાવાળું, ન ગણી શકાય તેવા પવિત્ર કરિયાણાથી ભરેલ દુકાગજપુર નગર નેમાં પ્રચુર વ્યાપાર ચાલી રહેલ છે કમલસેન રાજા તેવું. અને જે નગરને સમસ્ત દેશ અને રત્નમાલા ધનધાન્ય સેનું રૂપું વિગેરે દ્રવ્યથી યુકત છે તેવુ . સૂય રથના માર્ગ માં આડા આવે તેવા મહાનૢ લાખા મહેલેાથી શૈાભિત; મધુર જળે ભરેલા અનેક જળાશયવાળુ, સકલ ઉપદ્રવે કરી રહિત; અને સવ ગુણ્ણાએ વ્યાસ, સર્વજનેામાં પ્રસિદ્ધ અને કુરૂદેશને અલંકારભૂત છે. તેવા ગજપુરનગરમાં કમલસેનરાજા રાજ્ય કરી રહ્યા છે. તે પરાક્રમશીલ રાજવીને નમસ્કાર કરનાર અલિષ્ઠ સામતરાજાના મુકુટેમાં જડેલ મણિરત્નાના કીરણાએ જેના ચરણ કમલેને રંગિત બનાવ્યા છે; અને જેણે નિરંતર રામ્ટોક સિવાય અપાતા દાને કરી મેળવેલ પ્રસિદ્ધિ દિશાઓના અંતસુધી પહોંચી ગયેલ છે. અને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કાઈપ્રકારની કદના નહિ કરાતી હાવાથી સુખી અને અનુરાગી જેની પ્રજા છે; જે શરણાગતમાં પ્રેમાળ છે, પ્રાણના નાશથાય તે પણ સ્વીકારેલ કાર્ય માં શૂરવીર છે; અને મિથ્યા અભિનિવેશ, ખાટા ફાંકા રાખવાના દૂષણથી પર છે. પાક્રમે કરી જેણે શત્રુસૈન્યને દાખી દીધું છે, અને તે કમલસેન રાજાની રાણી મહાસતી રત્નમાલા નામની છે. જેણીએ પેાતાના સૌભાગ્ય ગુણુથી કામદેવની સ્ત્રી રતિને હુંફાવી નાખેલ છે. જેણીના નેત્રા નીલકમળની પાંખડી જેવા કામળ છે, અને નિરૂપમગ્ગુણુસમુદાયે કરી સકલજનની ચાહુના ઉત્પન્ન કરેલ છે. હસ્તિના કુંભસ્થળને જીતીલેનાર કઠિન જેણીના સ્તના છે, જેણીના અને ડાઢના લાલરંગ પાસે કુસુંબાના લાલરંગ ઝાંખા પડી જાય છે, સમસ્ત કુલનારીગણમાં જેણીની મુખશેાભા અપૂર્વ છે, તેવી મહાસતીની કુક્ષિમાં અકુલમાળીના જીવ પુત્રપણામે ઉત્પન્ન થયા. રાત્રિના છેલ્લા પહારે તે રાણીએ પસરતાકિરણની શીખાવાળું મુખથી પેટમાં પેસતું રત્નના ઢગલાનું સુપનું જોયું, અને તરતજ જાગી ગઇ, કાલેાચિત ક`વ્યવાળી તે રાણીએ પોતાના પતિ પાસે જઈને તે સ્વપ્ન કહ્યું. તે સાંભળી રાજા બહુહુ વત અન્ય. શરીરમાં રામરાજ ખડી થઈ, અને કહેવા લાગ્યા કે હે દેવી આ તમારૂ સ્વપ્ન સકલ નરેસરમાં શિરોમણિ એવા પુત્રના જન્મને સૂચવનાર છે, તેમાં સદેહ નથી; તે સાંભળીને થયેલ આનંદથી શરીરમાં રૂંવાટા ઉભા થયા, અને અલ્પ હાસ્યવાળા મુખથી કહેવા લાગી કે હૈ સ્વામીનાથ ! દેવગુરૂનાપસાયથી અને તમારા ચરણના પસાયથી એમ મના, તેજ વખતે શુકુનની ગાંઠ માંથી. અપૂર્વ આનંદ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરસને અનુભવતી પોતાના આવાસમાં ગઈ. અનુક્રમે ગર્ભ પ્રગટ થયે, તેથી વિકસ્વર નેત્રવાળી વિશેષે કરી શુભ વ્યાપારમાં આસકત સુખે કરી, તે ગર્ભને વહન કરતી કાળને ગુમાવે છે. તેણીને અનુક્રમે દેવગુરૂ અને વડીલેની સેવાને અને દીન અનાથ વિગેરેને મહાદાન આપવાને, અને શ્રેષ્ઠ વિલાસ કરવાના દેહલા ઉત્પન્ન થયા. તે સર્વે પૂર્ણ કરવામાં આવ્યા. કેમકરી પ્રસૂતિ સમય આવી પહોંચે. સુખસાતાપૂર્વક શુભક્ષણમાં સુકુમાર સરીખે દીવડીમાફક વાસભુવનને પ્રકાશિત કરતે એવા પુત્રરત્નને જન્મ આપે. આ અવસરે અંતેઉરની પ્રિયંકરા નામની દાસી હર્ષના આવેશથી જેના નેત્ર અને વદન વિકવર થયા છે તેવી; રાજાની પાસે જલ્દી પહોંચી નિવેદન કરવા લાગી. કે હે રાજન આપને જય વિજ્ય અને કુલ અયુદય થાઓ; દેવીએ પુત્રને જન્મ આપ્યાની વધામણી આપું છું.
પુત્ર જન્મ સાંભળીને તે રાજાને રેમે રેમે આનંદની છોળો ઉછળી. અને જાણે અમૃત રસસાગરમાં ડુખ્ય હેય અને સમગ્ર પૃથ્વીનું રાજ્ય મળ્યું હોય? તે બની પ્રિયંકરા દાસીને ચાર પલ પ્રમાણ સેનાની જીભ સાથે મહાન ઈનામ આપી નગરમાં પુત્ર જન્મની વધામણીને મહાન ઓચ્છવ પ્રવર્તાવવા માંડે. વધામણા ઓચ્છવ કે શરૂ કર્યો? કે સંપૂર્ણ નગરમાં પુત્ર જમ્યાના ખબર આપ્યા, દેવમંદિરમાં પૂજાઓ રચાવી, તમામ ગૃહમાં આંબાનાં અને પીપળપાનનાં લીલાંછમ માંગલિક તેરણે બંધાવ્યાં. અને સામંત મંત્રી શેઠ સાહકાર સાથે વાહ વિગેરે પ્રચુર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
પ્રધાન લેાકેા હાથી ઘેાડા આભૂષણ રત્ન શસ્ત્ર ઉત્તમ સ્રોતું ભેટયું લઇ રાજા પાસે આવવા લાગ્યા. અને સારા રૂપવાળી સેહાગણુ તરૂણ સ્ત્રીએ ઉજ્વલ ચાખાનું અખીયાણું લઇ લીલારંગના ભરવસ્ત્રો પહેરી ધવલમગલ ગાતી રાજભુવનમાં આવવા લાગી, મધુરકંઠવાળા ભાટ ચારણેા બીરૂદાવળી ગાવા લાગ્યા. અને મનની ઇચ્છાથી અધિક મહાદાના સને અપાવા લાગ્યા, તે એચ્છવ કેવા ઉજવાયેા ? કે:
संपत्तव दिमाखयं आणंदजायसाक्खयं ।
दिजं तहेमलक्खयं किज्जत बालरक्खयं ॥ १ ॥ साह तसारसत्तयं रोम चचारुगत्तय । होर तपु जपत्तय' लभंतभूरिभत्तयं ॥ २ ॥
पूइजमाणभृतयं आगच्छमाणचट्टयौं । दोसतचारुनय बच्झन्तमपट्टयं ॥ ३ ॥
જે એચ્છવમાં કેદીલેાકેાને છેડી મૂકયા છે. આન જન્ય સુખની છેળા ઉછળી રહેલ છે, લાખા સેનૈયાનું દાન અપાઇ રહેલું છે. બાલમસ્યાનું રક્ષણુ સારી રીતે કરાઈ રહ્યું છે, જેનું સરસપણુ' ચે:મેર ગવાઈ રહેલું છે. જેમાં રામાંયુક્ત શરીરો અનેલ છે. કચરાપૂને ચારેખાજીથી સાફ કરાયેલ છે. અને મનાતુર તેજના અપાઇ રહ્યાં છે. ભાટ ચારણાને નવાજવામાં આવે છે, વિદ્યાર્થિએ ચારે બાજુ ફરી કલેાલ કરી રહ્યા છે. અને મનેાહર નાટકે જોઇ રહ્યા છે. અને ચેાગ્ય માણુસાને સેાનાના પટ્ટ બંધાઇ રહ્યા છે;
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
तह से हमणहरु, देउलभवणंगणु । वरनवर गयभुसिउ सोहर नारियणु || १ || सुरनर तिरिविज्जाहर मणह सुहावणउं । बहुपुरजणु परितु करेइ वद्रावण ॥ २ ॥ नरवर तुह परिवड्ढउ अणुदिणु रायसिरि, जाव न सायर सुक्कहिं जाव य मेरुगिरि । इय तहि मंगलमुहलाइ पाउल पडसर हि, राउलिनच्चणकुसलइ तरुणही रइकरहिं ॥ ३ ॥
તેમજ હાટા શણગારેલા છે, અને દેવાલય તથા ઘરના આંગણા અત્યત મનેાહર નાવેલ છે. શ્રેષ્ટ નવીન રંગથી શાભિત સ્ત્રીજન શૈાભી રહ્યો છે. સુરનર તિય ચ અને વિદ્યાધરાના મનને સુખ આપનાર જે આછવઅન્ય છે. પિરંતુષ્ટમાન થઈ નગરના લેાકે વાપન મહાચ્છવ ઉજવી રહ્યા છે; હે રાજન્! દરરેજ આપની રાજ્યલક્ષ્મીની વૃદ્ધિ થાએ, કયાં સુધી ? કે યાવત્ સમુદ્ર સુકાય નહિ, અને જ્યાં સુધી મેરૂપર્વત રહેàા છે, આ પ્રકારે રાજકુલમાં નાચવામાં કુશલ એવા તરૂણુજના મુખે માંગલિક શબ્દ ઉચ્ચારી આશીર્વાદ આપતા તિ કરી રહ્યા છે.
આવા પ્રકારના વર્ષોપન મહાત્સવને કરતા અને પુત્રની દીવસે દીવસે સંભાળ કરતા રાજાને એક મહીના થઈ ગયા. જેથી સુપનામાં માતાએ સ્કુરાયમાન કિરણવાળા રત્નના ઢગલા જોયેલ છે. તેથી તે પુત્રનુ નામ રાજાએ રત્નટ્યૂડ પાડયું. હવે તે રાજકુમાર માતાપિતાના મનને આનંદ પમાડનાર સકલ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ધ્રુવના મનને સુખ કરનાર છે. કરી છાતી સાથે ચાંપી રહ્યા છે, ચુબનકરી રહી છે, રાજકન્યા
રાજલેાકેા જેને હર્ષ તે ઉરની સ્ત્રીએ જેને જેને રમાડી રહી છે; વૃદ્ધ સ્ત્રીએ આશિર્વાદ આપી રહી છે, પાંચધાવ માતા જેની સેવા ઉડાવી રહી છે, તેવા તે પુણ્યવત કુમાર આઠ વર્ષના થયા.
કલાગ્રહણને ચેાગ્ય કુમારની અવસ્થા જાણી રાજાએ રાજભવનની અંદરજ વિશાલ વિદ્યાલય મનાવ્યુ. અને સમસ્ત શાસ્ત્રાને પારગામી જ્ઞાન નામના કલાચા ને વસ્ત્રાદિ મહાન્ સત્કાર કરવાપૂર્ણાંક થાપ્યા. તે પછી પ્રશસ્તમુર્હુતૅ વિદ્યાર’ભમાં શ્રેષ્ટ ગુરૂવારે અને શુભકાર્યમાં ઉત્તમ એવા હસ્તનયુકત ઉગલ ૫ચમી તિથિને દીવસે વિધિપૂર્વક કુમારને સ્નાન કરાવી ઉજ્જવલ વિલેપન કરી, શ્ર્વેત ઉજ્વલ વસ્ત્ર ધારણ કરી, પુષ્પના અલકારા હાર ગજરા વિગેરેએ શણગારી, ભકિતવન્ત પ્રાણીઓને સંત્રરૂપી રત્ન આપવાવાળી સરસ્વતિદેવીની પૂજા કરાવી, કલાચાર્ય ને વિદ્યાભ્યાસ કરવા સે ંપ્યા. કુમારનુ` વિનયીપશુ, અને મહાબુદ્ધિશાલીપણું' છે, અને કલાચા સકલકલામાં કુશલ અને કલાને ગ્રહણ કરાવવામાં નિપુણ છે, અને છાત્ર પ્રમાદ કરે તા તુરત ત ના કરનાર છે. તેથી ચેડા સમયમાં વ્યાકરણશાસ્ત્ર અગણિત ગણિતવાળું ગણિતશાસ્ત્ર અને મહાન પ્રમાણુશાસ્ત્ર જાણી લીધું, તમામ કલાએ ગ્રહણ કરી લીધી. છંદ અલંકાર કાવ્ય નાટકશાસ્ત્રો અને સમસ્યા
વિદ્યાભ્યાસનું સ્વરૂપ.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિકમાં પણ હોંશીયારી મેળવી લીધી. તે વાર પછી પ્રશસ્ત દીવસે કલાચાર્યને ઉત્તમવસ્ત્રો મણિરત્ને સેનામહોરેએ સત્કાર કરી, રાજા કુમારને પોતાના મહેલમાં લાવ્યા. ફરી પણ મહાટે વધામણું મહત્સવ કર્યો. તે વાર પછી તે વિદ્વાન કુમાર ચંદ્રવિકશિ કમલને
વિકવર કરનાર ચંદ્રમાની પેઠે નગરયુવાવસ્થાનું વર્ણન જનેને અતિ હર્ષ ઉપજાવે છે, અને
શત્રુના સમૂહના કમલોને હીમપાતની જેમ સંતાપ ઉપજાવી રહેલ છે અને બંધુજનને અમૃતરસે સિંચતે હોય અને માતાપિતાને નિર્વાણ સુખ અનુભવાવતો હોય તેવો બન્ય. સભાજનેના મનને હરણકરનાર અને કામિનીજનના મન નેત્રરૂપી હરણને ફાંસા સમાન શ્રેષ્ઠ લાવણ્યગુણે પવિત્ર એવી તરૂણ અવસ્થાને પામ્યો. તેથી સૌભાગ્યગુણે રાવણને ટપી ગયે, અને સૌમ્યગુણે ચંદ્રમાનો પરાભવ કરતે, અને શ્રેષ્ઠ પિતાના પ્રભાવે સૂર્યને હંફાવત, સત્યપ્રતિજ્ઞા ગુણે યુધિષ્ઠિરને ભૂલાવતે, ઉદારતાણે કર્ણરાજને ઝાંખા પાડતે, પિતાના સરીખા મિત્ર વર્ગો સાથે ઇચ્છા મુજબ વતી રહેલ છે. કેઈક વખત મનેહર બગીચાઓમાં, અને કેઈક વખત મનને આનંદ પમાડનાર ઉધામાં, કેઈક વખત કમલેએ શોભતા સરોવરમાં અને કેઈક વખત જેમાં નાટક ખેલાઈ રહ્યું છે તેવા દેવ ભુવનેમાં, અને રમણીય પર્વત નદી આદિ સ્થાનમાં જાય છે. પણ સવાર સાંજ સભામંડપમાં આવી પિતાને નમસ્કાર કરે છે. અને ઉભયસંધ્યાએ આવી માતાના ચરણકમલમાં પડે છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
સકલકલાઓમાં કુશલ હાવાથી વિદ્વાન જનાના મનને આશ્ચર્ય પમાડે છે.
એક દીવસે સાંજની સભામાં નિરકુશ વીય પરાક્રમે દુષ્ટ યશત્રુઓને જીતનાર અને અને માજી જેમને ચામરો વિઞાઇ રહેલ છે અને અનેક રાજવીની વચ્ચે જે બેઠેલ છે, અને રત્નચૂડ કુમાર નજીક એઠી હાવાથી જેમના મુખકમલને જોઇ રહ્યો છે. તેવા કમલસેન રાજવીની પાસે છડીદાર આયે, અને ખબર આપ્યા કે એક યુવાન ભીલ આપના દર્શનનો ઇચ્છા રાખે છે. રાજાએ પેસવાની અનુમતિ આપી. છડીદારે તે ભિલ્લુને સભામાં પ્રવેશ કરવા દીધા; જેણે વેલડીની નસેાથી વાળાને બાંધેલા છે, અને ઝાડની છાલનું વસ્ત્ર પહેરેલ છે, તે આવી નમસ્કાર કરી રાજાને વિનંતી કરવા લાગ્યે કે– હે રાજન શૈલકુટ પર્વતની દક્ષિણ દિશાએ રહેલ વનની નજીક એક દેવડાથો સમાન હાથી આવેલ છે. જેનું ચ સરખું ઉજંગલ શરીર છે, નિલશ્વેત સાંબેલા સરખા જેને એ દાંત છે, અને ઉંચાઇમાં પત સરખા છે, માટે આ માખતમાં આપની શી આજ્ઞા છે ! એમ કડીને તે ભીલ મૌન રહ્યો, રાજા પણ આ વાત સાંભળી ખહુ કુતુહલવાળા અન્યા; અને તે યુવાન ભીલને ઇનામ આપી કહેવા લાગ્યા કે:~ અરે તે સુંદર હાથીને પકડો. એમ કહી ઝપાટામ ધ સભામંડપમાંથી ઉભેા થયા. આ અવસરે કુતુહુલપણાથી અને વિનીતપણું હાવાથી, અને પુરુષાતન ફારવવું. પ્રિય હાવાથી, વિનયપૂર્વક નમસ્કાર કરીને કુમારે કહ્યું કે હું તાત! તમા મનમાં વિશ્વાસ ધારણ કરી અહી રહેા. અને હું જ ત્યાં જઈને આપના ચરણુક્રમલના પ્રભાવે તેને પકડી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાવું; તે વાર પછી રાજાએ કહ્યું કે – હે કુમાર! તે હાથી વસમું લાગે છે, અને હજુ તું બાલક છે. માટે તારે જવું વ્યાજબી નથી; આમ નિષેધ કરવા લાગ્યા, કુમારે રાજા પ્રમુખ મંત્રી વિગેરે રાજલોકેને વારંવાર વિનંતી કરી, અને જવાની રજા મેળવી, જાત્ય અશ્વ ઉપર બેઠે. મહાન પરાક્રમી અશ્વારોને સમૂહ તેને વીંટી વળે. તે યુવાન ભિલ્વે માર્ગ બતાવ્યું. અને હસ્તિયુકત અરણ્યમાં પહોંચી ગયે, ત્યાં જઈ તેણે હસ્તીને જે. જે હસ્તી મદગંધના લોભથી આવેલ ભમરાના સમૂ
હના રણઝણાટના મહાન કોલાહલથી હાથી રાજપુત્રને ગંડસ્થળમાં કાનના ચપેટા લગાવી ઉપાડી ના રહ્યો છે, અને બલિષ્ટસંહે મટાવૃક્ષોને
મરડી રહેલ છે, મજબુત દંત પ્રહારેએ ઉંચા પર્વતને તેડી રહ્યો છે. અર્જુન કરે જ જાંબુ ખેર સલકીવૃવડે વિષમ વનની અંદર છે, તે હસ્તી જોઈ હતાશ નહિ થયેલ કુમાર ઘેડા ઉપરથી ઉતર્યો, તેટલામાં રાજલોકોએ કહ્યું કે હે કુમાર ! આ હાથીને પકડવાને ઉપાય બતાવે. રાજકુમારે ઉત્તર આપે કે, તમે બધા અહીંયાંજ શ્રદ્ધા રાખી રહે. હું એક જ આ હાથીને પકી લાવું, એમ કહી રાજકુમાર વૃક્ષના વિવરે કરી નજીક થઈને તુંબરૂની વીણાના સરખા મનોહર શબ્દએ ગાયન કરવા લાગ્યા, તેથી અમૃતરસની નક સરખું તે મધુર ગાયન સાંભળીને તે હસ્તી જાણે ખીલે થંભાવ્યો અને ચિતરેલ હોય અને સર્વ અંગમાં બેડી નાખેલ હોય તે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થિર કાયાવાળો બન્યા. કુમાર પણ ઉત્કૃષ્ટ વિર્ય પરાક્રમે યુક્ત બની ફલાંગ મારી તેના પૃષ્ટ ભાગમાં ચડી ગયે, અંકુશ લાવે અંકુશ લાવો, આમ કુમાર જ્યાં શબ્દ કરી રહ્યો છે, ત્યાં તે પવનવેગી તે હાથી મહા વગડા તરફ નાસવા માંડે, અરે ભાઈઓ દોડે દોડે બોલતાં અસવારે પોતાના
ડાને તજીને પૂર્વક તેની પછવાડે દોડાવવા લાગ્યા. ક્ષણ માત્રમાં તે આ ગયે ગમે એમ બુમ પાડતા અસવારથી તે હાથી અદશ્ય બન્યું, પણ તે અસવારો તેના પગલા અનુસારે દેડયા, જ્યારે પગલું પણ દેખાવા ન માંડયું ત્યારે કુમારના દર્શનની આશા છોડીને લોથપોથ થઈ ગયેલા શકાતુર મનવાળા તે અસવારે પાછા ફર્યા, આવીને રાજાને નિવેદન કર્યું કે હે રાજન! વૈરી સરિખે તે હસ્તી કુમારને હરણ કરી ગયે, લાંબા કાળ સુધી તેની પછવાડે અમે ત્યાં સુધી દોડયા કે તે રેતીવાળા માર્ગમાં તે હાથીનું પગલું દેખાતું એકદમ બંધ પડયું, તેથી અમને કોઈ રસ્તો સૂઝે નહિ, તેથી અયોગ્ય એવા અમો પાછા ફર્યા. આ પ્રમાણે અસવારો કહી રહ્યા છે તેટલામાં તે
મહાકાગ્નિની જવાળાએ બળાતે રાજા રાજા રાણુને સિંહાસન ઉપરથી એકદમ ભૂમિ વિલાપ ઉપર પડે, અને મગરના ઘાથી
ઘવાયેલ મનુષ્ય પેઠે અથવા વજાના ઘાતથી જર્જરિત બનેલની પેઠે અથવાદીત ફણીધરે દંસેલા મનુષ્ય પેઠે, મૂછિત બને, તેથી હા શું થયું? એમ બેલ નજીક રહેલ પરિજન દેડ, અને શીતલ પાણીએ સિંચવા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડયો. વીંજણાએ વાયરો નાંખવા માંડશે, ક્ષણાન્તરમાં ચૈતન્ય પ્રાપ્ત થયું, આંખમાંથી નીકળતા આંસુઓએ કપોલ ભાગ ભીંજાઈ ગયે, ગદગદ સ્વરે વિલાપ કરવા માંડે કેકુલ રૂપી આકાશમાં ચંદ્રમા સમાન, નિષ્કલંક, બંધુજનના મનને વિકસાવનાર, હે પુત્ર! તું કયાં ચાલી ગયે. શત્રુ સમૂડને બાળવામાં અગ્નિ સમાન, અને કલાસમૂહમાં શિરેમણિ, દેષ રૂપી કંદને મૂલથી ઉખેડી નાંખનાર, હે પુત્ર! તું જલદી મારા પાસે આવ. આવા પ્રકારના વિલાપના શબ્દ સાંભળીને રત્નમાલા રાણી જલદી દેડી આવી, અને પુત્રને હાથી ઉપાડી ગયે. જાણી આંખમાંથી મેતી સરખા સ્કૂલ આંસુઓ પાડવા લાગી, અને મૂછિત બની ગઈ. ઉપચારથી મૂછ વળી, શુદ્ધિમાં આવી અને કરૂણ સ્વરે રોવા લાગી. હા ચંદ્ર સરખા મુખવાળા નેત્રદલને વિકસ્વર કરનાર માતા પિતાના પરમ ભક્ત એવા હે પુત્ર! અમને મૂકી તું કયાં ચાલી ગયો? આ પ્રમાણે સામંત રાજાઓ અંતેઉરીઓ પણ વિલાપ કરવા લાગ્યા. તેટલામાં સુરગુરૂ નામને નિમિતિઓ આવી ચડે. અને કમલસેન રાજાને વિનયપૂર્વક નમસ્કાર કરી વિનંતી કરવા લાગ્યું કે હે રાજન ! શાકને મૂકી દે, ધીરતાને ધારણ કરે, મેં નિમિત્તબલે જાયું છે કે-અનુત્તર લક્ષ્મીવાળો બની રાજકુમાર થોડા વખતમાં આપને મળશે. આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજા કાંઈક સ્વસ્થ બન્યા, અને રાણીને કહી તેણને પણ સ્વસ્થ બનાવી, અને નિમિત્તિયાનું સન્માન કરી કુમારની તપાસ કરતે રહેવા લાગ્યો.
આ બાજુ હાથીએ હરણ કરેલ રાજકુમાર, વિષમ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
પર્વતની શ્રેણીવાળુ અને સિંહ વાઘ–ભુંડ પાડાએ વિગેરે પશુઆથી ભયંકર એવા વનવગડાને જુએ છે, હાથીની એટલી અધી શીઘ્ર ગતિ છે કે-પર્યંત વૃક્ષ જાણે દોડી રહ્યા હાય, તેથી કુમારે ચિંતવ્યુ કે આ હાથી રૂપી રાક્ષસની ગતિની ઝડપ એટલી બધી છે કે તેના ઉપરથી ઉતરી શકાય તેમ નથી. યાવત આ વગડાથી પણ ભયંકર પ્રદેશમાં હાથી પહેાંચી ન જાય, તેટલામાં આ હાથીને છરીએ કરી ફાડીને અટકાવું, આમ વિચારી જયાં છરી કેડેથી ખેચે છે.તેટલામાં તે પાતાને ઉડતા ઘેાડા ઉપર બેઠેલ જુએ છે, જે ઘેાડાની પુષ્ટ વિસ્તારવાળી છાતી છે, અને પૃષ્ટ વિશાલ છે, મધ્યભાગ નાના છે, માંસે ભરેલું મુખ છે, ચીકણી રામરાજિ છે, અને પેાતાને લઈ જઈ રહ્યો છે તેથી કુમારે વિચાર્યું, અહૈ। આ શું ? તે હાથી નથી અને વને નથી શું આ તે ઇંદ્રજાલ છે? કે સુપન છે ? વિચાર કરતાં માલૂમ પડયું કે-કેાઈક દેવ દાનવ અથવા વિદ્યાધર મને ઠંગી રહ્યો છે, આમ ચિંતવતા જ્યાં જુએ છે. ત્યાં તે મનુષ્યના ખાંધા ઉપર બેઠેલ પેાતાને જુએ છે; જે મનુષ્ય આકાશમાં ઉડી રહ્યો છે, જેના મસ્તકમાં અગ્નિની શિખા સરખા પીળા કેશ છે, અને દૃઢ કઠિન ક શ દેઢુવાળા છે, અને કાજળ સરખી કાળી દેહુડી છે, અને વય મધ્યમ ભાસે છે; આવું અત્યંત આશ્ચય કારી અચ્છેરૂ દેખીને કુમારે નિર્ણય કર્યો કે, કાઈક દેવ મને છેતરી રહ્યો છે, અને ઉપાડી જાય છે, તેથી હમણાં આને મારી ઢાઇ જલાશયમાં પડું? અથવા તે પણ વ્યાજબી નથી; કેમકે આ ખામત શુભ પરિણામવાળી છે ? કે અશુભ પરિણામવાળી છે? જો શુભ પરિણામવાળી હાય તા, તેમ
-
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
કરવાથી અકૃતજ્ઞતા દ્વેષ આવે, અને અપકીર્તિ થાય અને વધમાં પાપમધ પ્રાપ્ત થાય, અને પરેપકારવ્રત ચાલ્યું જાય; અને અશુભ પરિણામવાળી આ ખાખત હાય તા, પ્રહાર ન કરનાર મનુષ્ય ઉપર પ્રહાર કરવા તે ક્ષત્રિયકુલમાં જન્મેલાને કલક સમાન છે. તેથી આ ખાખતમાં તેમ કરવું વ્યાજબી લાગે છે કે,-આ મનુષ્ય જાણે નહિ તેમ એકદમ કુદકા મારી ઢાઇ સરોવરમાં પડું, આમ વિચારતા રાજ કુમાર આકાશના થાડા ભાગ જ્યાં એલધે છે, ત્યાં એક મનેાહર સરોવર જુએ છે, જે સાવર ધેાળા અને નીલા કમળેાથી શૅાભિત જલવાળુ છે, અને કુદતા જલચર થવાની ક્રીડાથી જેનાં તર'ગા ઉછળી રહ્યા છે, અને કમળાની કેશરાએ પીળા બનેલ તરગાએ જેના કાંઠા રગાએલ છે, શ્રેષ્ટ નગરની માફક Àાલી રહ્યું છે, અને જજમાનના હુવનકુંડની માફક જેને પાળા રહેલી છે, વર્ષાકાલના ભૂમિ તલીયાની માફક બહેાળતાએ ધરાવાળુ છે, વર્ષાતુની જેમ કાદવવાળું અને કાઈક ઠેકાણે મારવાડદેશની જેમ કમવિનાનું અને દ્વિજન પેઠે શેાભાવિનાનું છે; દાવાગ્નિએ મળેલ જંગલ સરખા કાળા મગરમચ્છના સમુદાય પણ જેમાં રહેલ છે; એવું વિશાલ સરાવર દેખી શતપત્ર કમળને લક્ષી કુમારે પડતું મેલ્યું. પણ તે શતપત્ર કમલ ભાંગ્યું નહિ. તેમાં બ્રહ્માની માફ્ક તે કુમાર બેઠા, જુએ છે તા તે પુરૂષ દેખાતા નથી, તેથી વિચાર આવ્યા કે–જે વિધિના વિદ્યાસે અસંભવિત ગણાતા હાય તે પણ બને છે; અને કહેવા લાયક પણ કાઇને ન કહી શકાય તેવું અને છે; જેની શ્રદ્ધા ન હાય; તેને પણુ સવા પડે છે, કયાં ગજપુર નગર ? અને કયાં હાથી ઘેાડા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્ય-સરોવર? અને કયાં કુદકે માર્યા છતાં નહિ ભાંગી જનારૂં કમળ ? તેથી આ બધું ચિંતવાતું મનની સેંકડો યુક્તિએ પણ ઘટે નહિ, તેવું સુખ અગર દુ:ખ વિધિ આ જગતમાં કરી રહ્યો છે; માટે કહેલ છે કે-વાદળાની ઉંચાઈ, રાજાનું ચિત્ત, યુવાન સ્ત્રીનું ચરિત્ર, અને વિધિના વિલાસ, કઈ જાણવાને સમર્થ નથી. આ પ્રકારના વિચારમાં મગ્ન બનેલા તે કુમાર પાસે મધ્યમ વયને એક તાપસ આવ્યું, ગપટ જેના મસ્તકે છે, અને જટાઓની નિવિડ જેણે બાંધેલી છે, ચિકણું વલકલનું વસ્ત્ર ધારણ કરેલ છે, અત્યંત મહર આકૃતિ છે, અને મનોહર તરૂણકમળ ઉપર સ્વારી કરી છે, તે જોઈ કુમારે વિચાર્યું કે-આપણું એક આશ્ચર્ય છે, તેમ જાણી તે લાપસને નમસ્કાર કર્યો. તાપસે અવસ્થા ઉચિત–સકલ કલ્યાણના ભાજન થાઓ, એ આશિર્વાદ આપીને કહ્યું કે–હે કુમાર ! તમે આપદામાં પડ્યા છે એમ માની તપવું નહિ, કેમકે-સંતપુરૂષે આપદા પડે છતે ખેદ રહિત અને સંપદામાં ગવિષ્ટ બનતા નથી, અને મરણકાલે પણ ઉગ રહિત હોય છે. સાહસજ જેને પ્રિય હોય છે, માટે મારા આગ્રહથી આશ્રમ સ્થાનમાં ચાલે. મારે તારી સાથે કેટલીક વાતચિત કરવી છે, આમ કહેતાની સાથે પોતાનું અને કુમારનું કમલ સરોવરને કાંઠે પહોંચી ગયેલું જોયું. તેથી તાપસ સાથે સરેવરથી ઉતરીને ચાલવા માંડતા કુમારે એક સુંદર વન જેયું. જે વન કમળ પવનથી કંપતી લતા રૂપી ભુજાથી જાણે નાચતું હોય? અને વિકસિત કમલના રસાસ્વાદનથી મદોન્મત્ત બનેલ ભમરાઓના શબ્દોએ જાણે ગાયન કરતું હોય; પાકેલા ફળના રસાસ્વાદ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
થી સંતુષ્ટ થઈ પુષ્ઠ અનેલ કેાયલના સુંદર શબ્દેાએ જાણે સ્વાગત કરી રહ્યુ હાય, નાગલેાકની પેઠે સદા મારવાળુ, અને ‘મહાન ઉંચી લતાવાળું છે, તે વનમાં કુમાર ઘેાડા આગળ વધ્યા, એટલે એક સુંદર બગલા દેખ્યા, તે વનના મધ્યભાગમાં રહેલા છે, રમણીયતાએ સુવિમાનસિરખા અને ઉજ્જલતાએ ચ'દ્રભુવનસરીખા, ઉંચાઈએ હિમગિરિના શિખર સરખેડ, વિચિત્ર રચનાવાળા ચિત્રા અંદરની ભીંતા ઉપર ચિત્રલ છે, તે જોઈ અહા કેવું રમણિયપણુ' મહેલનુ છે. એમ વિસ્મિત મનવાળા કુમાર તેને ચારે બાજુએ નિહાળતા તે મહેલને બીજે માળે ગયેા કે શ્રેષ્ટ મહામૂલ્યવાળા સંથારા ચકી ઉઠતી એક રાજકન્યા જોઈ, જે કન્યા કુપિત ઇંદ્રના શ્રાપથી સ થકી ઉતરી આવેલ અપ્સરાના જેવી, નરલેાકની ઘેાભા જોવા આવેલી અસુકુમારિકા સરખી, અને દેવિમાનના સૌભાગ્યને જીતી લેનાર આ બંગલાને જોવાના કુતુહલથી આવેલ મધ્યમભુવન દેવી સરખી, રૂપ અને સાળાએ કેળની લતાના તિરસ્કાર કરતી, જનપ્રિયતા અને કામળ હસ્તાએ કામદેવની પ્રિયાને તના કરતી; અને સૌભાગ્યગુણે અને ઇશ્વરપ્રિયતા ગુણે પાતીના પરાભવ કરતી; અને કામગુણમાં કુશલતાએ અને શેશભાહુલતાએ રતિને વિડંબના કરતી, રાતા કમળની પાંખડી સરખા કામળ અને કાચમાની પીઠ પેઠે ઉંચા પગના તલીયાવાળી, કેસરવિલેપન કર્યા સિવાય પીળા સુંવાળા અને દીપતા જેણીના એ સુકુમાલ સાથળે છે, અને પવિત્ર લાવણ્ય રૂપી જલની લહેરીએ ભરેલ ગંભીર નાભિવાળી, વિસ્તી અને ઉંચા જેણીનેકેડ ભાગ છે તેવી, સૂક્ષ્મ રૂવાટા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
વાળે કેરળ, શુ રેખાએ યુક્ત હસ્તાંગુટ્ટીએએ ગ્રહણ. કરી શકાય તેવા મધ્ય ભાગવાળા, અને સ્કૂલ ધેાળા ગેાળ અને સુંવાળા કુષ્ણુ ડિટીઓવાળી અક્કડ આંતરાવિનાના જેણીના સ્તને છે, કમલદંડ પેઠે કામલ જેણિની ખાડું છે, ઘસેલ સુંદર સેાનાના પતરાની પેઠે જેણીના છાતી વિભાગ છે, શંખ સરખા કડવાળી, એરણે માલીસ કરેલ સાનાના દૃ ણુની પેઠે વિશાલ કપાલવાળો, કુદના પુષ્પ પેઠે ઉજ્વલ નિર્મલ દાંતાવાળી, અને પ્રવાલ સરીખા હાઠવાળી, ગાળ સ્ફુટ ઉંચી અને સરલ નાસિકાવાળી, અને ઉજ્જ્વલ પદ્મ સરીખા ચપળ વિશાલ અને છેડે રાતા દીર્ઘ નેત્રાવાળી, અને અષ્ટમીના ચંદ્ર જેવું અને કાજળ સરખી કાળી ભ્રકુટીએ શેાલતું જેણીને કપાળ છે, મારનાં પીંછા સરીખા લાગે! જેણીને કેશના સમૂહ છે, અમૂલ્ય મનેાહર વિચિત્ર રચનાવાળા અને ઉત્તમ રંગનેા ઝીણા ચણીયા, આઢણુ અને કચુએ જેણીને છે, નાભિમંડલ સુધી લાંબી હારની આવળીએ શેાભતી ડાકવાળી, સુંદર અવાજવાળી ઘુઘરીવાળા કદ્વારાએ જેણીની કેડ શેાલી રહેલ છે, અને રૂમઝુમ કરતા ઝાંઝરીએ શેાભિત પગવાળી છે; તે કન્યાએ તાપસને બેસવા નેતરની ખુરશી આપી, અને કુમારને સેાનાના ચાકળા આપ્યા, તે બન્ને જણુ તેમાં મેઢા, અને તે રાજકન્યા મણુિની ચાતરી ઉપર ચપળ કિકીવાળો સ્નેહાળ અડધી ષ્ટિએ કુમારને જોતી બેસી ગઈ.
આ કુમારીનું રૂપ લાવણ્ય તરૂણપણું ખુત્ર આશ્ચર્ય
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપજાવનાર છે તેથી સર્વથા મારૂં નેત્ર રાજકુમારીને જોઇ યુગલ કૃતાર્થ થયું. અને તેણીને
રત્ન ચૂડની બનાવવાની વિધાતાની કુશલતા પણ વિચારણું અપૂર્વ છે, તે પૂર્વે નહિ દેખેલ નહિ
સાંભળેલ દેવદાનવયુક્ત લોકમાં પણ અસંભાવનીય, અને સ્વપ્ન વિષયને પણ ઓળંગી ગયેલ, અપૂર્વ એવી આ કન્યાના રૂપને જોઈ અન્ય વસ્તુ જેવાનું કૌતુક મારું ચાલ્યું ગયું. તેમજ આ કન્યાના દષ્ટિવિષયમાં આવેલું મારૂ શરીર અમૃતરસની નકે સિગ્યું હોય તેવું સ્વસ્થ બની ગયું. તેમજ મારી માન્યતા છે કે, આ કન્યા દેવદાનવની દષ્ટિમાં આવી નથી, નહિંતર તો એકલી વનમાં સ્વસ્થ કયાંથી હિય? અથવા ત્રણ ભુવનમાં પણ તેવા પુરી નથી કે જે પુએ આ કન્યાના સંગમસુખને અનુભવાય, અથવા આ સત્ય રમણી ન હોય? ઈદ્રજાલ હોય? કે મારા નેત્રને ભ્રમ થયે હોય? કારણ કે આવા રૂપને બનાવવાવાળા પરમાણું જગતમાં પણ નથી, જે પરમાણુંઓએ આવું સુંદર શિલ્પ બનાવી શકાય; અથવા આ વિષય સર્વજ્ઞ સિવાય બીજાઓથી નિશ્ચયપણે જાણી શકાય નહિ, કેમકે કહેલ છે કે “દુરના વસુંધરા” તેથી કોઈ પણ જગતમાં અસંભવિત નથી. તે મારી યાત્રા બંધુના વિયેગથી શોકનું કારણ હતી, છતાં પરમ સુખનું કારણ બની, આ પ્રમાણે મનની વિક૯પ પરંપરાએ ચેતના વિનાને જાણે ન બન્યું હોય? તેવા તે રાજકુમારના મનને છિદ્ર પામીને કામદેવ તીણભાલાની જેમ વીંધવા લાગ્યા, અને તે રાજકુમારી પણ કુમારે નેહવાળી વિકસ્વર નીલકમલ, સરખી દષ્ટિએ જેવાએલી જાણે અમૃતરસનું પાન
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
કર્યું હોય કે સ્વર્ગ સુખ મળ્યું હોય, કે નિવૃત્તિ સુખને પામી હોય, કે તમામ દુઃખ નષ્ટ થયું હોય, તેવી બની ક્ષણ માત્ર પરમ આનંદને પામી. આ અવસરે આ કન્યા મારા શત્રુ સામે જોઈ રહી છે એમ ધારી કામદેવે તેણીને એવી ઘાયલ કરી કે કઠે પ્રાણ આવી ગયા જેવી બની ગઈ. પણ યુવતિને વધ થાય નહિ માટે કામદેવે તે કુમારીને મારી નાંખી નહિ. આ સમયે તાપસે મધુર સ્વરથી કુમારને કહ્યું કે-મેં તમને પ્રથમ જણાવ્યું હતું કે મારે તમારી સાથે કાંઈક વાતચિત કરવી છે, માટે તે કલ્યાણભાગિ ! તમે. તે વાત સાંભળે– એક વિજયખેડ નામનું નગર છે, જેની ભૂમિ વન
અને આંગણે ઘણા પ્રકારનું ધાન્ય ક્ષેમંકર સનીનું મણિ રત્ન અને પાનાથી ભરેલું છે, સ્વરૂપ તે નગરમાં સકલ પ્રજાવર્ગને પ્રિય
( હેમપ્રભ નામને સેની છે, તેને ક્ષેમંકર નામનો યુવાન પુત્ર છે, તે પિતાના ધંધામાં તત્પર છે, અને તે નગરમાં અલપ ધનવાળે સરળ સ્વભાવી આધેડ ધનાવહ નામને શેઠીઓ છે, તેની સ્ત્રી સુખં કેરા તરૂણજનના મન અને નેત્રને મેહ પમાડનારી, ઊંચા કઠિન સ્તનવાળો, ઉગતી યુવાવસ્થાએ લાવણ્ય ગુણથી ભરેલી છે. તે સ્ત્રી દરરોજ કુંડલ વિગેરે કરાવવાના બહાને ક્ષેમકર સોની પાસે આવી મુખ દેખાડી રહી છે, તેથી તે સોની કામનું દુર્જયપણું અને ઈદ્રિયેનું ચલપણું અને યુવાવસ્થા અવિવેકે ભરેલ હોવાથી વિકારી બની, તે સ્ત્રી સાથે ભેગા
હર
ઉગતી વિક
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ભેગવવા લાગ્યું. લુબ્ધ બન્યું. તેથી બન્ને જણાએ વિચાર્યું કે આપણે દેશાંતર જઈ સુખેથી ભેગો ભેગવીએ, હાલ ભેગવાતા કામાગો તે વિડંબના પ્રાયઃ છે; તેથી શ્રેષ્ઠ દ્રવ્ય ગ્રહણ કરીને ગુપચૂપ તે બન્ને જણું નગરથી નાઠા. અને અનુક્રમે આ નગરથી બહુ દૂર નહિ એવા સહકાર નામના ગામમાં જ રહેવા લાગ્યા, ત્યાં ખેમકર લેકેના સુવર્ણના દાગીના ઘડે છે, અને મીઠા વચન વિગેરે ગુણે દેખાડી લોકોને બહુ પ્રિય બન્ય, એક દીવસે ચેરેએ આ વિદેશી છે તેમ જાણી તેનું ઘણું ધન ખાતર પાડી ઉઠાવ્યું, તેથી ખેમકર અને સુખકરાને બહુ ખેદ થયો, ચોરને પત્તો લાગતે નથી, તેથી વિલખા બન્યા, અન્ય દિવસે પ્રભાત સમયે
કરે સોનું ઘડવાના ઉપકરણે સુખકરા પાસે ઓરડા. માંથી બહાર મંગાવ્યા, સુખંકરા તે ઉપકરણે લેવા એરડામાં ગઈ, અને અંધારામાં ઉપકરણ લેવા હાથ ફેરવવા લાગી કેન્સપે ડંખ માર્યો, તેથી હે આર્યપુત્ર ! સાપે ડંખી સાપે ડંખી એમ બૂમ મારતી એરડામાંથી બહાર આવી, તેથી ભયબ્રાંત બનેલા ખેમકરે દીવ લઈ ઓરડો જોયે તો ઉગ્ર વિષવાળો ફણીધર સર્પ દેખે, અરે દડેરે દેડો એમ આકંદ કરવા લાગે, લેકે એકઠા થયા, ગારૂડીઆ મંત્રવાદી બોલાવ્યા, વિષને નાશ કરનાર નાસ આપે, ઔષધો પાયા, વિલેપન ધૂમાડે વિગેરે કર્યું, ગારૂડમંત્રએ અંજન કર્યું, મંત્રની ધારાઓ કરી, તે પણ સુખકરા પ્રાણુથી રહિત થઈ નહિ તેને મિત્રવર્ગ આકુલવ્યાકુલ બજે, અને ખેમંકર વિલાપ કરવા માંડે, હે પ્રિયે ! ચંદ્રવદની તું કેમ ચાલી ગઈ વિગેરે શબ્દોએ લાંબાકાલ સુધી રૂદન કર્યું.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧. લેઓએ માંડ માંડ છાનો રાખે, અને મરણ કૃત્ય કર્યા, એક દીવસે વૈરાગ્યે કરી ક્ષેમંકર તે નગરથી નીકળી અરશ્યમાં ગયે, અને ચિંતવવા લાગ્યો કે-અહા કે મારો પાપને પરિણામ પ્રગટ યો? અને કેવું મારું કાર્ય કરવાપણું ? અને કેટલી બધી પરલોકની નિરપેક્ષતા કરી ? જે હું બંધુ વર્ગને ઠગી શ્રેષ્ઠ દ્રવ્ય ઘરનું લઈને અને પરસ્ત્રીને ઉપાડી દેશાંતરમાં આવ્યું, તે મારૂં મહાપાપ અલ્પકાળમાં ફલ્યું. માટે આપઘાત કરી તે પાપની વિશુદ્ધિ કરું એમ ચિંતવી, આંબા વૃક્ષની ડાળમાં ગળાફાંસો ખાધે. તે જોઈ જંગલમાં રહેલ તાપસ કુલપતિ, “અરે ભાઈ સાહસ ન કર સાહસ ન કર એમ બુમાડા મારતો ત્યાં દોડી આવ્ય, અને ગળાફાંસાથી મુક્ત કર્યો, પિતાના કમડલના પાણીએ સિંચે, અને સ્વસ્થ બનાવ્યું, અને કહ્યું કે હે મહાસત્વ! કાયર પુરૂષને ઉચિત આવી ક્રિયા તમારા જેવાએ કરવી ન જોઈએ, ખેમંકરે ઉત્તર આપે કે-હે ભગવંત! મહાપાપ કરવાવાળાં મને આજ કાર્ય ઉચિત છે, એમ કહીને ગળા ફાંસો ખાધા સુધીને પિતાને તમામ વૃત્તાંત તે કુલપતિને કહ્યો તેથી કુલપતિ સમભૂતિએ કહ્યું કે-કમને વશ પડેલા પ્રાણીને શું અકાર્ય સંભવતું નથી? પરંતુ આપઘાત કરવાથી પાપની શુદ્ધિ થતી નથી,
पापविसुद्धिनिमित अप्पवहं कुणइ जो महामूढे। नहु हेाइ तस्स सुद्धी पंकेण व मलिनवत्थस्स ॥१॥ પાપની શુદ્ધિ માટે જે આત્મવધ કરે છે. તે પ્રાણી
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
મહામૂઢ છે, કેમકે કાદવે કરી મલિન વસ્ત્રની શુદ્ધિ ન થાય, આમ કરવાથી પાપધાતું નથી; માટે સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય પામેલ મહાપરાકમવાળા પુરૂષે ધર્માનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે સાંભળી ખેમકર –હે ભગવંત જે આમ છે. તે મારા ઉપર ઉપકાર કરે અને તમારી તાપસી દીક્ષા મને આપે, આ પ્રમાણેનું તેનું વચન સાંભળી સોમભૂતિએ ક્ષેમંકરને યોગ્ય જાણી તાપસી દીક્ષા આપી. હવે તે તાપસ જનને ઉચિત ધર્માનુષ્ઠાન કરી રહેલ છે, હે રાજકુમાર! તે હું પોતે છું, કાલાંતરે મારા ગુરૂએ યેગ્ય જાણું મને થંભણી નામની વિદ્યા આપી, આયુષ્ય પૂર્ણ થયે પરલોકવાસી થયા, અને હું પણ ગુરૂના ઉપદેશ મુજબ તાપસ વૃત આચરતે આ વનમાં કેટલોકકાળ રહ્યો. અન્ય દીવસે હે કુમાર ! તમોએ દેખેલ સરોવરમાં મધ્યાન્હ સમયે ગયો, અને મંત્રજાપ શરૂ કર્યો, તે જાપ પૂરા થવા આવ્યો કે-મારા કાને એક સ્ત્રીના કરૂણ રૂદનના શબ્દ પડયા કે-હે તાત! હે ધમિજને !
વનદેવતાઓ! હે લોકપાલો! મારું રક્ષણ કરે રક્ષણ કરે. અનાથ અને અશરણ એવી મને બલાત્કારે ઉઠાવી જાય છે, આ પ્રમાણે કરૂણ સ્વરે વિલાપ કરતી એક રમણને આકાશમાં જોઈ, જેણે સર્વ અંગે સુન્દર છે, યુવાવસ્થાને પામેલી છે, અને એક વિશાધર તેણીને ઉપાડી જાય છે, તેથી મને કરૂણા આવી, અને તે વિદ્યાધરને આકાશમાં વિદ્યાએ કરી થંભાળે, તેના હાથમાંથી તે કન્યા સરી પડી, અને સરોવરના કાંઠા નજીક નીચે પડી મારા પાસે આવી, મેં તેને ખુબ ધીરજ આપી કહ્યું કે તારે બિલકુલ ભય રાખ નહિ, તે સાંભળી કયા વસ્થ બની, અને વિદ્યાધરને પણ ઠપકો
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
આ કે–તમારા જેવાને આ અનુચિત કાર્ય છે માટે ફરી આવું કામ કરવું નહિ એમ કહી છૂટે કર્યો, અને તે વિદ્યાધર પિતાના સ્થાને ચાલી ગયે, અને હું પણ તે કન્યા સાથે મારા આશ્રમમાં આવ્યું, અને ખુબ મહેનતે તે કન્યાને ફલાહાર કરાવ્યું, તે વાર પછી કન્યાને મેં પૂછ્યું કે-હે આયે તું કેણુ છે? કોની પુત્રી છે? અને શા કારણે વિદ્યાધર તને ઉઠાવી લઈ જતો હતો ? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં તે કુમારી મતી સરખા સ્થૂલ આંસુડાએ છાતી ભીંજવતી, અને ઉન્હા દીર્ઘ નિસાસા નાંખતી, અવ્યકત સ્વરે રેવા લાગી, તે જોઈ મને પણ ખેદ થયો કે હે આવા મહાનુભાવ માણસોને દુષ્ટ વિધિ મહાદુઃખ પમાડી રહ્યો છે, એમ ચિંતવી કરૂણાએ કરી બહુ આશ્વાસન આપ્યું, અને કહ્યું કે--તું એવું બંધ કર, અનએ ભરેલા આ સંસારમાં કયા કમાધાન પ્રાણને દુઃખની પ્રાપ્તિ થતી નથી ? અર્થાત થાય છે, કહ્યું છે કે-કોણ આ સંસારમાં સદા સુખીયા છે? કેનું જીવતર શાશ્વત છે? કોને બંધુજનને વિયેગ નથી થયે? અને કેની પાસે લમી સ્થિર રહી છે? માટે આ જગતમાં વિધિએ જે લખેલું છે તે સુખ કે દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ ધીર પુરૂષે વિચારી આપદા વખતે કાયર બનતા નથી; ઉત્તમ કુલમાં જન્મેલ ગુણીયલજનોને પણ ખીરસાગરમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ ચંદ્રમાની પેઠે દુઃખ આવી પડે છે, સૂર્ય ચંદ્રની પ્રભાને શું રાહુ આવરી લેતું નથી ? માટે ખેદ છોડી દે, અને સાહસનું અવલંબન કર, અને જે કહેવાલાયક હેય તો મારા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપ, કેમકે તપસ્વીજન પિતાતુલ્ય હોય છે, આ પ્રકારે મેં તેને સમજાવી, એટલે ઉત્તર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
વસ્ત્રથી પેાતાનુ માઠું લુછી કહેવા લાગી કે-પિતાતુલ્ય તમાને શું કહેવા લાયક ન હેાય ? માટે હું પિતા તમે તે હકીકત સાંભળે એમ ખેલી કહેવા લાગી—
સંડિક્ષ નામના દેશમાં નદિપુર નામનું એક શ્રેષ્ઠ નગર છે, જે નગર ઉંચા દરવાજાના
આં
શિખર ઉપર રહેતી ધજા રૂપી ગળીએ અમરાવતીને તના કરી રહેલ છે, ચંદ્રમાના કિરણ સમુદાય પેઠે ઉજવલ હજારી મહેલાથી અલકાપુરીના ઉપહાસ કરી રહેલ છે, અને મારામાં પડેલ રત્નના ઢગલાના તેજસ્વી કિરણા રૂપી ઈંડે, શંકા કરનાર રેહણાચલ પČતને કટાક્ષ કરી રહેલ છે, દેવા કરતાં પણ અતિશય રૂપવાળા મનુષ્યાએ અને અપ્સરાના રૂપને જિતિ લેનાર તણુરમણીએ, દેવલાકના મદને જે દૂર કરી રહ્યું છે, અને ધનાઢયજનાના ધન ભંડારાએ કરી કુબેરભ ડારીનો ઠકુરાઇને જે ઘસી રહેલ છે; તેવા તે નગરમાં હાટાથી રાજમાર્ગો શેાલી રહ્યા છે, અને હાટા ધનાથી Àાભી રહેલ છે, અને ધના દાનથી શે।ભે છે, અને દાનાભક્તિથી શાલે છે, અને ભકિત પાત્રાથી શેાલે છે, અને પાત્રા ગુણુસમુદાયથી શે।ભી રહેલ છે; તે નગરમાં નરથ નામના રાજા છે, તેને નિરુપમ લાવણ્યવાળી, મહાકુલમાં જન્મેલી, ગુણરત્નેાની ખાણુ સમાન, અને દોષ રૂપી વૈરીને દુમ કિલ્લાસમાન, સકલ અંતેરમાં પ્રધાન, એવી જયસુંદરી રાણી છે, તેણીની મંદપુણ્યવાળી હું' પુત્રી છુ; કેઇ પુત્ર પરિવાર નહિ' હાવાથી મારા જન્મ
રાજપુત્રી તિલક સુંદરીનું વૃત્તાંત
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ વખતે સમગ્ર અંતેરિ સંતેષ પામે તેવું મહાવધામણું મારા પિતાએ કર્યું હતું. અને તેજ દીવસે સત્યવાદી
તિષરાશી નામના નિમિત્તીયાને મારા ભાગ્ય સંબંધીનું સ્વરૂપ–પિતાએ પૂછયું, તેણે કહ્યું કે આ પુણ્યવંત પુત્રીને જે વર થશે, તે સકલ વિદ્યાધરને રાજા રાજાધિરાજ થશે. આ સાંભળીને મારા માતા પિતા ખુબ ખુશ થયા. એક માસ ઉલંઘન થયે માતાએ સ્વમમાં તિલકોએ સુંદર રત્નાવલી જોઈ હતી તેથી મારું તિલકસુંદરી નામ પાડયું. તે વાર પછી પુત્રની માફક માતાપિતાએ પાલન કરાતી અને અન્ય રાજપુરુષોએ ઉત્કૃષ્ટ હર્ષ લાલનપાલન કરાતી વધવા લાગી; અને યુવતીજનને ઉચિત કલાઓ હું શીખી. અનુક્રમે યુવાવસ્થાવાળી મને દેખીને પિતાએ મારી માતાને કહ્યું કે હે પ્રિયે જગતમાં રુપ યૌવન લાવણ્ય અને કલા વિગેરે ગુણોથી યુકત તિલકસુંદરી સરખે કે રાજકુમાર છે કે નહિ ? અને આ પુત્રીને કેવી રીતે પરણાવવી? શું સ્વયંવર મંડપમાં આવેલા રાજકુમારોમાંથી પોતાને રૂચે તે વરને વરે એમ સ્વયંવરમંડપ કરે? કે સર્વ દેશાંતરના રાજકુમારોના પાટીયામાં ચિત્રલ રૂપે જોઈ ઈચ્છા મુજબ કિઈ રાજકુમારને વરે? અને ચિત્રેલા રૂપ લાવવા માટે અન્ય દેશોમાં આપણે પુરૂષો મેકલવા કે નહિ? અથવા કઈ અન્ય ઉપાય છે. આ બાબતમાં તમારી જે મનની ઈચ્છા હોય તે જણાવો. મારી માતાએ ઉત્તર આપે કે હે સ્વામિનાથ ! તમામ કાર્યોમાં આપ કુશલબુદ્ધિવાળા છે. અમારા જેવી મહિલાઓમાં બુદ્ધિપકર્ષ કયાંથી હોય? તોપણ આર્યપુત્ર તમે મને બહુમાનથી પુછે છે, તેથી મારા હૃદયની
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
ઈચ્છા જણાવું છું.
હે સ્વામિનાથ !તમેએ રચેલ સ્વયંવર મંડપમાં આવેલ તમામ રાજપુત્રે જે તિલકસુંદરીને રૂએ નહિ, તે પિતાને તિરસ્કાર સમજી સર્વ રાજપુત્રે તમારી સાથે વિરેધવાળા બનશે, અને રાજકુમારેના ચિન્નેલ પાટીયા દેશાંતરથી પુરૂષ દ્વારા મંગાવવામાં આવે, તેમાં પણ યોગ્ય વરની પરીક્ષા થઈ શકશે નહિ; કારણ ચિત્રકિયા ચિતારાને આધીન છે. સુંદર વસ્તુ ન હોય તે પણ સુંદર ચિતરી શકે છે, માટે મને તે તે ઈષ્ટ લાગે છે કે આપ આપણું પન્નતિદેવીનું આરાધન કરી અનુરુપ વર તે દેવીને પુછો. આ સાંભળી રાજા ખુશ થઈ કહેવા લાગ્યું કે-અહે તમેએ સુંદર ચિંતવેલ છે! અને તમારી બુદ્ધિ સુંદર કુશલતાવાળી છે, હું તે વાત સ્વીકારું છું. હવે બીજા દિવસે સ્નાનથી પવિત્ર બની એકાંત પ્રદેશમાં ડાભને સંથારો પાથરી, ઉપવાસ કરી, પ્રજ્ઞપ્તિ દેવીનું સ્મરણ કરતા રાજા આરાધના કરવા લાગ્યું. થાવત્ ત્રીજે દિવસે રાજાની અપૂર્વભક્તિથી ખેંચાઈ પ્રજ્ઞપ્તિ દેવી હાજર થઈ કહેવા લાગી.
હે મહારાજા ! કેમ મને સંભારી? કાર્ય બતાવો જલદી કરી આપું. મારા પિતા ખુબ આનંદિત બની પ્રણામ
કરી, અંજલી જેડી, કહેવા લાગ્યા કે પ્રજ્ઞપ્તિદેવીનું વચન હે ભગવતિ! તિલકસુંદરીને ગ્ય અને મદનકેશરીની વર કયું છે? તે કૃપા કરી બતાવે. હરિફાઈ અને મારી ચિંતા દુર કરો. તેથી
દેવીએ ઉપગ આપી કહ્યું કે –
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ગજપુર નગરના અધિપતિ કમલસેન રાજાને પુત્ર જે સકલ વિધાધર રાજ્યના અધિપતિ બનશે; તે રત્નચૂડ રાજાની તમારી પુત્રો પટ્ટરાણી બનશે. માટે તમારે ઉદ્વેગ કરવા નહિ. અને સ` ઉપદ્રવને નાશ કરવાવાળું આ ચિંતામણિ રત્ન છે, તે તિલકસુંદરીની ભુજામાં બાંધી રાખવું. એમ કહી ચિંતામણિ રત્ન રાજાને આપી તે દેવી અદ્દશ્ય બની. તેથી મારા પિતા પરમ પ્રમાદને પામી સ્વભવનમાં આવ્યા, અને મારી માતાને તમામ વૃત્તાંત કહી ચિંતામણિ રત્ન આપ્યું. માતા પણ ન કહી શકાય તેવા આનંદ પામી, અને ચિંતામણિ રત્ન મારે હાથે ખાંધ્યું. હવે કેટલાક દિવસ સુધી મારા માતાપિતા શાંત મનવાળા અન્યા, એક દિવસે સુવેલગિરિના શિખર ઉપર રહેલ રતિવિલાસ નગરના સ્વામી જેના દિવ્યશસ્ત્રો નિષ્કુલ જતા નથી. અને અપૂર્વ સાહસે મહુ વિદ્યા મેળવવાથી મહાબલ પરાક્રમવાળા છે; તે મદનકેશરી વિદ્યાધર રાજાએ જ્યાતિષરાશી નિમિત્તિયાએ ઉચ્ચારેલું મારા વિષયનું નિમિત્ત સાંભળીને મને પરણવા માટે પોતાની બીજી ભુજા સમાન મુખર નામના દુતને મારા પિતા પાસે મેકલ્યા. છડીદારે પૂછીને રાજસભામાં તેને પેસવા દીધા, તે દ્રુત આવી પ્રણામ કરી બેઠા. પિતાએ તેનું બહુ સન્માન કર્યું. તેણે વિનંતી કરી કે-હૈ મહારાજ! મારા સ્વામી વિદ્યાધરના રાજા મદનકેશરીએ કહેવરાવ્યુ છે કે:—તમારી કન્યા તિલકસુંદરી મારી સાથે પરણાવા. અને મારા સગાસ્નેહી અનેા. આવું તેનું વચન સાંભળી ચાવત્ મારા પિતા મૌન રહ્યા, તેટલામાં ફ્રી ક્રુતે કહ્યું કે મહારાજ ! આ તમેાને ઉચિત છે, કેમકે મહાકુલમાં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
જન્મેલ, અને સ્નેહીજનને કલ્પવૃક્ષસમાન, આ પુરુષરત્નને કન્યારત્ન આપવું શ્રેષ્ટ છે. અને જગતમાં પણ સિંહુ— સિંહણના સંચાગ મહુમાનવાળા અને છે. આ પ્રમાણેનું દંતનું વચન સાંભળી મારા પિતાએ જણાવ્યું કે—તમારા સ્વામીએ અને તમેાએ સુંદર કહ્યું, કેમકે કલ્પવેલડી ૯૫વૃક્ષ ઉપર ચડાવેલી શાલે છે; પરંતુ આ કન્યાને મેં આરાધેલી પ્રજ્ઞપ્તિદેવીના આદેશે કમલસેન રાજાના પુત્ર રત્નચૂડ કુમારને પ્રથમથી જ આપેલ છે, સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળા સત્પુરુષા હેાય છે. તેથી વિદ્યાધર મહારાજાએ અમારી ઉપર ખાટું લગાડવુ નહિ. આ પ્રકારે દુતને સત્ય વાત જણાવી સમજાવીને રવાના કર્યાં. અને તે દ્રુત પાતાના નગરે પહેાંચ્યા. હું પણુ દેવતાએ બતાવેલ રત્નચૂડકુમારનું હૃદયમાં ધ્યાન ધરતી સખીઓની સાથે વિચિત્ર ક્રિડા કરું છું, અને શીખેલી કલાના ઉપયાગ કરું છુ. હવે એક દિવસે હું નગરની બહાર રહેલ કિ`યકેસર નામના બગીચામાં ક્રિડા કરવાને માટે ગઈ; ત્યાં મહુ ક્રિડા કરવા લાગી, સખીજના ફૂલ ચુંટવામાં એકાગ્ર અનેલ છે, અને હું મનઠુર વનરાજીને જોવામાં તન્મય અનેલી છુ, તે વખતે એચિંતા એક વિદ્યાધર આળ્યે, અને મને ઉપાડવા લાગ્યા. મેં બૂમ મારી કે હે પિતા મારું રક્ષણ કરો, મારું રક્ષણ કરા, તેટલામાં તે વિદ્યાધર આકાશમાં મને લઇ ઉડયે. મારી બૂમ સાંભળીને અને જોઈને આકુલવ્યાકુલ ખનેલ મારા સખી વગે ભૂમાટ કરી મૂકયે કે–હે મહારાજ ! મહારાજાના સુભદ્રે ! તમે! જલદી દાડા રે દોડો. તિલક સુંદરીને કાઇક ઉઠાવી લઇ જાય છે, પરંતુ કેઇ આવ્યું
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
નહિ અને મને ઉઠાવી વિદ્યાધર આકાશમાં ચાલે અને આ સરવરે પહોંચે. અનાથ ઉપર પ્રેમાળ અને કરુણાના મહાસમુદ્ર પિતા તુલ્ય એવા તમેએ મને તેનાથી છેડાવી. આ પ્રમાણેને પિતાને વૃત્તાંત કહી રાજકુમારી નીચા મુખવાળી બની ગઈ. મેં તેને મધુર વચનેએ સંસારની સ્વભાવને બતાવી સ્વસ્થ બનાવી, અને આજ વનમાં પુત્રીરૂપે બહુ માન આપી રાખી, અને કહ્યું કે- હે પુત્રી ! ભવિતવ્યતાના ચુંગે અતિ વાત્સલ્યને સ્પેશ્ય એવી તું અનુચિત વનવાસને પામી છે, પરંતુ નિઃસંગી કંદમૂલ ફલાહારી પ્રેમાળ આ તપસ્વીજન તારી શી પરણાગત કરી શકે? એમ કહી આંખમાંથી આસુડાં પાડી પ્રેમાળદષ્ટિએ વારંવાર સ્વસ્થ બનાવી. તેથી કાંઈક શંકરહિત બની આશ્રમમાં સેવા કરવા લાગી. કેટલાક દિવસ ગયા. એક દિવસે રાત્રિના સમયે ભવિતવ્યતાના ચુંગે મને પ્રાણઘાત કરનારી ફૂલવેદના ઉપડી; તે વખતે મેં વિચાર્યું કે, મારું આયુષ્ય પૂર્ણ થયું લાગે છે, નહિતર તો આ ઓચિંતી કેઈ વખત નહિ થયેલી ફૂલવેદના કેમ ઉપડે? સોમભૂતિ ગુરુજીએ ઉપદેશેલ ધર્મ માર્ગમાં હું સ્થિર છું. તેથી મરણનું દુઃખ મને પીડા કરી શકશે નહિ, પણ બંધુના વિયેગવાળી અનાથ, અશરણ તિલકસુંદરી મને માતપિતા બંધુ માની મારુ શરણ સ્વીકારી રહી છે, તેણે નું મારા મરણ બાદ શું થશે? અને તે મહાનુભાવવાળી એકલી આ વનમાં કેવી રીતે રહી શકશે? અને કયાં જશે? અને કેવી રીતે ધીરજ ધારણ કરી શકશે? અને કેવી આપદાને પામશે ? અને કેનું શરણ સ્વીકારશે? આ પ્રમાણે ક્ષણ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
માત્ર હું મહુ શાકવાળા બન્યા; ફરી એવા વિચાર આવ્યા કે, આ અસાર સૌંસારમાં કર્માધીન પ્રાણીઓને પેાતાનુ પુણ્ય અને પાપ સહાયભૂત છે, તેથી મારે શોક કરવા વ્યાજબી નથી. માટે મે' સમાધી લગાવી અને ગુરુના ઉપદેશની ભાવના ભાવતાં મરણ પામ્યા. અને અસુરકુમાર દેવામાં મહાદ્ધિ ક જ્વલનપ્રભ નામવાળા દેવ થયા, અને પૂર્વ નહી દેખેલી દેરિદ્ધિ અપ્સરા રત્નનાઢગલા અને મણુિનું ભવન દેખીને મેં અધિજ્ઞાનના ઉપયેાગ મૂકા તેથી થયેલ કરુણા અને સ્નેહુથી દેવનાં કાર્યો કર્યા સિવાય આ વનમાં આવ્યું. નિદ્રાધીન તિલકસુદરીએ આ કાંઇ પણ જાણ્યું નહી. મેં તેા પૂર્વભવના તાપસવેષ ધારણ કર્યા, આ અવસરે પરમઆશ્ચર્ય પામેલ તાપસકુમાર અને કુમારીઆએ મને નીલવિકસ્વર કમલ સમાન, શરીરના પસરતા કિરણેાએ કરી નીલમણિમયજ આવાસની ભીંતને જાણે બનાવી રહ્યો હાય તેવા, અને પ્રકાશિત રત્નવાળા મુકુટે શોભિત મસ્તકવાળા અને દિવ્ય સ્વરૂપવાળા જોઇને ચિત્તમાં ચમત્કાર પામ્યું.
આ અવસરે તિલકસુંદરી રત્નચૂડકુમારને જોઈ વિચારવા લાગીકે-આ રાજકુમારની આકૃતિ કેવી શીતલતા જનક છે? જાણે ચંદ્રમાના મંડલથી પરમાણુ કતરી અનાવી હાય ?, અને એનું ગેરાપણું સાલવણી સેાનાએ જાણે અનાવ્યું હોય !, અને લાવણ્યગુણ વિકસ્તર કુસુમના સમુહ ચકી લઈ બનાવેલ હાય ?, અને શાંતિને પમાડનાર હાવાથી અમૃતમય હાય !; અને રુપગુણુ ત્રણ જગતના શ્રેષ્ઠ પરમા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
આએ બનાવેલ હાય ?, તેવા ભાસે છે. તેથી હું પુણ્યશાળી અને કૃતાર્થ છું, જે મેં જયંતકુમારદેવને જિતનાર અને કલ્પવૃક્ષની જેમ પુણ્યરહિતજનાને દુલ ભ દનવાળા આ કુમાર જોયા, તેથી આપદા પશુ મારે
સૉંપદા મની. મન નેત્રને સુખ આપનાર અમૃત, સાગર આંથી ઉત્પન્ન થાય છે, એવી લેાકમાન્યતા કેવળ વાર્તા માત્ર છે. અમૃત પણ માણુસ હૈાય છે. આ પ્રકારે ચિંતામાં મગ્ન બનેલી તિલકસુંદરીને જવલનપ્રભદેવે આંગળીએ કરી કુમારને બતાવી કહ્યું કે-આ રાજકુમારી, કે જેણીના માટે હું દેવલેાકથી આવેલ છું; આ સાંભળી રત્નચૂડકુમાર બહુ ખુશ થયા, અને તેના હૃદયમાં કામદેવ પેઠે, ફ્રી પણ જવલનપ્રલે કહ્યુ કે–હે કુમાર! આ ભવન મે... દેવશકિતએ વિષુવ્યું છે. જેમાં સુંદર પલંગ છે, આ મહેલમાં તિલકસુ દરીને એમ કહી લાવેલ છું કે આ આશ્રમના ઝુંપડામાં વાસ કરવા વારે અનુચિત છે; માટે વનમાં રહેલ સુંદર મહેલમાં ચાલ, આ મહેલમાં તેણીને વસાવી, વિરહથી બીકણ એવી તિલકસુ દરીને દેવતાઇ લેાજનથી પાલન કરૂ છું. આજ મને વિચાર આવ્યા કે લાંબા કાળથી તિલકસુંદરી ખિન્ન હૃદયવાળી છે, અને તેના બંધુજન તેણીના સમાચાર નિહુ મળવાથી શેકાગ્નિએ મળી રહેલ છે. માટે તેણીને પિતૃગૃહમાં મૂકી દઉં. પણ તે વિચાર મને અાગ્ય ભાસ્યા, કારણકે તેણીને પેાતાના ઘેર મૂકીશ તે, દેવતાએ બતાવેલ વર લાંબા કાળ સુધી પામશે નહિ; અને પિતાને ઉદ્વેગનું કારણ મનશે, તેથી સુ ંદર તેા એ છે કે હું રહ્નચૂડકુમારને ફાઈપણ પ્રયાગે ઉઠાવો લાવીને તેની સાથે આ કુમારીના સંચાગ કરી દઉ. માટે હે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
કુમાર તમેને હું અહી' ઉઠાવી લાવેલ છુ, તમાને આશ્ચર્ય પમાડવાને માટે હાથી, ઘોડા, મનુષ્ય અને તુટે નહિ એવુ કમલ વિગેરે માયાજાળ મેં વિષુવેલી છે. તેથી હું કુમાર ! આમાં આ પરમાર્થ છે કે પૂર્વે પ્રજ્ઞપ્તિ દેવતાએ મતાવેલ. અને તેણીના પિતાએ અનુમેદેલ એવા તમાને પ્રાર્થના કરૂ છું કે;-આ કન્યા સાથે તમે। અહીંજ લગ્ન કરે. એમ કહી દેવે પાતાના પરિવારને સંભાર્યો કે તુરત આવી ખડા થયા, જે અત્યંત સુંદર શરીરવાળા અનેક પ્રકારના મણિરત્નના આભૂષણેાથી શૈાભિત દેવ વ છે, અને જંગમ કલ્પલતાના સમુહ પેઠે રૂચિર હાર:ની શ્રેણી વડે શેાભતી સ્તનવાળી દેવાંગનાઓ છે.
હવે દેવદેવીએએ જવલનપ્રભના હુકમથી વિવાહ કૌતુક શરૂ કર્યું, તેમાં બન્નેને તી જલના રત્નટ્યૂડ અને ભરેલ કલશેાએ હૅવરાવ્યા, ગાઢ તિલક સુંદરીના હરિચંદનના લેપે લેખ્યા, દેવદુષ્ય લગ્ન મહેચ્છવ વસ્ત્રો પહેરાવ્યા, કલ્પવૃક્ષની ધેાળી માળાએ દીપાવ્યા, શ્રેષ્ઠ આભૂષણા પહેરાવ્યા, અને કાળ ઉચિત ખીજાં કાર્યો પણ કર્યા, પછી સુરગિરિના વાંસડાએ લાવ્યા, અને ઉજ્જવલ સેાનાના કલÀાએ ચારી બનાવી કલ્પવૃક્ષના લાકડાએ અગ્નિ પ્રગટાવ્યે, અને પરસ્પર હાથ ગ્રહણ કરીને ફેરા ફેરવ્યા, લગ્ન એવું મન્યુ કેसुररमणीयणनच्चणसारं, किन्नरविरइयगीयपयारं
;
वरवहु रिसाउरियनयणं, इय तहिं वित्तं पाणिग्गहणं ॥ દેવરમણીએ નાચી રહી છે કિન્નરી ગાયન કરી રહેલ છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
વરવહુ હરખિત નેત્રવાળા છે આ પ્રકારે ત્યાં વિવાહ થયે, તે વાર પછી મહાવિભૂતિએ વિવાહ પુરો થયે છતે બન્ને જણ એ જવલનપ્રભદેવને નમસકાર કર્યો, અને તેણે આશીર્વાદ આપ્યો કે હે પુત્રી ! અવિચાગવાળી સોહાગણ અને પુત્રવતી તું જલદી થા, અને કુમારને આશિષ આપી કે વિદ્યાધરને રાજા બની પરમ સુખી થા. ફરી પણ દેવે કહ્યું કે, તમેને પરિણાવીને મેં મારું ઈચ્છિત કર્યું, અને મનને શાંત પમાડયું. તમારી સંગને તજ દુકકર છે, તે પણ દેવલોકના અવશ્ય કરવા લાયક કાર્યો મારે કરવાનાં છે, તેથી મને રજા આપે કે,-હું સ્વભવનમાં પહોંચી જાઉં, અને તમને જરૂર પડે તે મને સંભારજો. આ પ્રકારે કહી અને કૌતુક માત્ર ફળવાળો સર્વજિવની ભાષા વિજ્ઞાનને વર, અને પઠિતસિદ્ધ આકાશ ગામિની વિદ્યા, આપીને ફરી પણ દર્શન કરીશું એમ કહેતો શેકયુક્ત બની પ્રાસાદ સંહરીને પરિવારે સહિત જવલનપ્રભ દેવ સ્વસ્થાને ગયે. તે ગયે છતે રત્નચૂડકુમાર ચિંતવવા લાગ્યું કે–અહે મારી પ્રિયાનું કેવું પ્રચંડ પુણ્ય છે? કે ત્યાગી તાપસજન જવલનપ્રભ દેવલોકમાં ગયો છતાં પ્રેમી રહી અહિં આવી પરિણાવી ગયે. વિદ્યા આપી ગયે વિગેરે વ્યવસાય કરી ગયે ! એમ ચિંતવતા તેના વિયેગના શેકે હૃદય ભરાઈ ગયું, અને આંખમાંથી આંસુ પડવા લાગ્યાં અને ક્ષણવાર મૌન થઈ ગયે. આથી તિલકસુંદરી પણ આજે જ માતાપિતાને જાણે વિગ થયો હોય? અથવા મહાનિધિને નાશ થયે હેયર, અથવા સકલ જગતમાં રહેલી પાપરાશિઓ જાણે ભરાઈ ગઈ હોય?, તેમ શેકે કરી રુદન કરવા લાગી, અને બોલવા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
લાગી કે અત્યંત વ્હાલા હૈ પિતા મને છેડો તમે કેમ ચાલ્યા ગયા ?, તેવાર પછી કુમારે તેણીને છાની રાખી, કહ્યું કે-હૈ પ્રિયે ! આ સંસાર આવે! અસાર છે, પ્રિયજનના સમાગમા વિહવાળા હાય છે, કહ્યું છે કે-“ઇષ્ટ વસ્તુના સંયોગા અનિત્ય છે, અને જિવતર ચપલ છે, યુવાવસ્થા ચલાયમાન છે. લક્ષ્મી હસ્તીના કાન પેઠે ચંચલ છે, અને આ સંસારમાં સર્વ અનિત્ય છે” માટે હૈ સારા શરીરવાળી શેકને તું ન કર. અને તારું ચિત્ત સમાધિવાળું અનાવ. કાલાચિત કાર્ય માં મનને ધારણ કર, આમ આશ્વાસન પમાડયું. ત્યારે તિલકસુંદરીએ કહ્યું કે હૈ આ પુત્ર ! જો એમ છે તે આપણે મારા પિયર જઇએ, કેમકે મારા માતાપિતા મારા અપહરણથી દુ:ખી બની ગયેલ છે. કુમારે તે વચનના સ્વીકાર કર્યા, અને તમાલનાપત્ર પેઠે શ્યામવણી એવા આકાશમાં આકાશગામિની વિદ્યાએ પ્રિયાસહિત ઉપડયા, અને તે રમણીય વનને જોતા થાડાક ભૂમિ ભાગે ગયેા કે-એક તાપસ આશ્રમમાં તાપસ તાપસોજન કરૂણાજનક રૂદન કરતા દીઠા.
તેથી તિલકસુંદરીએ કહ્યું કે આર્યપુત્ર? કેમ આ ત્યાગી તાપસજન વિલાપ કરો રહેલ ચિંતામણિ રત્ને છે? કુમારે કહ્યું કે-ડે પ્રિયે! નીચે તાપસ વેદના દૂર ઉતરી પુછીએ. એમ એટલતા નીચે કરી. ઉતર્યા અને વિલાપનું કારણ પૂછ્યું. તે તપસ્વીજને કહ્યું કે-અમારા કુલપતિ તીવ્રશૂલરાગની વેદનાએ ન કહી શકાય તેવી અવસ્થાને પામ્યા છે. તેથી અમે અનાથનું શું થશે ? માટે શેકથી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલાપ કરી રહ્યા છીએ, તેથી તિલકસુંદરી બોલી ઉડી કે હે આર્યપુત્ર ! સકલ ઉપદ્રવને દૂર કરનાર આ મારા પાસે, રહેલ ચિંતામણિરને તેને સ્વસ્થ બનાવે, તેથી હર્ષપૂર્વક કુમારે ચિંતામણિનું જલ પાઈને કુલપતિને સાજો કર્યો. તેવાર પછી તે ચિંતામણિરત્ન તિલસુંદરીએ રત્નચુડની ભુજાએ બાંધ્યું, તપસ્વીજન બહુ તુષ્ટ થયે, અને કુલપતિએ અપૂર્વ આકાર જોઈ બહુમાન કર્યું. ત્યાં કેટલાક સમય કુલપતિની સમીપમાં રહ્યો. રાત્રીને સમય થતાં આશ્રમની નજીક લતાગૃહમાં કેમળ સંથારે પાથરી મનહરકીડાએ વિષયસુખ ભેળવીને બંને જણ સૂઈ ગયા, યાવત્ મધ્ય રાત્રિ થઈ, તે અવસરે ઘુઘુ કરતે એક ઘુવડ આવ્ય, કાન પાસે રહી તે ઘુવડે તિલકસુંદરીને ભય પમાડે, તેથી તેણીએ કહ્યું કેહે સ્વામીનાથ! હું ઘુવડથી બીઉં છું, તેથી સુતા
સુતા કુમારે હાકલ કરી, પણ તે ઘુવડ ઘુવડ ઉપર રત્ન- ખો નહિ, અને પિતાની ભાષાએ ચૂડને ઉપકાર બોલ્યા કે- જો તમે મરદ હે તે
ઉભા થાઓ, આ ખાલી પિકાર કરવાથી શું? આ સાંભળી રત્નચૂડે પ્રિયાને કહ્યું કે તું ભય રાખીશ નહિ, આ ઘુવડને નસાડી હમણું આવી પહોંચું છું, એમ કહી ઊભે થયે, જોયું તે માલુમ પડયું કે-આ કે પક્ષીરૂપ દિવ્ય ઘુવડ લાગે છે. તેથી કૌતુકે કરી તેની સામે ગયે, તે પણ કહેવા લાગ્યું કે જે પુરુષાતનવાળા છે તે અવાજા, એમ કહેતે વેગ કરી છે , તેને પકડવા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
પછવાડે કુમાર દાડયા, અને પહોંચીને પકડી લઉં એમ આશા રાખી, પણ તે ઘુવડ મુખ દોડી દુર એક વડલાની ડાળીમાં બેઠા, કુમાર પણ વડલા ઉપર ચડી હાથે પકડવા લાગ્યા, ત્યારે ઘુવડે કહ્યું કે–હું તારા શરણાગત છું, હું કુમાર! મારૂં રક્ષણ કર રક્ષણ કર, અહા આ શું આશ્ચર્ય એમ ચિતવતા કુમારે તેને કહ્યું કે- પ્રથમ તું શું ખેલતા હતા, અને હમણાં શું આલે છે, આમ કેમ ? તે ઘુવડે કહ્યું કે-હૈ કુમાર ! તમા મને તમારા ખેાળામાં બેસાડા. પછી હું સત્ય વાત કહું, તેથી કુમારે કૌતુકે અને કરુણાએ તેને પેાતાના ખેાળામાં એસા. કે તુરત તે ઘુવડ વિદ્યાધરકુમાર ખની ગયા. તેથી રત્નચૂડ અત્યંત આશ્ચયને પામ્યા, આ અવસરે નમસ્કાર કરીને વિદ્યાધરે કહ્યુ કે–નાશ પામેલા મનુષ્યજન્મ ફ્રી પણ હું આપનાથી પામ્યા, માટે આપે મારા ઉપર મહાન્ ઉપકાર કર્યો, તેથી હું મને પેાતાને ધન્ય માનું છું, હવે સત્યવાત કહું તે સાંભળે:
--
વૈતાઢય પ ત ઉપર દક્ષિણુ શ્રેણીમાં નર અને નારી રુપ રત્નાને જાણે કરડીએ હાય ? વિદ્યાધરે સત્ય તેવું પદ્મખંડ નામનું નગર છે, પ્રકટ વાત કહી પ્રભાવે જેણે શત્રુને દુર કર્યાં છે, તેવા જયરક્ષ નામના રાજા છે. તેને કામદેવને નાચવાની રગશાલા સમાન જયશાલા નામની રાણી છે. તેણીને રતિના રુપને જિતનારી પદ્મશ્રી નામની પુત્રી છે. તેણીને અનુકુલ એવા વર કેાઈ જાણવામાં આવેલ નથી. તેથી રાજાએ ચેાગ્ય રાજકુમારની તપાસ માટે દેશાન્તરામાં વિદ્યા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
ધરા એકલેલ છે. હું પણ તે રાજાની ધાવમાતા વેગવતીના પુત્ર પવનવેગ છેં. રાજાએ મને પણ આ કામ માટે જ મેલેલ છે, તેથી આકાશ લઘતાં હું ! વડલા ઉપર આવ્યા, કે–તુરત કાઈ અદૃષ્ટ પુરુષ કહેવા લાગ્યા કે— અરે દુરાચારી ! તું વડલા નીચે રહેલ સુરતેજ નામના રાજરૂષીને દેખતા નથો ? અન્ય માર્ગ હાવા છતાં ઋષીની અવજ્ઞા કરીને ઉલંધી રહ્યો છે? તેા તને ઘુવડ કરી નાંખુ છું. જો તને પશ્ચાતાપ થશે તેા આ વડલા ઉપર ચિ ંતામણી રત્નને ફરસવાથી તું ફરી મૂલસ્વરૂપને પામીશ. એમ કહી મને ઘુવડ બનાવ્યેા. તે વાર પછી ભગવાન્ સુરતેજ ચારણ મુનિશ્વર ત્યાંથી ઇચ્છા મુજખ વિદ્ગાર કરી ગયા. તેથી હુ પણ શાકને પામ્યા, અને પશ્ચાતાપ અગ્નિએ મળતા શું કરું? કાને કહુ.? કેતુ' શણું સ્વીકારું ? કેવી રીતે મારા મૂલસ્વરુપને પામું? આ પ્રમાણે ચિંતાતુર બની તે વડલામાં ચિંતામણી રત્નના સંચેગના ઉપાયને ચિંતવતા કેટલાક કાળસુધી રહ્યો. યાત્રત આજે તવિવરમાં રહેલા મેં ચિંતામણી રત્નના જલ પ્રભાવે કરી કુલપતિને સ્વસ્થ બનાવતા તમેાને જોયા. તે! આવા કપટથી તમાને વડલા સુધો ખેંચી લાવ્યેા છૂ'; તા હું હુવે મારા નગરમાં જાઉં છું; અને માની રહ્યો છું કે રાજાને અને વિદ્યાધરાતે પદ્મિિરને અનુકુલ વર ખેાળવાના પરિશ્રમ અને ચિ'તા. આ બનાવ નષ્ઠ કરી છે. માટે તમેા વિરહથી દુ:ખી તમારી પત્ની પાસે પહેાંચી જાઓ, પણુ એક મારી વિનંતી છે કે-મારા ઉપર કૃપા કરી ઘેાડા સમય આ જ વનમાં રહેવું, ખીજે જવું નહિ; અને હું પણ જયરક્ષ રાજા પાસે જઇ વૃત્તાંત કહી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
તમારા પાસે જલદી આવી પહોંચીશ. એમ કહી નમસ્કાર કરી પવનવેગથી વૈતાઢય પર્વતે ગયે. કુમાર પણ ચિતવવા લાગ્યા કે-અહા ! કેવું દિવ્ય પરિણામ ? કયાં ઋષી ? અને કયાં ઘુત્રડરુપ શાપ ? અને કયાં ચિંતામણી સંજોગ ? એમ આશ્ચર્યયુક્ત ખની લત્તાગૃહે ગયે, જઇને જુએ છે તા તિલકસુદરો ત્યાં દેખાતી નથી તેથી આકુલવ્યાકુલ અન્ય. હે પ્રિયા! તું કયાં છે એમ વારંવાર છુમ પાડી, પરંતુ કાંઇ જવાબ મળ્યા નહિ, તેથા ગુપ્ત પ્રદેશેામાં જોવા લાગ્યા, પણ કાંઇ દીઠું નહિં, તેથી અત્યંત ભ્રમિતચિત્ત બનીને સ ંક્ષેપે ઘુવડને વૃત્તાંત તાપસેાને કહીને પૂછયું, ઉત્તર મળ્યે કેઅમેાને ખબર નથી, તેથી વિલાપ કરવા માંડયા. હુ પ્રાણ પ્રિયા! શરદઋતુના ચંદ્રમા સરખી મુખવાળી, ઉત્તમ હિરણના બચ્ચા સરખા નેત્રવાળી, ગુણરત્નને સમુદ્રસમાન દાક્ષિણ્યગુરુની સાગર, તું કયાં રહી છે ? કેમ ઉત્તર આપતી નથી? એમ કહેતા મૂર્છા ખાઇ ધરતી ઉપર પડી ગયા; કુલપતિ ત્યાં દોડી આયે; તમારા જેવા સત્પુરૂષને વિલાપ કરવા ન ઘટે એમ કહી કમ ડેલના પાણીથી ભી'જવ્યા, અને વલ્કલના છેડાથી વાચા નાંખ્યા, તેથી કાંઇક શુદ્ધિમાં આવ્યા, વિલાપ અ ંધ કરાવી કુલપતિએ મધુવને કહ્યું કે-હ કુમાર તારી પત્ની વૈદ્યન્ય દુ:ખને જોશે નહિ, અને વીરપુત્રને જન્મ આપનારી બનશે, એમ તેણીના લક્ષણાથી મેં જાણેલ છે, માટે તપસ્સીજનને બહુ
તિલક સુદરીને વિયાગ અને તેણીની તપાસ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
જ પ્રિય એવા તમારે મનમાં દુઃખ ધારણ કરવું નહિ. વિધિને આધીન પડેલા જીને આ સંસારમાં વ્યસન આવવા તે દુર્લભ નથી; કહ્યું છે કે પુરૂષે વિધિવશેકરી સુખ દુ:ખને પામે છે, માટે ધીર પુરૂષે આપદામાં કાયર બનતા નથી, અને સંપદામાં ગર્વિષ્ટ બનતા નથી.” આ પ્રમાણે સમજાવી તપાસ કરવા રજા આપી, તેથી નમસ્કાર કરી રત્નચૂડ સ્ત્રીને ખોળવા નિકળે. સાવચેતી પૂર્વક આશ્રમસ્થાને બિલ લતાઘરે પર્વતે ગુફાઓ દેવકુલે સરોવર નગર ગામે અને અન્ય સંભવતાસ્થાને, શેષરાત્રિથી માંડી દીવસભર જોયા, પણ કાંઈ પત્તો લાગે નહિ. આ અવસરે પત્નીના વિરોગથી દુઃખી રત્નસૂડને જોવા મિત્ર પેઠે અસમર્થ બનેલે સૂર્ય જગતને સુખકારી છતાં અસ્ત પામ્યા, અને સંધ્યા પણ કુમારને દુઃસહવિયેગ દુઃખ જાણીને પિતાના પતિના પછવાડે ઝપાટાબંધ ક્ષણવારમાં ચાલી ગઈ. તેથી રચૂડ પ્રિયાના દર્શનની આશા છેડી ગિરિશિખર ઉપર રહેલ લતાઘરમાં કેમળશચ્યા બનાવી ખેદે કરી અસમર્થ શરીરવાળે બેસીને વિચાર કરવા લાગ્યો, અરે ક્યાં પ્રિયા હશે? શું ખેચર કે ભૂમિચર મનુષ્ય સાનુરાગી બની તેણના દઢ શીયલ પણ નહિ જાણનારે ઉપાડી છે? અથવા પૂર્વને વૈરી કોઈ દેવ દુઃખ પમાડવા ઉપાડી ગયે? જે બન્યું હોય તે ખરું, પણ નહિ દેખેલાને અને નહિ જાણેલાને મહાબલ પરાકમવાળા પુરૂષે શું કરાય? પરંતુ ઉપાડનાર ખરાબ પુરૂષાતનવાળે તો ખરે, કારણ કે—મારી ગેરહાજરીમાં અનાથ બીકણ અને એકલીને ઉપાડી ગયે, આ પ્રકારે વિકલ્પ કરતાં કુમારની
વરૂપે
પુરાતન
૨ ગેરહાજરી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦ કેટલીક વેળા ચાલી ગઈ. આ સમયે પ્રિયાવિરહથી તપી ગયેલા કુમારને
અમૃતમય કીરણેએ તમામ અંગોને ખેદરહિત બનવું જાણે શાંત કરવા ચંદ્રમાં આવી નિશ્ચમી બનવું પહોંચ્યો. પણ શય્યામાં સુતે છતાં નહિ અરતિ ગઈ નહિ, નિદ્રા આવી
નહિ; અને શીતલ એવા વનસ્પતિના પલ પણ તેના દેહને તપાવવા લાગ્યા. અમૃતમય ચંદ્રમાના કીરણાએ બળવા લાગ્યું, અને ખુબ શીતલ એવા પવનેએ દાઝવા લાગ્યો. કહ્યું છે કે-“વિયેગી માણસને ચંદ્રમાની તે ખુબ ઉણુ લાગે, રાત્રિને શીતલ પવન પણ દેહ તપાવે, અને પુષ્પને હાર પણ તીવ્રખાર જેવા લાગે, અને ભીજાવેલાં કપડાં પણ અગ્નિ જેવાં લાગે. ” એમ પ્રિયાના વિયોગપી અગ્નિએ બળતા તે કુમારને શું રાત્રિ કે દીવસ? વસવાટ કે જંગલ? સુખ કે દુઃખ? સંપદા કે વિપદા સુપ્ત અવસ્થા કે જાગૃત અવસ્થા? હું કેણુ અને કયાં રહ્યો છું. આ પ્રકારને ઉપગ નાશ પામેલ છે, અને ચિંતા સમુદ્રમાં ડુબેલ છે, તેથી ક્ષણમાત્ર પણ નિદ્રા આવી નહિ, અને જેમ તેમ રાત્રિ પ્રસાર થઈ ગઈ. કુમારને પત્નીની તપાસમાં અંધકારે કરી હું વિક્તકારી બની માટે કરૂણાવાળી જાણે બની હોય તેમ રાત્રિ ચાલી ગઈ, અને અમૃતમય છતાં હું કુમારને શાંત કરી શકે નહિ. તેથી જાણે વિલ બની ચંદ્રમા પણ દેશાતરમાં ગયો, અને સખિજન પેઠે તેજે રહિત તારા પણ શીઘ્રગતિવાળા બની, દરેક દિશામાં કુમારની પત્નીને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
'
પડયા,
ખાળવા જાણે ચાલ્યા ગયા હૈાય ? આ સમયે પૂર્વ દિશાને લાલચેાળ બનાવતે સૂર્ય ઉગ્યે, જાણે કુમારને પ્રિયાની પ્રાપ્તિ થઇ કે નહિ એમ પૂછવા ઇચ્છતા હાય ? તેમ મિત્રની પેઠે નજીક આવી ષ્ટિએ નિશ્ચય કર્યો કે પુરુષે ખેદરહિત બનવું અને પણ નિરુદ્યમી બનવું હું ” તેથી ક્રી પણ પત્નીની તપાસ માટે ચાલી નીકળ્યા, તેથી સમષ્ટિએ સર્વ ઠેકાણે જોતા જોતા સાયંકાળે રિષ્ટપુરનગરમાં આવી પહોંચ્યા; જે નગર સપના ઘર સમાન મલયપર્વતના વન માફક સપ્રાકારકીલ્લાવાળું છે, જ્યાં મહાદાન આપ્યું. હાય ત્યાં જેમ સુખડી વિગેરે વેરાણી હાય તેમ આ નગર વિચ્છિન્નવા ચં કહેતાં-વિસ્તારવાળી ખાઇએ સહિત છે. જેમ અતિ દરિદ્રો મનુષ્યને એક દુકાન હેાતી નથી. પણ ઘણી દુકાના ભમવા માટે હાય છે; તેમ આ નગર પણ બહુ Ż-કહેતાં ઘણી દુકાનેાવાળુ છે, જેમ કૈલાસપર્યંત ઉજવલ શિવગણુયુક્ત છે. તેમ આ નગર— ધવલ,ગસ મળ્યું-કહેતાં, ઉજ્વલ ઘરાના સમુદાયથી યુક્ત છે, મત્તવાલક કહેતાં દરવાજાના ઉપરના ઝરૂખામાં ખાલી પડેલ હાય તેથી જેમ વ્યન્તરાના વાસ થઇ જાય; તેમ આ નગર વસ્તુસુપ્તયમાંં કહેતાં ઘણા રસવાળા મનુષ્યાનું સ્થાન છે, પણ અત્યારે તે નગરમાં મનુષ્ય કે પશુએ નજરે ચડતા નથી. તે રમણિક નગરને કૌતુકથી રત્નચૂડકુમાર જોતા ધનધાન્યાએ સહિત છે. છતાં કેમ શૂન્ય છે ? એવા વિકલ્પવાળા અની ઠેઠ રાજમહેલ સુધી
રિષ્ટપુર સ્વરૂપને અને સુરાન દાન વૃતાંત
કુમારે પણ કઠિનકાય માં
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામ
આ પલંગ,
વાદરી છે
કે
પૂછયું કે
પર પહોંચે, અને તેના સાતમા માળે બારીમાં બેઠેલી સુંદરવાંદરી જેઈ, વાંદરીએ સત્કાર કરી કહ્યું કે–રતિએ રહિત કામદેવ સરીખા હે કુમાર ! તમે આવ્યા. તે બહુ સારૂ થયું, આવે આ પલંગમાં બેસે, તેથી કુમાર પણ વિચારમાં પડયો કે–આ કેઈ દિવ્ય વાંદરી છે? કે સ્વાભાવિક વાંદરી છે? એમ વિચારતો પલંગમાં બેઠે, અને પૂછયું કે કે ભદ્ર! તમે કહ્યું છે? તેણીએ કહ્યું કે રાજપુત્રી સુરાનંદા હું છું, ફેર પૂછયું કે આ નગરનું નામ શું છે? અને કેમ ઉજડ બન્યું છે?, આવા અપવાનું તમે એકલા અહીં કેમ વસો છો?, તેણીએ ઉત્તર આપે કેરિખપુર નામનું આ નગર છે, આ નગરના સુરકેતુ રાજાની હું પુત્રી છું, તેના અંતેઉરમાં શ્રેષ્ઠ સમશ્રી રાણીએ મને જન્મ આપેલ છે, કલાઓ ગ્રહણ કરી, અને હું યુવાવસ્થા પામી, વિશિષ્ટકીડાએ આનંદ પામતી રહું છું. યાવત એક દીવસે પ્રભાતે જાગેલી મેં શુન્ય અંતરિ જોયું. તેથી આમ કેમ બન્યું? એમ ક્ષેભ પામીને રાજકુળ તપાસ્યું, અને નગર તપાસ્યું તે શુન્ય દીઠું, તેથી અત્યંત ભય બ્રાન્ત બની શું સ્વપ્ન છે ! કે આ તે ઇંદ્રજાલ છે ? અથવા ચિત્તને ભ્રમ થયે છે? કે દષ્ટિની શુન્યતા થઈ છે, કેમ બધું ઉજડ દેખાય છે? આમ વિકલ૫ના સમૂહે આકુલ વ્યાકુલ બની ને ભયે કરી ચિત્ત ધડકવા લાગ્યું, જાણે યમરાજાના સ્મશાને પહોંચી એમ થવા લાગ્યું, અરે હવે કયાં જાઉં? કેનું શરણું સ્વીકારૂં? હે તાત! હે જનની! તમે મારા ઉપર નેહાળ હતા છતાં મને એકલી અનાથ મેલી કયાં ચાલી ગયા ?. આ પ્રકારે મોટા શબ્દ રેતી બંધ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
થાઉં છું, ત્યાં તો એક રુપાળ અને સૌમ્ય આકૃતિવાળો દિવ્ય પુરુષ આવ્યો, અને તેણે મને કહ્યું કે-હું જક્ષ છું, વેર લેવાને માટે મેં આખું નગર ઉજજડ બનાવેલ છે તે છે સુતનુ ! તારે ઉગ કરે નહિ, અને કેઈથી ભય પામ નહિ, ખરેખર હું પૂર્વભવના સંબંધે તને મદદ કરીશ, અને અહીંયાં રહેવાથી જ તારે બધું સારું થઈ જશે, એમ આશ્વાસન આપ્યું, અને આ મહેલમાં મને તે લાવ્યો, અને દરેક દિવસે બંને કાલ આવી ક્ષેમકુશલતા પુછે છે, અને આહારાદિ આપે છે, જતી વખતે મારા અવય વાંદરીરૂપ કરી નાંખે છે, આમ કેટલે કાળ કાઢીશ ? મારી શી ગતિ થશે ? એમ મારવાડના અરણ્યમાં પડેલી રાજહંસલી માફક અને પિતાના ટેળાથી જુદી પડેલી મૃગલી માફક ચિંતાતુર બની. છ માસ ચાલ્યા ગયા, આગળ શું થશે તે પણ જાણતી નથી, પરંતુ આજ પુણ્યદયે તમને દેખીને હું બહુ રાજી થઈ છું, કુમારે કહ્યું કે હે સુતનું ! અત્યંત દુખી તારી અવસ્થા થયેલી છે, તે પણ ચિત્તના સન્તાપે આત્માને ખેદ પમાડ નહિ, કેમકે “વિધિના વિલાસે નિવારવાનું શકય નથી, તેથી વિધિ જેમ જેમ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારેએ નિષ્ફર ઢોલ વગાડે તેમ તેમ હસ્તામુખવાળા ધીરપુરૂષો નાચ જ ક્યાં જાય છે”, હે સુતનુ! તું દેખ કે-હું પણ મારા બંધુ નગર અને દેશને વિયોગી, વિધિએ કરી એકલે ભમી રહ્યો છું; આ પ્રમાણે તેણીને આશ્વાસન પમાડી સંક્ષેપથી કુમારે પોતાનો વૃત્તાંત કહ્યો, આ સમયે સૂર્ય અસ્ત પામેઅને કુમારે સંસ્થાનું કૃત્ય કર્યું, પછી તે કાલને ઉચિત કથાઓ કરી પ્રદેષ કાળ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
વીતાવ્યે, અને પલંગમાં કુમાર સુતા, અને વાંદરી પણ આરીમાં સુઈ ગઈ.
તિલકસુંદરીની પ્રાપ્તિના ઉપાયની ચિંતાવાળા કુમાર જેટલામાં રહ્યો છે તેટલામાં સનગર ખળતું દેખે છે, અગ્નિજ્વાળાના સડસડાટ શબ્દ સંભળાય છે, અને ફુટતા એવા વાંસડાના તડતડાટ સંભળાય છે, પડતા એવા મહેલેાને ભડભડાટ શબ્દ સંભળાય છે, અને રાજભુવન અગ્નિની જ્વાલાએ યુક્ત છે, આ ઉપદ્રવ દેવતાઈ છે, પણ સ્વાભાવિક નથી, એમ માનતા કુમાર Àાભ પામ્યા નહિ. પણ પેાતાના પલંગમાં જ જોતા બેઠા, આ ઉપદ્રવ ક્ષણવારમાં શમ્યા, તે વાર પછી પૃથ્વીને કપાવતા અને આકાશને જાણે ફાડી નાંખતા હોય તેવા માટે અટ્ટહાસ શબ્દ થયા, તે સાંભળી કુમારનું રુંવાડુ ફરકયું નહિ. પછી વિષવાળા અને મુખથી અગ્નિની જ્વાલાને કાઢતા કાજલ સરખા કાળા સર્પો ભીત ઉપર તલીયા ઉપર અને થાંભલા ઉપર લટકી રહ્યા, પણ ચિંતામણિના પ્રભાવથી કુમારના પલંગ ઉપર ચડી શકતા નથી. મુહૂર્ત માત્રમાં સર્પો પણ અઢશ્ય બન્યા, પછી અગ્નિ શિખા સરખા કેશવાળા, પીળા ભયંકર નેત્રવાળા, મેઢામાંથી નિકળતી લાંબી જીભવાળા, કાળા વર્ણવાળા, હાડપી જર સરખા, કૃતાંત પેઠે ભયંકર, રૂધિર યુક્ત મનુષ્યનું ચામડું જેણે પહેયુ એયુ છે તેવા, વિજળી સરખી ચમકારા મારતી છરી જેના હાથમાં છે તેવા, એક રાક્ષસ પ્રગટ થયો; તેને દેખીને અટ્ઠા જખરું કૌતુક છે એમ કુમાર
રત્નચૂડને ઉપદ્રવાનું દર્શીન
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ, તે પણ રાક્ષસ યમદાઢા સરખી કુટિલ ભ્રકુટી ચડાવી. પલંગથી કુમારને ખેંચવા લાગ્યો, તેથી કુમારે સુતા છતાં જ વજી પ્રહાર સરખા દારુણ દઢપાદનો પ્રહાર તેની છાતીમાં લગાવ્યો, તેથી તે રાક્ષસ અદશ્ય થઈ ગયે. તે વાર પછી એક દિવ્યપવાળે અને દેવતાઈ અલંકારવાળે પ્રસન્ન મુખવાળો દેવતાઈ પુરુષ આવ્યો, અને કુમાર પાસે બેઠે, તેણે કહ્યું કે–હે કુમાર! તારું સાહસ બલ અને અદ્વિતીય રૂપ આશ્ચર્યકારી છે, તેથી મારા મનને પુરુષોમાં રત્નસરખા તમેએ આનંદ પમાંડે છે. તે તમને જે ઈષ્ટ હોય તે કહો. જેથી તેની પ્રાપ્તિ કરાવું. તેથી અહ દિવ્ય આકૃતિ આ દેવની છે. એમ કૌતુકવાળા બની કુમારે કહ્યું કે હે અતિથિમાં પ્રેમાળ !તમે કેણુ છે ? અને કેણે આ નગરને ઉજ્જડ બનાવ્યું છે, તે તમો અત્યંત આગ્રહ ન હોય અને
સ્વકાર્યને વિનાશ થતો ન હોય તો કહે. જક્ષ પણ કુમારના મધુર વચને ખુશ બન્ય, અને ગુણની ખાણ એવા હે કુમાર! સાંભળે એમ કહી કહેવા લાગે– આજ ભરતક્ષેત્રમાં વધમાન નામનું નગર છે તેમાં
અપરિમિત ધનવાળે ધનેશ્વર શેઠીઓ જક્ષે આપેલ છે, હું પણ તે નગરમાં સેમદેવ બ્રાહ્મઉ ર ર માં સ્વ ણને પુત્ર સમપ્રભ નામને હતે. વૃત્તાંત અને તે નગરમાં જ પરસ્પર હરીફાઈ
વાળી ગણિકામાં ઉત્તમ કામરતિ અને કામ પતાકા આ બે વેશ્યાઓ છે. કામરતિ ગણિકામાં ધનેશ્વર આસક્ત છે; અને કામ પતાકામાં હું આસક્ત છું. એમ કેટલેક કાળ ચાલી ગયે, એકદા વસંતઋતુ આવી,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમાં આંબામાં મહેર ખીલેલા છે અને કેસુડાના પુષ્પથી ઉદ્યાન લાલ બની ગયું છે, અને કેયલના મધુર ટહુકારે મુસાફરનું હૃદય વિંધી નાંખ્યું છે, નવીન સોયાવાળા સકલ ઝાડે બનેલ છે, અને જોરાવર કામદેવનું રાજ્ય પરેલ છે, તે વસંતઋતુમાં કામદેવના હીંચકાની કીડા આરંભાણું છે, તેમાં અત્યંત મને હર વેષ વાળી ગુણિકાઓ અને કૌતુકવાળા બહુ નગરના લેકે આવે છે ને તે કામદેવના હીંચકામાં પ્રથમ ચડવા વિષે કામરતિ અને કામ પતાકાને વાદવિવાદ થયો, તેથી નગરના મહંત પુરૂએ કહ્યું કે-ખોટા. સોભાગ્ય અને મહાનપણાના મદ વડે શું ઝગડે છે ? જેની લાખ સેનેયા અર્થિજનને દાનમાં આપે, તેજ આ હીંચકામાં પ્રથમ બેસે. કેમકે ઉદારતા વિના મેટાઈ મળતી નથી, તેથી તે બને ગુણકાએ અમારા સામું જોયું, ધનેશ્વરે સ્વીકાર કર્યું, અને મંદવિભાવવાળા મેં સ્વીકાર્યું નહિ, તેથી કામ પતાકા વિલખી બની, લકેએ તેની મશ્કરી કરી, અને કામરતિને લોકેએ વખાણી, ભાટ ચારણેએ તેણીની બિરુકાવળી ગાઈ, તે હિંચકા ઉપર ચડી, લાખસોનૈયાનું દાન આપ્યું, તેથી મને બહુ ખેદ થયે, અને વિલખ બની કામ પતાકાને ઘરે ગયો નહિ અને વિચાર્યું કેધન નહિ હોવાથી મારે માનભંગ સહજ છે, અને નગરમાં રહું તે પરાભવ થાય, કેમકે નિર્ધનને કેઈ સગુ કે મિત્ર નથી, તેમજ ગૌરવ તથા મહાજનની ગોષ્ઠી નથી, વિલાસ અને બુદ્ધિ નથી; કુલજાતિ વિદ્વાનપણું અને વિજ્ઞાન નથી; અને નિધનનું રૂપ અને વિનયપણુ લોકમાં શોભતે નથી; તેથી દેશાંતરમાં જઈ કઈ પણ ઉપાયે મહા ધનને પેદા કરું,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
એમ નક્કી કરીને ઘરમાં કીધા વિના પ્રભાત કાલે નગરથી નીકળ્યો.
સેંકડા ઉપાય ચિ’તવતા પદ્મોત્તર નગરે પહેાંચ્યો. ત્યાં એક મઠમાં રહેલા પદાર્થ નુ
સામપ્રભનું દેશાં તરનું મ્યાન
વ્યાખ્યાન કરતા એક તાપસ ઉપાધ્યાય દીઠા, તેમાં સાંભળ્યુ કે બિલ્ટપલાસાદિ વૃક્ષના રેસા નીકળી ભૂમિમાં પેઠા હાય, અથવા તેના ઉપર ખંજરીટ પક્ષિના સયોગ થયો હાય તે તે, વૃક્ષ ભૂમિમાં રહેલ નિધાનનું સૂચન કરે છે. તેમાં પણ તે રેસાના રસ લાલરંગના હાય તા રત્નભંડાર રહેલે! જાણવા, પીળારસવાળા હોય તે! સુવર્ણ નિધાન જાણવું, અને ઉજલ રસવાળા હોય તે રૂપીયાના ભંડાર જાવે. ઈત્યાદિક સાંભળીને અનુક્રમે એક પર્વત શુક્ામાં ગયા; અને તેમાં ખિલાના રેસે પૃથવી તલમાં પેઠેલા જોયો, તુષ્ટ ચિત્તવાળા ખની તેના સમીપમાં ગયો, અને નખ મારી તે રેસા તપાસ્યો તે માલૂમ પડયુ કે રાતા રસ છે, જે રત્નનિધિને સૂચવે છે, તેથી અત્યંત ખુશી થઇ ચારે તરફ જોઇને પૃથ્વીતલ ખાદ્યું, તે મહામૂલી રત્નના ડાબડા દેખી ઉપાડયો, અને તેને વચ્ચે વી.ટી કાંખમાં ઘાલી મારા નગર તરફ ચાલ્યો, અને અટવીમાં ડામાડાળ ચિત્તવાળે! થઈ જતા ચારાએ પકડયો, અને રત્નની પેટી પડાવી લીધી, અને અધકુલામાં મને નાંખ્યો, તેમાં રહ્યો થકે ખેદવાળા બન્યો, અને ચિત્ત શુન્ય થઈ ગયું. જીવિતની આશા મૂકાઈ ગઈ, નિરાહારી ત્રણ દીવસ સુધી રહ્યો, એટલામાં તે કુવાના નજીક ભાગમાં એક સાથે-સમૂહે પડાવ નાંખ્યો, તેના મનુષ્યો પાણી જોવા માટે આવી ચડયા, તેને મેં કહ્યું
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે-હે મહાશ ! આમાં જળ નથી, પણ એ મુસાફર બ્રાહ્મણ એવા મને આમાં નાંખી દીધેલ છે, તેથી મને બહાર કાઢે, તેઓએ જઈ પોતાના સાર્થવાહને કહ્યું, સાર્થવાહે પણ ત્યાં આવી દેરડાના પ્રયોગે મને બહાર કાઢો, વૃત્તાંત પૂ, મેં તે ઉપકારીને જે બન્યો હતો તે વૃત્તાંત કહ્યો. તેણે મને સાથે બેસાડી જમાડ્યો, અને ભાત આપ્યું, તેથી ફરી દેશાંતરમાં ફરવા લાગ્યો, યાવત્ એક પર્વત સમીપે હેમકુંડ નામને ધાતુવાદી જોવામાં આવ્યો, તેની સમીપે જઈ બેઠે, એટલે તેણે પૂછ્યું કે કેમ ભમ્યા કરે છે? મેં કારણ કહ્યું, તેથી હર્ષવાળા બની તેણે મને કહ્યું કે–અલ૫મહેનતે જ તને ઋદ્ધિવંત બનાવી દઉં, તે સાંભળી મેં કહ્યું કે તે આપને માટે ઉપકાર માનીશ, તેથી અમે બને એક મહાન પર્વત ઉપર ચડયા, ધાતુઓ ગ્રહણ કરી અને વનસ્પતિના મૂળિયા પણ લીધા, અગ્નિ જગવી ધાતુએને સંયોગ કરી ધમી તે ઘણું સોનું પડયું, તે સેનાને ગુપ્ત રીતે ઉપાડી અમે બન્ને એક વસવાટવાળા ગામે પહોંચ્યા, ત્યાં એક દેવળમાં ઉતારો કર્યો, રાત્રિએ મને સુતેલે રાખીને જ હેમકુંડ સોનું લઈ ચાલતો થયો; જાગીને તેને બહુ એ પણ કાંઈ દીઠે નહિ. તેથી મને બહુ ખેદ થયો, તે પણ પુરૂષે ખેદયુક્ત રહેવું નહિ' એમ વિચારી ફેર બ્રમણ શરુ કીધું, તેથી એક દેવળમાં ચગેશ્વર નામને પરિવ્રાજક દીઠો, તેને વિનયપૂર્વક મે પ્રણામ કર્યા. આ યોગસિદ્ધ પુરુષ છે એમ જાણી મેં કહ્યું કે-હે ભગવંત! દરિદ્રતાના દુખે હું પીડાયો છું, આપના શરણે આવ્યો છું, આપ સરખા મહાપુરૂ શરણે આવેલા ઉપર પ્રેમાળ અને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯
દીનઅનાથ ઉપર કરૂણા કરવામાં તત્પર હોય છે, માટે મારા ઉપર પ્રસાદ કરે, અને ધન ઉપાર્જનને ઉપાય બતાવો. તેથી પરોપકારમાં તત્પર એવા તેણે કહ્યું કે–હે ભદ્ર! ઈચ્છા મુજબ સેનાને પ્રાપ્ત કરાવનાર મંત્ર મારી પાસે છે. પણ સાધનામાં કઠિણ છે, સાહસિક પુરુષોને જ તે મંત્ર ફળે છે,
લુપતાએ મેં પણ કહ્યું કે-કઠિણ એવા તે મંત્રની હું સાધના કરીશ, તેથી હે ભગવંત ! મારા ઉપર ઉપકાર કરી તે મંત્ર મને શીખવો, તેથી મંત્ર મને આપી સાધવાને ઉપાય બતાવ્યું કે-કાળી ચૌદશે મસાણમાં અગ્નિ જગાવી પવિત્ર પુષ્પાદિકે ત્યાં સુધી હેમ કર કેચાવત્ સુવર્ણ પુરુષ કુંડમાંથી નીકળે, પછી અગ્નિને હેમ કરનારે બુઝવી નાંખવે, પણ ઘેર બીમરામણેએ બીવું નહિ, અને તે સુવર્ણપુરૂષ છેદ્યા છતાં પણ કઈ દીવસ પણ ખૂટી નહિ જાય. આ પ્રકારે સાંભળીને સોમપ્રભ ખુશી થયે, તે વાર પછી જોગેશ્વર યોગીને પ્રણામ કરી “તમારા ચરણ પ્રભાવે તે મંત્ર અને સિદ્ધ થાઓ” એમ કહીને એક સન્નિવેશમાં ગ, બતાવેલ વિધિએ ચૌદશે હેમ કરવા માંડયો; ત્યાં તે મહા ભયંકર શીયાલના શબ્દો થવા લાગ્યા, પૃથ્વી કંપવા લાગી, કાગડાઓ કરવર કરવા લાગ્યા, પણ હું ક્ષોભ પામ્યો નહિ, તેવાર પછી રાત્રિના ચેથા પહેરે વિકરાલ રૂપવાળા મુખવિવરમાંથી અગ્નિની જ્વાલાને કાઢતા, અને અટ્ટટ્ટહાસને કરતા ઉલળતા આક્રંદ કરતા એવા વેતાલ આવ્યા. તેથી હું ક્ષેમ પામ્યું. એટલે મંત્રદેવીએ મને છો, તેથી મને મહાજવર આવ્યો. કંપતે પૃથ્વી ઉપર પડી ગયો, આ સમયે રાત્રિ પુરી થવા આવી અને પ્રભાત થયું, એટલે ઓચિંતે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભનંદી સંન્યાસી આવ્યું, તેણે તેવી સ્થિતિમાં પડેલે મને જોયો, અને મંડલ હોમ દેખવાથી આ કઈ મંત્ર સાધનારને દેવીએ છ છે, એમ જાણી શીખાબંધ કરી મંત્રથી મને સ્વસ્થ બનાવ્યો. તેવાર પછી આ જીવિત આપનાર છે તેથી મેં તેને નમસ્કાર કર્યો, હર્ષવંત બનીને તે સન્યાસીએ મને પૂછયું કે–હે ભદ્ર! આ શું તે આરંભેલ છે? મેં યથાસ્થિત મારો વૃત્તાંત કીધે, તેથી તેણે કહ્યું કે હે ભદ્ર! આવા જીવના જોખમવાળી મંત્ર સાધનાએ શું ? આવ મારી સાથે ઘણા લાખે સોનૈયાને માલિક તને બનાવી દઉં. એમ કહી એક દૂર રહેલી પર્વત ગુફામાં મને લઈ ગયે, અમે બન્ને જણ તેમાં પેઠા, બલિવિધાન કરી અને દી હાથમાં લઈ તુંબડા ઉપાડી અંધકાર વાળી પર્વત ગુફામાં તેટલા દૂર ગયા કે, એક રસકુંપિકા જેવામાં એવી તેમાં હાથમાં તુંબડુ ઝલાવી દોરડા વડે મને તેમાં ઉતાર્યો, રસના સમીપે હું પહોંચ્યો, અને રસ લેવા હાથ લાં કર્યો, તેટલામાં કઈકે કહ્યું કે હે પરાક્રમશાલિ! તું રસને ગ્રહણ કર નહિ, કેણે તને આ કુવામાં ઉતાર્યો છે? મેં આ શબ્દ સાંભળી તર્ક કર્યો કે આ કઈ પુરૂષનો શબ્દ છે, માટે વિશ્વાસ લાવી મેં તેને સર્વ કીધું, તેથી તેણે કહ્યું કે–મને પણ લાભનંદીએ આ કુવામાં ઉતારેલ છે, મેં તુંબડુ રસ ભરી સંજ્ઞા કરી એટલે મને ઉપર ખેંચે. તેણે પ્રથમ મારા પાસે રસ ભરેલું તુંબડું માંગ્યું, લપણએ તેને અર્પણ કર્યું, તેવાર પછી તેણે મારુ બાંધેલ દોરડું કાપી નાંખ્યું, એટલે હું પાછો કુવામાં રસમળે પડયે, અને રસે કેડ સુધીનું શરીર ગાળી નાંખ્યું છે,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી તને રસભરી આપવ જેટલા પરોપકારે મારા આત્માને કૃતાર્થ કરું, એમ કહીને મારી પાસેથી તેણે તુંબડું માગ્યું. મેં આપ્યું અને તેણે કહ્યું કે પ્રથમ તારે લેભનંદીને રસયુક્ત તુંબડું આપવું નહિ, પણ ઉતાર્યા બાદ આપવું એમ કહી તુંબડું ભરી મને સોંપ્યું, મેં દોરડું ચલાવ્યું કે, લેભનંદી દોરડું ખેંચવા લાગ્યા. જ્યાં હું ઉપર આવ્યો કે લેભનંદીએ પ્રથમ મારા પાસેથી તુંબડુ માંગ્યું, મેં કહ્યું કે–ઉતર્યા બાદ આપીશ, એટલે મને તેણે બહાર કાઢો, મેં તેને રસભરેલ તુંબડુ સેપ્યું, અને અમે બંને જણા ગુફામાંથી બહાર નીકળ્યા, અને એક પર્વત ગુફામાં ગયા, ત્યાં ઘણું સુવર્ણ પાડ્યું, તેથી હું બહુ ખુશ થયે, તેવાર પછી ચૂર્ણ યોગે મને મેહપમાડી એક ગામમાં માલપુવા લાવવા નિમિત્તે મને મોકલ્યો, અ૫ વખતમાં જ હું આવ્યો પણ તેને દેખ્યો નહિ, તેથી મેં બુમ મારી કે-અરે મને લુંટી લીધે, આ બુમ સાંભળી એક દરિદ્ર મુસાફર ત્યાં આવી ચડ્યો, તેણે પૂછતાં મેં સઘળે વૃત્તાંત કહ્યો, આશ્વાસન આપીને તેણે મને કહ્યું કે હે પુરૂષ પેદવાળા બનવું નહિ ચાલ મારી સાથે, આપણે સુવર્ણ ભૂમિ જઈએ, તેથી તેની સાથે ધનાથી એ હું ચાલ્ય, સુવર્ણભૂમિ ગયા, અને સોનાની માટીની ઘણી ઇંટો બનાવી વહાણમાં ભરી ત્યાંથી આવવા લાગ્યા, પણ તે વહાણ સમુદ્રના મહાન મોજાએ દૂર હડસેલ્યું, તેથી એક પર્વતના શિખર સાથે અથડાઈ સ્ત્રીની ગુપ્ત વાત પેઠે ફુટી ગયું, મારા મને રથની પેઠે ટુકડેટુકડા બની ગયું. તેમાંથી પડતા મને એક પાટીયું હાથ લાગી આવ્યું, અને તે પાટીયું તણાતું મરણની વેદનાએ જેનું મુખ ફાટેલ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તેવા જીણુ મગરમચ્છના પેટમાં પેઢું, તેથી હું પણ મરણુ ભયથી પ્રાણેા ચાલી ગયા હૈાય તેવા ખની ગયો, સમુદ્રની છેાળાએ તે મગરનું કલેવર સમુદ્ર કાંઠે આવ્યું, અહા આ તા માટે મગરમચ્છ, એમ આશ્ચય યુક્ત થઈને જલકેતુ માછિમારે તે કલેવરને ફાડયુ, તે કઠે આવેલ પ્રાણવાળા મને તેણે દેખ્યો, અડે। મગરે ગળેલ કાઇક આ પુરુષ છે, પણ મર્યા નથી, એમ કૌતુક પામીને કરુણાએ મને બહાર નીકાલ્યો, મધુર જલ વડે નવરાવ્યો, અને મગનું પાણી અને પાયું, શરીરે તેલ ચેાન્યુ, અને પાતાના ઘેર લઈ જઈ પ્રયત્ન પૂર્વક મારી સેવા કરી ફ્રી નવીન ટ્રુડ વાળા મને મનાવ્યો. અને સમાચાર પૂછ્યા, મેં તમામ સમાચાર કહ્યા, તેણે કહ્યું કે હું ભદ્ર ! તમારે મારા ઉપર ક્ષમા કરવી, કેમકે મે તમાને વટલાવ્યા છે. આ સાંભળી
•
આનુ કેવુ' સુદર મહાનુભાવ પશુ છે? એમ ચિંતવતાં મેં
·
હ્યુ કે હે ભ્રાતા તુ તા મને જીવીત આપનાર છે; સ્વભાવે તું મહાપુરૂષ છે, ભલે જાતીએ તું માછીમાર હાય તેથી તારે મારીી માગવાના અવસર ન ગણાય, એમ કહી તેની ખહુ પ્રશંસા કરી, અને રિપુર નગર તરફ ચાલવા લાગ્યા. મા માં વિચાર આવ્યે કે—અડે। વિધિનું કેટલું અધુ" પ્રતિકુલપણુ છે ? અને મારે પાપના પરિણામ પણ જખ્ખર છે, કેમકે ધનની પ્રાપ્તિ થાય છે પણ મરણાંતકષ્ટ પમાડે છે. તેા શા માટે હવે ભમવું? હમણાં મારા નગરમાં જાઉં, અથવા સ્વનગરમાં જઈને પણ શું? કેમકે નિČનને મરવું તે શ્રેષ્ઠ છે, પણ સહવાસીઓનુ દન કરવું વ્યાજબી નથી. કહ્યુ છે કે—àા કમાં નિર્ધાન
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
પુરુષ, અને મુખ, રોગિષ્ટ, નિરંતર મુસાફર, તેમજ પરાધીન પુરુષ જીવતાં છતાં મરેલો છે. તેથી જેમ થવાનું હોય તેમ બને પણ ઉદ્યમ કર તેજ સુંદર છે, પુરૂષાતન નહિ છોડનારા મક્કમ પુરુષોને લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય કે મરણ પ્રાપ્ત થાય પણ ડામાડેળવાળા કાયરોને તે મરણની પ્રાપ્તિ જ થાય, તે હવે દેવતાનું આરાધન કરૂં, એમ ચિંતવી સેમ પ્રભ રિષ્ઠપુરની નજીક ઉદ્યાનમાં ચામુંડાદેવીના મંદિરમાં પહોંચ્યો. ક્ષણમાત્ર વિસામે કરીને તેણે ચિતવ્યું કે–આ ચામુંડાદેવી ઘણુ મનુષ્યોને સહાય કરનારી, મારે શરણ કરવા લાયક છે. તે ભગવતીનું શરણું સ્વીકારું, એમ ધારી ને સંધ્યા સમયે નમસ્કાર કરી શરણું સ્વીકારી કહ્યું કે – હે ભગવતી ! નમેલા જન ઉપર પ્રેમી, દીન અનાથના શરણભૂત, વિધિની પ્રતિકુળતાવાળાને તથા બંધુવર્ગના ત્યાગી દરિદ્રી મંદભાગી એવા મને તું જ શરણભૂત છો. એમ કહી તે દેવી પાસે પડે. રાત્રિ પડી, થાકી ગયેલ હોવાથી મને નિંદ્રા આવી, આ અવસરે રાજાની વેશ્યા રાજભુવનથી પોતાને ઘેર જાય છે, તેના કાન તોડીને બે કુંડલો અને એકવાર ઉપાડી એક એર નાઠે. રાજપુરુષે તેની પછવાડે દેડયા. તે સૂરખંડ નામને ચાર ચામુંડાના. મંદિરમાં પેસી ગયો તેથી સિપાઈઓએ વિચાર્યું કે–સવારે તેને પકડી લેશું. એમ વિચારી ચામુંડાના મંદિરને ઘેરો ઘાલીને ત્યાં રહ્યા. તે ચોર કઈ પણ પ્રકારે તે જાણ ભયભ્રાંત થઈ તે ચરેલાં કુંડલા તથા હાર મારા સીકા નીચે તેણે મૂકી દીધાં. મેં નિદ્રાધીનપણથી તે જાયું નહી. યાવત્ પ્રભાત થયે, સિપાઈઓએ અંદર આવી ચેરીના માલ સહિત મને “આ ચાર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
છે' એમ જાણી પકડયા, તેથી મે' ભયભ્રાંત ખનીને કહ્યુ કે “હે સિપાઈઓ ! હું ચાર નથી, પણ એક મુસાફર બ્રાહ્મણુ છુ. તેથી તમે સત્ય ચાર ખેાળા, આ ચારીના માલ કમ પરિણતિએ પ્રેરેલા કાઇ પણ ચારે હું સૂતા હતા ત્યારે મારા આશીકે મૂકી દીધેલ છે. તેથી કરી તે ચારને પણુ સિપાઈઓએ પકડયા, અને બંને જણને રાજસભામાં લઈ ગયા અને સિપાઈએએ જેવા બન્યા તેવા વૃત્તાંત રાજાને કહ્યો, તેથી રાજાએ ન્યાયમાં નિપુણતા હાવાથી અમે બંને પાસે દિવ્ય કરાવ્યું, તેમાં કાઇપણ પ્રકારે ચાર શુદ્ધ થયા, તેથી તેને છેડી દીધેા, અને ચાર જાણી મને પકડયા. હું ભયભ્રાંત બની વિનવવા લાગ્યા કે–મે આ લીધું નથી અને ચાર નથી, મારે આ હાર કુંડલાનું કાંઈ પણ પ્રયાજન નથી, તેથી રાજાએ કાપાયમાન થઈ આજ પ્રત્યક્ષ ચાર છે, એમ ફરમાવી શૈલીની શિક્ષા કરી. તેથી સિપાઇઓએ ગધેડા ઉપર બેસારી મસ્તક ઉપર ફાટેલ છત્ર ધારણ કરી ગળામાં રામપત્રની માળા લટકાવી, ગળામાં રાતાકણુવીર પુષ્પની માળા પહેરાવી રૂસનાઇના તિલકાએ શરીર શૈાભાવી, આગળ વિષમ ઢોલ વગાડવા માંડયો. કલકલાટ કરતાં છેકરાઓના ટાળાં ચાતરફ ફરી વળ્યાં અને લુંટારા લેાકેા ઉપહાસ કરવા લાગ્યા, મરણુ ભયથી કાંપતા હું, હું નિય વિધિ ! નિરપરાધીને આ કુલકલકભૂત આળ તે શા માટે ચડાવ્યું :અને નિરપરાધીના વેરી હૈ વિધિ ! મને આ મહાદુ:ખમાં કેમ હડસેલી મૂકયે ? એમ કરુણ સ્વરે રાવા લાગ્યો. આ ચાર છે તેમ નગરના ત્રિકચતુષ્ક અને ઘણા માર્ગોમાં પ્રસિદ્ધિ કરી ભમાડી મસાણમાં લઇ ગયા, અને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૂલીએ ચડાવી દઈ રાજપુરુષ ચાલ્યા ગયા. આ અવસરે એક વૃદ્ધ ડેશી તે માર્ગે કાખમાં જલ ભરેલો ઘડો ઉપાડી જતી હતી. મેં તેને કહ્યું કે- હે માવડી ! કરુણા કરીને આ નિરપરાધી જનને જલ પાન કરાવે, ભવિતવ્યતાએ હું આ દશાને પામ્યો છું. કરુણુવાહી તે ડોશીએ મને જલ પાયું. આ સમયે ભદ્ર આકૃતિવાળા બે વિદ્યારે આકાશ માગેથી આવ્યા. તેઓને મેં કહ્યું–હે કરુણાના રસિયા મહાપુરુષો! હું નિરપરાધી છું, મારું રક્ષણ કરે. અવિવેકી જન થી આ અવસ્થાને હું પામ્યો છું. તેથી અનુકંપામાં તત્પર એવા તે બંને વિદ્યાધરે આકાશમાંથી ઉતરી ફૂલી થકી મને નીચે ઉતાર્યો. અને મને એક પર્વત ઉપર રહેલા આંબાની શીતલ છાયામાં લઈ ગયા. વનસ્પતિના કોમળ સંથારામાં સૂવાડીને પૂછયું કે હે ભદ્ર! તું નિરપરાધી છતાં કેમ આ આપદાને પામ્યો? મેં મારું સવિસ્તર ચરિત્ર તેઓને કહ્યું. તેથી તેમણે કહ્યું કે–અહો તારી કેવી કર્મપરિણતિ છે? જેથી અનેક વખત ધન પ્રાપ્તિના ઉપાયને કરતો તે આપદાને પામ્યા છે. અથવા પુણ્ય વિના, ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
જેમ ધાતુઓને ધમે, પૃથ્વીને ખેદે, વ્યાપાર માટે સમુદ્રને ઓળગે, મંત્ર વિદ્યાને સાધે, દેવીની આરાધના કરે, રાજાની સેવા ઉઠાવે, ખેતીને ધંધો કરે, વ્યાપાર ખેડે, વિજ્ઞાને પ્રગટ કરે, શ્રતને ભણે, અને ક્રિયાઓને કરે તે પણ પુણ્યરહિત છ ધનને પામી શકતા નથી. કેમકે લેકમાં કણક વિના પુડલે થઈ શકતું નથી. તેમ જ આ લોકમાં નિરપરાધી છતાં જન્માંતરમાં કરેલા અશુભ કર્મના ઉદયથી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ છે આપદાને પામે છે. તેમ જ જે પ્રાણીને જ્યારે સુખ કે દુઃખ પામવાનું નિર્માણ થયેલું છે તે પ્રાણી ભલે દુર નાસી ગયો હોય તે પણ તેને સુખ કે દુઃખ પ્રાપ્ત થયા સિવાય રહેતું નથી. કેમકે કેશરીસિંહને નિવારવાનું શક્ય થવાય છે. અગર મોટી બીવરામણ આવી પડી હોય તેને પણ નિવારી શકાય છે, પણ ભવિતવ્યતાને બુદ્ધિમાન પુરૂષે પણ નિવારી શક્તા નથી. તે નિવારવા શક્રાદિક દે, કે રાજ્યસંપદા, કે બંધુજને, પણ શક્તિમાન થતા નથી. આ પ્રકારે જાણ મહાન જીવો રોગમાં સપડાય કે, બીજી આપદા આવી પડે છતે શોક કરતા નથી. અને હે ભદ્ર! તું ભૂલીથી ભેદાયેલ છે, તેથી ઔષધ તને સારે કરી શકશે નહિ. માટે ભાવ ઔષધ કરવામાં જ તું પ્રયત્નવાળો બની જા. આવા પ્રકારના વિદ્યાધરનાં વચન સાંભળી સંવેગવાળા બની, મેં કહ્યું કે-હે મહાનુભાવો! તમે મારા ઉપકારી છે, અને હિતોપદેશક છે, તે આ અવસ્થાને લાયક મને ધર્મ
ઔષધ આપો. તેઓએ કહ્યું કે-ચિત્તમાં સમાધી કરીને અનાથને નાથ, બિનશરણવાળાને શરણભૂત, અને તમામ કલ્યાણનું કારણ એ પંચનમસ્કાર મંત્ર છે, એમ કહી મને તે મંત્ર આપ્યો. મેં બહુમાનથી સ્વીકાર્યો. ફરીથી પણ તેઓએ મને કહ્યું કે–આ મહાન મંત્ર છે. જગતમાં પ્રકટ ચિંતામણું છે, આપદામાં શરણભૂત છે, અને પરલોકમાં સુખ આપનાર છે. આ મંત્રને મોઢેથી ઉચ્ચારનાર ભક્તિ માનજનેને આ જગતમાં તેવું કઈ નથી, કે-આ નમસ્કા રથી સિદ્ધ ન થાય. માટે તું પુણ્યશાલી છે કે-મરણ સમયમાં આ નમસ્કાર મંત્ર પામ્યો. તેથી ભક્તિપૂર્વક
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમૃતની પેઠે પચનમસ્કાર રુપી રસાયણને બહુ સારી રીતે હું પીવા લાગ્યો, એટલે ઉચ્ચારણ કરવા લાગ્યો, અને આ મારા પરમબંધુ છે, એએએ મને મહાઆપદામાંથી બચાવી તાય છે, એમ શુભધ્યાન કરતાં હું મરણ પામ્યો. અને નમસ્કારના પ્રભાવથી મહદ્ધિક ધુમકેતુ નામને હું જક્ષ થયો. પછી મેં અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો, તો જાણવામાં આવ્યું કે, નિરપરાધી મને સુરકેતુ રાજાએ લીએ ચડાવ્યો હતો. તેથી તેના ઉપર બહુ રેષાયમાન બન્યો. દેવભવમાં પણ દેવકાર્ય કરવામાં બહુ ગુંથાઈ જવાથી મારે કેટલાક કાળ ચાલી ગયો. એક અવસરે વેરને સંભાળી હું અહીં આવ્યો. અને રાજાને સમુદ્રમાં ફેકી દીધે. રાજપુત્રી સુરાનંદાને મૂકી બીજા તમામ નગર જનેને નગર બળે છે તેવી બીક દેખાડીને ચારે દિશા તરફ નસાડયા. અને આ સુરાનંદાને દેખતાં મારી પ્રીતિ વધવા લાગી, નેત્ર વિગેરે આનંદ પામવા લાગ્યાં. તેથી સુરાનંદાને અહીંયાં જ રાખી પુત્રીની પેઠે કેટલાક કાળ સુધી મેં પાલન કર્યું, મારી ગેરહાજરીમાં તેણીને કેઈ ઉપદ્રવ ન કરે તે માટે વાંદરીનું રુપ કરી દીધું. અને તેણીને ચગ્ય એવા વરની ચિંતા પણ પહેલાં કરી ચૂક્યો, પરંતુ હવે તે તમે જમાઈ મળી આવ્યા, તેથી તમામ ચિંતા મારી દુર થઈ ગઈ છે. તેથી હે કુમાર ! સુરાનંદાને તમે પરણે. પહેલ વહેલું આ મારૂં અતિથિ વાત્સલ્ય છે. એમ કહી સુખે સુતેલી સુરાનંદાને જગાડી તેણીતું વાંદરીનું રુપ સંહરી લઈ, સર્વ અલંકાર આભુષણથી શેભાવી તેણીને કુમારની પાસે લાવ્યો.
આ અવસરે શ્રેણિક રાજાએ ગૌતમ ગણધર દેવને કહ્યું
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે-તે બ્રાહ્મણપુત્ર સમપ્રભને કયા કર્મના ઉદયે આવે દારુણ વિપાક ભગવો પડ? ગૌતમ ભગવંતે કહ્યું કેહે રાજન! તેણે પૂર્વે ચિત્યદ્રવ્યને ઉપભોગ કર્યો હતે. તેથી બંધાયેલ અશુભ કર્મના ઉદયે શૈલી ઉપર ચડવું પડયું. તો તેને બધે વૃત્તાંત તમે એક ચિત્તથી સાંભળો.
ખેમંકરા નામની નગરીમાં જિનપૂજા, સાધુ સત્કાર કરવામાં આસક્ત એ કેશવ નામને શ્રાવક હતું, તે
નગરીમાં રહેલ તમામ ચૈત્યદ્રવ્યની દેવદ્રવ્ય ભક્ષણ સારસંભાળ કરે છે. એક અવસરે ઉપર કેશવ શ્રાવકનું દુકાળ પડયો, તેથી પાંચહજાર પ્રમાણ વૃત્તાંત. ચેત્યદ્રવ્ય તેણે લીધું. પ્રતિજ્ઞા એવી
કરી કે વેપારમાં જે લાભ થાય તેમાંથી અડધે લાભ ચિત્યને આપ. આ પ્રકારે કેશવ દેશાંતરમાં વેપાર કરવા ગયો. થોડા કાલે જ પિતાને માલ વેચી પાછો આવી ગયો. પાંચહજારના વેપારમાં દશહજાર થયા. દુકાળ જશે એટલે નફાનું અડધું ધન આપી દઈશ. એમ કહી જે મૂલ ધન પાંચહજાર હતું, તે ભંડારમાં મૂકી દીધું. દુકાળ પુરે થયો પણ પ્રમાદથી અને લેભષથી અને અશુભ કર્મને ઉદય થયેલ હોવાથી, તે દેવલાભ આપ્યો નહિ. તેથી ચિત્યદ્રવ્યના ઉપગથી ઉત્પન્ન થયેલ અશુભ કર્મના યોગે તે જ ભવમાં મહાદરિદ્રી થઈ ગયે, અને ખેતી કરવા માંડો, વેપાર વિગેરે કરવા માંડ્યું. પણ અન્ન-વસ્ત્ર પુરતું પણુ કમાઈ શકતું નથી. તેનું કુટુંબ વિખરાઇ ગયું, અને જેને મલિન એક વસ્ત્રનો ટુકડા પહેરી રાંકડે બન્યો, કુકર્મથી પામેલ લખું અને
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરસ ભેજને નિર્વાહ કરવા લાગ્યો, અને શરીરે ક્ષયરેગી બન્યો, તે દેખીને શ્રાવક જનેએ “અહો દેવદ્રવ્ય ભક્ષણને દારુણ વિપાક એમ દેખાડાતે તે મરણ પામ્યા, અને કુતરાની નિમાં ઉત્પન્ન થયે કર્મો કરી જન્મે કે કુતરીને સ્તનમાંથી દુધ નાશ પામ્યું, તેથી ભુખે પીડા મરીને હરણ થયો. અપકાળમાં જ જંગલ દાવાનળથી સળગ્યું, તે કારણે અને તરસથી નાસતો દાવાનલથી બળી, મરણ પામી, તે સપ થયો. અને તેણે રમતા દેવહુલ આભીરના પુત્રને ડંખ દીધે, દેવહુલે કેપ કરીને તે સપને પકડી ઘડામાં નાખી મઢીયું લીંપી નાખ્યું. ગારૂડીઆએ વિષ ઉતારી આભીર પુત્રને જીવાડવો. સર્પ ભુખે થયો પવન આવવાને રસ્તે ન હોવાથી મરણ પામ્યો, અને કાગડો બન્યો.
ત્યાં વૃક્ષની શાખા ઉપરના માળાના બારણને જેતી સમળીએ તેને પકડયો, ત્યાં ડોક મરડાઈ ગઈ અને મરણ પામ્યો. તે વાર પછી મેટા મસ્યપણે ઉત્પન્ન થયો. એક અવસરે ગ્રીષ્મસ્નાન સમયે માછીમારે પકડી તપી ગયેલી શિલા ઉપર તેને મૂકયો, તૃષા અને દાહની વેદનાએ ખુબ તપી જઈને તે મરણ પામ્યો. પછી અત્યંત વેદનાએ વ્યાસ તીર્થંચ વિગેરે યોનિમાં લાંબાકાળ સુધી ભમ્યો. ભમતાં ભમતાં અંબશેઠીયાની શ્રીદેવી નામની ભાર્યાની કુક્ષિએ ઉત્પન્ન થઈ ધનવતી નામની દીકરી થઈ. તેણે યુવાવસ્થામાં આવી અને પુંડરિકગિણિ નગરીના વાસી વૈશ્રમણ વણિકે તેણીની સાથે લગ્ન કર્યું. અને તેણીને પિતાના ઘરે લઈ ગયો. આ અવસરે ધનવતીને પૂર્વ ઉપાર્જિત કર્મને ઉદય થયો, તેના પ્રભાવે વૈશ્રમણને વેપાર પડી ભાંગ્યો અને ખેતી પણ ફળી નહિ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેણદારો લેણું પણ આપતા નથી, પશુઓ મરણ પામે છે, ચોરેએ ઘર લુંટ, મિત્રે ફરી બેઠા છે, અને બાંધવે પણ આદર કરતા નથી. આ પ્રકાર જઈને વૈશ્રમણે વિચાર કર્યો કે કેમ અકાલે કોઈ પણ કારણ વિના વિધિ દુખ પમાડી રહ્યો છે? ખરેખર આ બનાવ મારી સ્ત્રીના પાપના ઉદયે બનેલ હોય તેમ લાગે છે, આમ વિચારી ધનવતીને પિતાના ઘરે મોકલી દીધી. તેથી જે આપદા થતી હતી તે નાશ પામી. આથી તેને પણ ચક્કસ થઈ ગયું કે, મારી સ્ત્રોના પ્રભાવથી મારે દુઃખ સહન કરવું પડ્યું છે, તેથી ધનવતીને તેણે તજી દીધી. ત્યારથી ઘનવતી પોતાના પિતાના ઘરે રહેવા લાગી,
ત્યાં પણ ધન હાની થઈ, તેથી માતાપિતા તેણીથી ઉગ પામ્યા કે-આ પુત્રી કુલક્ષણી છે, આથી બંધુઓએ પણ તેણીને ઘરમાંથી કાઢી મૂકી. તેથી તેણી પેટ માટે પર ઘરે હલકાં કામ કરવા લાગી ત્યાં પણ કારણ વિના લોકે તજના કરવા લાગ્યા. દુખે કરી કેટલોક કાળ ગુમાવીને તેણીને પશ્ચાતાપ થવા લાગે કે-અહો મને ક્યા પાપના ઉદયે આવાં સંકટ આવે છે? મને લાગે છે કે–અન્ય ભવમાં મેં કાઈક મોટું પાપ કર્યું હશે? તેથી મને આવા પ્રકારના દુ:ખની પ્રાપ્તિ થઈ છે. આ પ્રકારે આત્મનિદા કરવાથી કેટલુંક પાપ ખખ્યું, અને કાંઇક શુભ પરિણામવાળી બની. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે મરણ પામી, સોમપ્રભ બ્રાહ્મણપણે ઉત્પન્ન થઈ. અને ત્યાં બાકી રહેલ કર્મના વશથી સોમપ્રભને ભૂલીનું દુ:ખ ભેગવવું પડયું. આ પ્રકારે શ્રી ગૌતમ ભગવતે શ્રેણિકરાજાને સમપ્રભને દેવદ્રવ્ય ભક્ષણને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. તેથી શ્રેણિક મહારાજાએ કહ્યું કે શું આટલા માત્ર દુષ્કૃતનું આવડું મોટું પરિણામ પ્રાપ્ત
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
થાય છે ? ભગવંત. ગૌતમસ્વામિએ ઉત્તર આપ્યો કે ચેડા પણુ દેવદ્રવ્યના ઉપભાગનુ કારણ મહાઅનથ કારી અને છે;કેમકે દેવદ્રવ્ય અને સાધારણુદ્રવ્યને માઠુના દષે જે અથાવી પડે છે, તેનું એધિખીજ નષ્ટ થાય છે, અને તે અન ંતસંસારી અને છે. અને જે તેની આવક ભાંગે છે, દેવને અર્પણ કરવા નક્કી કરેલ દ્રવ્ય આપતા નથી, અને દેવદ્રવ્ય નાશ પામતુ હાય તેની ઉપેક્ષા કરે છે, તે દુ:ખે કરી વ્યાપ્ત એવા આ સંસારમાં ભમ્યા કરે છે. જે વિધિયુક્ત દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરે છે, વૃદ્ધિ કરે છે, તે જલ્દી સ`સાર સમુદ્રને તરી જાય છે. તેથી કહ્યુ` છે કે—દેવદ્રવ્યની રક્ષા કરતા મનુષ્ય અલ્પસ’સારી અને છે, અને જે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરે છે, તે તીર્થંકર આદિ પદવીને પામે છે.
જ
શ્રેણીક મહારાજાએ ફરીથી પૂછ્યું, કે હે ભગવંત ! હજી પણ સેામપ્રભને અશુભ કર્મની પીડા થશે?, ભગવંતે કહ્યું કે— વિદ્યાધરે આપેલ પોંચ નમસ્કાર મંત્ર ઉપર હવે તેને મહેમાન થયું છે, તેથી સામપ્રભે ઘણાં અશુભ કમ ખપાવી નાંખ્યાં છે. તેથી ધિણોજ મેળવી પુણ્યાનુંબંધિપુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે, તેથી તેના પ્રભાવે દેવ નરભવેામાં અનુત્તર કલ્યાણની પરંપરા અનુભવીને તે છેવટે મેાક્ષપદને પામશે. માટે હે નરેદ્ર ! તમેાએ જે પૂછ્યું તેના જવાખ મેં તમને આપ્યા હવે તેનેા પાછળને વૃત્તાંત અધુરા છે તે સાંભળેા.
ધૂમકેતુજશ્ને રત્નક્રૂડ પાસે સુરાન દાને ઊભી કરી, કુમારે સ અલ કારેશેાભિત તેણીને જોઇ, તા તેણી જાણે કલ્પવૃક્ષની લતા સમાન, સેામ્યદર્શનવાળી ચંદ્રરેખા સમાન, રૂચિરવણ વાળી વિજળીની જ્યાત સમાન, ઉદ્ભટ કઠિન સ્તનવાળી,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરાવદાર સ્તનથી કેડ વિભાગ ભાંગી રહ્યો છે તેવી નિરૂપમ રૂપવાળી જોઈ કુમાર ચમત્કાર પામે. જાણે તેને મહાભાસ્પદ રીતે પરણાવ્યું, અને કહ્યું કે–બીજું જે તમને ઈચ્છિત હોય તે કહે?, મારે કહ્યું કે-જે કરવા લાયક હતું, તે અને દેવોને પણ દુર્લભ દર્શનવાળી આ તમારી પુત્રી મને પરણાવી તે તમને સારું કર્યું છે. હવે બીજું પ્રિય તો, આ ઉજજડ બનેલ નગરને ફેર તમો વસાવ તે છે. આથી જક્ષે કહ્યું કે-હું તમે કહ્યું તેમ કરીશ,પછી રત્નસૂડને બહુરૂપિણ વિદ્યા આપી વિનંતી કરી કે–મારા આગ્રહથી કેટલાક દિવસે તમારે અહીં પસાર કરવા, પરંતુ બીજે ઠેકાણે જવુ નહિ; હું હવે પ્રભાતે ફરીથી અહિં આવીશ, એમ કહી જક્ષ અદશ્ય થયે.કુમાર પણ સુનંદા સાથે વિશિષ્ટ ક્રિીડાએ ખેલીને તેજ પલંગમાં સૂઈ ગયે. પ્રભાત સમયે સુરાનંદા પ્રથમ ઉડી, અને રત્નચૂડ ને નિદ્રામાં સ્વપ્ન આવ્યું કે-કોઈક નગરને વિષે સ્વયંવર મંડપમાં દેવકુમારી સરખી એક રાજકન્યાએ મારા કંઠમાં વરમાળા આપી. એવું સ્વપ્ન જોઈ જાગી ગયો. ઉડી પ્રભાતનું કાર્ય પૂર્ણ કરી, તેજ પલંગમાં બેઠે વિચાર કરવા લાગ્યા કે–નહિ અનુભવેલું, નહિ સાંભળેલું, નહિ દેખેલું, અને નહિ ચિંતવેલું આ આવેલ સ્વનું સાચું? કે જૂઠું હશે? પણ તેને નિર્ણય પિતે કરી શકે નહિ, તેથી તેણે તેની પ્રિયાને સ્વપ્નની બધી વાત કરી, તેજ અવસરે શબ્દો કાને પડયા કે– “હે કમલસેનરાજાના વંશરૂપી આકાશને ચંદ્રમાસમાન રત્નસૂડકુમાર? જયવંતા વાર્તા, પણ રસિયા દ્ધાના મદને તેડનાર? હે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
93
કુમાર ! તમે! જય પામે,
આ પ્રમાણે સાંભળી આજુબાજુ જોવા લાગ્યા તે પવનગતિ વિદ્યાધરને દેખ્યા. સભ્રમ પામી કુમારે કહ્યું કેહે પવનગતિ ! તું આવ્યો ? એમ પૂછે છે ત્યાં તા કુમારના ચરણકમળને પવનગતિ નમસ્કાર કરવા લાગ્યા. દક્ષિણ ભુજાએ કુમાર તેને ભેટી પેાતાના પાસે બેસાડી પૂછ્યું કે—તારા સ્વામિ જયરક્ષ મહારાજા પરિવાર સહિત ક્ષેમકુશળ છે? કેવી રીતે મારૂ' સ્થાન તે જાણ્યું? અને કયા કારણે તું અહિં આવ્યે તે કહું ?, તેથી પવનગતિએ ઉત્તર આપ્યા કે- પરાથ પ્રાપ્તિમાં કુશલ હું કુમાર તે વૃત્તાંત તમાને કહું છું, તે તમે સાંભળે.
""
જે સમયે તમારા પાસેથી નીકળી અનુક્રમે પ્રભાતકાળે પદ્મખંડ નગર નજીક પહોંચ્યા તે પહેલાં પવનવેગ ગયા પણ હજી કેમ ન આવ્યા ? તેને માર્ગ માં શું વિઘ્ન નડયું ?” આ પ્રકારે ખેદ કરતા રાજાની પાસે હું પહોંચ્યા. નમસ્કાર કરી બેઠા કે રાજાએ પૂછ્યું કે તને કેમ વિલંબ થયા ?, મે તેમના ઉત્તરમાં મારી સઘળા વૃત્તાંત કહ્યો, તે સાંભળી રાજા વિગેરે આશ્ચર્ય પામ્યા. અને તેઆએ પૂછ્યું કે- રતચૂડકુમાર કેવા છે? મેં કહ્યું કે-તે રત્નચૂડકુમારનું વર્ણન કેવી રીતે વર્ણવી શકાય ?, જેની રચનામાં પ્રજાપતિ પણ પેાતાના વિજ્ઞાનના સૌભાગ્યે માનહસ્તિ ઉપર ચડેલ છે, જેની ઉપમા ત્રણ જગતમાં નથી. તે સાંભળી રાજા હવત અન્યા, અને કૌતુક ધારણ કરી કહેવા લાગ્યા કે–તે કુમારને તું જલ્દી અહી લાવ, એમ જણાવી તુરત જ અને ત્યાંથી પાછે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
રવાના કર્યો. તમારા બિછાનાએ કરી ભિત તે તાપસવનમાં હું આવ્યું, પણ તમને દેખ્યા નહિ. તેથી હું ખેદ પામી, કુમાર કયાં હશે? એમ તર્કવિતર્ક કરતે તાપસને પૂછવા લાગ્યો. તાપસેએ યથાસ્થિત વાત કહી તે સાંભળી. અરે મને ધિક્કાર છે, કે-કુમારને પ્રિયાના વિયેગમાં હું કારણભૂત બન્યું ?, એમ મારા મનમાં બહુ શોક થયે. શું કરું? કયાં જાઉં? હવે કુમારને કયાં જોઈ શકીશ? આમ વિકએ મૂઢ બની ગયે, અને તેમને અટવીમાં ખેળવા લાગે, પણ તમારે ખબર બિલકુલ મળી નહિ. ત્રીજા દિવસે મધ્યાન્હ સમયે ભમતો ભમતો કનકશૃંગ નામના પર્વતે પહોંચ્યા. ત્યાં એક મહાન સુવર્ણમણિરત્નમય જિનમંદિર દેખવામાં આવ્યું. તેમાં પેસી શ્રી શાંતિનાથ ભગવંતને નમસ્કાર કરી તેની જગતિમાં રહેલ ચાર જ્ઞાની ગુરપ્રભચારણ મુનિશ્વર પાસે પહોંચ્યા. તેમને વિનયપૂર્વક વંદન કરીને બેઠે. ત્યાં અવસર મળ્યો ત્યારે પૂછયું કે-હે ભગવંત ? મારા ઘુવડના રુપને દુર કરનાર કુમાર હાલ કયાં હશે? ભગવંતે કહ્યું કે-ધુમકેતુ જક્ષે ઉજજડ કરેલ રિપુર નગરે તે કુમાર છે. આ સાંભળી હું બહુ ખૂશ થયે. અહે ભગવંતને જ્ઞાનાતિશય કે સુંદર છે? એમ આશ્ચર્ય પામી ફેર પૂછ્યું કે–હે ભગવંત? મને ઘુવડ બનાવનાર જેનું રુપ પણ મેં દેખ્યું નથી એ તે કેણ હતો? ભગવંતે કહ્યું કે હે સૌમ્ય તું સાંભળ.
- આજ ભરતક્ષેત્રમાં કંચનપુર નગર છે, તેને સ્વામી કનકકુંડલ રાજા છે, તેને બે રાણીઓ કનકસુંદરી અને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતિસુંદરી છે. તેણે બંનેને પુત્ર સુરતેજ કુમારનું છે. પહેલી રાણીને સુરતેજ નામને વૃત્તાંત પુત્ર છે, અને બીજીને સુરધર્મ
' નામનો પુત્ર છે. એકદા ભવિતવ્યતાએ કનકસુંદરી મરણ પામી; તેથી તેણીને સુરતેજકુમાર બહુ ખેદ પામે. એક સમયે રાજાએ અતિસુંદરી ૨ણી સાથે મધ્યા
હ સમયે પ્રશ્નોત્તર ગોષ્ઠી આરંભી. રાજાના પ્રશ્નોત્તરો રાણીએ બહુ સારા આપ્યા. તેથી રાજા કહેવા લાગ્યું કે
પ્રિયે ! તારી બુદ્ધિ બહુ સુંદર છે. તારી બુદ્ધિને કઈ વસ્તુ અગમ્ય નથી. હું તારા ઉપર પ્રસન્ન થયો છું. માટે ઈચ્છા મુજબ વસ્તુને માગી લે. તેણુએ કહ્યું કે-હે સ્વામીનાથ! અવસરે માંગી લઈશ. હમણું રહેવા દ્યો. રાજાએ કબૂલ કર્યું. અને ત્યાંથી ઊઠયે, કેટલાક દિવસો ચાલ્યા ગયા, પછી એક દિવસે મતિસુંદરીએ રાજા પાસે વર માગે કે મારા પુત્રને રાજ્ય આપ. સત્યપ્રતિજ્ઞાવાળો હોવાથી રાજાએ સ્વીકાર કર્યો. અને મંત્રી સામતોને વૃત્તાંત કહીને સુરધર્મ કુમારને યુવરાજને અભિષેક કર્યો. આથી સુરતેજકુમારે ખેદ પામી ચિંતવ્યું કે-અહે મને મારા પિતાએ પણ તિરસ્કાર પમાડ. માનિ જનને પરાભવ પ્રાણના ત્યાગ કરતાં પણ દુસહ થઈ પડે છે. કહ્યું છે કે-“અર્થને, દેશને અને બંધુવર્ગનો પરાક્રમી મનુષ્ય ત્યાગ કરે છે. અને કવિતને પણ હોડમાં મૂકી દે છે, પણ અપમાન સહન કરતા નથી”. અને માનપુરૂષને માન તે કવિત, ધન અને બંધુવર્ગસમાન છે; જે માનનું ખંડન થયું તે તેને બધું પણ ખંડિત થાય, છે; તે પુરૂષ જન્મને ધારણ ન કરે, કદાચ જન્મી ગયો તે.
અમારી યુ
-અતિ પરાભવ
ને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
S}
જિવિતને ધારણ ન કરેા કે–જે પુરૂષ પાતાના દેશમાં અપમાન સહન કરે છે. અને માતાની યુવાવસ્થાને નાશ કરનારા અને છે. કેમકે માતાએ યુવાવસ્થામાં પેટમાં ધારણ કર્યાંતે પરાક્રમી થવાને માટે, નહિ કે માયકાંગલા થવા માટે છે, તેથી દેશાંતરમાં ચાલ્યો જાઉં, એમ નિશ્ચય કરી રત્નાવલી દ્વાર જેના કંઠમાં છે એવા તે કુમાર તરવાર ગ્રહણ કરી એકલા જ રાત્રિએ નગર થકી નીકળી ગયા. અનુક્રમે તેવિશ્વપુર નગરમાં પહોંચ્યા, ત્યાં મસાણમાં લઇ જવાતા, જેની એબાહૂનિવિડ માંધેલી છે, યમભટ સરખા પુરૂષોએ વટેલ દીન સુખવાળે!, જીવિતની આશા જેણે છેડી દીધી છે, એવા એક પુરૂષને સુરતેજકુમારે જોયા. આ સમયે સુરતેજને જોઇને આ કાઇ મહાપુરૂષ છે, એમ ચિતવતા તે પુરૂષે સુરતેજને કહ્યું કે-હે મહાસત્વ ! આ દારૂણ આપદાથી મને મચાવા અચાવા. તેથી કરુણાવાળા કુમારે કહ્યું કે હે ભદ્રપુરુષા ! કે-હે તમારા શે। અપરાધ આ મનુષ્ય કર્યાં છે ?, ત્યારે તેઓએ કહ્યું કેચાર હજારે પેાતાના હાથ પગ અમારી પાસે હારી ગયા છે, પાંચ હજારે પાતાનું મસ્તક હારી ગયા છે, અને અમેને કાંઈ પણ દ્રવ્ય આપતા નથી; તેથી મસ્તક આદિ છેઢવા માટે અમે મસાણમાં તેને લઈ જઈએ છીએ. તેથી અનુકંપા કરવામાં નિપુણ એના કુમારે પાપકાર પ્રિય હાવાથી પેાતાના કંઠધી રત્નાવલીહાર ઉતારીને તે બાંધેલા પુરુષને આપી, તેને છેડાવીને કહ્યું કે—આ રત્નાવલીના દ્રવ્યૂથી તું આ લેાકાનું દેવું ચુકવી આપી દેવારહિત ખની જા. અને જે દ્રવ્ય વધે તેનુ તારી ઈચ્છા મુજબ કરજે. એમ -સમજાવી સુરતેજકુમાર નગર તરફ ગયા. આ અવસર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
وی
અગીચાથી રધમાં બેસી પાછી ફરતી વિક્રમ માડુરાજાની કન્યા પ્રિય ગુમ જરીનો પછવાડે માવતને અવગણીને નિર તર ઝરતી મદની ધારાએ જેનુ મસ્તકશેાભેલ છે તેવા હાથી દાડયા. તેથી અરે તે દુષ્ટ હાથીથી કુમારીનું રક્ષણ કરેા રક્ષણ કરા, એમ બૂમ મારતા રાજકુમારીના દાસીવ નાસવા લાગ્યા. આ બૂમો સાંભળીને સુરતેજકુમારે પેાતાનાપ્રાણ કરતાં પર પ્રાણની રક્ષા કરવી પ્રિય હાવાથી અને કલાનું કુશળપણું હોવાથી, જલ્દી જઈને તે હાથીના પુષ્ઠ ભાગ ઉપર પેાતાની વજ્ર સરખી હથેલીથી પ્રડાર કર્યાં. આથી હાથી ભુખ રાષ પામ્યા, અને કુમાર તરફ વળ્યે. તે વાર પછી દક્ષપણાથો અને શિક્ષા ગુણપણાથી લાંબા કાળસુધી તે હાથીને કિલામણા પમાડી વશ કરી ખૂંધ ભાગ ઉપર ચડીને મમ ભાગમાં તાડન કર્યુ, અને અંકુશ ગ્રહણ કરી હાથોખાનામાં લઈ ગયે. આવું પરાક્રમ જોઇ રાજકન્યા વિચારવા લાગી કે–અહા આ કાઇ પુણ્યશાલી જીવિતદાન આપનારા નિષ્કારણ પ્રેમાળ કુમાર છે, એમ ચિંતવતી અને ભય પામેલી મૃગલીના નેત્ર સરખી મનેાહર સ્નેહાળ દૃષ્ટિએ જોતી, પેાતાના મહેલમાં ગઈ. ત્યાં પણ તેજ કુમારનું સ્મરણ કરતી તમામ વ્યાપારને મૂકી દઇ મનમાં ઉદ્વેગ ધારણ કરી કેટલાક કાળ સુધી ત્યાં રહી. ખીજી તરફ આ બનાવ સાંભળીને ખુશ થયેલા રાજાએ સુરતેજકુમારને લાવ્યા. સુરતેજકુમાર રાજાની સમીપે આન્યા. રાજા કુમારને જોઇને આ કાઇ મહાકુળમાં ઉપન્ન થયા હાય એમ આકૃતિએ કરી જણાય છે, એમ આનદપૂર્વક રાજા મનમાં ચિંતવી રહ્યો છે, ત્યાં તે વિનય પૂર્વક કુમારે નમસ્કાર કર્યા, અને આપેલા આસન ઉપર બેઠે. રાજાએ કુમારને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૭૮
વૃત્તાંત પૂછો, તેથી લજજાપૂર્વક પિતાનો અહેવાલ સરળતાથી રાજાને કહ્યો. પ્રસન્ન થઈને રાજાએ પોતાની પુત્રી પ્રિયંગુમંજરીનું તેની સાથે મહાવિભૂતિએ લગ્ન કર્યું. રાજાએ તેને કહ્યું કે–હે કુમાર! તારા પિતાતુલ્ય મને માન. અપુત્રીયા એવા મને કુલદેવતાએ આ બનાવે તું પુત્ર આપ્યો છે, તેથી તારે બીજે ઠેકાણે જવું નહિ. એમ કુમાર પાસે રાજાએ નક્કી કરાવ્યું. અને રહેવા શ્રેષ્ઠ મહેલ આપે. વિશિષ્ટ ક્રીડા વિનોદ રતિ સુખને અનુભવ કુમાર ત્યાં રહો. આ પ્રકારે કેટલાંક વરસો ચાલ્યાં ગયાં. એકદા કુમાર સાથે જોડા ખેલવાના બહાને ગયેલ રાજાએ મનનંદન ઉધાનમાં ઘણું શિષ્ય સમુદાયે પરિવરેલ ધર્મનંદન આચાર્યને ધર્મોપદેશ આપતા જોવામાં આવ્યા. તેથી કૌતુક સહિત રાજાએ તેઓની પાસે જઈ, વિનયપૂર્વક નમસ્કાર કર્યો. આચાર્ય ભગવંતે ધર્મલાભ આપીને ધમેપદેશ આપે શરૂ કર્યો –મનુષ્યપણું પામીને, ધર્મ અધર્મનું ફલ જાણુને સકલ સુખનું સાધન એવા ધર્મમાં ઉદ્યમ કરે. જીવહિંસા જૂઠ ચોરી અબ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહથી વિરતિ, મન વચન કાયા ને પાપકર્મથી રેકરી; અને કષાયનો વિજય કરે તે ધર્મ કહેવાય. ઈત્યાદિક સાંભળીને રાજા પ્રતિબંધ પામ્યા, અને કર્મને પશમ થવાથી તેને ચારિત્ર લેવાનું મન થયું. તે વાર પછી પિતાના મહેલે પહોંચી મંત્રી અને સામે તેને તે વાત કહી, અને સુરતેજકુમારને રાજ્યાભિષેક કરી રાજા તરીકે સ્થા, અને ગુરુ પાસે તેણે ચરિત્ર સ્વીકાર્યું. સુરતેજકુમાર મહારાજા થયો છતાં નિરંકુશપણે પરાક્રમે કરી અન્યમંડ જીતી લીધાં.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
دی
અવસરે “સૂરધર્મને રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કયો છે એમ સાંભળી સૂરતેજને પિતાનું કરેલ અપમાન સંભારી તેના પર તિરસ્કાર ઉત્પન્ન થયે, તેથી તેના ઉપર એક દૂત મેકલી કહેવરાવ્યું કેહે સુરધર્મ ! કમે કરી આવેલું રાજ્ય મારું છે, તારે તેના ઉપર હક્ક નથી, માટે રાજયને છોડી દેવું, અથવા તારે મારી આજ્ઞા સ્વીકારવી. તેણે પણ બળના ગર્વથી કહ્યું કે—કાયર પુરુષે ક્રમાગત રાજ્યને ગ્રહણ કરે. પણ શૂરવીર પુરુષે તે પરાક્રમથી રાજ્ય મેળવે છે. દૂત પાસેથી આ સમાચાર સાંભળી સુરતેજ રાજાએ તેના ઉપર કપાયમાન થઈ ચડાઈ કરી. સુરધર્મ રાજા પણ આ વૃત્તાંત સાંભળી લશ્કર લઈ તેની સન્મુખ આવ્યું. દેશની સીમમાં બને લશ્કરે મળ્યાં. વાગી રહેલા યુદ્ધવાજિત્ર શ્રેષ્ઠ કાહલાથી તાડન કરાતી ઉદ્દામઢક્કાથી, સુભટોના રૂંવાડા ઉભા થાય તેવા ભાટચારણના વાકયોથી, રણરસના આવેશે પરાધીન બનેલા બંને સૈન્ય સામસામા અથડાયા. બાણાવલી પિતાના બાણથી શત્રુપક્ષના માણસને વિધે છે, અને કેટલાક યોદ્ધાઓ અચંદ્રશસ્ત્રો દ્વારા માથાઓ છેદી રહ્યા છે, ચકધારીઓ ધજા અને છત્રદંડને છેદી રહ્યા છે, કેટલાકે તો પિતાની તીક્ષા તલવારથી હાથીની સૂંઢને કાપી રહ્યા છે, ભાલાધારીઓ ભાલાથી ઘેડાને વીંધી રહ્યા છે, અને મદોન્મત્ત હાથીઓ પોતાના પગોથી ઉંચારથને ચુરી રહ્યા છે, એમ હરીફાઈથી પરસ્પર સુભટે આગળ જઈ રહ્યા છે, અને કાયર મનુષ્યો નાસવાને ઉપાય જોઈ રહ્યા છે. તે યુદ્ધમાં લોહીની નદીઓ પસરી રહી છે. મનુષ્યના માંસની લાલસાવાળા રાક્ષસો આવી રહેલા છે. આ પ્રકારના વર્તાતા મહાયુદ્ધમાં સુરધર્મરાજાનું સૈન્ય પાછું હઠયું.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
તે રૃખીને વર્ષાઋતુના વરસાદ પેઠે માણના વરસાદને વરસાવતા સૂરધર્મ રાજા ઉછળ્યેા. તેને હામે આવત દેખીને રણના આવેશે જેના શરીરના અખ્તરના અધના ત્રુટી રહ્યા છે, એવા સૂરતેજ રાજવી સામે આવ્યેા. ક્ષણ વાર મહાયુદ્ધ જામ્યું, પરાક્રમનું અસ્ખલિતપણું હાવાથી સુરધને સુરતેજે હરાવીને બાંધ્યા. આ અવસરે ભાટ ચા રણેાએ સૂરતેજને જય પાકા પણ સૂરતેજે પેાતાના ખંધવ સુરધમ ને ફરીથી તે રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કર્યાં. તેથી સ રાજ લેાકેાએ અહા સુરતેજની મહાનુભવતા ? અહા સજ્જન સ્વભાવતા ? એમ કહી પ્રશસ્યા. અનુક્રમે સૂરતેજ પેાતાના નગરે પહોંચ્ચે; નગર લેાકેાએ મહાન્ એચ્છવ કર્યાં. તેને ઘણા કાલ ચાલી ગયા. એક અવસરે સુરતેજે પેાતાના કુમાર વિક્રમસૂરને રાજ્યાભિષેક કરી રાજ્ય સોંપી મહાન્ દાન દેઈ ને અને ચૈત્ચામાં મેટા એચ્છવ કરાવીને સકલનગરના લેાકેાનું અભિનદન કરતા વિક્રમમાહુ ગુરૂ પાસે ગયા, દિક્ષા લીધી. શ્રુતના અભ્યાસ કર્યો, અને દુષ્કરતપ તપી જ ઘાચારણરિદ્ધિને પામી, એકલ વિહાર સ્વીકાર્યાં.
સૂરતેજે જે જીગારીને મરણ આપદાથી મૂકાવેલ હતા, તે જુગારી વિચારવા લાગ્યા કે, વ્યસની પાપીજનેાને પગલે પગલે દારુણ દુ:ખા આવી પડે છે, તે સંતપુરૂષોને અનુકપા લાયક બની રહે છે. માટે તે મહાપુરૂષનું બહુમાન કરું. દુષ્કૃત્યે છેાડી સુકૃતના કાર્યો કરૂ, એમ વૈરાગ્ય પામી દ્રવ્ય ધર્મ કાર્ય માં ખરચી
વજ્રપાણિ યક્ષનુ સ્વરૂપ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાપસ થયે. તેવાર પછી કેટલાક કાળ તાપસવ્રત પાળી, મરણ પામીને વજ પાણિયક્ષ છે. અવધિજ્ઞાને સૂરતેજ મુનિવરને પૂર્વે કહેલ વૃત્તાંત જાણુને તેના ઉપકારને સંભારત અને ગુણાનુરાગને ધારણ કરતો અને વૈયાવચ્ચને કરતે તેને રાગી બન્યા. આ પ્રમાણે સાંભળીને આનંદ પામેલો હું તે ભગવંતને વંદીને તમારા દર્શનની ઉત્કંઠાવાળે અહીં આવ્યું. તે હે કુમાર ! મારા ઉપર અનુગ્રહ. કરી, વૈતાઢયપર્વત ઉપર ચાલે. કેમકે જયરક્ષરાજા તમારા દશનની ખુબ ઉત્કંઠા ધરાવી રહ્યા છે. આ પ્રમાણે વાત ચાલી રહી છે તેટલામાં ધૂમકેતુ જક્ષ આવી પહોંચ્યા અને તેણે પૂછયું. હે કુમાર! કેણુ આ પુણ્યશાળીજન છે? કુમારે પૂર્વને વૃત્તાંત જણાવ્યું, તેથી ધૂમકેતુએ કહ્યું કેહે કુમાર ! આમના ઉપર અનુગ્રહ કરે, અને રાજાના દર્શન નાથે જાઓ. તેથી કુમારે કહ્યું કે-જેવી તમારી આજ્ઞા. પણ આ દેવીને તમે સંભાળજે. એમ કહી નીલકમલદલની કાંતિ સરખું શામલ એવા આકાશમાં પવનગતિ વિદ્યાધરે કરી સહિત ઉપડે, અને વૈતાઢય સન્મુખ ચાલે. જલ્દી બંને જણા કનગ પર્વતની સમીપ પહોંચ્યા. એટલે પવનગતિએ કહ્યું કે, હું કુમાર! આ કનકશૃંગ નામના શ્રેષ્ઠ પર્વત ઉપર સર્વ રત્નમય શ્રી શાંતિનાથ જિનેશ્વરનું મંદિર છે. અને ત્યાં સુરપ્રભચારણ શ્રમણ મુનિવર બિરાજે છે. તેમની પાસે મેં તમારી ખબર મેળવી હતી. તેથી રત્નચૂડે કહ્યું કે જે એમ છે, તે હે મિત્ર! આ પર્વત ઉપર આપણે જઈ જિનમંદિર જોઈએ, અને શ્રી શાંતિનાથ મહારાજના દર્શન કરી આત્માને પવિત્ર કરીએ,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
આ વચન પવનગતિએ માન્ય કરી, બંને જણા ત્યાં ગયા. કુમારે ત્યાં જઈ જોયું તેા મેગિરિના શિખર પેઠે ઊંચું, અને સર્વાસિદ્ધ વિમાન પેઠે વિશાળ છે, અને નિર્મળ ઉજ્જવલ સ્ફટિક રત્નાએ મનાવેલ હાવાથી ચારે બાજુએ નિર્માણમ ભાંતળીયામાં પ્રતિબિંબ પડેલ છે અને મસ્કત મણિમય મૂળમાં હાવાથી વિશાળ ભાસમાન થાય છે, ત્યાં આગળ મકતમણિનું શિખર હાવાથી સૂક્ષ્મ માલૂમ પડે છે; અને ભગવંતને વાંદવા આવતા જનના પાપરૂપી લાકડાને ફાડવા માટે કઠાર કરવતના દાંતા ને જાણે ધારણ કરતા ઢાય તેવા કિલ્લાએ વિટાએલ છે. ધવલરત્નશિલાએ ઘડેલ, વિસ્તારે કરી વિજય દ્વારની મશ્કરી કરી રહેલ, અને સૌધર્માવત’સકવિમાનની હાંસી કરવા માટે હસતું જાણે મુખ હોય તેવા ખારણાએ Àાભિત છે. વિચિત્ર મણિરત્ન અને સોનાનુ બનાવેલ વિશાલ અને ચુ, પોતાના સુંદરપણાના મઢે કરી મેફની સુંદરતાને કટાક્ષ કરવા માટે દૂર ખેંચેલા નેત્રની જેમ ઘણુ દૂર લખાવેલ તેારણે દીપતું છે, અને તપાવેલ સેાનાના પૂજે રચેલ ઘણા પગથીઆની શ્રેણી વડે જાણે સ્વર્ગ ને મા દેખાડતું ડાય તેવું છે, ગગનશિખા સુધી લાંખા શિખરે કરી મોક્ષપ’થને જાણે પ્રકટ કરતું હાય ?, મૃદુપત્રને કપાયેલી સાનાના દંડ ઉપર રહેલી ધ્વજાના છેડા રૂપી અંગુલીએએ કરી શાંતિજિનને વંદન કરવાને માટે સુર અસુર મનુષ્ય અને વિદ્યાધરને ખેલાવતું હાય ? મનેાહુર અવાજવાળી ઘુઘરીના ઘમકારવાળી અને કામળ પવને ઉડાડેલ ધેાળા
શાંતિનાથ મંદિરનું વ ન
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
વસ્ત્રની ધ્વજાસહિત સેાનાના દડે કરી શૈાભિત છે, નિર્મળ વેલીયરત્નના બનાવેલ આમલસારાના પસરતા કિરણના સમુહવાળું છે, મનહર શબ્દવાળી મુખર એવી બગલીના સમુહ નજીક ઉડતા હૈાવાથી જાણે સ્કુરાયમાન વિજળી દઉં કરી સહિત હાય ? જાણે છુપાયેલું પર્વતશિખર હેાય ? અને સારસપક્ષીના ટાળાએ કરી જાણે જલભરેલું વાદળનું વલય હાય? નજીક રહેલી ધૂપઘટા રુપી વડવાનલ જ્વાલા દડે કરી શેાભિત એવું, લવણુ સમુદ્રનું જલ, દુષ્ટ જલચર જીવાએ ડાળી નાંખવાના ઉપદ્રવના ભયે કરી શાંતિનાથ જિનના શરણે આવેલ હાવાથી, જાણે શિખરના ટાચ ભાગે ધારણ કરી રહેલ હોય ? પીઠમાં મનુષ્ય હાથી ઘેાડા અને રથની આકૃતિ હૈાવાથી, તેના હાર્ન જાણે દુય માહુરાજાના સૈન્યને પરાજય માટે ચતુરંગી સેનાને સજજ કરતું હૈાય ? તેમજ વંદન કરવા આવનાર મનુષ્યના મિથ્યાત્વ અંધકાર નાશ કરવા માટે તરૂણૢ સૂર્ય મોડલ પેઠે પદ્મરાગવાળે! મહાનુ કલશ મસ્તકે ધારણ કરતુ. હાય ? જિનવદન માટે આવેલ અને સુર ખેચરાએ વગાડેલ મધુર ઘંટના રણકાર શબ્દોએ ભગવાનની જાણે સ્તુતિ કરતું હોય ?, નિરૂપમ શાભાવાળી સુંદર સેનાની અને રત્ન પુતલીઓના મ્હાને સુરલાક કરતાં અધિક રમણીયપણાએ ખુશ થયેલી અપ્સરાએ જાણે સેવાતુ હાય †, યાત્રાર્થે આવેલ પ્રાણીના નેત્રાને કમજે કરવા માટે ગંભીર વિશાલ પાંજરાની માફક પછવાડાના ભાગને જાણે વહન કરી રહ્યું ડાય ?, જગતમાં આશ્ચર્ય ભૂત, ગર્ભ ને ચારણુ કરનારા સંગ છેડી દીધેલ છે છતાં ગન્મદરમંટિવ કહેતાં ગભારામાં રહેલ શાંતિનાથ ભગવતે કરી સહિત છે, એવુ પ્રાસાદરત્ન (જિનાલય) તેણે જોયું.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
તે જોઈ ને રહ્નચૂડકુમારે કહ્યું, કે-અટ્ઠા આ મંદિરની કેવી સુંદરતા છે ? હું માનું છું કે તમામ રત્નાકરના રત્નાએ મંદિર આ મંદિર બનાવેલ છે. અને સમગ્ર સુરિગિરના સેાનાએ કરી નિપજાવેલ
સબંધી
રત્નચૂડના તર્ક છે. સકલ ત્રણ જગતના દ્રવ્યને ખરચી કરાવેલ છે. આ મંદિરના બનાવનાર સુરાસુરને સઘ લાગે છે, અને આને મનાવતાં હજારો યુગ કાલ ચાલી ગયો હશે; કારણ કે પરિમિતરત્ન અને સુવર્ણ દ્રવ્યોએ, અને અલપ કારીગરાએ સહિત, થાડાકાલમાં આવુ સુંદર મંદિર ખની શકે નહિ. તેથી તે જીવા પુણ્યશાલિ છે, કે જે અહી આ વસે છે, અને જે આ મંદિરનાં દર્શન કરે છે. હું પણ મારા આત્માને કલ્યાણભાગી માનુ છુ કે, મેં પણ આ મંદિર જોયું. આ પ્રકારે ચિતવતા હ વાળા અને કૌતુકવાળા મંદિરની અંદર પેઠા. અને શાંતિનાથ ભગવાનને જોયા. પ્રશાંતદંડે કરી ચાલી ગયેલ રાગદ્વેષ માહુને સૂચવી રહેલ એવા, અને ષ્ટિમાં શાંતરાગના પક હાવાથી હૃદયમાં રહેલા કર્ણા રસને સૂચવતા, અને પ્રસન્ન મુખકમળે કરી સર્વજીવામાં મૈત્રી ભાવને પ્રગટ કરતા હાય, અને નિરૂપમ જે અષ્ટપ્રાતિહાર્ય કરી ત્રણ જગતનુ પ્રભુ પણું જાણે દેખાડી રહ્યા હૈાય? અને ઉત્તમસુવર્ણ રત્નાએ જેમના દેહ બનાવેલ છે, અને કલ્પવૃક્ષના પુષ્પાની માળાએ અલંકૃત છે, ભ્યિ આભૂષણ્ણાએ કરીને જે શૅાભિત છે, તેવા શાંતિનાથ ભગવ‘તને દેખીને, અહા ! ભગવતની અદ્વિતીય કેવી શાભા છે. એમ ચિતવતા શરીરમાં રુંવાડા ખડા છે જેને એવે ખની, પ્રભુને નમસ્કાર કરી સ્તુતિ કરવા લાગ્યા.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે દેવ! દુખિયા જીના આધારભૂત, શરણાગત જીને વત્સલ, જે તારૂં ચરણ કમલ મેં દીઠું, તેથી પુર્વ જન્મના ઉપાર્જન કરેલા પાપરણે મારા નષ્ટ થયા. હે ચિંતામણિ અને કલ્પવૃક્ષ સમાન પ્રભુ! તમે જયવંતા વર્તો. જેઓ તારા ચરણ કમલને નમે છે, તેઓ સકલ સુખ પામીને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા નથી.” આ પ્રકારે સ્તુતિ કરીને પિતાના આત્માને કૃતાર્થ માનતે પ્રદક્ષિણાને કરતે પાછળ કિલ્લાના ભાગમાં રહેલા અશોકવૃક્ષ પાસે ગયે. ત્યાં સુરપ્રભમુનિવર દીઠા. આનંદ પામી નમસ્કાર કરીને ધર્મલાભ રૂપી આશિષ પામી ખુશી થયે, અને તેમની પાસે બેઠે. ભગવંતે તેને ધર્મોપદેશ આપે. તેમાં ફરમાવ્યું કે–“ધર્મ અર્થ અને કામ આ ત્રણ પુરૂષાર્થો લેકમાં કહેવાય છે, તે મળે ધર્મપુરૂષાર્થ પ્રધાન છે, કેમકે ધર્મથી અર્થ અને કામપુરૂષાર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધમેં કરી રહિત છને પગલે પગલે દારૂણ આપદાઓ આવી પડે છે. તેથી કરી વિદ્વાન પુરૂષે ધર્મવિષયક પ્રયત્ન કરે છે. આ જગતમાં દેવો અને સાધુઓની ભક્તિ કરવાથી ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી વિશેષે કરી ધર્મમાં પહેલોજ ઉદ્યમ કરવું જોઈએ. ભક્તિ તેને કહેવાય કે, જિનેશ્વરનું મંદિર અને પ્રતિમા બનાવવી, પૂજન-વંદન-યાત્રાદિક કરવી, તેમજ મુનિ મહારાજની ભક્તિ તે કહેવાય કે વિનય વૈચાવચ્ચ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની સામગ્રી મેક્ષ અર્થે બહુમાનથી સાધુઓને આપવી. આ અવસરે રત્નચૂડે કહ્યું કે—હે ભગવંત! પુણ્યશાલી સકલજનને પ્રશંસનીય અને ભવિષ્યમાં કલ્યાણને સમુહ જેણે પ્રાપ્ત કરેલ છે એવા કયા પ્રાણીએ આ ચિત્યરત્ન બનાવી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવંતની અપૂર્વ ભક્તિ કરી?, મુનિવર ઉત્તર આપે છે કે હે ભવ્યસત્વ! આ પ્રશ્નને ઉત્તર સાંભળ:- આજ ક્ષેત્રમાં કંડલપુર નામનું નગર છે. તેમાં ત્યને ઈતિહાસ ચંદ્રશેખર નામને રાજા છે. તેને
ચંદ્રાનન નામને પુત્ર છે, અને તેને શિવપુરેહિતનો પુત્ર મિત્ર શિવકેતુ છે. તે બંને મિત્રો છે, પણ સ્વભાવે કેલિપ્રિય અને જેનધર્મના દ્વેષી છે. દુઃખે કરી દમી શકાય તેવા સ્વભાવવાળા, અને સાથે રમતગમત કરતા રહે છે. એક અવસરે શાંતિનાથ ભગવંતને મોક્ષ કલ્યાણકને દિવસ આવ્યું. તે દિવસે શ્રીસંઘે મહાન સ્નાત્ર મહોત્સવ ઉજવો શરૂ કર્યો. તેમાં જોર શોરથી મને હર પડહા વાગી રહ્યા છે, ઝાલરના ઝંકાર શબ્દો પસરી રહ્યા છે, અને શ્રેષ્ઠ કહલા પણ વાગી રહ્યા છે. તે સાંભળીને રાજપુત્ર અને પુરોહિત પુત્ર બંને જણા એમ બોલી રહ્યા છે કે આ ઋદ્ધિગારવીએ, ભિલૂસરખા આ શ્રાવકો, કેમ જોર શેરથી વાજીંત્ર વગડાવી રહ્યા છે? ચાલ જોઈએ. એમ ઈર્ષા કરતા કેટલાક સ્વપરિ. વારે કરી સહિત ત્યાં આવી પહોંચ્યા. જુએ છે તે ત્યાં સાધુ સાથીવર્ગ અને મનોહર વેષવાળે શ્રાવક શ્રાવિકાને સમુદાય દેખે. તેમાં કેટલાક શ્રાવકે વિચિત્ર રચનાવાળા નરઘા વગાડી રહ્યા છે, કેટલાક ઘણી રચનાવાળા કુલ ઘરો રચી રહ્યા છે, કેટલાક શ્રેષ્ટગંધ અને સુંદર રસ વાળી મિઠાઈઓ ગોઠવી રહ્યા છે, કેટલાક દ્રાક્ષનાલિચેર ખજુર બીરાદિ ફળાએ ભરેલા થાળ ગઠવી રહ્યા છે, કેટલાક અનેક રંગોથી રંગિત ચોખાના વિચિત્ર સાથિયા પુરી રહ્યા છે, અને કેટલાક કાનને સુખકારી જિન
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણેએ ગુંફિત ગાયન ગાઈ રહ્યા છે. “તરુવરે કરી ગહન એવા મેરૂપર્વતના શિખર ઉપર, જન્મ અને મરણે કરી સહિત જેમને દેએ પૂજ્યા હતા, જે ગુણના સમુદ્ર, શ્રેષ્ટ કરૂણાની ખાણ, અને શિવસુખના સાગર છે. તે જિનેશ્વરને હે ભો! તમે ભાવથી નમસ્કાર કરે, કે તે જ ક્ષણે તીક્ષણ પાપોથી તમે મુકાઈ જશે, અને શિવપુરને પ્રાપ્ત કરશે. જે દેવાધિદેવે દુષ્ટ આઠ કમને ફેડી નાંખનાર છે, તેને નમસ્કાર કરે. જેઓ ત્રણ જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે, જે ત્રણ જગતના અવિચલ નાથ છે, અને અશ્વસેન રાજાના મનને અનિંદ કરનાર છે, તેમને નમસ્કાર કરે. અને જેણી રતિનારૂપને જીતી લેનાર છે, ઇંઢો જેણની સેવા ઉઠાવી રહ્યા છે, તેવા અચિરાદેવથી જન્મેલા છે, અને મોક્ષમાં જવા માટે રથ સમાન, એવા તે જિનેશ્વરને નમસ્કાર કરે.” કેટલાક ભાવકે ઉદ્દામ શબ્દવાળા વાજીંત્રો વગાડી રહ્યા છે, કેટલાક વિશુદ્ધ મનહર જોતીયાવાળા, સુગંધિ ચંદનાદિકે કરી શરીરે જેમણે વિલેપન કરેલ છે, એવા મનહર અલંકાર ધારણ કરવાવાળા, યુવાન વયવાળા, મનહર રૂપવાળા અને ભક્તિવાળા, પ્રભુને ન્હણ કરી રહ્યા છે. કેટલાક ચંદ્રના કિરણ સરખા ઊજવલ કેશના સમુહવાળા, રત્નાએ કરી શાભિત સેનાની દાંડિયે જેને છે, તેવા મનહર ચામરે વીંજી રહ્યા છે, કેટલાક મઘમઘાટ કરતા સુગધી પાંચ વર્ણના કુલ ગુંથે છે, કેટલાક સુગંધિદાર ચંદને ઘસી રહ્યા છે, કેટલાક ઊજવલ મનહર વસ્ત્રના ખાલીયાવાળા અને મોટા મોતીની માળાથી શેભિત શ્રેષ્ઠ સેનાનો દંડ જેને છે, તેવા ત્રણ છત્રોને શુદ્ધ કરી રહ્યા છે. અને કેટલાક વિલે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
e
પનવાળા –કુલેાથી શેાસિત-દૂધના ભરેલા પૂર્ણ કલશે, અને સુગંધિદાર કૃતના કુંભે, અને ફેણના પીંડ માફક ઉજવલ કિઠન પેસીવાળા દહીના માટલા, અને સુધિ જલેાએ ભરેલ સુવર્ણ ના લશે। લાવી રહ્યા છે આ પ્રમાણે મહાવિભૂતિએ વિધિયુક્ત સ્નાત્ર મહે।ત્સવ પ્રવર્તતે છતે, કુસુમ વૃષ્ટિ પછી તરતજ સુગ ંધિજલે ભરેલા સુવર્ણ કલશે ઉપાડે છતે, અને મધુર ગાયન કરનારના ગાયનાએ કરી મિશ્ર વીણા અને વેણુના ઝંકારાએ મનુષ્યના કાને આણુ દ પામ્યે છતે, નૃત્યમાં કુશલ એવી વેશ્યાના નાટકે કરી પ્રેક્ષક લાક ખેચાયે છતે, ઘણા પ્રકારોએ મધુર મૃદ ંગ ઝાલર અને ઢોલ વગડાઈ રહે છતે, દેવિબરૂદે ખેલાવેલ છતે, હે દેવ પ્રભુતજનના પાપરુપી કાદવને પખાળવામાં મેઘસમાન !, સકલ જગના મનને મનેાહુર ! અસકુશ રૂપાદિર્ગુણ સમુદાયે કરી ત્રણ જગતમાં અદ્વિતીય !, પરવતના મહિમાને મસળી નાંખવામાં બહુ મત્રવાળા, ગર્વિષ્ટ માહરૂપી મહામણને મરડી નાંખનાર !, દારૂણ ઇંદ્રિયરૂપી ચારને ચુરવામાં ઘરટી સમાન !, આપ છે. અને મનોહર જનના ટોળા આપની પાસે આવી રહેલ છે એવા શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ઉપર એઠેલા આપ લેાકપ્રભુ ! Àાલી રહ્યા છે. શરદનાચંદ્ર પેઠે અત્યંત મનેાહર એવા હે પ્રભુ! અમારા નેત્રને ઓચ્છવ કરી રહ્યા છે. વિજનના મનોરથ પુરવામાં ચિંતામણિ રત્ન સમાન હૈ શાંતિનાથ ભગવંત! તમારૂ દર્શીન પુણ્ય હિત લેાકા કેવીરીતે કરી શકે? અર્થાત્ કરી શકે નિહ. અને મનેહર રાસદાંડિયા પણ ત્યાં ખેલાઈ રહ્યા છે, તેમાં ગવાઇ રહ્યું છે કે:- હું વિજને શાંતિનાથ મહારાજને નમસ્કાર કરી,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
અને તેમના ગુણ સમુદાયને ભાવથી પ્રશંસા, જે નિળ શીલે કરી શૈાભિત છે. સુરનર બેચરાએ જેમના ચરણુ કમલને વાંઘા છે, જે કેવલજ્ઞાનરૂપી સુર્ય છે, દારૂણ દુ:ખરૂપી કંદને ઊખેડી નાંખનાર છે, અને ત્યાં મધુર મગળા પણ ગવાઇ રહ્યાં છે. એવા હૈ શાંતિનાથ ! તમારા મુખને શરદચંદ્ર પશુ પહોંચી શકતા નથી, એવા આપની વાણી કાનને સુખ ઉપજાવી રહી છે, જાણે અમૃતનુ ઝરણું હાય તેવી લાગે છે. આ પ્રકારના અત્યંત પ્રમાદ પ્રવતી રહેલ છે, તે સમયે રાજપુત્ર અને પુરાહિત પુત્રાએ દુર્ઘતપણાથી અને ધર્મ – શત્રુવટ હાવાથી અને મુરખપણાથી તમામ ગીત નાટક વિગેરે અપૂર્વ ઓચ્છવને હુકમ કરી બંધ કરાવ્યેા. તેથી સર્વે શ્રમણુસંઘ પણ ખેદ પામ્યા. આ વિઘ્નને પામી શ્રાવિકાએ શાસન દેવતાના કાઉસ્સગ્ગવિગેરે કરવા લાગી. તેમાં કેટલીક શ્રાવિકા હું ભગવતિ ! હે શાસનદેવી ! અમારા સમીપ આવ,’ અને આ વિષ્રને દૂર કર. એમ ખેલતી નિર્મળ આત્માવાળો કાઉસ્સગ્ગને કરે છે. અને કેટલીક શ્રાવિકાઓ • હૈ બ્રહ્મશાંતિદેવ! તુ અમારી પાસે આવ’ અને આ શાસનના પરાભવને દુર કર. અમે એક દ્રોણપ્રમાણ સુંદર માદક તને ચડાવીશું, અને અન્ય સ્ત્રીએ 'હું વૈરાટ્ટાદેવી! આ વિઘ્નને તુ શમાવી નાખ.' અમેા ચાર પળ કેશરે કરી તારૂ વિલેપન કરીશું. અને ખીજી સ્રીઓ ‘હું શાંતિદેવ ! તું અમેને શાંતિ પમાડ” અમા સુવર્ણના પુષ્પાએ તારી પૂજા કરીશું. અને કેટલીક સ્ત્રીએ ‘હૅવિદ્યાદેવીએ ! તમે જાગૃત થાએ' શ્રી સધને પ્રવચન પરાભવથી થયેલે. મનસ તાપ દૂર કરો. અમે સેાનાના તિલકા તમાને ચડાવીશું, અને
6
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલીક સ્ત્રીએ · હું શ્રુતદેવ! અમારા ઉપર પ્રસન્ન ખન' અને અમારો આ યાત્રા વિઘ્ન વિનાની અનાવ, અમે! તારા નિમિત્તે આર્ડ આયખિલ કરીશું. આ પ્રકારે માનતા કરી રહી છે. ત્યારે જૈનાગમભાવિત મતિવાળી સ્ત્રીએ એચિતા કેવા ધર્મ અ ંતરાય આવી પડયે ?, ધર્મ પણ નિર્વિઘ્ને કરી શકાતા નથી; અથવા કલ્યાણકારી કાર્યોમાં વિઘ્ન આવી પડે છે, એવી ભાવના ભાવી રહી છે. અને કેટલીક અતિ ધર્મ શ્રદ્ધાળુ શ્રાવિકાએ સકલ વિઘ્નને નાશ કરનાર સકલ ઉપદ્રવાને વિખેરી નાંખનાર મહામંત્ર પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના પ્રભાવે આ વિઘ્ન શમી જાએ, અને શાસનની ઉન્નત્તિ થાઓ. એમ ચિંતવી એકાગ્ર મનવાળી ની નવકાર મંત્રને ગણી રહી છે. અને અવરસ્ત્રીએ પ્રભાવિક સ્તુત્રના પ્રભાવે ખેમકુશલ થાએ એમ સમજી જલ અગ્નિ સ`વેતાલ ચાર હાથી સિંહ રાજરેાગ યુદ્ધ ડાકણના ભયને શાંત કરનાર ભરહર તેાત્રા ભાવથી ગણવા લાગી ગઇ છે. અને મહાખેદ કરી વિવ્હેલ અનેલ શ્રાવકત્રંગ સ્નાત્ર મહેાચ્છવ નિમિત્તે પધારેલ શૈનાગમના જાણકાર અને નિર્માળ ચરણુ કરણના આચારમાં રક્ત ઉત્સર્ગ અપવાદને જણકાર અનેક પ્રકારના વિદ્યા મંત્રતંત્રમાં કુશલ એવા પ્રવચનાનંદસૂરિ મહારાજ યાસે ગયા, અને વિનંતી કરી કે—હે ભગવંત! આ અમૃતતુલ્ય સ્નાત્ર મહાત્સવમાં જાણે વિષના સંચાગ થયા હાય ! ધપાકમાં ઓસામણ પટેલ હાય! દિવ્ય ભાજનમાં અશુચિ નાંખવામાં આવેલ હાય ! અને સેાનાના વરસાદમાં જેમ અગારાના પાત થયેલ હાય ! તેમ બહુ સંતાપ કરાવનાર આ વિઘ્ન આવી પડેલ છે, તેથી આ વિઘ્નનું નિવારણ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે. અને આપ જેવા સમર્થ વિદ્યમાન છતાં શાસનની નિંદા ન થવી જોઈએ. આ વિનંતિ સાંભળી આચાર્ય ભગવંતે વિચાર્યું કે-આ કાર્ય ઉચિત છે, પ્રવચનની પ્રભાવના કરવી, તેજ જૈનશાસન પામ્યાને સાર છે, અને આ વિધાની જે શક્તિમાન ઉપેક્ષા કરે તો અનંત સંસારી બની જવાય છે. એમ વિચારીને વિદ્યાના પ્રભાવે કરી પરિવારે સહિત તે બને કુમારને થંભાવી નાખ્યા. લાકડા જેવા અક્કડ બની ગયા. તે વારે તેઓ જોઈ રહ્યા છે, પણ જેનું નેત્ર સરખું પણ ચાલતું નથી; જાણે લેપ્યમય બની ગયા હાય! અથવા ચિત્રમાં આલેખેલ જન જેવા બની ગયા હોય? અથવા જીવિતને તજી ગયા હોય તેવા બની ગયા. શ્રાવકેએ પરમ પ્રમોદ યુક્ત મનવાળા બની યથેચ્છ વિભૂતિએ સ્નાત્ર મહોત્સવ ઉજજો.
આ અવસરે કોઈપણ પ્રકારે આ વૃત્તાંત સાંભળીને રાજા અને પુરોહિત સંજમવાળા બની પરિવારે સહિત સૂરિમહારાજ પાસે આવ્યા. વિનયપૂર્વક નમસ્કાર કરીને તેઓએ કહ્યું કે–હે ભગવંત ! કુમારને જીવિતદાન આપવાની કૃપા કરે. તેઓ ફરી આવું નહિં કરે. ભગવંતે કહ્યું કે–હે મહારાજ ! તેઓએ ધર્મના શત્રુપણાને અને ધમિજનને ઉપદ્રવ કરવાથી બહુ અશુભ કર્મ બાંધ્યું છે, તેથી તેઓને દીક્ષા લીધા સિવાય શુદ્ધિ થવાની નથી. માટે આ કુમારે જે વ્રતગ્રહણ કરશે તે જ સાજા થશે, નહિંતર સાજા થશે નહિ. તેથી રાજાએ આ બાબત ચકકસ જાણીને કહ્યું કે–એમ બને. ગુરૂએ તે બન્નેનું મોઢું ઉચું કરીને પૂછયું, તે બંને જણે કબુલ કર્યું, તેથી દીક્ષા આપી બંનેને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
સાજા કર્યાં. હવે તે સાધુ પશુ પાલન કરે છે, પરંતુ પુરોહિતપુત્ર શિવકેતુ ‘અમેને ગુરૂએ બલાત્કારે દીક્ષા આપી, છતાં ’ ગુરૂ ઉપર દ્વેષ ધારણ કરતા નથી. આમ બંને જણા સાધુપણાની વિરાધના નહિ કરેલી હાવાથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે કાલધર્મ પામી, સૌધર્મ દેવલાકમાં સુરકાંત અને ચંદ્રકાંત નામે મહર્ધિક દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ઉદાર દિબ્ય વિષય સુખને ભાગવતા ઘણા કાળ ચાલી ગયા, એક અવસરે શ્રી સીમંધર સ્વામીને વંદન કરવા મહાવિદેહમાં ગયા, ત્યાં તેઓએ ભગવ ́તનુ' વચન સાંભળ્યુ કે—
पाविज्जइ सुररिद्धी, पाविज्नइ रज्जसंपया विउला । जिणधम्मे पुण बोही, सुदुल्लभा भवसमुद्दमि ||१|| દેવાની રિદ્ધિ પામી શકાય છે, અને વિપુલ રાજય સંપદા પમાય છે. પણ આ ભવસમુદ્રમાં જિતધર્મ વિષયક એધિબીજ પામવું અત્યંત દુર્લભ છે.
તે વચન સાંભળી સૂરકાંતદેવે પૂછ્યું કે—હે ભગવ ́ત ! અમે સુલભ એધિવાળા છીએ ? કે નહિ ? ભગવંતે કહ્યું કે—હૈ સૂરકાંત ! ચંદ્રકાન્ત ભવાન્તરમાં ગુરૂ ઉપર કષ કરેલા છે, તેથી કાંઈક દુલ ભ એધિયા છે, અને તું તેવે નથી, આ સાંભળી ચંદ્રકાંતે કહ્યું કે હે ભગવંત ! આધિને પામવા સારૂ મારે કયે ઉપાય કરવા ? ભગવંતે કહ્યું કે— દન વિશુદ્ધિમાં પ્રયત્ન કરી પ્રવ`વું જોઈ એ, તે સાંભળી તે બન્ને દેવે સ ંવેગરસને ધારણ કરતાં પેાતાનાસ્થાનકે ગયા. તેવાર પછી ચંદ્રકાંતદેવ ભગવંતે કહેલ દુ ભોાધિપણાના મનમાં સંતાપ કરવા લાગ્યા. અને દન શુદ્ધિ નિમિત્તે સુગિરિ સરખી રમણીયતાવાળા આ પતમાં તેણે શાંતિ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનનું મંદિર બનાવ્યું, અને કેટલાકકાળ સુધી ભગવાનની પૂજાદિક કરતે અહીં રહ્યો. હવે એક અવસરે પિતાને.
વન સમય જાણે સૂરકાંત મિત્રદેવને તેણે કહ્યું કે- હે મિત્ર! તારે મને પ્રતિબોધ કરે, જે કેમે કરી બાધ ન પામે તો તારે મને કનકશંગ ઉપરના શાંતિનાથ મંદિર પાસે લાવો એમ ભલામણ કરી.
પૂર્ણકાલે દેવકથી ઔવીને મલયપુર નગરમાં મૃગાંક રાજાની મૃગાંકલેખા રાણીની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન
થઈ, પૂર્ણ અવસરે જન્મ થયો. સૂરપ્રભની પૂર્વ એક માસ સુધી રાજાએ વધામણ અવસ્થા મહોત્સવ કર્યો, અને સૂરપ્રભ નામ
પાડયું. અનુક્રમે કળાઓને અભ્યાસ કરી યૌવન પામ્યા, અને મદનલેખા રાણુ પરણે. તેની સાથે વિષય સુખને લેગવતે કાલ પસાર કરે છે. એક અવસરે રાત્રિના ત્રીજા પહોરે ભૂમિ ઉપર સંથારામાં રહેલા પિતાની પાસે મનહર આકૃતિવાળા એક અણગાર મુનિવરને ધર્મને કહેતા દેખે છે. જન્મ જરા અને મરણ તે જેમાં જલ છે, અનેક
જ આ પ્રકારના વ્યાધીરૂપી જલચર છએ જે ભરેલ છે, એવા અપાર ભવસમુદ્રમાં ખરેખર મનુષ્ય ભવ મળવો દુર્લભ છે. જીવને મળેલ રૂપ પણ અશાશ્વત છે, અને જીવતર વિજળી પકે ચંચળ છે, અને યુવાવસ્થા સંધ્યાનારાગ જેમ અલ્પકાળ રમણીય છે, અને લક્ષ્મી હાથીના કાન પકે ચપળ છે, અને વિષયસુખ ઈન્દ્રધનુષ્ય પેઠે અપકાલીન છે. માટે હે ભદ્ર! તું બોધ પામ અને મેહને છોડી દે. કિપાક ફળસરખા.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામગે ઝેરનું કાર્ય કરનારા અને પાપના બંધન કરાવવાવાળા છે. મેઢે મીઠા અને પરિણામે દારૂણ છે. આજીવે દિવ્ય ભેગે, સુર અસુર ગતિમાં જોગવ્યા છે, અને મનુધ્ય ગતિમાં ભેગવ્યા છે, પણ હે જીવ! લાકડાથી અગ્નિની જેમ તૃપ્તિ તું પામે નહિ, તે આ સારાસાર જાણીને હે ભદ્ર! તું સકલ સુખનું કારણ જે જૈનધર્મ તેને સ્વીકારી આદરવાળો બન.”
આ અવસરે અરે આ તે શું ઇંદ્રજાળ છે? એમ કલપના કરતા સુરપ્રભકુમારે મુનિને દેખીને કહ્યું કે-તમે કોણ છે? શા માટે અહીં આવ્યા છે? મુનિએ કહ્યું કે હું શ્રમણ છું, અને તને ધર્મોપદેશ આપવા આવેલ છું. કુમારે કહ્યું, શું આ ધર્મકથનને કાળ છે? મુનિએ કહ્યું ધર્મકથનને કેઈ અકાલ નથી; કુમારે કહ્યું-પણ ધર્મ મને રૂચતો નથી, મુનિએ કહ્યું-ધર્મ સિવાય કેઈપણ સુખ પામતું નથી. કુમારે કહ્યું–અરે સુખત અર્થકામથી થાય છે, મુનિએ કહ્યું તે અર્થ કામો પણ ધર્મથી પમાય છે. કુમારે કહ્યું, અર્થકામ દેવની સહાયથી મલે છે, કેવળ ઉદ્યમથી મળતા નથી, અને દૈવ તેજ ધર્મ છે. આ વાતચિત થતાં પ્રભાત થયો મુનિ ચાલ્યા ગયા. તેથી વિચાર કર્યો કે શું આતે ઇંદ્રજાળ છે? કે સ્વપ્ન છે? કે મારી બુદ્ધિનો વિપર્યાસ છે? કે કઈ દિવ્ય પ્રયોગ છે? એમ વિચાર કરતો સુરપ્રભ પિતાના પલંગેચઢીને બેઠો, આ પ્રમાણે બીજા ત્રીજા દિવસે પણ મુનિ આવી રીતે દેશના આપવા લાગ્યા, પણ કુમાર પ્રતિબંધ પામે નહિ, હવે એક અવસરે સ્વપ્નમાં તેણે નારકસ્થાન દેખ્યું, તેમાં ચક તલવા ૨ વાંસલે ભાલે બાણુ અને તોમર વિગેરે શસ્ત્રોથી છેદાતા
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદાતા અને અગ્નિ જવાલાએ બળાતા નારકી જીવે દેખ્યા, તેમજ યંત્રમાં જેઓના દેહ ચૂરી નાંખ્યા છે, તરવા સરખા પાંદડાવાળા વનમાં જેને દેહો કપાઈ રહ્યા છે, વૈતરણી નદીમાં જેઓના દેહ બળી રહ્યા છે, અને જેઓ શાહમલી વૃક્ષને આલિંગન કરી રહ્યા છે, એવા નારકીઓ જેયા, અને તપાવેલ તરવું જેઓના મુખમાં નંખાઈ રહેલ છે, અને સ્વદેહનું માંસ કાપી ખવરાવાય છે, તેથી કરૂણ સ્વરે આરડી રહ્યા છે, એવા નારકજી દેખ્યા આ પ્રકા૨નું સ્વપ્ન દેખી બેબાકળ થઈ જાગી ઉઠયો, તે પાસે બેઠેલ મુનિને જોયા, મુનિએ પૂછયું કે-કેમ ભયબ્રાંત બન્યો છે? કુમારે કહ્યું કે મેં સ્વમામાં ભયંકર નારકસ્થાન દેખ્યું, માટે હું ભયબ્રાંત બન્યો છું. મુનિએ કહ્યું–બેબાકળા બનવાથી શું વળે? વિષયસુખ સેવનારાએ તે નારકીમાં અવશ્ય જવું પડે છે. કુમારે કહ્યું કે કેણે નારક લોક જે છે? અને સ્વપ્નામાં દેખેલ વસ્તુ સાચી હોતી નથી. માટે સાંભળો તેનું સ્વરૂપ હું કહું છું;
એક ગામમાં ગણું એારડાવાળ મઠ છે, તેમાં એક શિષ્યવાળે એક મહંત સાધુ રહે છે. એક સમયે તેણે
રાત્રીમાં લાડવાએ ભરેલ મઠનો એક સત્ય અસત્ય એારડે સ્વપ્નામાં જે, આનંદ પામી સ્વપ્નાની કથાઓ મહંતે શિષ્યને તે વાત કહી. તે
સાંભળી શિષ્ય ગુરૂને કીધું કે જે આટલા બધા લાડવા છે, તે ગામને ભેજન માટે નેતરું આપીએ, કારણકે આપણે પહેલાં ગામના ઘરમાં બહુ વખત જમ્યા છીએ. મહંતે તે વાત સ્વીકારી, એટલે શિષ્ય ચારામાં
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જઈને ઠાકોર સહિત ગામને નેતરૂં આપવા લાગ્યા. ગામલોકોએ કહ્યું કે મહંત પાસે આટલી બધી સામગ્રી છે નહિ માટે તે વાત મનાય નહિ, એટલે અનિછા છતાં પણ ગામના લેકેને શિષ્ય મનાવવા લાગે કે-ધમ પસાથે બધું થઈ રહેશે, આમ બલાત્કારે ભોજનનું નોતરૂં કબુલ કરાવ્યું. અને ભેજન મંડપ કરાવ્યો, આસને ગોઠવી દીધા, ઉચિત અવસરે ગામલેક આવી આસન ઉપર બેઠાં. દરેકને જનપાત્ર અપાઈ ગયાં. આ સમયે મહંત લાડવા લાવવા નિમિત્તે ઓરડામાં પેઠે, પણ લાડવાને કકડો સરખો પણ દેખાતે નથી, તેથી તે ગભરાયે, અરે લાડવાની ભરેલ વખાર ભુલી ગયે કે શું? તેથી તે વખારને જોવા માટે ફેર હું સુઈ જાઉં છું, શિષ્યને કીધું કે તારે લેકને કોલાહલ નિવાર, એમ કહી તે સૂઈ ગયે. આ અવસરે શિવે કોને કહ્યું કે તમે કલાહલ ન કરશે, કેમકે મારા ગુરૂ સુઈ ગયા છે. લોકોએ કીધું કે–ચેલાજી અત્યારે ગુરૂજી કેમ સૂઈ ગયા? શિષ્ય કહ્યું કે–તમોને ભોજન કરાવવા માટે સ્વપ્નામાં જે વખાર લાડવાથી ભરેલી દેખી હતી, તે ભુલી ગયા છે, માટે તેને જેવા માટે સૂઈ ગયા છે. આવી વાત સાંભળી ગામના લોકો હસવા લાગ્યા. પરસ્પર હાથતાળી આપી કુદવા માંડયા, અને જાણ્યું કે આ મહંત અને શિષ્ય બને મૂરખા છે. એમ જાણું પિતાના ઘરે ગામના લોકે ચાલી ગયા. માટે હે શ્રમણ દેખેલું સ્વનું સાચું હોતું નથી. મુનીએ કહ્યું કે-હે કુમાર ! આ વાત ચોક્કસ માનવા જેવી નથી; કેમકે શુભાશુભ કર્મને વશ થકી અને દેવતાના પ્રભાવથી દેખેલું
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વનું સાચું હોય છે. તેનું તું દષ્ટાંત સાંભળ–-પાવતી નામની નગરી છે. તેમાં દાતા સાહસી પ્રથમ યુવાવસ્થાવાળી પુરિસેત્તમ રાજા છે. તેના રાજ્યની ચિંતા કરવાવાળા ભાઈસમાન પરમમિત્ર કુશલ બુદ્ધિવાળે મંત્રિપુત્ર સુમતિ નામે છે. એકદા રાજસભામાં બેઠેલ રાજાની પાસે એક કાપાલિક–ખ આવ્યો. રાજાએ નમસ્કાર કરી બેસાડ. અને કીધું કે, હે ભગવંત! જે કાર્ય હોય તે કહી મારા. ઉપર ઉપકાર કરો. બાવાએ કહ્યું કે, મારા પાસે ગુરૂ પરંપરાથી આવેલ મહાલવાળે મહામંત્ર છે, તે અદ્વિતીય સાહસવાળા પુરુષની સહાયથી સિદ્ધ થઈ શકે તેમ છે. તમે દયાવાળા દાક્ષિણ્ય-સાહસ-પ્રતિપનનું પાલન કરવું ઈત્યાદિક ગુણોથી સાચા પુરિસેત્તમ છે. તે તે મંત્ર સાધવામાં મને તમે સહાય કરો. આ વચન સાંભળી પરમાર્થ કરવામાં તત્પર અને સરળ સ્વભાવી રાજાએ તે વચન સ્વીકાર્યું. તેથી કાલિચઉદશે મસાણમાં તમારે એકલા આવવું એમ કહી બા ચાલ્યા ગયે. રાજા પણ તે રાત્રિએ મસાણમાં ગયે અને બાવાને દેખી શું હકમ છે? એમ કહેવા લાગ્યા. બાવાએ પણ એક અક્ષત મંડ૬ લાવો એમ હુકમ કર્યો. રાજાએ કહ્યું કે રાત્રિમાં મડદુ કયાંથી મળે? ત્યારે બાવાએ કીધું કે–અહીંથી નજીક એક પીપળાની ડાળમાં લટકાવેલ એક મૃત પુરૂષ છે, તેને લાવે. એમ કહી રાજાને ત્યાં મોકલ્ય,વિનિતપણું હોવાથી ત્યાં રાજા જી ગયે.
ત્યાં મડદું દેખી બંધ છેદવાને છરે કાઢી છેદવા લાગ્યો, પરંતુ ઉંચી ડાળ હોવાથી તે દેરડી છેદાઈ નહિ, તેથી ઉપર ચડી દેરડી છેદી, કે તરત મડદું નીચે પડયું. તેને લેવા માટે તે નીચે ઉતર્યો, કે–તરત તે આડ ઉપર લટકતું
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
મડદુ તેણે જોયું, તેથી તર્ક કરવા લાગ્યો કે મે મેડ બરાબર દારડી છેદી નહિ હાય '' ફેર ચડી છેદી નીચે પાડું એમ ધારી ફૅર ચડી દોરડી છેદી મડદુ નીચે પાડયું. નીચે આવી ગ્રહણ કરવા જાય છે ત્યાં તા વૃક્ષ ઉપર લટકતું જોયું, ત્રીજી વખત પણુ તેમજ ખન્યું, તેથી જાણ્યું કે નક્કી આ કાઇ દિવ્ય પ્રકાર છે, તેથી ઉપર ચડી મડદું પેાતાની ખાથમાં ઘાલી વૃક્ષ ઉપરથી ભુસકે। મારી નીચે પડયો; અને મડદુ ઉપાડી ચાલવા લાગ્યો કે—આકાશમાં વાણી થઇ, કે હું મહા રાજિવ ! તમે મડદું ન લેઇ જાઓ. તેથી રાજાએ વિચાયું કે ફાઇ રાક્ષસી કે વનદેવતા ના પાડી રહી છે, તેથી રાજાએ કીધું કે–તુ કાણુ છે ?, શા માટે મડદાના નિષેધ કરી રહેલ છે?, તે દેવીએ કીધું કે—હું તમારા રાજ્યની અધિષ્ઠાયિકા દેવી છું, તમારી સાચવણી કરવી તે મને ઈષ્ટ છે. આ દુષ્ટ કાપાલી આ મડદાના હાથમાં તરવાર રખાવી નીચે બેઠેલ તમાને મારી નાંખીને સુવર્ણ પુરૂષ સાધવાના નિયમવાળા તે છે. માટે હું વારૂ છું; અને ઝાડથી મડદુ તમાએ પાડયું છતાં વારંવાર ઝાડ ઉપર લટકતુ મેં કર્યું હતું, માટે તમે આ અસાધ્ય વ્યાપારથી વિરમા. રાજાએ કહ્યું કે-ભલે આમ છે છતાં સત્પુરૂષા સાચી પ્રતિજ્ઞાવાળા હાય છે, કેમ કે-“વિનાશ થઈ જાય તા પણ મહાપુરૂષા પેાતાનું સ્વીકારેલું વચન પાળે છે, અન્યથા કરતા નથી. દીનપણાને પામતા નથી, અને પ્રા નાના ભંગ પશુ કરતા નથી. ” માટે હું ભગવતિ ! સ્વીકારેલું કાર્ય હું મૂકીશ નહિ, પણ જે સાવચેતી રાખવી હાય તે ક્રમાવ. તેથી દેવીએ કહ્યું કે જો તમારી આવા આગ્રહ છે, તા તમારે કારનું ધ્યાન કાળાવણું વાળુ તલવાર યુક્ત,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
મડદાના કપાળમાં કરવું, આ પ્રકારેથી કુશલ થશે. એમ કહી દેવી ચાલી ગઇ. રાજા પણ કાપાલિક પાસે પહોંચ્યા, તેને મડદું દેખાડયુ, અને મંડલમાં મૂકયુ. કાપાલિકે કહ્યું કેહે મહારાજ! તમારે આ મડદાના પગે તેલ ચાપડયા કરવું, આ પ્રમાણે મંત્ર સિદ્ધ થાય છે. એમ કહી મડદાના હાથમાં તલવાર આપી મંત્ર જાપ કરવા લાગ્યો. રાજા પણ પ્રયત્નથી કહ્યા પ્રમાણે કારનું ધ્યાન કરતા મડદાના પગમાં તેલ ચેપડવા માંડયા. ક્ષણવારમાં મંત્રનું અચિત્ય સામન્ય હાવાથી મડદું તલવાર પકડી ઉભુ થયું; રાજા પણ તે દેવીએ આપેલ ૐકારનું અત્યંત ધ્યાન કરી રહેલ હાવાથી, પ્રહાર કર્યા સિવાય મડદુ મંડલમાં પડી ગયું, તેથી આ શું થયું ? આથી કાપાલિક અત્યંત ઉપયેગવાળા અન્યા. ત્રીજી વખત પશુ તેજ પ્રમાણે બન્યું, અને ત્રીજી વખતે મંત્રદેવી કાપાયમાન થઇને તે કાપાલિકને કુંડમાં પાડી દીધા. તેથી તે સુવર્ણ પુરૂષ ખની ગયા, અને ઉભું થયેલું મડદું પડી ગયુ. તેથી રાજા વિચારવા લાગ્યા કે–અહા કેવું મત્રનું સામર્થ્ય છે ?, કૌતુકી બની રાજાએ તે સુવણૅ પુરૂષ ભૂમિમાં સંતાડયા, અને પ્રભાતે કોઈ જાણે નહિ તેમ રાજમહેલમાં પહાંચી, પેાતાના મહેલમાં તે સુવર્ણ પુરૂષ મંગાવી લીધેા. આ પ્રકારે કોઇને નિષેધ કર્યા સિવાય સતત્ દાન આપનાર અને દેવાની પૂજામાં તત્પર એવા તે રાજાના કેટલાક દિવસે ચાલી ગયા. હવે એક અવસરે પાછલી રાત્રીમાં તે રાજાએ સ્વષ્ણુ જોયું કેહું કાઇક શ્રેષ્ઠ નગરીમાં ગયા છુ, તેમાં ભમતા એક ચાકમાં રહેલ ટ્રુવમ ંદિરમાં એ તાપસણી જોઇ, તેણીની પાસે રતિનું રુપ જેણીએ જીતી લીધું છે તેવી એક રાજકુમારી એઠેલી
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા લાગે
કે
યશાલી
૧૦૦ જોઈ, તેથી ચિંતવવા લાગે કે–અહો આ રમણી બનાવવામાં પ્રજાપતિએ વિજ્ઞાનનો જમ્મર ઉપગ કર્યો લાગે છે, આ કન્યાને જેના ઉપર અનુરાગ હશે, તે પુરૂષ પુણ્યશાલી વિધિએ બનાવેલ હશે. આ અવસરે પ્રભાતીયાં ગાનાર મનુ બેએ રાજાને જગાડી દીધે, તેથી વિચારે છે કે-તે નગરી કઈ? અને તે કુમારી કઈ? એમ વિચારમાં રાજા ગુંથાયે છે; તેથી શસ્યામાંથી ઉઠતો નથી. આ સમયે પ્રધાન સુમતિ રાજા પાસે આવ્ય, ચિંતાતુર રાજાએ તેને બેલા નહિ, તેથી સુમતિએ પૂછયું કે-હે મહારાજ ! કેમ ખેદિલા જણાઓ છે?, રાજાએ સ્વપ્નને વૃત્તાંત કહ્યો. તેણે કીધું કેદેવ! સ્વપ્ના ઉપર અત્યંત વિશ્વાસી ન બનવું જોઈએ, તેથી ખેદ મૂકી ઘે, અને પલંગથી ઉઠો, અને કરવા લાયક કાર્ય કરે. રાજાએ કહ્યું કે–તમામ સ્વપ્નાઓ અસત્ય હોતા નથી. સ્વસ્થચિત્તવાળા જીવને તે સાચા હોય છે, તેથી જ્યાં સુધી મારૂં આ સ્વનું સાચું ન પડે ત્યાં સુધી મારા મનને શાંતિ નહિ થાય; તેથી હે મિત્ર! આમાં જે ઉપાય હોય તે તું પ્રગટ કર. આથી સુમતિએ જાણ્યું કે–અહા આ સ્વપ્ન સાચું પાડવામાં રાજાને અતિ આગ્રહ છે. સંસારમાં સર્વ વૃત્તાતે સંભવિત છે, એમ વિચારી કહ્યું કે હે રાજનઆપને અત્યંત આગ્રહ હોય તે સ્વપ્નામાં દેખેલી નગરીના આકારવાળી એક નગરી બનાવે, અને તેમાં એક ભેજનશાળા બનાવે, તેમાં ભેજન માટે આવેલ બ્રાહ્મણ વણિક અને તવંગર, ગરીબ વિગેરે આ બનાવેલ નગરી સંબંધી કાંઈક બેલશે; તેથી આપે રવપ્નામાં કઈ નગરી જઈ તેના નામને પત્તો લાગશે; આ પ્રમાણે સાંભળી રાજા બોલી ઉઠશે કે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧ હે સુમતિ! તારી બુદ્ધિ જમ્બર હોવાથી ખરેખર તું સુમતિ જ છે. એમ કહી પલંગથી નીચે ઉતરી, એગ્ય કાર્યો કર્યા પછી થોડા સમયમાં જ નગરી કરાવી, દાનશાળા શરૂ કરી, કાર્યટિક આદિ ઘણા લેકે આવી ભજન કરે છે. સુમતિ પ્રધાન તેઓને દેશાંતરની પ્રવૃત્તિઓ પૂછે છે, અન્યદા બે મુસાફરો દાનશાલામાં જમ્યા, સુમતિએ તેને બોલાવ્યા, એટલે મહેલ ઉપર ચઢયા, ચારે બાજુએથી નગરી જોઈને તે બંનેને આંખમાં આંસુ આવ્યા. સુમતિએ તે જોઈ પૂછ્યું કે હે ભદ્રો! તમે ચિંતા કેમ શેકિલાની જેમ બની ગયા !તેઓએ કહ્યું કે અમને અમારા સગા વ્હાલા યાદ આવ્યા. સુમતિએ કહ્યું કે–અહીં બંધુજનના સ્મરણનું શું કારણ બન્યું. તેઓએ કહ્યું કે-આ નગરીનું દર્શન કારણ બન્યું. તેથી પૂછયું કે તમારી નગરી કેવી છે? ત્યારે જવાબ આપે કે-મનુષ્યને છોડી દઈને આ નગરી આબેહુબ અમારી નગરી સરખી છે. સુમતિએ કીધું કે તમારી નગરી કઈ દિશામાં છે? અને તે નગરીનું શું નામ છે ?, તેમાં રાજા કેણ છે? તેઓએ જવાબ આપે કે-ઉત્તર દિશામાં પ્રિયંકરા નામની અમારી નગરી છે, ત્યાં સત્યસાર રાજા છે, આ વાત સાંભળી તેઓને સત્કાર સન્માન કરી વિસર્જન કર્યો. અને સુમતિ રાજ પાસે પહોંચે, અને કહ્યું કે હે રાજનું તમારું સ્વપ્ન સાચું કરશે, કેમકે મેં પણ આજે સ્વપ્ન જોયું કે રાજા એકલા ઉત્તર દિશામાં ગયા, અને રત્નમાલાનો લાભ મેળવી જલદી પાછા આવી ગયા. આજરોજ બે મુસાફરાએ ઉત્તર દિશામાં સ્વનામાં સૂચવેલ નગરી કહી, તેથી હે મહારાજ! હવે કાલોચિત ચિંત. રાજાએ કહ્યું કે હે સુમતિ ! તારા સ્વપ્નાએ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સૂચવેલ કાલેાચિત કાર્ય આ છે, કે-રાજા અપટુ શરીરવાળા એકાંતમાં ઔષધ કરાવે છે, એમ લેાકેાને જણાવતા અને રાજ્યકાર્ય કરતા કેટલાક દીવસેા તું પસાર કર, અને હું સપ્તાએ સૂચવેલ ખાખત તપાસી ખાત્રી કરી પાળે આવું છું. આ સાંભળી સુમતિએ વિચાર્યું... કે-આ ખમતમાં બીજો કાઇ ઉપાય નથી, અને આજ મને પણ સ્વપ્નું આ ખામતનુ આવેલ છે, તેથી અનુમતિ આપું; એમ નક્કી કરી રાજા પાસે કબુલ કર્યું. તેથી રાજા રાત્રિમાં વેષનુ પરિવર્તન કરી તલવાર લઈ નગરથી નીકળ્યે, અનુક્રમે અખડ પ્રયાણ કરી પ્રિયકર નગરીએ પહાંચ્યા, ચારે બાજુ તે નગરીને જોતા આશ્ચર્ય પામતા ચઉટામાં ગયો. ત્યાં એક દેવાલય દેખ્યુ, અંદર પેસી નમસ્કાર કરી મહાર આવી પડશાલમાં જુએ છે તેા સ્વપ્નાએ સૂચવેલ મધ્યમ વયવાળી છે પરિત્રાજિકા અને કમલશ્રી રાજકન્યા દેખવામાં આવી. તેથી ખરેખર મારે પરિશ્રમ સલ થયા અને સ્વપ્નું સાચુ પડયુ એમ મનમાં વિચારી આનદિત બન્યા.
રાજાએ ત્યાં જઈ તાપસણીને નમસ્કાર કર્યાં, તેણીએ સકલ ઈચ્છિત સિદ્ધિ થાએ એમ પરિત્રાજિકા અને આશિર્વાદ આપ્યા, અને આસન રાજકન્યા સ્વરૂપ. આપ્યું તેમાં તે બેઠા. અહા આ મનેાહર આકૃતિવાળા કાણુ છે? આ પ્રકારે ચિંતવીને પાિજિકાએ પૂછ્યું કે-હે મહાભાગ્યશાલિ ! તમા કયા નગરથી પધાર્યા ? રાજાએ કહ્યું કે-પદ્માવતી નગરથી. તેણીએ પૂછ્યુ કે–શા પ્રત્યેાજને આવવું થયુ' ? રાજાએ કહ્યુ કે–તમારા દન માટે. તે વાર પછી સ્નેહપૂર્વક વિશિષ્ટ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ વાતચિત કરી, યાવતું ભેજનકાલ થઈ ગયેલ હોવાથી તાપસણુએ કહ્યું કે–અમારે અતિથિજન વલલભ હોય છે. માટે તમારે ભજન અહીં કરવાનું છે, બીજે જવાનું નથી. માટે તમે અમારા પરોણ થાઓ. એમ કહીને તે તાપસણુઓ ભિક્ષા લેવા ગઈ, અને રાજકન્યા પોતાના પરિવારે સહિત પિતાના સ્થાને ગઈ. રાજા પણ વિચારવા લાગ્યું કે-આ પરિત્રાજિકાનું કેવું પ્રેમાળપણું છે, અને રાજકન્યાને સુંદર રૂપને કે અતિશય છે, એમ આશ્ચર્ય પામી ત્યાં રહ્યો. ક્ષણવારમાં તાપસણુઓ ભિક્ષા લઈ આવી અને મનોજ્ઞ ભેજન રાજાને કરાવ્યું, પછવાડે તેણીઓએ ભેજન કર્યું. ભોજન કર્યા બાદ જલાશય જેવા હું જાઉં છું, એમ કહી રાજા નગર બહાર ગયો; અને એક મોટું અનેક પ્રકારની વનરાજીએ શાભિત અને પાળ ઉપર એક સુંદર દેવભવન રહેલ છે એવું સરોવર તેણે દીઠું. તેમાં મુખનું પ્રક્ષાલન તથા સ્નાન કરી તેને જોવા માંડયો. અહો આ વનની બહુ સુંદરતા છે, એમ કૌતુક પામી પરિશ્રમને ઉતારવા માટે દેવકુલના વિશાલ શિલાપટ્ટ ઉપર સૂઈ ગયો, ઠંડકને લઈ તેને ત્યાં નિદ્રા આવી ગઈ આ અવસરે દેવપૂજા નિમિત્તે એક વિદ્યાધર ત્યાં આવ્યો.
તેણે પોતાની સ્ત્રીને હુકમ કર્યો કે, વિદ્યાધરને “તું પૂજા નિમિત્તે બગીચામાંથી પુષ્પ વૃત્તાંત. લાવ,”એમ કહી તેણીને મોકલી, પિતે
દેવાલયમાં આવ્યું. તેણે સૂતેલા રાજાને જેઈ ચિંતવ્યું કે અહો આ માણસનું બહુજ સુંદર રૂપ છે, અને વિદ્યાધરથી અધિક લાવણ્ય છે. સ્ત્રીઓ ચંચલ ઇંદ્રિવાળી હોય છે, તેથી આ માણસને દેખી મારી પ્રિયા કેવા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
પરિણામવાળી થઈ જશે? તે માલુમ નથી પડતું. માટે આ પુરૂષનું સ્ત્રીનું રૂપ બનાવી દઉં, એમ ચિંતવી ધીમેથી રાજાના જમણા હાથે એક માદળીયું બાંધ્યું. એટલે ઔષધિનું અચિંત્ય સામર્થ્ય હોવાથી રાજા યુવતી સ્ત્રીરૂપ બની ગયો. આ સમયે વિદ્યાધરી ત્યાં આવી પહોંચી, અને તે યુવતીને દેખી. “અહે કેવી સુપા યુવતિ છે, આ સ્ત્રીને દેખી મારે પતિ કેવા પરિણામવાળ થઈ જશે? માટે જદી અહીંથી ચાલ્યા જવું, એમ ચિંતવી પતિ પાસે જઈ કહ્યું કે – હે પ્રિયતમ બહુ મોડું થઈ ગયું માટે જલ્દી ચાલે; એમ બાનું કાઢી પિતાના પતિને લઈ પોતાના સ્થાને ચાલી ગઈ. આ વખતે રાજા જાગ્યે, પોતે સ્ત્રીરૂપ બની ગયો છે એમ જાણી વિચારવા લાગ્યો કે–શું આ ઇંદ્રજાળ છે? કે સવનું છે? કે કે અન્ય પ્રયોગ છે? એમ ચિંતવેતો પોતાનું શરીર તપાસવા લાગે, હાથે બાંધેલું માદળીયું જોયું તેથી ખરેખર આ માદળીયાને પ્રભાવ છે એમ નક્કી કરી હાથથી તે છેડી નાખ્યું. કે મૂલ પુરૂષ વરુપ બની ગયું. એટલે અહો આ માદળીયાને કે પ્રભાવ છે? પણ કોણે? અને શા કારણે બાંધ્યું ? એમ ચિંતવને પરિત્રાજિકાના આશ્રમમાં ગયો. તાપસણુએ પૂછ્યું કે—કેમ બહુ વાર લાગી? ઉત્તર આપ્યો કે-ત્યાં વિસામો લીધો, એમ રાજાએ જણાવ્યું. આ અવસરે તે રાજકન્યા આવી પહેથી, રાજ્ય અનુરાગ સહિત તેને જોવા લાગ્યા. પરિત્રાજિકા તે ચિન્હ જોઈ ગઈ. હવે તે રાજપુત્રી તાપસણુ પાસે ભણવા લાગી. સંધ્યાકાળે પોતાને સ્થાને તેણી ગઈ, કેવી રીતે આ કન્યાને મેળવવી એમ ચિંતાતુર થયેલ રાજાને દેખી માટી તાપસણી કહેવા લાગી કે–તમે એદવાળા કેમ જણાએ છો? તે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
તમારી માતા સમાન છું, એટલે રાજાએ વિચાર્યું કે ‘ આને અવિશ્વાસ રાખવા જેવા નથી.’ તેથી પેાતાને આવેલ સ્વપ્નાનીવાત કહી દીધી. અને મને યોગ્યસ્થાને અનુરાગ છે’ એમ ચિતવી તાપસણીએ કહ્યું કે—હે મહાસાગ! તમા આ રાજકન્યાને લાયક છે, પણ રાજકન્યાને પુરૂષ ઉપર દ્વેષ છે, તેથી પુરુષનું નામ પણ સહુન કરતી નથી. રાજાએ કહ્યું કે—તે રાજકન્યાના પુરુષ ઉપરને દ્વેષ તેણી સાથે દરરાજ દીવસે વાર્તાલાપ કરી ઉતારી નાખું, તાપસણી એટલી કે-આ વાત સંભવે ખરી; પણ રાજકન્યા પુરૂષ સાથે બિલકુલ વાતચીત કરતી નથી. રાજાએ કહ્યું કે-મારૂ સ્ત્રીરૂપ મનાવું તે વાર્તાલાપ કરશે કે નહિ ? તાપસણી માલી કે–સ્રીરૂપ બનાવવામાં તમારા પાસે કે.ઇ ઉપાય છે ? રાજાએ હા પાડી, કયો ઉપાય છે? ઉત્તર આપ્યો કે, માદળીયાના પ્રયોગથી સ્રીરૂપ બનાવું. તાપસણી એટલી કે જો એમ છે તા તમારૂં' ઇચ્છિત ફળશે કેમકે મહાભાગ્યવ તનેજ સ્વનું પણ સફળ થાય છે. માટે તમે કાલે સ્રોરૂપ મનજો; તે રાજાએ સ્વીકાર્યું. હવે બીજે દિવસે રાજા રૂપ અનાવી બેઠા છે, ત્યાં તા રાજકન્યા આવી જોઇ પૂછવા લાગી કે, હું ભગવતિ ! આ વ્હેન કાણુ છે ? તાપસણી ખેલી કે-પદ્માવતી નગરીથી મારી ભત્રીજી સુલેાચના આજ મારા મેમાન થયાં છે. રાજકન્યાએ કીધું કે-એ એમ છે તે। આ મારે મ્હેન સમાન છે, માટે મારી સાથે ભાજન વસવાટ વિગેરે કરશે; તાપસણીએ આ વાત સ્વીકારી, ઉચિત સમયે પેાતાના મ્હેલે લઇ ગઇ, ખેમકુશલ સમાચાર પૂછ્યા, ભાજનાદિક કર્યુ. આ પ્રકારે સાથે ક્રીડા કરતા તે બન્નેને કેટલાક દીવસ ચાલી ગયા. માંડામાંહે ાઢ પ્રીતી થઈ ગઈ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૬
એક અવસરે સુચનાએ કહ્યું કે-હે પ્રિય સખિ! તું યુવાન થઈ છતાં રાજાએ તને કેમ પરણાવી નથી? રાજકન્યાએ કહ્યું કે-મને પુરૂષ ઉપર દ્વેષ છે, માટે મને પરણવા ઈચછા નથી. શા કારણે પુરૂષ ઉપર દ્વેષ થયો છે? રાજકન્યાએ કહ્યું કે-જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી થયો છે, કેવી રીતે?તે રાજકન્યાએ પિતાને પૂર્વવૃત્તાંત પિતાની સખીને કહેવા માંડયો. એક મહાન વનમાં માંહોમાંહે તીવ્રરાગવાળું એક હસ્તિ
યુગલ હતું. કેઈ એક વખત ગ્રીષ્મ હાથી હાથણુનું ઋતુમાં દાવાનલ પ્રકટ તેથી નાસસ્વરૂપ ભાગ કરતું પૂર્વે જેયેલ એક ઉપર
ક્ષેત્રમંડલમાં તે હસ્તિયુગલ ગયું. તે મંડલ સસલા, ભૂંડ, હરિણ વિગેરે અરણ્યના પશુઓથી ખુબ ભરાઈ ગયેલું જોયું. તેઓની અનુકંપાથી હાથી અને હાથ બીજે જવા માંડયા, એટલામાં વનરાવ આવી પહોંચ્યું, હાથી પ્રાણ લઈ નાસી ગયે અને હાથણ સપડાઈ ગઈ. અને વિચારવા લાગી કે અરે પતિનું કેવું નિઃસ્નેહીપણું, મને મૂકીને નાસી ગ, માટે આજ સુધી તેના ઉપર મેં ફેકટ સ્નેહ રાખે. આ પ્રમાણે વિરકત ચિત્તવાળી તે હાથણીને તે દાવાનલથી બળી મરણ પામી. હું રાજપુત્રી થઈ છું. હાથીની કીડા જોતાં મને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. તેથી પુરુષ ઉપર દ્વેષ પેદા થયો છે. તે સાંભળી રાજાને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. અને જાણ્યું કે-તે હાથી હું જ હતું, પણ રાજકુંવરીને કહ્યું નહિ. તાપસને તેવૃત્તાંત ખાનગીમાં કહ્યો. તેથી તેણએ પિતાની બુદ્ધિની કુશલતાએ પૂર્વભવના વૃત્તાંત વાળે એક ચિત્રપટ ચિતરાવ્યો. તેમાં જલે શુંઢ ભરી બળતી
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ હાથણીને પાણી સિંચન કરતે હાથી દેખાશે. હવે આ ચિત્રપટને સાર કેઈક પુરૂષને શિખવી તાપસણુએ તેને નગરમાં ફરવા મોકલ્યા. તે ચિત્રપટ બારીમાં બેઠેલી રાજકન્યાએ દેખે. તે જે કૌતુકવાળી બની રાજકન્યાએ પોતાના મહેલમાં તે પુરૂષને બોલાવ્યા, અને ચિત્રપટમાં ચિતરેલું પિતાનું ચરિત્ર દેખીને વિચારમાં પડી ગઈ. અહીં મારે
સ્વામી દાવાનલમાં નાસી નથી ગયે, પણ મને શુંઢવતી જલ સિંચી રહ્યો છે, તેથી હું કૃતની છું કે, તે મહાનુભાવ ઉપર મેં અનાદર કરી, બહુ ખોટું કર્યું. એમ ચિતવી પૂછવા લાગી કે કણે આ ચિત્રપટ ચિતરાવ્યો છે. પુરૂષ જવાબ આપે કે, પદ્માવતી નગરીમાં પુરિસેત્તમ રાજા છે. તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું તેથી તેણે પિતાને પૂર્વભવ જા અને ચિંતવ્યું કે કેઈક ઠેકાણે મારી હાથણી પણ મનુષ્યભવ પામી હશે તે જાણવા સારું સ્ત્રી ઉપરના અનુરાગથી પટ ચિતરાવી માણસોને દેશાવર મોકલેલા છે. મને પણ આ નગરીમાં મોકલ્યો છે. આ સાંભળી રાજકન્યા પુરિસોત્તમ રાજા ઉપર ગાઢ પ્રીતિવાળી બની. તેથી ચિત્તના ઉગથી ભેજન શયન વિગેરે અવશ્યકરણ પણ તેણુ કરતી નથી. તેની સખી સુલોચનાએ પૂછયું, ત્યારે યથાસ્થિતવૃત્તાંત સખોને જણાવ્યો. તેથી સુચના કહેવા લાગી, કે હે પ્રિયસખી! તું ખેદ ન કર. તને આ વસ્તુ પ્રાપ્ત થશે, કેમકે વિધાતાએ ચિત્રપટના હાને તમેને પૂર્વભવપતિને શું કરવા જણાવ્યા? માટે તું આ વૃત્તાંત તારી માતાને કહે, એમ ચિત્ત સ્થિર કરાવીને કુમારી પાસે માતાને વૃત્તાંત કહેવરાવ્યું. તે રાણીએ પુરૂષ ઉપર કન્યા દ્રષિણી છે એમ જાણું મહાપેદવાળા સત્યસાર
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
રાજાને જણાવ્યું. રાજાએ વિચાર્યું કે, “આમાં એક ક્ષણવાર પણ વિલંબ ન કરો” એમ જાણી જલદી મહાવિભૂતિ સહિત સ્વયંવરા મોકલવાને બંદોબસ્ત કર્યો. રાજકન્યા પોતાને વૃત્તાંત તાપસણીને જણાવી મારી સાથે સુચનાને સ્વદેશમાં મોકલે એમ રજા લઈ તે બંને તાપસણને ખમાવી રજા લઈ ચાલવા લાગી. અનુક્રમે પદ્માવતી પોંચી, નગર બહાર પડાવ નાંખે, સાયંકાળે સુલોચનાએ કહ્યું કે હું મારા ઘરે જાઉં છું, ફરી મળીશ, એમ કહી ગઈ, એટલે રાજા પિતાના મહેલમાં ગયે, ખુબ હર્ષવંત બનેલ સુમતિ પ્રધાન મ; રાજાએ સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. બીજે દીવસે મંત્રીએ રાજા સ્વસ્થ શરીરવાળા બન્યા છે તેમ ઉઘેષણ કરાવી. નગરીમાં મેટો ઓચ્છવ કર્યો, અને મહાન ધામધૂમપૂર્વક કમલશ્રીને નગરીમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. અનુક્રમે કરી મોટા મહાત્સવપૂર્વક વિવાહ થયે, વધામણ કરી અને રાજારાણીને નેહાનુબંધ થયે, અવસરે તેઓ જૈન ધર્મ પામ્યા. તેથી હે સુરપ્રભકુમાર! આ નગરના દર્શનવાળું સ્વપ્ન સાચું પડ્યું. આ સાંભળી તે વાત સુરપ્રભકુમારને ગમી નહિ, તેથી મુનિ ચાલ્યા ગયા. પ્રભાતે શ્રમણને વૃત્તાંત પિતાના પિતાને કુમારે જણવ્યો. પિતાએ કહ્યું કે “આ કેઈ વ્યંત દેવને પ્રયોગ લાગે છે, માટે તારે બીવું નહિ.” એમ જણાવી દિલાસો આપી, સાચવણી કરવા લાગ્યો. હવે એક દીવસે સુરપ્રભને મેટી મસ્તક વેદના થઈ, તમામ ઉપાય કર્યા પણ મટી નહિ. રાત્રિના ટાઈમે મુનિ આવ્યા અને પૂછયું કે, “કેમ આકુલવ્યાકુલ બન્યો છે.?” ઉત્તર આપ્યો કે મસ્તક પીડાથી. હું તારી માથાની પીડા દૂર કરૂં, પણ જે જૈનધર્મ સ્વીકારી દેરા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સરામાં પૂજા કરી, સાધુ પાસે જઇ, અને ધર્મપદેશ સાંભળે તા. વેદનાનાવશથી તે વાત સ્વીકારી. એટલે માથે હાથ ફેરવી સાન્ત કર્યો. કીધા પ્રમાણે કરજે એમ કહી સાધુ ચાલ્યા ગયા. તેણે પણુ આ ખનાવ પિતાને કહી એ ત્રણ દીવસ સુધી ખમ્મુ કર્યું, પછી મધું છેડી દઈ ભાગવિલાસમાં મસ્ત બન્યો. હવે એક દીવસે અસાધ્ય શૂલ વેદના ઉપડી, વૈદ્યોએ દવા કરી છતાં શમી નહિ. રાત્રિએ તેના પાસે કત્રિમ સાધુ આવ્યા, અને કહ્યું કે, કેમ ખુમાડા પાડે છે?' હે ભગવંત! મને શૂલ ઉપડયુ છે, ઉપકાર કરી તમે મટાડા, એમ મુનિને પ્રણામ કરી કહ્યું. મુનિએ ઉત્તર આપ્યો કે—તે મસ્તક પીડા દૂર કરી તે સમયે ખલેલું પાળ્યુ નથી, તેથી તને હું સાજો ન કરી શકું. કુમારે કહ્યું કે હવે અવશ્ય કરીશ સ ંદેહ રાખવા નહિ એમ કહ્યુલાત કરી, તેથી પાણી મંત્રીને પાયું તેથી કુમાર સાો થયા. હવે કેટલાક દીવસે। સુધી સાધુ વચન પાળ્યું. એક દીવસે ઘેાડા ખેલવવા સુરપ્રભકુમાર મહાર ગયા. ઘેાડાએ ઉપાડી આકાશમાં ઉડી
આ ચૈત્ય પાસે લાવી મૂકયા. ત્યાં પેાતાના મિત્ર સુરકાંત દેવને દેખ્યો. મિત્રે કહ્યું કે ‘હું કુમાર સ્મરણમાં આવે છે આ દેવાલય ? એળખે છે તારા મિત્ર સૂરકાંતદેવને ?' તે મને ભલામણ કરી હતી, કે મને પ્રતિખાધ પમાડજે. તેથી તને પ્રતિમાધવા માટે રાત્રિએ મુનિના વેશ લઈ હું આવતા જતા વિગેરે ઘણી મહેનત કરી અને છેવટે ઘાટા મની આ દેવાલય પાસે લાવ્યો, આ સઘળી મીના તને યાદ છે કે ? આ સાંભળી સુરપ્રભ વિચારવા લાગ્યો કે, આ દેરાસર મેં કયારે જોયુ હતુ...? અને આ મિત્રને કયારે દેખ્યો હતા ? આ પ્રમાણે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦'
લાવી "તિ
ગ્રાહુનિક
ઉહાપોહ કરતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પામ્યો, અને ચારિત્રમેહનીયકર્મ ક્ષયોપશમ ભાવને પામ્યું. - તેથી અહે મિત્ર! દસ્નેહી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવામાં શૂરવીર અને પરોપકારી, જેણે મને મહા મેહનિદ્રામાં સુતેલને જગાડો. તું મારે પરમ બંધુ છે. આ પ્રકારે સુરકાંતદેવની પ્રશંસા કરીને જિનાલયમાં ગયે, શ્રી શાંતિજિનને વાંઘા અને દેવે આપેલ આકાશગામિની વિદ્યાએ પોતાના નગરમાં જઈને માતપિતાને પુછી દેવમંદિરમાં અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ કરીને અને મહાદાન આપીને ગુણસેનસૂરિ મહારાજ પાસે ચારિત્ર લીધું. તે સુરપ્રભકુમાર હે રત્નચૂડ હું પોતે જ છું. આ અવસરે આ મંદિર દેવે બનાવેલ છે, અને યાત્રા મહોત્સવ બહુ થયાં છે. એમ સાંભળીને અહે “તીર્થકરોને કેટલો જમ્બર પુણ્ય પ્રકર્ષ છે!” કે જેમને દેવ અસુર અને મનુષ્ય આ ત્રણે લેક પુજી રહ્યા છે. આ પ્રકારે આશ્ચર્યવાળા બની રત્નચૂડે પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભગવંત! કેવી રીતે? કયા ભવમાં ? શાંતિનાથ ભગવંતે તીર્થકરપણાના કારણે માટે શુભકર્મ ઉપાર્જન કર્યું? આના ઉત્તરમાં સુરપ્રભમુનિવર શ્રી શાંતિનાથ ભગવંતનું ચરિત્ર કહેવા લાગ્યા. આ જંબુદ્વિપમાં વૈતાઢય પર્વતની ઉત્તરશ્રેણીમાં રથ
નુપુર ચક્રવાલ નગર છે. તેમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવા- અમિતતેજ રાજા છે તેને સુતારા નનું સંક્ષેપથી ચરિત્ર બહેન છે. તેણીને પતનપુર નગરના
રાજા શ્રી વિજય વેરે પરણાવેલી છે. એક દિવસે અમિતતેજ પતનપુરમાં શ્રીવિજય અને સુતા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧,
રાને મળવા માટે ગયા છે. આકાશમાંથી જુએ છે તો આખું નગર ધ્વજાપતાકાથી શાભિત હર્ષવાળું છે. અને રાજકુલ વિશેષે કરી આનંદિત છે. તેથી વિસ્મય પામી વિકસ્વરનેત્રવાળે તે આકાશથી રાજભુવનના આંગણે ઉતરે છે; શ્રી વિજય તેની હામે આવી ઉચિત વિનય સાચવી મહેલમાં લઈ જઈ સિંહાસન ઉપર બેસાડે છે. અમિતતેજે નગરના ઓચ્છવનું કારણ પૂછયું, તેથી શ્રી વિજયે કહ્યું કે આજથી આઠમે દિવસે એક નિમિત્તિએ આવ્યો, દરવાને રજા લઈ સભામાં પેસવા દીધે, આપેલ આસન ઉપર બેઠે, મેં તેને આવવાનું કારણ પૂછયું તેથી તેણે કહ્યું કે–હે મહારાજા? મેં નિમિત્તશાસ્ત્ર જોયું તેમાં માલુમ પડ્યું છે કે પિતનપુરના અધિપતિ પર આજથી સાતમે દિવસે મધ્યાન્હ સમયે વીજળી પડશે. આવા કાનને કટુક વચન સાંભળી મંત્રી બેલી ઉઠયા કે, હે નિમિત્તિયા ! તે વખતે તારા માથે શું પડશે? તેણે કહ્યું કે-કે પાયમાન ન થાઓ. મેં જેવી રીતે જાયું તેવું નિમિત્ત તમને કહ્યું છે. આ બાબતમાં મારે કોઈ આત્મદેષ નથી. પણ કહું છું કે તે દિવસે મારા મસ્તકે સુવર્ણની વૃષ્ટિ થશે. આ પ્રકારે તેણે કહ્યું છતાં મંત્રિએ કીધું કે-આ નિમિત્તશાસ્ત્રનું જ્ઞાન તમે તેના પાસેથી મેળવ્યું? તેણે કહ્યું કે જ્યારે અચલસ્વામીએ દીક્ષા લીધી તે વખતે મેં પણ મારા પિતા સાથે દીક્ષા લીધી હતી, અને તે સાધુ અવસ્થામાં હું અષ્ટાંગ નિમિત્ત ભણેલે, તે વાર પછી હું યૌવન અવસ્થા પામ્યો, પૂર્વે જે કન્યા સાથે મારું સગપણ થયેલું હતું તેણુના ભાઈઓએ આવી મને ચળાવીને દીક્ષા છોડાવી. કર્મ પરિણતિના વશથી હું તે કન્યાને પરણ્યો છું. પણ હમણું સર્વજ્ઞ કથિત નિમિત્ત અનુસારે મેં ઉપયોગ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
કર્યા તા જાણ્યું. કે-પાતનપુરના અધિપતીને વીજળીયાતના ઉપદ્રવ થશે. આ વાત સાંભળી મત્રિએ સભાને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે-જો આવા ઉપદ્રવ થવાના છે, તે રાજા સમુદ્રમાં વહાણ ઉપર રહે, કેમકે ત્યાં વિજળી પડી શકશે નહિ. બીજાએ કહ્યુ કે મંત્રીશ્વર ! ત્યાં પણ દેવતાઇ ખાખત અન્યથા કરી શકાય નહિ, કેમકે-“ માજાએ પર્વતને ભેદનાર એવા સમુદ્ર ચાર્લ્સે આવતા હાય તો તેને રીકી શકાય, પશુ અન્ય જન્મમાં કરેલ શુભાશુભ ક પરિણામ શકી શકાય નહી.” ત્રીજો મંત્રી, ખેલ્યા કે હૈ ભાઈઆ ! નિમિત્તે પાતનપુરના અધિપતિના વધુ ખતાન્યેા છે, પણ શ્રીવિજયરાજાના વધ બતાવ્યે નથી; માટે સાત દિવસ સુધી પાતનપુરને અધિપતિ કાંઈ બીજાને બનાવેા. આ વાત સર્વને બહુ જ ગમી અને વિચારણા કરતાં તે નક્કી થયું; તે મુજબ વૈશ્રમણજક્ષની મૂર્તિને રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કરી. હવે સાતમા દિવસે મધ્યાન્હ સમયે મેઘ ચડયા વિજળી ઝબુકવા લાગી, ગારવ થવા લાગ્યા, વિજળી ચારે બાજુએ ફેલાઈને પડી કડાર્કા થયા અને જક્ષ પ્રતિમા ઉપર પડી તેના વિનાશ કર્યો. અને હું પાષહસાળામાં સાત દીવસથી રહેતા હતા; તે આન ંદિત અના સ્થાવનમાં આળ્યા. નગરના લોકોએ મને બહુ સન્માન કર્યું. અમે કરીથી મારા રાજ્યાભિષેક કર્યો. નિમિત્તિયાના મસ્તકે સાનાના વરસાદ વરસાવી તેની પૂજા કરી. આ કારણથી સત્ર આ છવ ઉજવાયા.આ સાંભળી અમિતતેને કહ્યુ કે અનિમિત્ત. અવિસ વાદી અને રક્ષણના ઉપાય પણ જખ્ખર લીધા. તે વાર પછી શ્રી વિજયરાજ તાશ રાણી સાથે બહાર ઉદ્યાનમાં ગયા છે, ત્યાં સુતાશના હરણના અથી અનિદ્યાષ વિદ્યાધરે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
શ્રી વિજય રાજાને મેહ પમાડવા માટે વૈતાલિ નામની વિદ્યાદ્વારા એક સેાનાની કાંતિવાળા સુંદર મૃગલે વિકુબ્યો તેને દેખીને સુતારા ખાલી કે–ડે પ્રિયતમ ! આ મૃગલે મહુ શેાલાવાળા છે, માટે રમવા માટે તેને તમેા પકડી લાવા. આથી રાજા પોતે જ તેને પકડવા દોડયા. મૃગલા ઘેાડી ભૂમિ દૂર જઈ આકાશમાં ઉડયેા. આ અવસરે અનિઘાષે સુતારાને ઉપાડી, અને વૈતાલીવિદ્યાએ સુતારાનું રૂપ લીધું, અને બૂમ પાડવા લાગી કે હે રાજન! મને કુક્કડ સર્પ ડા, તેથી મારૂં રક્ષણ કરી. આ બૂમ સાંભળી રાજા પાછા વળી તે સ્થાને આવ્યો, કે તુરત મરણ પામી ગઈ. રાજા શેકાતુર થઈ તેણીની સાથે ખળો મરવા તૈયાર થયે. ચિતામાં પેસી અગ્નિ ચેતાવ્યો, તેટલામાં એ વિદ્યાધરા આવી ચડયા; એકે પાણી મંત્રી ચિતા ઉપર છાંટવા માંડયું કે અટ્ટહાસ્ય કરી વૈતાલીમિંઘા નાશી ગઈ. રાજા ચિતાથી બહાર નીકળી સ્વસ્થ બન્યો, અને મેલ્યો, કે આ શું કૌતુક ? વિદ્યાધરે કહ્યું કે“અમે અમિતતેજને આધીન છીએ, જિનવદન માટે અમે ગયા હતા. પાછા ફરતાં અમાએ અશનીઘાષથી લઇ જવાતી સુતારાના આક્રંદ શબ્દ સાંભળ્યો. અમે તેણીને મૂકાવવા યુદ્ધ કરવા તત્પર થયા, એટલે સુતારાએ કીધુ કે–યુદ્ધ ન કરા, પણ હાલ વૈતાલીવિદ્યાએ છેતરાયેલ મહારાજા વિતના ત્યાગ ન કરે તેમ, તમે ત્યાં જલ્દી પહેાંચી જાઓ. તેથી અમા અહીં આવ્યા છીએ, અને જોયું તેા વૈતાલ વિદ્યા સાથે તમા ચિત્તા ઉપર ચઢી ગયા હતા, તેથી પાણી મંત્રી છાંટવાથી તે દુષ્ટ વિદ્યા નાશી ગઇ, અને તમા ચિતાથી બહાર નીકળ્યા. આવી રીતે સુતારાના હરણના વૃત્તાંત સાંભળી રાજા ખેદ પામ્યા.
८
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
તેથી અમોએ કહ્યું કે તમે સ્વસ્થ બનો. તે પાપી અશનિઘોષ કયાં જવાનો છે? એવી રીતે સ્વસ્થ બનાવી તે બંને વિદ્યાધરે ગયા, અને અમિતતેજને આ વૃત્તાંત કહ્યો. તે જાણું અમિતતેજ અને શ્રીવિજય ચમચંચા નગરીમાં અશનિષ પાસે ગયા. બહાર રહીને અશનિઘોષને દૂત મોકલ્યા, તે જોઈ રાજાનાસી ગયો. તેની પછવાડે બંને રાજા ગયા, અને ઉત્પન્ન થયેલ કેવળજ્ઞાનવાળા અચલમુનીશ્વર સમીપે અશનિઘોષને દીઠે. એક અમિતતેજ વિદ્યાધર પાસે સુતારાને ત્યાં લવરાવી. તેવાર પછી ઉપશાંત વેરવાળા તે બંને કેવલી સમીપે ધર્મ સાંભળે છે. અવસર પામીને અશનિઘોષે કહ્યું કે-દુષ્ટ ભાવે કરી મેં સુતારાને ઉપાડી ન હતી, પણ વિદ્યા સાધીને આવતાં મેં તેણીને દેખી, તેથી પૂર્વ સ્નેહે કરી હું તેને છોડી શકવા અશક્ત બન્યો, તેથી કપટ કરી, વૈતાલીવિદ્યાએ શ્રીવિજયને મુંઝવી સુતારાને ઉપાડી ચાલતો થયો. તેથી અદુષ્ટ સ્વભાવવાળા મારા ઉપર તમારે ક્ષમા કરવી. આ પ્રમાણે સાંભળી અમિતતેજે પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભગવંત! સુતારા ઉપર અશનિઘોષને સ્નેહનું કારણ શું ?, કેવલીએ ઉત્તર આપ્યો કે
આજ ભરતક્ષેત્રમાં મગધદેશમાં અચલ ગામે ધરણજ૮ નામે બ્રાહ્મણ હતું. તેને કપિલા નામની દાસી હતી. તેને પુત્ર કપિલ હતું. તે કાને સાંભળી સાંભળી વેદ ભણી ગયે. માટે થઈ દેશાંતર કરતાં રત્નપુર નગરે પહોંચે. ત્યાં છાત્રને ભણાવનાર ઉપાધ્યાય પાસે જઈ વિનય કરવા લાગ્યું. તેથી ઉપાધ્યાયે તેને પૂછ્યું કે તું કયાંથી આવ્યો? તેથી તેણે ઉત્તર આપ્યો કે અચલ ગામથી ઘરણિજઢ બ્રાહ્મણને હું પુત્ર છું. અને વિદ્યાભ્યાસ માટે આપની પાસે આવ્યું છું.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
ઉપાધ્યાયે બહુમાનપૂર્વક તેને રાખ્યા, અને પેાતાની પુત્રી સત્યભામા તેને પરિણાવી. એકદા તે કપિલ વર્ષાઋતુમાં પ્રદોષકાળે વરસતા વરસાદે વસ્ત્રોને બગલમાં મારી ઘેર આન્યા. વરસાદમાં લુગડાં ભીનઈ ગયા હશે, એમ જાણી સત્યભામા બીજા વસ્ત્રો લઈ સ્હામી આવી. કપીલે કહ્યું કે મારા પ્રભાવે વો ભીંજાયા નથી; પણ સત્યભામા ચતુર હાવાથી જાણી ગઈ કે, આ મારા સ્વામી આ ન વસ્ત્રો થઇ આવેલા લાગે છે, તે કારણે નિપુણતાથી તેનું શરીર જોવા લાગી. તેથી તેણીની કલ્પના સાચી પડી. આથી તેણીએ વિચાયુ` કે કુલીન મનુષ્યને નાગા થઇ આવવુ ઘટે નહિ, તેથી જરૂર આ અકુલીન છે. તેથી તેનાથી મંદસ્નેહી અનો ગઇ. એક દીવસે ધરણીજ ત્યાં આળ્યે, સત્યભામાએ પિતાપુત્રના વિરૂદ્ધ આચાર દેખી ધરણુજઢને પરમાર્થ પુછયે, તેણે સત્ય વૃત્તાંત કહ્યો, તે સાંભળી સત્યભામા ઉદ્વેગ પામી કામÀાગ ઉપરથી ઉભગી ગઈ. પેાતે દીક્ષા લેવા માટે પિલને વિનો પણ કપિલ તેણીને છોડતા નથી. તેથી તેણી શ્રીસેનરાજા પાસે ગઇ, અને કહેવા લાગી કે હું મહારાજ ! મને કપિલ થકી છોડાવા, જેથી હું દીક્ષા ગ્રહણ કરી શકું. રાજાએ કપિલને કહ્યું, પણ કપિલે માન્યું નહિ. તેથી રાજાએ તેણીને કહ્યું કે-હમણાં તું ધીરજ રાખ, હું કપિલને મનાવીશ. એકદા તે રાજા ગણિકા નિમિત્તે પેાતાના પુત્રોને લડતા દેખી કટાળા આવવાથી વિષ ખાઈને મરણ પામ્યા, તેની પાછળ શિખિનદિતા અને અભિનદિતા રાણીઓ અને સત્યભામા પણ વિષના પ્રયાગ કરી મરછુ પામી.
તે ચારે જણાએ દેવકુના યુગલીઆ થયા. ત્યાં
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
આયુષ્ય પૂર્ણ કરી સૌધર્મ દેવલોકે ઉત્પન્ન થયા ત્યાંથી
ચવીને સિરિસેણરાજાને જીવ અમિયતેજ થયે. અભિનંદિતાને જીવ શ્રી વિજયરાજા થયો, અને સત્યભામાં સુતારારાણું થઈ, અને કપિલ તિર્યંચગતિમાં ભમીને તેવા પ્રકારનું અનુષ્ઠાન કરીને અશનિષ થયો. સત્યભામાં બ્રાહ્મણને જીવ સુતારાને દેખી નેહથકી ઉપાડી અહીં આવ્યો. અમિતતે જે ફેર પૂછયું કે, હે ભગવંત! હું ભવ્ય છું, કે અભવ્ય? કેવલીએ કહ્યું કે તું ભવ્ય છે, અને આ ભવથી નવમા ભવે તું તીર્થંકરદેવ થઈશ. અને આ શ્રી વિજય પણ તમારો પ્રથમ ગણધર થશે. આ ઉત્તર સાંભળીને અમિતતેજ અને શ્રીવિજય બને બહુ જ ખુશ થઈ ભગવાનને વાંદી પોતપોતાને નગરે ગયા, અને ભેગે જોગવવા લાગ્યા. એક અવસરે તે બને ઉદ્યાનમાં ગયા, ત્યાં વિપુલમતિ ચાર જ્ઞાની ચારણ શ્રમણ મુનીશ્વરે જોયા. તેમની પાસે ધર્મ સાંભળી પિતાનું આયુષ્ય પૂછયું; ચારણ શ્રમણ મુનીશ્વર અવધિજ્ઞાનથી જાણીને ૨૬ દિવસનું કહ્યું. તેથી તે બન્ને જણાએ નગરમાં આવી અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ , અને પોત પોતાના પુત્રોનો રાજ્યાભિષેક કરી અભિનંદણ જગનંદણ મુનીશ્વરે પાસે બંને જણાએ દીક્ષા લીધી અને પાદપપગમ અનશન કરી કાળધર્મ પામી પ્રાણુતકલ૫ દેવલે કે વીસ સાગરોપમ આયુષ્યવાળા દેવ થયા. અને ત્યાં આનંદસાગરમાં ડુબી તમામ આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું, અને આજ જંબુદ્વીપના પૂર્વ મહાવિદેહમાં રમણિકવિજયની સીતા મહાનદીના દક્ષિણ કાંઠે સુભગા નગરીના સ્તિમિતસાગર રાજાની વસુંધરી અને અનંગસુંદરી રાણીની કુક્ષિમાં ક્રમે કરી ઉત્પન્ન થઈ જમ્યા.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
અમિતતેજ તે અપરાજિત કુમાર, અને શ્રીવિજય તે અણુ વિય કુમાર થયા. ત્યાં પણ દમિતાર વિદ્યાધર પ્રતિવાસુદેવને મારીને અનુક્રમે ખલદેવ વાસુદેવ થયા. અને તેમના પિતા પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી પાળીને ચમર અસુરકુમાર દેવ થયા. અન તવીય વાસુદેવ પેાતાનું આયુષ્ય પુરૂ કરી કાલધર્મ પામી પ્રથમના નારક પૃથિવીમાં ૪૨૦૦૦ હજાર વના આયુષ્યવાળા નારકી થયો. ત્યાં તીવ્રવેદના નારકીની સહન કરે છે, પુત્રના સ્નેહે અમરદેવ ત્યાં જઈ વેદનાની શાંતિ કરવા લાગે છે, પણ અવશ્ય વેઢવી પડતી હાવાથી સવિગ્ન અનેલ તે નારક જીવ સહન કરે છે. અપાર્જિત ખલદેવ ભાઇના વિયેાગથી દુ:ખી થઈ પુત્રને રાજ્ય સોંપી જયહર મુનીશ્વર પાસે દિક્ષિત અને છે. પ્રવજ્યાની વિધાએ કરી આયુષ્ય પુરૂ કરી અદ્યુત દેવલાકે ઈંદ્ર બન્યો. આ બાજુ અનંતવીયના જીવ નરકથી નીકળી વૈતાઢય પર્વતમાં વિદ્યાધર થયેા. ત્યાં અચ્યુત ઈંદ્રે આવી, મેધ પમાડયા અને દીક્ષા લીધી. ત્યાંથી મરીને અચ્યુત દેવલે કે દેવ થયેા. અપરાજિતનેા જીવ ઈંદ્રનું આયુષ્ય પુરૂ કરી યંત્રીને જંબુદ્રીપના પૂર્વ મહાવિદેહમાં સીતા મહાનદીના દક્ષિણ કાંઠે મોંગલાવતી વિજયની રત્નસંચય નગરીના ક્ષેમ કર રાજાની ભાર્યા રત્નમાલાની કુક્ષીમાં ઉત્પન્ન થયા. ક્રમે કરી જન્મી વાયુધ રાજા થયા. શ્રીવિજયના જીવ દેવાયુ પાળીને ચ્યવીને તેનાજ પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે।, તેનું નામ સહસ્રાયુધ પાડયું. અન્યદા વજાયુધ પાસડુશાલામાં રહ્યા છે, દેવેન્દ્ર તેમની ખુબ પ્રશંસા કરી કે વાયુને દેવા પણ ધર્મથી ચળાવી શકે તેમ નથી. તેથી એક દેવ આ વાતને નહિ માનતા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮. ત્યાં આવ્યો, અને પારેવાનું રૂપ વિકુ તે પારે ભયબ્રાંત બની વજાપુ પાસે આવી છુપા, અને મનુષ્યભાષાએ હું શરણાગત છું” એમ બેલે. વાયુધે તેને શરણ આપ્યું. તેથી તેમની પાસે રહ્યો. તે વાર પછી એક યેન નામનો પક્ષી આવ્યો, તેણે આવી કહ્યું કે હે મહાસત્વ ! ભૂખથી પીડાએલા મેં આ પારેવાને પ્રાપ્ત કરેલ છે, તેથી તમે એને છોડી દો. જે તમે નહિ છેડો તો મારૂં જીવિત નાશ થશે. તે સાંભળી વજાયધે કહ્યું કે-શરણે આવેલાને સોંપાય નહિ, અને તારે પારેવાને ભક્ષ કર વ્યાજબી નથી, કેમ કે “પરના પ્રાણેને વિનાશ કરી જે પિતાના આત્માને પોષે છે, તે થોડા દિવસમાં આત્માનો નાશ કરે છે.” તને જેમ જીવિત પ્રિય છે, તેમ સર્વ જીવોને જીવિત પ્રીય હોય છે, માટે પિતાની જેમ સર્વ જીવેનું રક્ષણ કરવું. તને આ પારેવાને ભક્ષ કરવાથી ક્ષણવાર તૃપ્તિ થશે, પણ આનું જીવિત ખલાસ થઈ જાય છે. માટે તારે આ તડફડતા પારેવાને ભક્ષ કરવો વ્યાજબી નથી.” આ પ્રમાણેનાં મધુર વચનોએ શિખામણ આપી. ત્યારે સ્પેન પક્ષી બોલ્યો કે-“હું ભૂખ્યો છું, તેથી મને મનમાં ધીરજ રહેતી નથી.” ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે–જે તું ભૂખ્યો છે, તો તને બીજું માંસ ખાવા આપું. પક્ષીએ કહ્યું કે–મારી મહેનતે ઉત્પન્ન કરેલ માંસ ખાવું એવા નિશ્ચયવાળો હું છું. પરે ઉત્પન્ન કરેલ માંસ મારે જોઈએ નહિ. રાજાએ કહ્યું કે--જેટલા પ્રમાણમાં આ પારે થાય તેટલું માંસ મારા દેહમાંથી કોતરીને આપું તેને તું ખા. તેથી સંતુષ્ટ થયેલા યેન પક્ષીએ રાજાનું વચન સ્વીકાર્યું. ત્રાજવાં મંગાવ્યાં. એક પલ્લામાં પારેવ મૂક્યો, અને બીજા પલ્લામાં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
રાજાએ પોતાના શરીરમાંથી માંસ કાપી નાંખવા માંડયું, પણ દેવમાયાથી પારે ભારે થઈ ગયે, તે દેખીને સમાજને હાહાઈવ કરી રહેલ છે, છતાં રાજા પોતાના જીવિત ઉપર નિરપેક્ષ બની પતલા ઉપર બેસી ગયો. આ પ્રકારે દેવમાયાએ પારેવા એટલે રાજા તોલમાં થયો દેવ આશ્ચર્ય પામ્યો, અને મણિકુંડલોએ ભૂષિત દેવોએ પોતાનું રૂપ દેખાડયું, અને રાજાની પ્રશંસા કરી. તે પોતાના ભાવને પ્રગટ કરી આનંદિત ચિત્તવાળો આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ એકદમ પિતાને સ્થાને ગયો. એક દીવસે વાયુધ અને સહસાયુધ પિતા પુત્રે ખેમકર તીર્થકરના ગણધર મહારાજ પાસે વૈરાગ્ય પામીને સહસ્ત્રાયુધના પુત્ર બલિને રાજય આપી દીક્ષા લીધી. પ્રવજ્યાપાળીને પાદ પિગમન અનશન કરી નવમા પ્રવેયકે એકત્રીશ સાગરેપમના આયુષ્યવાળા અડુંઇદ્ર દેવ થયા, તે વાર પછીતે દેવનું સુખ અનુભવીને ત્યાંથી આવી આ જ બુદ્વીપના પૂર્વ વિદેહની પુષ્કલાવતી વિજયની પિડરગિણી નગરીમાં ધનરથ રાજાને રાણી પદ્માવતી-મનારમતીની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયા. જન્મ પામી વજાયુધના જીરા ઘરથ અને સહસાયુધને જીવ દૂરથ થયો. એગ્ય ઉ મરે કલા ગ્રહણ કરી. મેઘરથને અને દઢરથને પૂર્વ ભવના અભ્યાસથી જૈનધર્મ પરિણમ્યો. તેથી જીવાજીવાદિક પદાર્થનું જ્ઞાન થયું, અને સુશ્રાવક બન્યા. એક અવસરે પિતાના પિતા તિર્થંકર દેવ પાસે વૈરાગ્ય પામી પિતાના પુત્રને રાજ્યાભિષેક કરીને પરિસહેાની સામા થઈ તે બંને જણાએ દીક્ષા સ્વીકારી. તેમાં મેઘરથ મુનીશ્વરે સુત્રાર્થ ભણુને વીસસ્થાનકમાંથી કેટલાંક સ્થાનકોએ તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું. તે વાર પછી સંલેખના તપ વડે દેહને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
કુશ બનાવીને વિધિપૂર્વક કાલધર્મ પામી અનુત્તર દેવલોકમાં દેવ થયા. ત્યાં પણ સુરલેાક સુખ અનુભવીને અવીને મેઘરથને જીવ આ જ બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં હસ્તિનાપુર નગરમાં વિશ્વસેન રાજાની અચિરાદેવીની કુક્ષિમાં ભાદ્રપદમાસની વદી સાતમે ચૌદ મહા સ્વપ્નાએ સૂચન કરેલ પુત્રાણાએ ઉત્પન્ન થયા. નવ મહિના અધીક ઉદરમાં વસ્યા, અને જેઠ વદ તેરસે અર્ધરાત્રિ સમયે ઈદ્રોએ નમસ્કાર કરાએલી અને ત્રણ જ્ઞાન સહિત સુખે સુખે કરી અચિરાદેવીએ પ્રસન્યા. છપ્પન દિકુમારીકાઓએ આવી સૂતિકા ક્રિયા કરી-તેણીઓએ સવતંક વાયુ-વરસાદ-આદર્શ ભૂગર–વીંજણો ચામર દીપક રક્ષા પિટલી વિગેરે કાર્ય કર્યું, અને નાલ કાપી પૃથ્વીમાં નાંખ્યું. જિન અને જિનમાતાને પરમશ્રદ્ધાએ ખુવરાવી લુંછી. આભુષણેએ શોભાવ્યા. તે વાર પછી ઈકોએ અભિષેક કર્યો. આસન ચલાયમાન થવાથી ઇંદ્રવિગેરે દેવ સમુહ મેરૂ પર્વત ઉપર જિનેશ્વરને લઈ ગયા. જન્મોત્સવ ઉજવી માતા પાસે લાવીને મૂકયા. રાજા વિશ્વસેને વધામણા ઓચ્છવ કરવા માંડયો. ગર્ભ સમયથી સર્વ દેશોમાં ઉપદ્રવ નાશ પામીને શાંતિ થઈ ગઈ. તેથી માતાપિતાએ શાંતિનાથ એવું નામ પાડયું. ક્રમે કરી કળાઓમાં કુશલ એવા પ્રભુ યૌવન અવસ્થા પામ્યા. તેમને શ્રેષ્ઠ રાજકન્યાઓ પરણવી. અને વખત થતાં રાજ્યાભિષેક કરી વિશ્વસેન રાજાએ દીક્ષા લીધી. રાજ્યાવસ્થામાં ચૌદ રત્ન ઉત્પન્ન થયા, અને ભરતક્ષેત્રના છએ ખંડે તેમણે સાવ્યા. નવનિધાન બત્રીસ હજાર રાજાઓ અને ચોસઠ હજાર અંતેકરીઓ રાશી લાખ હાથીએ, અને રથ અઢાર કોડ ઘડાઓના અધિપતિ, સોલહજાર જ સેવામાં હાજરાહજુર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
છે, એવા ચક્રવતી બન્યા. અને ઉદાર વિષયસુખને અનુભવતાં ઘણા કાલ ચાલી ગયા. સમયે લાાંતિકદેવાએ આવી તીથ પ્રવર્તાવવાની ત્રિનંતિ કરી, એટલે મહાન વરસીદાન દેઈને મહાવિભૂતિએ કરી જ્યેષ્ઠ કૃષ્ણ ચતુદશી ને દિવસે વસ્ત્રમાં લાગેલ ઘાસ જેમ ખ'ખેરી નાંખે તેમ રાજ્યલક્ષ્મીના ત્યાગ કરી દીક્ષા લીધી. અને ઉગ્ર વિહારે વિહરવા લાગ્યા. દીક્ષા લોધી કે તુરત ચેાથું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તપ સજમમાં રક્ત એવા પ્રભુને એકજ માસમાં પેશ સુદી ૯ના દિવસે સમગ્ર લેાકાલેાકને પ્રકાશિત કરનાર કેવલજ્ઞાન ઉપન્યું. દેવાએ સમવસરણુ મનાવ્યું, તેમાં રત્ન-કનક-રજતના ત્રણ ગઢ રચ્યા, ચાર ચાર ખારણા બનાવ્યા, અશેાકવૃક્ષ ત્રણુછત્રમણિમય ધર્મ ચક્ર મહેન્દ્રધ્વજ-દેવ છ ંદી બનાવ્યા. તે સિ ંહાસન ઉપર બેસીને પ્રભુએ ધર્મ દેશના આપી કે—“ભવપરંપરારૂપી જલે કરી ગડુન, ઘણા પ્રકારના દુ:ખ રૂપી દુષ્ટ જલચરાએ વ્યાસ, અનેક પ્રકારની ચિંતારૂપી લહેરાએ યુક્ત, ઘણી લાખ્ખા ચેારૂિપ વેત્રલતાએ અટપટા, વ્યસનારૂપ આવર્તાએ ભરેલ–કૃતાંતરૂપી વડવાનલેકરી રૌદ્ર, એવા ભવસમુદ્રમાં જીવાને મનુષ્યપણું પામવું તે દુર્લભ છે, અને વિશેષે કરી આ ક્ષેત્ર વિગેરે સામગ્રીએ પામવી ઘણી કિઠન છે, માટે તેને પામીને જીવાએ ધર્મમાં પ્રયત્ન કરવા. અને તે ધર્મ -—દાન—શીલ~તપ—ભાવનામય છે, અથવા તેના એ પ્રકાર છે; એક શ્રાવકધર્મ અને બીજો સાધુધમ પહેલા ધર્મ અણુવ્રતાદિક માર પ્રકારે છે, અને સાધુધમ પંચમહાવ્રત સ્વરૂપ ક્ષમા વિગેરે ગુણાએ કરી દશ પ્રકારને છે. આ પ્રકારના અતિ સુંદર ઉપદેશ આપીને ઘણા પ્રાણીઓને
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ બધ પમાડે અને દક્ષાઓ આપી. તેમને છત્રીશ ગણધરે, બાસઠ હજાર મુનિવર્ગ અને એકસઠ હજાર છસો સાધ્વીવર્ગ છે. ગ્રામનગરાદિકે શેભિત પૃથ્વી મંડલમાં વિહાર કરીને અનુક્રમે સંમેતશિખર પર્વત ઉપર પધાર્યા, ત્યાં સર્વ કર્મો ક્ષીણ થયા. તેથી જેઠ વદી તેરસે મેક્ષમાં પધાર્યા. કુમારપણમાં અને માંડલિક રાજાપણુમાં, ચકી પણામાં અને સાધુપણામાં પચીશ પચીશ હજાર વર્ષે ગયા. એટલે એક લાખ વરસનું શાંતિનાથ ભગવાનનું આયુષ્ય હતું.
આ અવસર જાણી વદન શેભાએ જિતાએલ ચંદ્રમાએ આપેલ સૌમ્યપણાને ધારણ કરતા, અને સુરકાંત એ શબ્દથી છેતરાઈને તુષ્ટ થયેલ સૂયે આપેલે પોતાનો તેજ વિસ્તારને
_ જાણે ધારણ કરી રહ્યો હોય, તેમ ભગવંત રત્નડને બેધિ-દર્શનથી હર્ષવંત બનેલાની પેઠે વિકસવર બીજ અને પદા- પાંખડીવાળા કપવૃક્ષના પુપોનું છોગું મુસારિ લબ્ધિની કલ્પવૃક્ષના અજાણુ જનને જાણે કલ્પપ્રાપ્તિ વૃક્ષનું મહાસ્ય પ્રગટ કરવા માટે ધારણ
કર્યું હોય, અને મહામૂલી રત્ન અને. સેનાના આભૂષણે ધારણ કરનાર દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર જેણે પહેલું છે, અને સર્વ અંગે મને ડર એ સુરકાંતદેવ ત્યાં આવ્યા. ત્રણ પ્રદક્ષિણ કરવા પૂર્વક શ્રી શાંતિનાથ ભગવંતને વાંચીને અશેકવૃક્ષની નીચે આવી, સુરપ્રભમુનીશ્વરને નમસ્કાર કરી પાસે બેઠે, અને પ્રફુલ્લિત મુખવાળે, અંજલી જેને શરીરની સુખસાતા પુછી, એટલે મુનીશ્વરે ધર્મલાભ આપી કહ્યું કે-હે રત્નચૂડ! આ મારે ધર્મ મિત્ર છે, એમ કહી એાળખાણ કરાવી. રત્નચૂડ પણ તેને પ્રણામ કરી વિસ્મિત
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩ થઈ વિચારવા લાગે કે-અહો આની કાનિ-આકૃતિ-લાવણ્ય અદ્દભુત છે, તેથી સર્વ પ્રકારે રત્નમાં ચિંતામણિ વૃક્ષોમાં કલ્પવૃક્ષ જેમ ઉત્તમ છે, તેમ સર્વ ધર્મોમાં જેનધમ ઉત્તમ છે. કેમકે તે ધર્મ પામેલાનું આવા સમર્થ દેવો દાસપણું સ્વીકારી રહેલા છે. આ રીતે તેના પરિણામની વૃદ્ધિ થતાં કર્મની કુટિલ ગાંઠ ત્રુટી, મિથ્યાત્વ મેહનીયકર્મ ક્ષયોપશમ ભાવને પામ્યું, અને નિરૂપમ સુખનું કારણ સભ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયું. તેથી બહુ આનંદિત બનીને કીધું કે-હે ભગવંત! તમે બહુ પુણ્યશાલી છે, કેમકે આવા પ્રભાવિક જૈન માર્ગમાં કાયર પુરૂષ આચરી ન શકે તેવું સાધુપણું પામ્યા છે. આપને આ ધર્મમિત્ર કૃતાર્થ બનેલ છે કે જે જિનશાસનના દઢ પક્ષપાતી છે. મુનીશ્વરે કહ્યું કે–હે રત્નચૂડ ! તને પણ ધન્યવાદ આપું છું કે-ભવમમુદ્રમાં જહાજ સમાન બધિબીજ તે પ્રાપ્ત કર્યું. હે સુતનુ! સમકિત પામે છતે આ સંસારને અંત આવેલ છે; અને નિરૂપમ શાશ્વત સુખવાળું મેક્ષ હાથ મને મળી ગયું. હે ભગવંત ! એમજ છે તેમાં સંદેહ નથી, એમ કહીને રત્નચૂડ કુમાર લાંબા કાળસુધી સેવા ઉઠાવી અને વાંદીને ઉઠયો, એટલે અહીં આ કુમારને કે સુંદર જૈનધર્મ ઉપર અનુરાગ છે? એમ વિચારી સૂરકાંતદેવ પ્રમોદપૂર્વક કુશલ સમાચાર પૂછવા લાગ્યો અને કહ્યું કે-હે કુમાર! તું મારો ન સાધર્મિક ભાઈ છે. તેથી તમારૂં કાંઈક સાધમિક વાત્સલ્ય કરવા ઈચ્છું છું. માટે જે તને પ્રિય વસ્તુ હોય તે તું મને કહે, જેથી તે વસ્તુ આપી તમારું વાત્સલય કરું? કુમારે કહ્યું કે–જૈનધર્મથી બીજું શું મને પ્રિય હોય? અને મનુષ્યને સુરદર્શનથી બીજું શું પ્રિય હોય ?
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
અને તે અને મને મુનીશ્વરથી અને તમારાથી પ્રાપ્ત થયાં છે. આવી અલભ્ય વસ્તુ પ્રાપ્ત થતાં હવે મારે શી કમીના છે ? અર્થાત્ મારે બધુ જ છે. ધ્રુવે કહ્યું કે-બીજી પ્રિય વસ્તુ તમને આપ્યા સિવાય મને શાંતિ વળવાની નથી. અને મહાનુભાવ પુરૂષા શાંતિ પમાડવામાં તત્પર હોય છે. માટે હું કુમાર! તારૂં ઈચ્છિત ડાય તે ખેલ, કુમારે કહ્યું કે- નિષ્કારણ પાપકારમાં રક્ત એવા તમારા જેવા માનનીય હોય છે, તેથી કહ્યું છે કે અક્ષરપદાનુસારિલબ્ધિ મને ઇષ્ટ છે, તેથી ધ્રુવે તે લબ્ધિકુમારને આપી. રત્નચૂડે તે દેવને પ્રણામ કરી ફ્રી દન આપો” એમ કહી વૈતાઢય પર્યંત તરફ પવનગતિની સાથે ઉપડી ગયા.
રત્નચૂડે જતાં જતાં પવનતિને કહ્યું, કે હે વમિત્ર ! ભગવંતે સ્વપ્નાના કથાનકમાં કેવું સુંદર
રત્નચૂડને સ્વપ્નું પ્રત્યક્ષ ફળ ખતાવ્યુ ? મને પણ આજ અને રાજહંસિની પ્રભાત સમયે સ્વપ્ન આવ્યું છે.
પ્રાપ્તિ.
પણ સફળ છે કે, નિષ્ફળ ? તે જણાતું નથી. માટે મને સ્વપ્નાનું સ્વરૂપ કહા. તેથી પવનગતિ ખેલ્યા કેૐ કુમાર જો તમેાને આવુ સ્વનુ માન્યું, તે તે સ્વપ્નું` નજીકમાં ફલનારૂ છે. કુમારે કહ્યુ કે કેવી રીતે? તે સાંભળી પવનતિ આયેા કે—
અમરાવતી સરખી એક અમરાવતી નામે નગરી છે. તેમાં નમતા એવા રાજાના મુકુટોના રત્ન અને પુષ્પાથી જેના ચરણ પૂજાએલા છે, એવા મેઘનાદ રાજા છે. તેને મંજુશ્રી નામે રાણી છે. પેાતાના રૂપે કરી જગતમાં જેણીએ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ જયપતાકા મેળવી છે, અને સાભાગ્યનું ઘર છે, એવી રાજહંસી નામે પુત્રી છે. પિતાએ તેણને અનુરૂપ વર મેળવવા માટે સ્વયંવર મંડપ કરાવ્યો છે. તેમાં હજારો રાજકુમાર આવ્યા. ધાવમાતાની પુત્રીએ રાજહંસીને તે બધા કુમારે દેખાડયા. પણ કેઈ વર તેણીને ગમ્યું નહિ. તેથી પિતાએ કહ્યું કે હે પુત્ર! આમાંથી કેઈપણ કુમારને તું પસંદ કર. તેણુએ કહ્યું કે, મને કેઈ રાજકુમાર આમાંથી પસંદ પડતું નથી. માટે જે ઉચિત હોય તે કરે. આ વચન સાંભળી રાજાએ ખેદ પામી, વિચાર કર્યો, કે હવે હું શું કરું? અને આ પુત્રી હું તેને આપુ? અથવા કેઈને પણ ન આપુ? તે આ સર્વ સાથે વિરોધનું કારણ બને છે. આમ ચિંતાતુર બનેલા રાજાને સુરકાંત પુરોહિતે કહ્યું કે, હે દેવ ! વિષાદ ન કરે, મારા પાસે ગુરૂપરંપરાગત સત્ય આદર્શ વિદ્યા છે. માટે કાલે સર્વ રાજકુમાર સમક્ષ તે વિદ્યાથી ખાત્રી કરીને, પછી જે ઉચિત લાગે તે કરજે. રાજાએ આ સુંદર ઉપાય છે એમ જાણી તે વચન કબુલ કર્યું.
આ વાર્તા મારા મિત્ર સુવેગ પાસેથી મેં સાંભળી છે. તેથી હે રત્નચૂડ! ત્યાં આજે આદર્શ વિદ્યાને પૂછાશે. તે સ્વપ્ન સાચું પાડવા ત્યાં આપણે જઈએ. એમ પવનગતિએ કહ્યું. આ અવસરે કુમારનું જમણું નેત્ર ફરક્યું તેથી પ્રસન્ન થઈ કુમારે કહ્યું કે, હે મિત્ર! જે તને આ વાત પસંદ હોય તો ચાલે જઈએ. ત્યાંથી નીકળી તે બન્ને જણ અમરાવતી પહેચ્યા. રત્નસૂડકુમારે બટુકને વેષ ધારણ કર્યો. અને પવનગતિ સહિત સ્વયંવર મંડપમાં ગયા. જે મંડપ અનેક પ્રકારના રત્ન–મોતીઓએ રચેલ વિચિત્ર સાથીયાઓથી ભેંચતલીયાને ભાગ શોભિત કર્યો છે, વિચિત્ર-મેઘા ચંદરવાઓએ ઢાંકેલ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
છે, લાંખી લખડતી સ્કુરાયમાનિકરણવાળી રત્નની માળાએએ શૈાભિત છે, અને શ્રેષ્ટ રત્નના કિરણાએ વ્યાપ્ત એવા ઉંચા તારણવાળા છે, ઘણાવષ્ણુ વાળી ધ્વજાએથી આજીમાજીના ભાગ શું ભિત બનાવ્યેા છે, ચારે બાજુ પગથીઆ સહિત મહામાંચડા બાંધેલ છે, કાલાગુરૂ દરૂક વિગેરે સુગધીત દ્રવ્યના ગધાએ સુગધીત કરેલ છે, તે મંડપની અંદર મહાકુલમાં જન્મેલા સુંદર રૂપવાળા, માહર વેત્રવાળા, જાણે સૌધર્મ દેવલેકની સભાના દેવકુમારા હૈાય તેવા રાજાઓને તેણે દેખ્યા. તે મંડપના મધ્ય ભાગમાં સિંહાસન ઉપર મેઘના નામે રાજા પણ બેઠેલ છે. અને તેમની ડાબી બાજુએ પુરેાહિત બેઠેલ છે. આ સમયે દેવાંગનાના રૂપને તિરસ્કાર કરનારી અને સુખનાવ્યપ્રદેશે કરી રાજપુત્રોના મનરૂપી ચંદ્રવિકાશી કમળાને વિકસાવવા માટે કૌમુદીચંદ્રને જાણે વહન કરતી હાય તેવા, અને પ્રેક્ષક લેાકના મનરૂપી ભમરાને ખેંચવા માટે વિકસિત નીલકમલયુગલ જેવા એ નેત્રને દેખાડી રહી હૈાય તેત્રી, અને સ્થૂલ મેાતીની માળાએ વ્યાસ નિવિડ ઉદ્ભટ ગાળ સ્તન યુગલને ધારણ કરતી, જાણે નક્ષત્રની માલાએ અલંકૃત કામરૂપી ગજરાજના ઉભય કે ભ સ્થલા હાય તેવી. લક્ષ્મીની પેઠે જેણીએ લીલું કમળ હસ્તમાં ધારણ કરેલું છે, રાજહંસીની પેઠે કામળ પગના સંચારવાળી, અને સકલ નરપતિનામનનેત્ર રૂપી હરણલાઓને આકર્ષવા વાડુરા સમાન એવી, રાજહંસીકુમારી ત્યાં આવી પહેાંચી. આ સમયે પુરેહિતે પાસે આરીસાને સ્થાપન કર્યાં. રક્ષામંત્ર ઉચ્ચારી આત્મરક્ષા કરી, ચંદનનું માંડલું આલેખી
રાજહંસીનું સ્વરૂપ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
અંદર મેાતીના સાથીઓ પુચ, પુષ્પોએ પુજા કરી, અગર કપુરના ધૂપ ઉખેળ્યે, અને “ રાજહ ંસીને અનુરુપ વર આરિ સામાં બતાવે ” એમ કહી પદ્માસનકાળી પુરહિત મત્રજાપ શરૂ કર્યા. ત્યાં ધારણા એકતાન બની. ક્ષણવારમાં મંત્રનું અચિંત્ય સામ હાવાથી આરિસામાં અક્ષરા દેખાવા લાગ્યા. તે અક્ષરા રાજપુત્રાએ વાંચ્યા, તે રાભર્મ વાંચવામાં આવ્યા. મત્રજાપ પુરોહિતે પુરા કર્યાં. પણ અક્ષરોના ભાવાથ કાઇએ જાણ્યા નહિ. તેથી રાજા અત્યંત ખેદ વશ બની કહેવા લાગ્યા, કે-જે આ અક્ષરોના ભાવા કહે તેને આ મારી પુત્રી રાજહું સીકુમારીને પરણાવું. રાજકુમારે અક્ષરાના ભાવાને નિહ જાણુનાર હાવાથી નાસીપાસ થયા. આ અવસરે પનગતિ વિદ્યાધરે કહ્યું કે-હૈ રાજન્! આ અક્ષરેના ભાવાર્થ વિદેશી મુસાને કહેવાના હક્ક ખરા ? કે નિડુ ?, રાજાએ કહ્યું કેજે અક્ષરાના ભાવા કહે તે મારા પરમ બધુ છે, તેને હું વિદેશી માનીશ નહિ તેથી પવનગતિએ રત્નચૂડને કહ્યું કેહું પરમિત્ર ! આના પરમઅર્થ કહી, રાજાના ઉદ્વેગ દૂર કર ! કુમારે કહ્યુ કે,−સવે રાજલેકો તમે સાંભળેા. હું પરમ અર્થ બતાવું છું-પ્રથમ અક્ષરાએ કરી àાકના ચારે પાટ્ઠા જાણી લીધા, તે નીચે મુજમ
रायलि करेयव्वो, भत्ता ते गुणसुन्दरि । रयणचुडो कुमारी ૩, અમેય થયળ મુળ ॥૨॥ ગુગ્ણાએ કરી સુંદર હું રાજહંસિ! તારે રયફ્રૂડ ભર્તાર કરવા. મારું આ વચન તું સાંભળ !
આ સમયે આકાશમાં વાણી થઈ કે-અહા રત્નચૂડ કુમારના મતિવૈભવ ? અહા સામાન્યદ્વેષવાળાના કેટલેા આશ્ચર્યકારી સતિપ્રક છે ? એમ ચિ'તવતા તમામ રાજલેાકે એકી
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ સાથે તેના સામું જોયું, તે વિદ્યુતના પેજ પેઠે તેને જળહળતો અને રૂપના પ્રકર્ષે કરી સુરાસુરનર વિદ્યાધરને ઝાંખા પાડતે મનહર અલંકારવાળે સુવર્ણ કમલ ઉપર બેઠેલે રત્નચુડકુમારને જે; તેથી સર્વજન આશ્ચર્ય પામ્યા. અને તેથી રાજા અત્યંત આનંદવાળે બળે. રાજહંસી પણ ખૂબ હર્ષને પામી. અને રાજાએ તેણીને કહ્યું કે-હે પુત્રી ! દેવતાએ આપેલ વરને તું વર. વિકસ્વર નેત્રવાળી તેણીએ પણ કુમારના ગળામાં વરમાળા આપી, તેથી વાજિંત્રો વાગવા લાગ્યાં. ભાટચારણે બિરૂદાવળી બોલવા લાગ્યા. હવે મેઘનાદ રાજાએ તમામ રાજવીને સન્માન કરી વિસર્જન કર્યા, અને નગરમાં મહાન વધામણામહોત્સવ કર્યો. અને મહા દાન આપવા માંડયું. દેવાલમાં મહાપૂજા રચાવી, અને શુભ દિવસે બડી ધામધુમથી વિવાહ લગ્ન કર્યું. રાજહંસ કુમારી બહુ આનંદ પામી. કુમારે પણ કહ્યું કે-હે પ્રિયે ! તું પ્રથમ સ્વપ્નામાં તો મને વરી ગઈ હતી. આ સાંભળી રાજહંસીએ કહ્યું કે તે કેવી રીતે ? રત્નચુડે સ્વMાને બધે વૃત્તાંત કહ્યો. તેથી તેણે બહુજ પ્રસન્ન થઈ. ત્યારપછી સુખે કરી કેટલાક દિવસો રત્નચડે ત્યાં પસાર કર્યા. હવે એક દીવસે પવનગતિની પ્રેરણાથી રત્નચુડે તેણીને કહ્યું કે હે સુંદરી! તારે મનમાં સંતાપ કરો નહિ, હું કારણ વશે વૈતાઢય પર્વત જાઉં છું. એમ કહી પવનગતિ સાથે રતનચુડે આકાશ માર્ગે પ્રયાણ કર્યું. જતાં જતાં સન્મુખ આવતા એક વિદ્યાધરને તેમણે દેખ્યો. તેને જોઈ પનગતિ બોલ્યા કે હે કુમાર! જયમંગલરાણને પ્રધાન મનહર વિદ્યાધર સામે આવી રહ્યો છે, માટે આંબાવૃક્ષની નીચે પડેલ શિલાતલમાં આપ બેસો, શા પ્રયોજન અને કયાં જવાને મનહર વિદ્યાધર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯ આવે છે? તે તેને પુછી વાકેફ થઈએ. તેથી કુમાર બેઠે. વિદ્યાધર આ નમસ્કાર કરી કુમાર સન્મુખ બેઠો. રત્નચૂડે પુછયું કે હે–ભદ્રમનહર? સપરિવાર મહારાજા કુશલ છે ને? મનહરે કહ્યું: –હે કુમાર ! તમારા નહિ મળતા સમાચાર સિવાય કે દુઃખી નથી. આ સમયે પવનગતિ બેલ્યો કે–રાજપુત્રી પદ્મશ્રી શું કરે છે? અને તું કયાં જવાને નીકળ્યો છે? તેણે કહ્યું કે–હે મિત્ર ! તેનો તે ઉત્તર સાંભળ.
- કુમારના ગુણનું વર્ણન સાંભળીને મહારાજાએ તમને કુમારને લાવવા માટે મોકલતી વખતે તારા મુખથકી કહેવાતું વર્ણન સાંભળી વિકસિત બનેલી ચુતમંજરી સખી, રાજપુત્રી પશ્રી પાસે ગઈ. પદ્મશ્રીએ પૂછયું કે-હે પ્રિય સખી! તું આજ અત્યંત પ્રમાદવાળી કેમ દેખાય છે? ત્યારે તેણીએ કહ્યું કે – હે કુમારી! “તમારે અનુરૂપ એવા વરને જાણવાથી.” એમ કહી કુમારને બધે વૃત્તાંત પદ્મશ્રીને કહ્યો. કુમારી પણ તે વૃત્તાંત સાંભળી જાણે અમૃતરસે સિંચાણ હોય તેવી બની. ન કહી શકાય તેવા આનંદરસને અનુભવતી આખો દિવસ કુમારને આવવાની વાટ જેવા લાગી; પણ કુમાર આ નહિ, તેથી તર્ક કરવા લાગી કે–પવનગતિ કેમ ના આવ્યે? શું તેણે કુમારને દેખ્યો નહિ હોય?. કે કુમારે મને નાપસંદ કરી? કે અન્ય કેઈ મારે અંતરાય જાગ્યો? હશે આમ વિકલ્પમાંજ નિદ્રા વિના તેણની રાત્રી હજાર વર્ષ સમાન થઈ પડી. પ્રભાતે પણ તેણુએ સવારનું કાર્ય ન કર્યું, ગુરૂજનને નમસ્કાર કરવા પણ ન આવી, સખીજન સાથે વાર્તાલાપ પણ ન કર્યો, શરીરની સંભાળ ન કરી અને આહાર પણ ન લીધે. કેવળ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
મહાગ્રહે પકડાણ હોય, અગર સન્નિપાતથી પરવશ બની હાય, અને શરીરે કમ્પવા થયા હોય, અગર મહાવિષ ચડયું હાય તેવી બની ગઈ. પરંતુ કેઈને ઉત્તર આપતી નથી. ઉન્ડા ની સાસા નાંખવા લાગી, કારણ વિના હસવા લાગી, અસ્પષ્ટ ગીત ગાવા લાગી, ચંદ્રના કિરણેએ તપી જાય છે; પુષ્પની શય્યા પણ દુઃખદાયી લાગે છે, ભીના પંખાઓના વાયરાથી પણ દાઝે છે, આવા પ્રકારનું દારૂણ દુઃખ અનુભવતી કેટલાક દીવસે જાણે હજાર યુગ જેવડા લાંબા થઈ ગયા હોય તેવા વિતાવે છે. આજે ચુતમંજરી પાસેથી આ વૃત્તાંત જાણીને જયમાળાદેવીએ મને કહ્યું કે-હે ભદ્ર મનહર ! તું પણ રત્નચુડકુમાર અને પવનગતિની પ્રવૃતિને જાણવા સારૂ ગમન કર, કેમકે પદ્મશ્રી પ્રવૃત્તિ જાણ્યા સિવાય રહી શકતી નથી. અને તેથી બહુ દુ:ખ પામે છે. આ પ્રકારે મને કહી અને પશ્રીને વિશ્વાસ પમાડી રાજાની અનુમતિથી મને મોકલેલ છે. પુણ્યના યોગે અંતકાલે જ કુમારને દેખેલ છે, એમ કહી ચુપકીદી પકડી. તે સાંભળી પવનગતિ કહેવા લાગ્યો કે-હેકુમાર ! આપણે ત્યાં શીધ્ર પહોંચી જઈએ, જેથી રાજપુત્રીની અવર્ણનીય અવસ્થા ન થાય. કુમારે જવાબ આપે, અને એ પ્રકારે કરીને તેઓની સાથે થોડી જ વારમાં વૈતાઢય પર્વતે કુમાર પહોંચ્યો. પિતે પામય છતાં ભુવનગુરૂની ભક્તિ જન્ય પુણ્યોએ
સેનામયપણું પામીશ, એવા મને એ વૈતાઢય સ્વરૂપ જાણે શાશ્વત જિનમંદીરને મસ્તકે
ન ધારણ કરતે, મસ્તકે રહેલ જિન ભુવનને સૂર્ય રથના ઘડાઓ ઉઘે નહિ માટે જ જેણે ગગન
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧.
શિખા સુધી પેાતાનું શિખર ઉંચે લઇ ગયેા હાય તેવા, પર ભાગમાં રહેલ, અનાર્યાં આવી ધર્મ ને ઉપદ્રવ કરે તે ભયથી જ અનાય લેાકાને મધ્યમ ખંડમાં નહિ પેસવા દેવા માટે સમુદ્ર સુધી પોતાના ખન્ને છેડા લખાવ્યા હૈાય તેવા, એકાંત દુઃખમ કાલના ઉપદ્રવના ભયથી નાશી આવનાર પ્રાણીઓને શરણ આપવા માટે જાણે કંદરાના બ્હાને નિરૂપદ્રવ ગંભીર રૂડા ભવના તૈયાર કર્યા હાય તેવા, અને નમિ વિનમિએ મનાવેલ રમણીય બેચર નગરાના સમુહવાળા, જેના સુરતરુ કલ્પલતાગૃહા સુરાસુરખેચરના મિથુનાએ સેવાઇ રહેલ છે, અને નિરંતર ઝરતાઝરણાના પાણીના શબ્દોએ કરી મુખર જેવુ શીખર છે તેવા વૈતાઢય પર્વત ઉપર રહેલ પદ્મખડનગર પચ્યા. મનેારમ શ્રેષ્ટ તવરાના કૌતુકથી કુમાર નગરના ઉદ્યાનમાં ઉતર્યા. મનેાહર વિદ્યાધર નગરમાં ગયેા. હેવત મુખવાળા અની કુમારની પ્રવૃત્તિ જાણુવામાં જેણે બહુ ઉપાય કરેલ છે, એવા ચિંતાતુર રાજાની સભામાં પેઠે!. ત્યાં આવી રાજાને નમસ્કાર કર્યાં. નૃપે પુછ્યું કે હે ભદ્ર મનેાહર! કુમારની પ્રવૃત્તિ મેળવી ? કે નહિ! તેણે કહ્યું કે હું દેવ! હું આપને વધામણી આપું છું કે, આપના પ્રભાવે અને રાજપુત્રના પુણ્યપ્રભાવે રત્નચુડકુમાર અહીં આવેલ છે, અને નગરના ઉદ્યાનમાં ઉતરી વિસામે લે છે. તે સાંભળીને ચંદ્રના ઉચે ચંદ્રવિકાશિ કમલની પેઠે, ગંભીર ગાજતા વાદળના જુથને દેખી માર સમૂહ પેઠે, શ્રેષ્ઠ વરસાદ વરસવાએ કરી સુકાતા ઘાસની પેઠે રાજા પ્રફુલ્લિત અન્યો, અને સભા જના પણ હને પામ્યા. અને તેજ ક્ષણે હું પહેલા જાઉં, હું પહેલે જાઉં. એવી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
હરીફાઈએ રાજાએ સન્મુખ માકલેલ રાજપુરૂષા હાથીઘાડા રથાદિક વાહનમાં બેસી ત્યાં પહાંચ્યા. કુમારને દેખી સર્વે જના અત્યંત આનંદ પામ્યા, અને યથાચિત ઉપચાર વિનયે કરી શ્રેષ્ઠ હસ્તી ઉપર કુમારને એસાડયા, અને ભાટચારણે ગભીરસ્વરે ખિદાવલી ખેલતે છતે સુ ંદર સરાદવાળાં વાજિંત્ર વાગતે તે નિર્દય પણે તાડન કરાતી ઢક્કાના અવાજો થયે છતે, અને જનના શ્રવણુને માઘાત કરનાર ભાણા વાગતે છતે, આનતિ મુખાએ રાજલેાકાએ પૂજા કરાતા કુમારને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા.
આ અવસરે રાજપુત્રી પદ્મશ્રીનેા વર રચચુડકુમાર આવે છે, એમ જનપરંપરાએ સાંભળીને કુમારના દર્શીનના કુતુહલથી નગરના નારીજનવ આકુલવ્યાકુલ અન્યા. કેટલીક સ્ત્રી પેાતાના મહેલના શિખરે જેવા ઉભી; ત્યાં આવતા કામલ પવન વડે ઉત્તરીય વસ્ત્રના છેડા ઉડે છે તેથી જાણે ધ્વજાઓ ફ્કતી ડાય તેવી દીસે છે, અને કેટલીક કુમારના રૂપને દેખી ખેંચાયેલ હૃદયવાળી વેતળીની જેમ સ્થિર અંગવાળી અની ખારીઓમાં ઉભી છે. તેમજ કેટલીક કુમારને સુવર્ણ મય મંગલદપ ણુની પેઠે પેાતાના કાલા દેખાડવા લાગી, અને કૈટલીક ભુવન દ્વારમાં રહેલી સુવર્ણ ના બનાવેલ પુણ્ કળશેાની જેમ પેાતાના સ્તનયુગલને દેખાડી રહી છે, અને કેટલોક તારણમાં રહેલ રત્ન ઘંટડીના સમૂહે વ્યાસ વદનમાલાની પેઠે કેડમાં રહેલ ક ંઢારાને ખતાવી રહેલ છે, અને બીજીએ લહેરની માફક પસરતુ કુમારના શરીરનું ક્રાંતિલાવણ્યરૂપી જલને પીવા માટે નેત્રરૂપી અંજલીઆને વિસ્તારતી હોય એમ દેખાવા લાગી, અને કેટલીક તા તેના
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
સંગ્રહ કરવા સાટે નાભિ કુવાને જાણે ગંભીર પ્રગટ કરવા લાગી; અને કેટલીક તાકુમારના નેત્ર રૂપી ભમરાને ખે'ચવા માટે મુખરૂપી કમળને પ્રગટ કરવા લાગી, અને કેટલીક તેા કુમારના મનરૂપી હરણને ખેંચવા માટે વાડુરાની જેમ હારની આવલીને વિસ્તારવા લાગી, તેમજ કેટલીક પ્રથમ શુઠાણુામાં વર્તનારીએ માંહામાંહે વાર્તા કરવા લાગી કે—
હૈ પ્રિય સખી! રાજકન્યા પદ્મશ્રી ધન્યવાદને પાત્ર છે. કૃતપુણ્યા છે કે, જેણીને દેવકુમારીકાને પણ્ દુ ભ એવા આ વર મળી ગયા. નક્કી તેણીએ વિનયભાવે ખિલ્લીફળની માળાએ શ’કરની પૂજા કરી લાગે છે. અખંડ ખાંડના પિડાએ ચંડિકાની પૂજા કરેલી લાગે છે. સુરતરૂના પુષ્પ અને દીપનું પ્રગટાવવું તથા વિલેપન અને સુંદર નૈવેદ્ય કરી કામદેવની પુજા કરેલી લાગે છે. દારુણુ સૌભાગ્યાદિજનક તપ કર્યો લાગે છે. તેમ જ પાયરૂપી મેલ ધાવા માટે ગંગા આદિ તિર્થસ્થાનમાં પ્રાણત્યાગ કરેલ લાગે છે. આ સિવાય કેટલીક શ્રાવિકાએ માંડામાંહે આ પ્રમાણે વાતચીત કરી રહેલ છે કે ~અહા રાજપુત્રીના કેવા જબરજસ્ત પુણ્યપ્રક છે! કે જેણીને સુકુમાર સરીખા ભરતાર મળી ગયા. હું માનું છું કે રાજકુમારીએ ભક્તિપૂર્ણાંક વીતરાગ દેવની પૂજા કરેલી હશે, કેાઇક સુપાત્રને દાન આપ્યું હશે, અને ભાવના પ્રધાન સૌભાગ્યાદિ તપ તખ્યા હશે. પરંતુ હવેથી જો તે મહાનુભાવ, જો જૈનધમને પામે તા શાકમાં ઘી ઢાલવા જેવું અથવા દૂધમાં સાકર પડે તેવું સુંદર બને; કહ્યું છે કે— “નિર્મલ કુલ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
લક્ષ્મીચુક્ત તરૂણ અવસ્થા, સૌભાગ્યનું સ્થાન, અને પરમરૂપલાવણ્ય સહિત શરીર, પ્રિય માંધવે મિલાપ, સ્વર્ગ સરીખા શ્રેષ્ઠ વિલાસ, અને જે અન્ય સંસારીક સુખા તે સર્વે જૈનધર્મ રહિત હાય તા અપ્રધાન અને કિપાક મૂળ સરીખા છે.” જૈન ધરહિત મનુષ્યની રિદ્ધિ પણ અકૃતાર્થ છે. રાજલક્ષ્મી મળી હાય તાપણુ ફાટ છે. અતિ મનાહર અને ગુરૂના ગુરૂ સરખું દેવપણું પણ મહાન મહ્યું હોય તે પણ નકામું છે. ધર્મ વિના એક કેડીની પણ પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છે. કદાચ મળે તેાપણુ દુ:ખસમાન છે. જૈનધર્મ વિના સમગ્ર વસ્તુ પણ અસર છે. કેટલીક વિધવા સ્ત્રીએ ખેલે છે, કે તે ગિરિપુત્રી ઠગાએલી છે. જેણીએ રતિએ વરેલ કામદેવ પેઠે આ ભરતાર વચ્ચે નહિ. અને તે રેવતી પણ અકૃતાર્થ બનેલી છે, કે જેણીએ રભાએ વરેલ સુરપતિ પેઠે ખલાધિક આ વર વચ્ચે નહિ, અને સાગર પુત્રી લક્ષ્મી પણ છેતરાયેલી છે, કે જેણીએ દાનમાં નિપુણ્ એવા આ વરને મુકી દાન રહિત કૃષ્ણને વર તરીકે સ્વીકારેલ છે.
આ પ્રમાણે રમણીજનની વાર્તા સાંભળતા અને નગરીની શૈાભાને જોતા અખંડ ચાખાએ વધાવાતા અને મનુખ્યાએ નેત્રાંજલીથી પીવાતા શું આ વેશ્રમણ પુત્ર છે ? કે મધુમદનના પુત્ર છે ? કે સુરપતિ પુત્ર છે? કે કાઇ અન્ય દિવ્ય પુરુષ છે ? કે કાર્ય સ્વરૂપે મનુષ્ય છે ? આ પ્રમાણે લેાકેાએ શકા કરાતા આશિષાએ અભિનંદન કરાતા રાજ્ય ભુવનમાં તે પેઠા. જે રાજ્યભુલન નીલપાડલવૃક્ષની વંદનમાળાએ શેાભિત અનેલ છે. તેમાં પૈસી હાથીથી નીચે ઉતરી
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫ અને તે રાજસભામાં ગયે. વિનયપૂર્વક રાજાને તેણે નમઃ સ્કાર કર્યા. રાજાએ બાથમાં ઘાલી આલિંગન કર્યું. અને તેને આપેલ આસન ઉપર તે બેઠે, રાજા પણ શરીરની કુશળ પ્રેમની વાર્તા પુછી તુરત જ વિચારમાં પડશે કે – અહો ! સકલ જગતને જીતનારૂં કુમારનું કેવું સુંદર આ રૂ૫ છે. સૌમ્યતાએ ચંદ્રમાને પણ ટક્કર મારી રહેલ છે. અને તેજથી તરૂણસૂર્યમંડળને પણ ઝાંખુ પાડતે હોય તે તે છે. હું માનું છું કે-મારી પુત્રીના ગુણેએ ખેંચાઈ પ્રજાપતિએ આ વર બનાવેલ છે. આ પ્રમાણે તર્ક કરતે, આનંદના આંસુએ નેત્રયુગલ ભીંજવતે, અને હર્ષ વડે ઉલ્લાસિત મનવાળો રાજા લાંબા કાળ સુધી કુમાર સામું જોઈ રહ્યો. તે વાર પછી મહામહેનતે કુમારના દેહથી–પિતાની દષ્ટિને પાછી વાળી, પદ્મશ્રીને બોલાવવા લાગ્યું. સુંદર વેષવાળી પદ્મશ્રી ત્યાં આવી. જેણીનું શરીર કસ્તુરીયુક્ત પાતળા વિલેપનના રંગથી પીળું છે, અંબેડામાં બાંધેલ પુષ્પમાળામાં ભમરાઓ રસ ચૂસી રહ્યા છે, અને મુખની શોભાએ કરી ચંદ્રમંડલને ઝાંખું પાડયું છે; અરે પુષ્ઠ ઉન્મત્ત સ્તોએ નીલકંચુકની દેરીઓ ત્રુટી રહી છે, અને મધુર રણઝણાટઝાંઝરોના શબ્દોએ મુખર કદેરાની ઘુઘરીના સમૂહ જેણીને છે, અને ધીમી ચાલે ચાલી રહેલ, તેણે દૂરથી જ કાંઈક નમેલ ચપળ પાંપણવાળા લોચને એ કરી કુમારને જોતી આવી ચડી. એને નમસ્કાર કરી, રાજાની પાસે નીચી દષ્ટિએ બેઠી. રાજાએ કહ્યું, કે નિરુપમ પુણ્ય અને અનુપમ પુરૂષાર્થ તમામ કાર્યને સાધવાવાળા મહદ્ધિક દેવ જેને સહાય કરનાર છે, ચિંતામણિ રતનના પ્રભાવે સકલ ઇચ્છિત પ્રાપ્ત થયેલા છે,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને વાત્સલ્યને લાયક એવા હે કુમાર ! તમારા મનને પ્રમાદ જનક વાત્સલ્ય અમારા જેવા શું કરી શકે ? તે પણ હું આ પક્ષ અનુરાગવાળી મારી કન્યા તમને અર્પણ કરું છું તે તમો તમારા પિતા સરિખા બહુમાનવાળા બની મારી પ્રાર્થના તમે સ્વીકારો. એમ સર્વ નરપતિ સમક્ષ કહી, તેમને કન્યા અર્પણ કરી. જેશીને બોલાવી વિવાહ લગ્નનું મુહૂર્ત પુછયું, જોશીએ અમાસ ઉપર બતાવ્યું. તે સાંભળી રાજા બહુ પ્રસન્ન થયા. તે વાર પછી કૃષ્ણની પ્રાપ્તિએ લક્ષ્મીની પેઠે, શંકરની પ્રાપ્તિએ પાર્વતીની પિઠે, કામદેવની પ્રાપ્તિએ રતિની પેઠે, ઈચ્છાધિક વરના સમાગમે પ્રસન્ન મનવાળી જાણે અમૃત રસનું ભેજન કર્યું હોય, અને પાપને ભાર સર્વ નષ્ટ થયું હોય, તેવી બનેલી પાશ્રીને રાજાએ પિતાના ભવનમાં મેકલી, રત્નસૂડા કુમારને રમણિક મહેલમાં મેકલ્યા. અને યાચિત સ્નાન
જન વિગેરે કાર્યો કરાવ્યાં. આ પ્રકારે પરમાનંદ રસને અનુભવતા તેઓને કેટલાક દીવસ સુખમય ગયા.
હવે એક દિવસે રથનેપુર ચકવાલ નગરથી વિદ્યાધરનો ઉપરી રાજ રાજશેખરે પદ્મખંડ નગરમાં સુવચન નામને
પિતાને દૂત મોકલ્યા. તે રાજાની રંગમાં ભંગ, દૂતનું આજ્ઞા પામી, તે રાજસભામાં આવી આવવું, પદ્મશ્રી તરીકે પહોંચે તેણે કહ્યું, કે હે મહારાજ! રત્નચુડતુ રથનેપુર મારા સ્વામિએ આજ્ઞા ફરમાવી છે નગર જવું. કે-તમારી પુત્રી પદ્મશ્રી અને
સ્વયંવરા મોકલે. તે સાંભળી રાજા ખેદ પામ્યું. રાજલક પણ આકુલ વ્યાકુલ બન્યાં.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
પણ તે વખતે દૂતનું સન્માન કરી કહ્યું કે–વિચારીને જે ઉચિત હશે તે અમે કરીશું. એ પ્રકારે ઉત્તર આપીને રાજા સભામાંથી ઉઠ, અને અતિસાર મંત્રી તથા રત્નચૂડ સાથે મંત્રભુવનમાં ગયા. ત્યાં રાજાએ કહ્યું કે–મેં રત્નચૂડકુમારને કન્યા આપી દીધી છે, અને આ રાજશેખર મહારાજા પ્રચંડ દંડવાળ છે, બહુ દેવતાઈ શસ્ત્રોને ધારણ કરનાર છે, અમે તેના આજ્ઞાકારી છીએ, તે મારી પુત્રીની માગણી કરી રહ્યો છે, તે હવે શું કરવું? મંત્રીએ ઉત્તર આપે કે-હે રાજાન પુત્રી નહિ આપવામાં આવે તે તેની સાથે મહાન વિરોધ થશે. અને રત્નસૂડને આપ આપી ચુક્યા છે, તેથી આપેલાને ફેર આપવું તે પણ વિરૂદ્ધ છે, તેથી કેઈ પણ ઉપાયે આ બાબતમાં કાલવિલંબ કરે. રત્નચૂડે કહ્યું કે-હે મહારાજ! તે રાજાના દર્શનનું મને મોટું કૌતક છે, તેથી મને રજા આપ. હું ત્યાં રાજપુત્રીના વેષે તેના દર્શન કરવા જાઉં. આ વખતે બહાર કેઈ અન્યને પોતાના કાર્ય સંબંધે બેલી જવાણું કે-“ જનારને શોભન થશે” તેથી મંત્રી બેલી ઉઠયે કે-હે રાજન! કુમારને વિચાર આ રૂડા વચનશુકુન અનુદે તે છે, અને કુમાર કહે છે તે વ્યાજબી છે, કુમારને પ્રભાવે જ ત્યાં બધું રૂડું થઈ જશે, તેથી કુમાર ગુમરીતે પદ્મશ્રીના વેશે ત્યાં જાય. રાજાએ તે વાત કબુલ કરી. તેથી ઘણું રાજ પરિવારે સહિત મોટી સામગ્રીએ કરી આવેલ દૂત સાથે પવશ્રી તરીકે કન્યાને વેષ લઈ રત્નસૂડકુમાર રથનેપુર ચદ્રવાલ નગરે ગયે.
મહાન શોભાએ કરી નગરમાં પ્રવેશ મહોચ્છવ થયે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
રાજશેખર રાજા બહુ આનંદ પામ્યા. શુભ દીવસે પરણેતર
થયું. રાત્રિએ અન્ને જણાં શણગાર સજી વાસભુવનમાં પેઠા, અને ત્યાં મહામૂલ્ય પલ્ય કમાં રાજશેખર રાજા બેઠી, અને રત્નજડિત સુવર્ણના ચાકળામાં રહ્નચૂડરૂપી પદ્મશ્રીને બેસાડી. સ્નેહપૂર્ણાંક શ્રેષ્ટમધુર વચનેએ ક્ષણવાર ઠઠ્ઠામશ્કરી કરીને દૂર રહેલ એક પલ્પક દેખાડા, અને કીધું કે—હૈં પ્રિયે! તું તેમાં સૂઈ રહે એમ આજ્ઞા કરી; પાતે એક ગાઢ ઘન ઉત્તમ વસ્ત્ર ઓઢીને સૂતા. રત્નચૂડ વિચારવા લાગ્યા કે-કેમ આ આવે આદેશ કરે છે? શું શરીર સારૂ નથી ? કે લજજાશીલ બન્યા છે ? કે મારા ઉપર કોઇપણ હેતુએ કાપ કર્યાં છે ? કે કોઈ બીજી કારણ છે ? કેમકે ગાઢ અનુરાગથી મારા સાથે તે પણ્યા છે. રતિસુખને અનુભવ્યા વિના આમ કેમ સૂઈ જાય છે ? માટે આનું કારણ પૂછું. એમ ચિંતવીને કહેવા લાગ્યા કે—હૈ પ્રાણપ્રિય ! કેમ આ પ્રકારે સમી સાંજમાં જ સૂઇ રહ્યા ? સ્નેહવાળા વાતોલાપે કેમ મારી સાથે વિનાદ કરતા નથી? શું તમે રતિસુખને નહિ માણેા? આમ કહ્યા છતાં પણ જવામ આપતા નથી. તેથી શ્રીઠાઇએ અને મશ્કરીએ કરી રત્નચૂડે કમલ સરીખા કામળ હાથે તેની ભુજા પકડી. એટલે તેના સ્પર્શ વડે અત્યંત કંપવા લાગ્યા, અને શરીરે પરસેવા થઇ ગયા. નહિ નહિ એમ ખેલતા તે રાજશેખર અત્યંત પેાતાના શરીરને કાચી રહ્યો. કુમારે ચિંતવ્યું કે—અરે આની પુરૂષ પ્રકૃતિ વિરૂદ્ધ ચેષ્ઠા કેમ છે? આવી ચેષ્ઠા તે પ્રથમ પતિના સંચાગમાં યુવતી સ્ત્રીની હાય; અને મા
વિવાહ થયા કૈાતુરની પરંપરા
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯ ભુજાને સ્પર્શ યુવતી સરીખે કેમ લાગે છે? તેથી આની શરીરની આકૃતિ જોઈ નિર્ણય કરું, એમ વિચારીને વિશ્વાસ પમા ઉપરનું વસ્ત્ર બલાત્કારે ખેંચી લીધું. તે ચિકણું વસ્ત્રો કરી લપેટેલ છાતીને વિભાગ દેખે, તે પણ વસ્ત્ર બલાત્કારે ખેંચી કાઢયું, એટલે નવી યુવાન અવસ્થાવાળી રમણી જોવામાં આવી. તેથી શું આ તે પ્રપંચ કર્યો છે? કે સત્ય છે? તે આને જ પૂછું. એમ ચિંતવી કુમારે પૂછ્યું કે–હે પ્રિયતમ! શું ઇંદ્રજાલ તમોએ રચી છે? કે મને સ્વપ્ન આવ્યું છે? કે મારૂં ચિત્તભ્રમ થયું છે? કે કઈ અન્ય પ્રયોગ છે? આવા વિકએ તમારૂં સ્ત્રીરૂપ જોઈને હું આકુલ ત્રાકુલ બની ગઈ છું, માટે તે રૂપને દુર કરી સ્વાભાવિક રૂપ દેખાડી મારા ઉપર મહેરબાની કરે. અને મને સ્વસ્થ પમાડે. હવે લાંબા કાળ સુધી મને કદથના કરે નહિ, કેમકે બીન અવસરની આ કીડા છે, અને સ્ત્રીઓના હદય સ્વાભાવિક રીતે કાયર હોય છે. આમ કહ્યા છતાં પણ કાંઈ ઉત્તર આપે નહિ, તેથી ફેર કહ્યું કે--હે આર્યપુત્ર ! કેમ ઉત્તર આપતા નથી ? શું સદ્ભાવ નહિ કહા? સર્વ પ્રકારના આદરે કરી હું પૂછી રહી છું, છતાં શા કારણે મારા ઉપર રેષ કર્યો છે? મારે કઈ પણ અપરાધ મને સાંભરતું નથી. જો કે પ્રથમ વાતચીતમાં
હપ્રેમને એલંઘીને અજ્ઞાન દશાએ કાંઈ પણ અયુક્ત બે લી જવાયું હોય, તે હે આર્ય પુત્ર! એક અપરાધને આપ અમે, ફરી તેવું નહિ કરું. ઉગ્ર દંડ દેવાવાળા પણ અજ્ઞાનીના એક અપરાધને સહન કરતા આવેલ છે, તે તમારા સરીખા ગંભીર પ્રશાંત દાક્ષિણ્ય અને કરુણ ગુણવાળા
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ સહન કરે તેમાં નવાઈ શું? આવા પ્રકારના હાયે કરી, રાજશેખર વિલ બની વિચારવા લાગ્યો કે, આ પદ્મશ્રીએ મારો બધે પ્રપંચ જાણે લીધે છે. હવે ગોપવી શકાય તેમ નથી. માટે મારે સર્વ પરમાર્થ આને કહું; ઉત્તમ સ્વભાવે કરી પછી આ ગુપ્ત વાતને ફેડી નહિ નાંખશે; કેમ કે સત્ય વાત કહેવાથી મિત્ર સજજને પ્રસન્ન થાય છે. કહ્યું છે કે–“ભક્તિ કરવાથી દેવગુરૂઓ પણ આધિન થાય છે. અને માર્દવ ગુણે કરી સ્ત્રીઓ આધીન થાય છે, સત્ય વાતથી મિત્ર અધીન થાય છે, અને લુચ્ચાઓ તે અપકાર કરવાથી ડરતા રહે છે. આ પ્રમાણે ચિંતવી રાજશેખરે કહ્યું કે – હે પ્રિય સખી પદ્મશ્રી! સેનાની પુતળી કહ્યા છતાં, પીત્તળની પુતળી કસોટી ઉપર ચડાવતાં પીત્તળની પુતળી જ માલુમ પડે છે. ચાકચિય કરતે કાચને ટુકડા રત્નનું મૂલ્ય આપતો નથી, છાશને દૂધ કહા છતાં દૂધનું કાર્ય બનતું નથી, તેમ પુરૂષને વેષ ધારણ કર્યા છતાં યુવતી સ્ત્રી પુરૂષનું કાર્ય કરી શકતી નથી. આ બાબતને જે પરમાર્થ છે કે તું સાંભળ.
આ નગરમાં મહાન પરાક્રમે તમામ વિદ્યાધર રાજાને વશ કરવાવાળો અને મહા પ્રભાવશાળી વિવિધ વિદ્યાને
સાધક અને પરંપરાથી આવેલ રાજશેખર સ્ત્રી હતી દિવ્યશાસ્ત્રોના પ્રશસ્ત મંત્રયુક્ત તે સંબંધી ગુપ્ત વાત અને દુસાધ્ય હાથી, ઘોડા, રથ,
પાયદળની પ્રચુર સેનાનો માલીક કુસુમસેખર નામે રાજા હતા. તે વિધિના વિશે અપુત્રીઓ હિતે. તેની ઉંમર વૃદ્ધ થવા આવી. એક સમયે કુલસંતા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧ નની ચિંતાવાળા તે રાજવીને સકલ જનાનખાનામાં પ્રધાન એવી કસુમમાલા નામની ભાયીની કુક્ષિમાં પુત્રીપણે હું ઉત્પન્ન થઈ. રાજાએ તે જ દીવસે મંત્રી મતિવર્ધન તથા રાણી સાથે વાતચિત કરી નિર્ણય કર્યો કે—કર્મના વશથી રાણીને પુત્રી જન્મી તેપણ પુત્ર જન્મે એમ લેકમાં જાહેર કરવું; આગળ ઉપર રાજ્ય સંબંધી સારાં વાનાં થશે. અનુક્રમે મારો જન્મ થયો કે પુત્રની વધામણી કરી, રાજશ્રી એવું નામ પાડી ગુપ્તપણે લેકમાં રાજશેખર એવું નામ પ્રગટ કર્યું. આ બાબતને પરમાર્થ કોઈને જાણવા દીધે નહી; અને હું યુવતી અવસ્થાને પામી, એટલે મને પિતાએ વિદ્યાઓ આપવા માંડી, અને રાજ્ય ઉપર મને
થાપી પિતા પરલોક પહોંચ્યા. પૂર્વના ક્રમે કરી આટલા કાળસુધી રાજ્યને સાચવી રાખ્યું, અને સ્ત્રી ભાવને પવી રાખે, પણ હવે સ્ત્રી ભાવ પ્રગટ થઈ ગયે, તેથી શું થશે? તે હું જાણતી નથી. પણ હે પ્રિય સખી! મેં મારી સત્ય વાત બધી તને કહી દીધી છે. માટે વાયડાપણું તારે ન કરવું, અને આ વાત દાક્ષિણ્યતા રાખી મારા ઉપર ઉપકાર બુદ્ધિએ બહાર પાડવી નહિ, હવે કુમારે કૃત્રિમ ખેદ કરીને કહ્યું, હે પ્રિય સખી! તમારે બિલકુલ શંકા ન રાખવી કે–આ મારી ગુપ્ત વાત બહાર પાડી દેશે, પણ મારા મનના મરથ પૂરા. ન થયા, તેથી મારું હૃદય તપે છે, કેમકે ખેચર રાજા સાથે ઇચછા મુજબ રતિવિલાસ માણશું એ મને મરથ હતો, પરંતુ તે કહેવત સાચી પડી કે–“મનમાં હર્ષ પામી મનુષ્યથી જે મનેર કરાય છે, તે વિધિના વશથી સંસારમાં ફેકટ જાય છે. ''; હવે રાજશ્રીએ કહ્યું કે-હે પદ્મશ્રી!
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪ર
આ મારો અપરાધ છે તેને તે ક્ષમા કર.કેમકે વિશ્વાસી એવી તને મંદભાગિણું એવી મેં તને પરણને દુઃખી કરી છે, અને આ જીંદગી સુધી ભોગવિલાસથી તને વિયાગ કરાવે છે.
આ અવસરે કાંઈક હસીને રત્નચૂડે કહ્યું કે હું પાછો નથી, પણ પદ્વશિર છું. તેથી હે રાજશ્રી ! તારે પણ મારો
અપરાધ ખમ, કેમકે શુદ્ધ મનરત્નથુડની પ્રગટ વાત, વાળી, સજજન સ્વભાવવાળી તને રાજશ્રી સાથે લગ્ન કપટે કરી પદ્મશ્રીને વેષ ધરી મેં વિદ્યાધરની રાજ્ય પ્રાપ્તિ છેતરેલ છે, અને આટલા
કાળ સુધી અગ્ય હાસ્ય કરી ખેદ પમાડેલ છે. આ પ્રકારના અભિપ્રાયવાળું વચન સાંભળીને રાજશ્રી ભાયમાન બની વિચારવા લાગી કે–અરે આ જોરદાર વચનોએ કરી અને પિઠાઈથી પદ્મશ્રી લાગતી નથી. ખરેખર કઈ સિદ્ધપુરૂષે મને ઠગી લાગે છે. માટે વિનયપૂર્વક અને પરમાર્થ પૂછું. એમ વિચારીને પ્રણામ કરી કુમારને પૂછવા લાગી કે–હે મહાભાગ! સ્વભાવે કરી તમે ઉત્તમ પુરૂષ છે તે તે મેં જાણ્યું પણ છે પ્રેમાળ ! સ્વીકારેલા કાર્યને નિર્વાહ કરનાર! દીન અને અનાથના આધારે! પરમ કણાવાળા! તમારે પરમાર્થ મને કહો. તમારું સ્વરૂપે પ્રગટ કરી મારા ઉપર અનુગ્રહ કરે, અને તમારા દર્શનની ઉત્કંઠાવાળા મારા મનને શાંત કરો. કુમારે પણ તેણીને નેહ રાગ જાણીને પિતાનું નામ કહેવા પૂર્વક પિતાને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. જેમકે–જવલનપ્રભદેવે હસ્તિ વિગેરે રૂપ કરી મારું અપહણ કર્યું, અને તિલકસુંદરી સાથે પરણાવ્ય, તેમજ ઘુવડને વૃત્તાંત કહ્યો. તિલકસુંદરીને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
કાઇ ઉઠાવી ગયુ, તેણીને ખેાળતા રિપુર પહોંચ્યા, ત્યાં ધૂમકેતુ જશ્ને સુરાનંદા કુમારીને પરણાવી. પનગતિ સાથે અમરાવતી આવ્યો, ત્યાં રાજહંસી કુમારી સાથે લગ્ન કર્યુ અને વૈતાઢય પર્યંત આવી પદ્મખંડ નગર પહોંચ્યા, ત્યાં કેવા રાજશેખર રાજા છે, જેની આણુ જયરક્ષ રાજા સરીખા પણ ઉઠાવે છે. આવું કૌતુક ધારી વિદ્યાના પ્રભાવે પદ્મશ્રીના વેષ ધરી તમારા દન માટે અહીં આવ્યા છે. એમ કહેતાંજ પેાતાનું રૂપ પ્રકટ કર્યું. સર્વ અંગે રાજશ્રીએ નિહાળ્યો, અને ચિંતવ્યુ` કે—અડ્ડા રૂપસંપદા નિરૂપમ છે, અને મુખ જાણે ચંદ્રમાના મડલથી બન્યુ હાય તેવુ છે, અને નેત્રા વિકસિત કમલેાના બન્યા હાય તેવા લાગે છે, અને વાણી શેરડીના રસ સરખી મીડી છે, અને શરીર મેરૂ પર્વતના ગલે કરી થયુ હાય તેવુ કનકમય લાગે છે, અને લાવણ્ય ગંભીરતા ગુણે પરાજય પામીને સમુદ્રે પેાતાનું ગંભીરપણું આપી દીધું હાય તેવું છે, અને હું માનું છું' કે બ્રહ્માએ કામદેવના શરીરમાં આને સમાવી દીધા હોય, અને તેથી કામદેવ શરીર વિનાના બન્યા હાય ? એવા આ પુરુષ છે; તેથી હું પુણ્યશાલિ છું. જેણીએ આવા પુરુષરત્ન ભોર તરીકે મેળળ્યેા. એમ વિચારી રાજશ્રી કહેવા લાગી કે, હું આ પુત્ર ! વિધિએ કરૂણા કરોને અનાથ એવી મને તથા મારો રાજયલક્ષ્મીને મહા દરિદ્રીને જેમ નિધાન મળે, મારવાડના મુસાફરને જેમ કલ્પવૃક્ષની પ્રાપ્તિ થાય, ભૂખ્યાને અમૃતનુ ભાજન મળે અને તરસ્યાને વરસતા વરસાદની ધારા મળે, તેમ પરમ આણંદનુ કારણ મને ચિંતા ભરતારના સચાગ થયા. તેથી સુખદુઃખનું કારણ વિધિ છે પણ પુરૂષ નથી.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
,
કેમકે કહ્યું છે કે—“ વિધિ અયેાગ્યને પમાડતા નથી પરંતુ ચેાગ્યને આચિંતા જોડી આપે છે. માટે અતિતિપુણ એવા વિધિ સુખદુ:ખ પ્રાણીઓને કરનાર છે.” માટે ટુ પ્રિયતમ ! તમારા જે અજાણતાં આટલા વખત સુધી અવિનય મે કર્યા, તે ક્ષમા કરો. કાઇ પણ ઉપકાર મેં કર્યાં નથી. અહા આના સર્વ અંગે સુંદરપણું છે, જે અગભાગમાં ષ્ટિ નાખીએ છીએ તે અગભાગમાં ચાંટી જાય છે. રમણીયપણાએ બીજા અંગવિભાગમાં જતી નથી, તેથી હું માનુ છું કે, જો રાજશ્રીએ પુરૂષ વેષ ન કર્યો હાત તેા કામદેવથી છૂટી શકત નહિ; એમ ચિંતવી રહેલા કુમારને સ્નેહપૂર્વક રાજશ્રી કહેવા લાગી કે હું સ્વામિનાથ ! તમે આ પલંગમાં નિરાંતે સૂઇ જાએ એમ ખેલીને રાજશ્રી પાતાની માતા પાસે ગઇ, અને તમામ વૃત્તાંત માતાને કહ્યો. રાણીએ મંત્રીને મેલાવી હકીકત જણાવી, અન્ને જણ આશ્ચર્ય પામી આણુંદવાળા બની કુમાર પાસે આવ્યા. કુમારના શરીરની આકૃતિ જોઈ બહુ આનંદ પામી તેને કહેવા લાગ્યા.
હું કુમાર! મને થમાં પણ નહિ આવેલ, સ્વપ્નામાં પણ અસ`ભવિત અને રાજયલક્ષ્મી પેાતાના નાથને ઇચ્છી રહી છે તેવા કાલે પદ્મશ્રીના વ્યપદેશથી તમારૂ અત્રે આગમન થયું, તે તમેા રાયતું અને અમારૂ તથા રાજશ્રી કન્યાનું સ્વામિપણું સ્વીકારે. એમ કહી સિહાસન ઉપર રત્નચૂડને બેસાડયા. કનક કલશેાએ કરી અભિષેક કર્યા; અને ચંદનાદિકી મંગલ કર્યુ. રાજશ્રીને પરણાવી પછીથી અમૃતરસના સાગરમાં ડુબ્યા હાય તેમ આન ંદથી સની રાત્રિ પસાર થઈ ગઈ. પ્રભાત થતાં પ્રભાતનું કાર્ય કર્યું;
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫ અને ભંડાર, કે ઠાર, સામગ્રી વિગેરે કુમારને દેખાડી, રાજશ્રીએ વિદ્યા અને દિવ્યશસ્ત્રોના મંત્ર શીખવાડ્યા, અને ઉચિત વિદ્યાએ તે સાધ, આ સર્વ વૃત્તાંત કુમારે પવનતિને કહ્યો, અને તેણે જયરક્ષ રાજા વિગેરેને જણાવ્યું. જયરક્ષ રાજા આશ્ચર્ય પામ્યા. અને કેટલાક દીવસોએ રત્નચૂડ કુમાર રાજા તરીકે પ્રગટ થયો. તમામ વિદ્યાધર લોક બહુ આશ્ચર્ય પામ્યા, અને રત્નચૂડરાજા પણ બહુ ઉન્નતિને પામ્યા. ઉત્કૃષ્ટ હર્ષ પામીને જયરક્ષ રાજાએ મહાન સામગ્રી યુકત પિતાની કન્યા પધાશ્રીને રથનેપુરચકવાલ નગરે મેકલી. શુભ દિવસે રત્નચૂડ રાજા સાથે તેણીનું લગ્ન થયું. અને રત્નસૂડના હુકમથી પતિના વિરહથી દુબળી બનેલી રાજહંસીને ત્યાં પવનગતિ લઈ આવ્યું. હવે એક દિવસે પ્રભાતે મહેલના આંગણામાં ઉતરેલ એક વિમાન રત્નચૂડ રાજાએ જોયું. જે નિર્મલ સ્ફટિકમય છે, અને સુંદર સેનાના થાંભલા જેમાં રહેલ છે, વિચિત્ર ચિત્રની રચનાવાળું છે, અમૂલ્ય રત્નને ઢગલા જેમાં રહેલ છે, તે દેખી આ શું છે? એમ કૌતુકથી રત્નચૂડ તેની અંદર પેસે છે, કે તુરત દીવ્ય શય્યામાંથી ઉઠતી સંભ્રમવાળી સુરાનંદા દેખી, તેથી “ નક્કીઆ આર્યપુત્ર છે એમ જાણું હર્ષ અને આશ્ચર્યવાળી બનેલી સુરાનંદા એકદમ કુમારને ભેટી. રત્નચૂડે પૂછયું કે—હે પ્રિયે! તું અહીં કેવી રીતે પહોંચી અને આ વિમાન કેન છે? તેણીએ હર્ષના અતિરેકથી ગદગદ વાણીએ કહ્યું, કેહે આર્યપુત્ર! તમે તે વખતે પવનગતિની સાથે ગયે છતે, વિરહ અગ્નિની જવાલાએ મારું હૃદય બળવા લાગ્યું, કયાં અને ક્યારે પ્રિયતમને દેખીશ, એમ વિકાએ આકુળવ્યા
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
કુલ બની; એટલે ધૂમકેતુ દેવે મને આશ્વાસન આપ્યું કે હે પુત્રી ! તું શેડા કાળમાં જ તું તારા પતિને મળીશ, તેથી શાંત થઈ અને તમારા હુકમથી ધૂમકેતુએ મારી માતાને સ્વપ્નામાં કહેવા વિગેરે તે પ્રકારે નગર વસાવ્યું. તેથી હું મારા બાંધવે સાથે કેટલાક દીવસ રહી. આજે નિદ્રાધીન છતાં મને કોઈએ મહાન પુણ્યના ભેગે આપની સાથે જેડી દીધી. રત્નચૂડે કહ્યું, કે તારૂં વાંછિત પૂરૂ કરવામાં તત્પર તે ધૂમકેતુ દેવે તને અહીં મૂકી લાગે છે, એમ સમઅને અંતે ઉરમાં રાજા તેણુને લઈ ગયે, હવે ચારે રાણુઓને સુંદર પ્રાસાદો આપ્યા. જેમાં સુખેથી તેણીઓ રહેલ છે. આ અવસરે નહિ સંભાર્યા છતાં વિશેષે કરી તિલકસુંદરીનું સ્મરણ રાજાને થયું, તેથી અત્યંત ખેદને પરવશ બની, રત્નચુડ ચિંતવવા લાગ્યા કે–ચંદ્રમા વિના તિષ ચક, સૂર્ય વિના દીવસ, દિવા વિના રાત્રિએ ભુવન, નેત્ર વિના મુખ, અને કમલ વિના પદ્મ સરવર જેમ શેભે નહિ, તેમ તિલકસુંદરી વિના આ સમૃદ્ધિ જેમાં તમામ વાંછના પૂર્ણ થાય છે તેવું રાજ્ય શેલે નહિ. તે દેવી કયાં ગઈ? કેણે તેનું અપહરણ કર્યું? કઈ અવ
સ્થાને પામી? કેવા વિયેગમાં રહી? કેવી રીતે તે મારા વિરહમાં પ્રાણ ધારણ કરતી હશે? કેવી રીતે તેના સમાચાર મેળવાય? તેણુની પાસેથી અહીં કેણ આવે? કેણ કુશલવાર્તા કહે? કેણુ તેણને દેખાડે? કેણું મારા મનને સંતોષ પમાડે? કયારે દેવીને લઈ જનાર શત્રુને જાણીશ! ક્યારે તે શત્રુને દેખીશ? કયારે તેને નિગ્રહ કરીશ? આવા પ્રકારના વિક યાવત કરી રહ્યો છે એટ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭ લામાં પિતાની આગળ પડેલો એક પત્ર દેખે, તેને ગ્રહણ કરી કૌતુકવાળા બની વાંચવા લાગ્યો.
સ્વસ્તિ શ્રી નિરૂપમ આચરણવાળા ગુણરત્નોએ યુક્ત, રયણચુડ કુમાર આર્યપુત્રને કુડલમાં રહેલ રતિ વિલાસ
નગરથી, તિલકસુંદરી સવિનય તિલકસુંદરીને પત્ર, પ્રણામ કરીને વિનંતિ કરે છે, કે રત્નચુડને ઉત્તર પત્ર. “અનુરાગમાં તત્પર મદનકેશરી
વિદ્યાધર રાજાએ મારૂં હરણ કર્યું છે. હું ઈષ્ટ દેવની પેઠે તમારૂં સમરણ કરતી અને તમારા સંગમની આશાએ પ્રાણ ધારણ કરતી, એક શીલ પાલન કરવામાં જ કુશલ બની અહીં રહી છું. તેમ જ માનું છું, કે મારું મન લોઢાનું બનેલ છે, અગર વજથી ઘડાએલ છે, કેમકે તમારા વિરહમાં મનના ચુર ચુરા થઈ જવા જોઈએ. પણ થયા નથી એવું નિર્લજ બની ગયું છે. પ્રિય! વિરહ અગ્નિએ શરીર તપી જાય છે, પણ જલતી ચિતામાં તે શરીરને હું ભસ્મીભૂત થવા દેતી નથી, કારણ કે તેમ કરવાથી મારા મનભવનમાં રહેલા તમે પણ બળી જાઓ, તેથી તેમ કરેલ નથી; તમારા વિરહમાં હું જીવતી છું; તેથી કઈ માને કે પતિ ઉપર મંદનેહી છે, તે પણ ખોટું છે. કારણ કે હે નાથ! તમારા સંગમના કૌતુક વડે જ હું જીવી રહી છું. દેશાંતર ગયેલને કે કેદખાનામાં પૂરેલને કે વૈરિને વશ પમાડેલને કે પતિ વિયેગીને જે આશા છે તે જ જીવિતનું રક્ષણ કરે છે. આ પ્રમાણેનો તિલકસુંદરીના પત્રને ભાવાર્થ જાણી રત્નચડે વિચાર્યું કે–આ પત્ર તિલક સુંદરીના કુશલ વૃત્તાંતને સૂચવનાર છે; તેથી નવું જીવતર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
પામવાવાળા ઉલિસિત હૃદયવાળા અને તેમ થઈ, ઉચ્ચે સ્વરે ખાલી ઊઠયા કે—અરે આ પત્ર કણે અહી નાંખ્યા? રાજલેાકાએ ઉત્તર આપ્યા કે—હે રાજન! અમે જાણતા નથી. તેથી રાજાએ ચિંતવ્યુ` કે—અરે આ તે ઈંદ્રજાલ છે? કે પત્ની વિરહથી તપી ગયેલ મને આશ્વાસન આપવા માટે કાઇએ કૃતિમ પત્ર લખી નાંખેલ છે? કે મારા ઉપર તથા તિલકસુંદરી ઉપર અનુકંપાવાળા બનેલ કોઈ અદ્રશ્ય દીવ્ય રૂપવાળાએ આ સત્ય પત્ર લાવી નાંખેલ છે ?, ગમે તેમ હા પણ હું આ પત્રના ઉત્તર લખું, તે દયાળુ દેવ તેણીને પહોંચાડી દેશે, એમ ચિંતવી ઉત્તર લખવા માંડયા.
સ્વસ્તિશ્રી બૈતાઢય પર્વતની દક્ષિણ શ્રેણીમાં રહેલ રથનેપુર ચક્રવાલ નગરથી રત્નચુડ રાજા, અત્યંત પ્રિય એવી પત્ની તિલકસુ દરીને સ્નેહપૂર્વક ભેટીને જણાવે છે કે— તમારે કુશલખેમના પત્ર પામીને મારૂ હ્રદય પરમશાંતિને પામ્યું છે. હૃદય ઉપર દુઃખે વહન કરી શકાય તેવા ચિંતાના ભાર હતા તે ઉતર્યા છે. પણ હૈ સુંદરી ? તારા વિરહમાં મારો હાલત આવી છે. નયસમાળ બ્ન વિસન વિસયા दुहंकरा लच्छी । तुह विरहे मह सुंदरि, नयरमरणं व पडिहाइ|| १ | રાજ્ય નરક સમાન, અને વિષયા વિષ સમાન, અને લક્ષ્મી દુ:ખ કરવાવાળી, હે સુંદરી! તારા વિરહમાં ભાસે છે।૧ !! વળી આગળ પાછળ પડખામાં, હું સુતનું! તું દેખાય છે. અને તારી ચિતાની શ્રેણી આ દિશાવલયને ખાળે છે; એમ હું માનું છું. મારા ચિતમાં તું વસે છે. તારા ગુણાની ગણતરી કરૂં તા પાર આવતા નથી, શય્યામાં પણ તુ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
આલાટી રહી છે, અને દિશા સામે જોઉ તે। તુ જ દેખાય છે. વાતચિતમાં પણ તારૂ નામ ઉચ્ચારી જવાય છે. કાવ્ય રચનામાં પણ તારૂ' સ્વરૂપ ગુંથી દેવાય છે, માટે હે સુંદરી ! તારા વિરહુમાં જગત અંધકારમય મને ભાસી રહ્યું છે.
પણ તારે સંતાપ ન કરવા કારણકે કયા કર્માશ્રીન પ્રાણીને વિષમ દશાની પ્રાપ્તિ થઇ નથી? જુએ કે દેવાને પણ સ્વ`માંથી ચ્યવવું પડે છે, આકાશમાં સૂર્યને પણુ રાહ પકડી પાડે છે, અને ચ'દ્રમા પણ વિધિના વળે ક્ષિણ થઇ જાય છે.” માટે હવે તારા સમાચાર જાણીને હું તેવી રીતીએ કરીશ કે—મદનકેશરી રાજાને તારા અપહરણથી જે પાપ કલંક ચડયું છે, તે કલંકને મારા તીક્ષ્ણ બાણુના સમુઝે તેનું શરીર વધાવા રૂપ પાણીએ ધેાઈ નાખીશ. આ પ્રકારે પત્ર લખી પેક કરી સુવર્ણ મઠ ઉપર મૂકયા. અને કહ્યું કેજે કાઈ નિષ્કારણ પ્રેમાળ દેવ મારા ઉપર ઉપકાર કરવા માટે તિલકસુદરીના પત્ર લાવેલ છે; તે પ્રિય ખંધુ દેવ ! અમારા પત્ર તેણીને પહેાંચાડે. આમ કહેતાંની સાથે ભીતમાં ચિતરેલ મેર નીચે ઉતર્યા, અને ચાંચમાં તે પત્ર લઇ ઉડયા અને ચિત્રકૂટ તરફ ચાલ્યા; આ દેખી રાજલેક બહુ આશ્ચર્ય પામ્યા. તે પછી હે રાજન્! આ પત્ર કે છે ? આપે પત્ર કાને મેલ્યા ? એમ બુદ્ધિવન મંત્રિએ પૂછ્યું. રત્નચુડે તેને પેાતાના પૂર્વ વૃત્તાંત જણાવ્યા. તે સાંભળીને રાજપુત્રા મદનકેશરી રાજા ઉપર ગુસ્સે થયા, અને મંત્રિસામતરાજાની સંમતિથી મદનકેશરી ઉપર સુવદન દૂતને મેકક્ષેા. તે પણ ત્યાં પહાંચી ગયૈા; ઉપચાર વિનય કરીને દૂતે કહ્યું કે-હે રાજન ! મને રત્નચુડ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
મહારાજાએ મેકલેલ છે, અને તેણે કહ્યુ છે કે મહાકુલમાં જન્મ લેનાર અને નયમાં નિપુણ એવા તમારા જેવાને પરદારાનું હરણ કરવું તે અયુક્ત છે; કેમકે કહ્યું છે કે— दुसि नियं जाई कुलं कलंकिज्जए सुविलंपि । वज्जइ य अपडा परदाररयस्स पुरिसस्स || १ || तहा नासर जणाणुराओ गुणमाहप्पं पयाइ परिहाणिं । विउस्सत्तं पणस्सइ परदाररई कुंतस्स ॥ २ ॥ जइवि हु पेमपरद्धा जइवि हु दारि६मरणवसणत्ता । तहवि हु उत्तमपुरिसा नियमज्जायं ન હોત ।। ૨ ।।
પરદારા રક્ત પુરૂષને પેાતાની જાતિ કૃષિત અને છે, વિપુલ પણ કલંક લાગે છે, અપજશના પડઘે! લેાકમાં વાગેછે, તેમજ પરદારામાં રતિ કરનાર મનુષ્યને પેાતાના ઉપર મનુષ્યોને જે રાગ હાય છે તે નષ્ટ પામે છે, અને ગુણુનુ મહાત્મ્ય હાનિ પામે છે, વિદ્વાનપણું; પણ નાશ પામે છે; જો કે પ્રેમપરવશ હાય કે દારિદ્ર અને મરણુ આપદા ગ્રસ્ત હાય તેા પણ ઉત્તમ પુરૂષા પેાતાની મર્યાદાને એલ ધતા નથી.
તેથી તિલકસુદરીને તમે મુકી દ્યા. જોકે મેાહ વશે કરી, મર્યાદાને ઉલ્લંઘી ગયા હૈય તે પણ સત્પુરૂસા સન્માર્ગોમાં પાછા જોડાઈ જાય છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને મહનકેસર એ કહ્યું કે-હે સૌમ્ય ! તારૂં આ વચનયુક્તિ સ ́ગત નથી; કેમકેનિĆન પરદારા હાય દુષ્કુલમાં ઉત્પન્ન થઇ હાય, અથવા પતિ મરી ગયા હાય એવી યુવતીરત્નને માનીપુરૂષા ગ્રહણ કરે છે. દૂતે કહ્યુ કે હે રાજન! આલેાક અને પરલાકથી જેએ નિરપેક્ષ બન્યા હાય, રાગાંધ બન્યા હાય, અને
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
અકાર્ય કરનારા હોય તેનું આ વચન ગણાય. સત્ય પુરૂષે તે રત્નભૂત પદારા હોય તે પણ તેના ઉપર વિકારવાળી દષ્ટિ પણ નાંખતા નથી. તે અભિલાષ કરવાની તો વાત જ શી હિય?, વળી મદનકેસરીએ કહ્યું કે-અરે હૂત, આ પરદા જ ક્યાં છે? કેમકે તેણીને બંધુ જેનેએ પરણાવી નથી, ચોરી કરી પરણું જવું તે તે અનિતિ છે, અને તે પ્રમાણ નથી દૂતે કહ્યું કે–વચન માગે વરને સ્વીકાર કરનારી રમણી પદારી છે. તે ચોરીએ પણ પરણેતર થયું હોય તે પરદારા કેમ નહિ? આ તિલકસુંદરી તે કુલદેવતાના આદેશથી પિતાએ ત્વચુડને આપેલી અને દેવે પરિણાવેલી છે, તે પદારા કેમ ન કહેવાય ?, વળી હે મદનકેસરી તમે કહે છો કે-ચેરીએ પરણી જવું તે નિતિ નથી, તો તમે પણ તેને પરણી શકે નહિ, કેમકે તમેને તેના પિતાએ આપેલ નથી. મદનકેસરીએ કહ્યું કે-નીચ સ્થાનમાંથી ઉત્તમસ્થાનમાં લઈ જવાય તે અન્યાય નથી, કેમકે હીરે ભૂષણ થકી વિખૂટે પડયે તેને ફેર ભૂષામાં જોડી દેવામાં આવે તેને કેણ અન્યાય કહે છે? એવી જ રેતે આ સ્ત્રીરત્નભૂમિગોચર મનુષ્યને જતું હતું, તે ખેચર રાજા સાથે જોડી દીધું, તેમાં નિતિ વીરૂદ્ધ શું છે ?, દૂતે કહ્યું કે–ભૂમિગોચર પુરૂષ હલકે અને ખેચર પુરૂષ શ્રેષ્ઠ એમ હોતું નથી, કેમકે જેણે દેવોને અને ખેચને દાસ બનાવેલા છે, તેવા ભૂચર ચક્રવર્તિ વિગેરે ઉત્તમ પુરૂષ બને છે, અને બીજું જે તમો માની રહ્યા છે કે-ભૂમિગોચર છે માટે હીન છે તે પણ સાચું નથી, કેમકે રત્નચુડ મહારાજા હાલ બેચર બન્યા છે; વળી તો તેને સામાન્ય પુરૂષ માને છે તે પણ ખોટું છે, કેમકે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
જેના ગુણગ@ાથી આકર્ષાઈ દેવા પણ તેની સાથે મૈત્રી કરે છે. આ સાંભળી મનકેસરી ખેલ્યા કે પ્રેમાધીન પુરુષાએ નીચ જાતિને ઉચ્ચ સ્થાન ઉપર મેસાડયા હોય તેથી તે ઉચ્ચ થઈ જતા નથી; જેમ કાગડા પેાતાનું નામ ગરુડ પાડી દે તેથી પક્ષીઓના રાજવી બનતા નથી! આ અવસરે પેાતાના નાથની નિંદા સાંભળવાથી ગુસ્સે થએલા તે કહ્યું કે–ડે મદનકેસરી ! બહુ લખાડણું કરવાથી સં; મારા સ્વામિતું અને તારૂ પ્રધાન અપ્રધાનપણું કાર્યાથી માલૂમ પડશે, પરંતુ હજી તને એક હિત વચન કહું છું કે—મિત્રભાવે તું તિલકસુદરીને અમને સોંપી દે; નહિતર દૂધની લેાલુપતાથી ખિલાડાને લાકડીના ઘા ખાવો પડે છે, અને માંસની પેશીના લેાલે માછલાને લેાઢાના આંકડાથી ગળાના વેધ થાય છે, તેમ તારે અમારા સ્વામિના મૂકેલા તીક્ષ્ણ ખાણાના ઉપદ્રવ સહુન કરવા પડશે, આવુ નિષ્ઠુર વચન સાંભળીને તે મદનકૈસરી વિદ્યાધર રાજા લાલ ચાળ આંખા કરીને કહેવા લાગ્યા કે તે અધમ ભૂમિચર ઉપર કૃતાંત ચમરાજા કોપાયમાન થયા લાગે છે. નહિંતર તારી પાસે આવા ચા શું કરવા બકાવે? મરણુકાલે કીડીઓને પણ પાંખા આવે છે; તે જવાબ આપ્યા કે હે મદનકેસરી તુ તરતા પુલની માફક એક કાષ્ટવાળા છે, કદાગ્રહી છે, તા અમારી સ્વામિનીને જો તારે અણુ ન કરવી હાય તા યુદ્ધ કરવા તૈયાર થઇ સન્મુખ આવી જા; જેથી ચણા અને રિયાના જે તફાવત છે તે જણુાઈ આવશે; અથવા તારે સ્હામા આવવાની જરૂર નથી; મારા સ્વામિજ અહી આવી પહોંચશે, એમ તે કહ્યું, ત્યાં તા મદનકેસરી કાપ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
કરીને પોતાના માણસને કહેવા લાગ્યું કે અરે આ દુરાચારીને ગલચીથી પકડે; એમ કહેતાની સાથે દૂત તે ચાલી નીકળે; અને રથનેપુર ચક્રવાલ નગરે પહોંચે ત્યાં જઈ યથાસ્થિત વાત કરી; તે સાંભળીને પ્રચંડ પવને કરી જેમ કમલવન હાલકલેલ બને તેમ સર્વ સામંતમંડલ ખળભળી ઉઠયું, અને રાજા પણ કે પાયમાન કૃતાંતની દાઢાની કુટિલતા સમાન જેની ભ્રકુટી થઈ છે, અને તીરના પ્રહારથી ગુસ્સે થયેલ જાણે કેશરીસિંહ હોયની એ તથા અનિપુણ ગારુડીઆના મંત્રથી આકર્ષાએલ દષ્ટિ વિષ સપની પેઠે જેના સામું દુખેથી જોઈ શકાય તેવો બની બેલી ઉઠયે કેઅરે સુભટ! યુદ્ધભેરી વગાડે, તેજ સમયે નિપુણ પુરૂષ યમની લેરી સરખા શબ્દવાળી શેરી વગાડી, તે સાંભળી તુરત જ યુદ્ધના રસિકપણુથી રેમ રાજી ખડી થઈ છે જેની, તેવું સકલસિન્ય શસ્ત્રો ધારણ કરી ખડું થઈ ગયું. રાજા પણ મંગલોપચાર કરી યુદ્ધનો વેશ કરી મદેન્મત્ત હાથી ઉપર બેઠે. નગરના લેકેથી નમસ્કાર કરાતો, ભાટ ચારણેએ બિરદાવળી ગવાતે, મહાન દંડવાળું નીલછત્ર ધારણ કરાએલે, મનહર ચામરેએ વીંઝાતે, મહાન સામંત એ સહિત શુભ મુહૂર્તમાં નગરથી બહાર રાજા નીકળ્યો, અને આકાશ માગે ઉપડશે. તેથી નિરંતર ઝરતી મદની ધારાએ ઐરાવણ સરીખા હાથીએ શેભી રહેલ છે, સુરપતિના અશ્વની પેઠે ઘોડાને સમૂહ દીપી રહેલ છે, સૂર્યરથની પેઠે મહાન રથ ઝલકી રહેલ છે, રાવણના સુભટની પેઠે મહાન અહંકારી સુભટે કુદકા મારી રહેલ છે, રામની પેઠે રાજા શોભી રહેલ છે, યમરાજની કાતર પેઠે તરવારે
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
ચકચકાટ કરી રહી છે, યમના દાંત સરખી તીક્ષ્ણ કડતાલે વિજળી પેઠે ચમકી રહી છે, અને શૈલમુઠીએ ચળકાટ કરી રહેલ છે, અને ભાલાની પક્તિએ ચંદ્રમાના ગુચ્છાના મૂલ પેઠે દીપી રહી છે, અને કૃષ્ણના બાણુની પેઠે નિષ્ઠુર આણુા લટકી રહેલ છે, અને છરીની પક્તિએ જાણે યમરાજની જિજ્હા ન હાય, અને તીક્ષ્ણ તીરકામઠાના સમૂહ કરી ભાથાએ શેાલી રહેલ છે. પ/પડહાના શબ્દ પેઠે જેણે આકાશને બહેરૂ બનાવેલ એવા કાહલા-ભાણુ-ભેરી-ભભા ઢક્કાના અવાજો સંભળાયા કરે છે. તેવાર પછી આ પ્રકારનું કાયર લેાકેા ન જોઈ શકે તેવું મહાસૈન્ય ચિત્રકુટ સન્મુખ ગયું, મનકેશરી પણ આ વૃત્તાંતને જાણી મહાસૈન્યે કરી સહિત તેની સન્મુખ આન્યા. અને સૈન્ય એકઠા થયા. તૈવાર પછી દાનવ સૈન્ય ઉપર મહાન રાસે ભરાયેલ સુરસૈન્ય પેઠે, રાવણુ સન્ય ઉપર રામ સૈન્ય પેઠે, કૌરવ સેના ઉપર પાંડવ સેના પેઠે, મન કેશરીની સેના ઉપર રયચુડ રાજાનું સૈન્ય તૂટી પડયું. તેવાર પછી તીક્ષ્ણબાણુના સમૂહે કરી આકાશમાં અધારૂ કરતાં, ચમશરીર જેવી કાળી તરવારાએ શરીરને કાપતાં, મનેાહર સાનાની કાંતિ માફક ચમકતી યમની જિજ્હા સરખી છરીઓએ પેટને ફાડતાં, પ્રાણના નાશ કરનાર નિષ્ઠુર મુઠિએના ઘાએ છાતીને તાડન કરતા, વજ્રા સરખી પાનિના ઘાએ માંસાડને મરડતા, શિલા દાંતના જડખાએ નાસિકાને કાપતા, અનુક્રમે શત્રુ ઉપર સુભટા પ્રહાર કરી રહ્યા છે, તેથી છરાએ કાપી નાંખેલ ઉંચી ધ્વજાએ પડી રહી છે, માંહેામાંહે વાળેલા પ્રાળ શુંઢાવાળા, પગ નીચે મનુષ્યના મસ્તકને કચરી નાંખનાર,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫ તડતડ જેના દાંતનાં ખંડે ત્રુટી રહેલા છે તેવા, સળગતે રેષાગ્નિએ ચંડ બનેલા, સુર હાથીને મદ ઉતારનાર, ગર્વિષ્ઠ હાથીના સમુહ મહેમાંહે અથડાય છે; મનુષ્યના ધડે નાચી રહ્યાં છે, વેતાલના કુલ માંસ ખાવામાં પ્રવતેલ છે, મદન્મત્ત પાયદળ સૈન્યને ચરી નાંખનાર જેણે લાંબી હાશીની શુંઢ છેદેલ છે, કાયર મનુષ્યને જેણે ચમત્કાર ઉપજાવેલ છે, રોષે કરી વિમૂઢ બનેલાં અને સર્વ અંગે ગાઢ જેઓને અભિનિવેશ છે એવા રથમાં રહેલ પુરૂષે રથવાળા પુરુષે ઉપર તીક્ષણ ચક્રોને મૂકતા પ્રહાર કરી રહેલ છે, રુધિરને મહાન પ્રવાહે મોટી લેહીની નદી પ્રસરી રહી છે, અને મહાન શાસ્ત્રોએ જેઓના ઘેડા સત્યવાળા બનેલ છે, અને ભયંકર ભ્રકુટી જેઓએ ચડાવેલ છે તેવા અશ્વારો ઘડેશ્વર સાથે યુદ્ધ કરે છે. લેહી પીવામાં મદન્મત્ત એવા શીયાળો ફેક્કાર શબ્દ કરી રહેલ છે, યુદ્ધના કૌતુકે કરી વ્યાપ્ત સુરઅસુર સિદ્ધો આવી પહોંચેલા છે, ભાલાએ વિંધેલ હાથી ઓ જેમાં પડેલ છે, અને ઘણું ગિધીયાં પક્ષિઓ આકાશમાં ભમે છે, મહામાહે ઈર્ષ્યાલ બની વંઠ પુરૂષ પ્રહાર કરે છે, વરઅપ્સરાએ ત્યાં આવે છે, મહાયુદ્ધમાં આદરવાળા શૂરવીરે દેખાઈ રહ્યા છે, અત્યંત કાય જેમાંથી નાશી જાય છે. આ પ્રકારનું યુદ્ધ બને સિન્ય ખેલી રહેલ છે; અને જીતવાની આશા રાખી શત્રુના પ્રાણ વિનાશ કરવામાં આસક્ત બનેલ છે, છરાએ છેદેલ સામંત રાજાના છત્રો જેમાં પડી રહ્યા છે.
તેટલામાં આ અવસરે મહાયુદ્ધના વેગે કરી ઉલ્લાસિત સર્વ અંગોથી ત્રટતા બખતરના સાંધાના બંધનવાળે, અને શસ્ત્રોએ પૂરિત શ્રેષ્ઠ રથમાં બેઠેલ, અને ઠાંસીને ભરેલ.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
તીરોએ પુરેલ ભાથુ અને ધનુષ્યવાળે, રત્નચૂડ રાજા કહેવા લાગ્યું કે-અરેરે પદારાની રતિમાં પ્રિય! દઢ સુભટને મદ વહન કરનારા વિદ્યાધરમાં અધમ ! હે મદનકેશરી ! આ નિરપરાધીજનોના વિનાશ કરે એ શું? સ્વયં મારા સામે આવ, આગળ રહે યથેચ્છાએ પ્રહાર કર, જમ્બર સુભટપણું તારૂં પ્રકાશ કર, આ મારા બાણને વરસાદ વરસે છે, પરદારા હરણે કરી મેળવેલ પાપ પંકથી તને સર્વ અંગે સર્પ ડખેલ છે, એમ કહેતો હરણના ટેળાને ઉત્તમ કેશરીસિંહના બચ્ચાની જેમ, અને શિયાલના ટેળાને મદહુતિની જેમ, શત્રુન્યનો સંહાર કરતે મદનકેશરીની હમે દેડ, મદનકેશરી પણ તે સાંભળીને અને તેને આવતે જોઈને પ્રલયકાલમાં કેપિત બનેલ યમરાજાની પેઠે ઘી સિંચેલ બળતા અગ્નિની પેઠે, સમુદ્રના લેણાને અંતે ઉછળેલ કાલકુદની પેઠે, ભ્રકુટીને ચડાવાએ કરી ભયંકર કપાળવાળો મદનકેશરી “અરેરે દ્વરાચાર ! ભૂમિચરોમાં અધમ ! તને કાળના ફસાએ ખેંચેલ લાગે છે, અને કૂરચાએ જે. લાગે છે, યાવત્ શિયાળ સરીખે તે કેશરીસિંહને હંફાવી નહિ શકે; થઈ જા તૈયાર, સત્યપાડ વચન આપે પ્રગટ કરેલ સુભટપણું, એમ બોલતો રથમાં બેસી રત્નચૂડની સામે આવ્ય, તેવારપછી રવિકીરણના તેજને ભાંગી નાંખનાર વરસાદ ત્રતુના મેઘ પેઠે તીર્ણ નિરંતર બાણના વરસાદને વર્ષાવતા બંને જણા કુદ્યા, તેઓનું યુદ્ધ સુરનરના ચિત્તને ચમત્કાર કરવાવાળું, કાયરથી નહિ જોઈ શકાય તેવું, દેવતાઈ શસ્ત્રો જેમાં છૂટી રહ્યાં છે અને સુરઅસુર સિદ્ધ પુરૂષે ખુશ થયેલ છે તેવું જાણ્યું, ક્ષણવારમાં કુશલતાએ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ
૧૫૭ રયણચૂડે તેનું છત્ર પાયું, અને ધનુષ્ય છરાએ તેડયું, તેથી ખુબ ગુસ્સે થઈ દાંતે કરી હઠ કચડી મદનકેશરીએ ઉલડ સરખી તેજે પ્રજવલતી જેણીને ફેલાવો રોકી શકાય નહિ તેવી મોટી શકિત કુમારના વિનાશ માટે મૂકી; રત્નચૂડે અધે રસ્તે જ પોતાના શકિત શસ્ત્રથી તેને તેડી નાંખી, અને કેપવાળા બની રત્નચૂડે મદનકેશરો વિનાશ માટે ફુરાયમાની લકીરણવાળી આકાશમાર્ગને ભયંકર બનાવતી મોટી ભલી મૂકી, તેણી તેની છાતી ભેદીને હૃદય સ્થાને પહોંચી, પ્રહારથી બેબાકુળ બનેલે ભૂમિ ઉપર પડ અને મરણ પામ્યો, તેથી ભાટચારણોએ રત્નચૂડને જય પિકાર્યો, દેવદાનવોએ પુષ્પની વૃષ્ટિ કરી, તેવાર પછી યુદ્ધ ભૂમિ શોધીને રત્નચૂડ રતિવિલાસ નગરમાં ગયો. ત્યાં વિરહથી કૃશ શરીરવાળી તિલકસુંદરી જોવામાં
આવી. તેણીએ રાજાને દેખે, તેથી રચૂડને તિલ- સુરપતિના સુખને પામ્યા હાયની ક સુંદરીને એવા અથવા પરમપદને પામ્યા હોય સમાગમ તેવા આણંદના આંસુઓથી યુકત
પરસ્પરને જોતાં અને પરમાનંદને અનુભવતા કેટલેક વખત સુધી બન્યા; કેમકે કહ્યું છે કેવલભજનને દેખે છતે હૃદય હસે છે, શરીર ઉલસે છે, અને નેત્રે સનેહાળ બને છે, અને કાંઈક અપૂર્વ સુખ થાય છે?” અનુક્રમે મદનકેશરીના પુત્ર નરશ્રીને રાજ્ય ઉપર સ્થાપી અને તિલકસુંદરીને લઈને રણચૂડ રાજા રથનેપુર ચક્રવાલ ગયો. ત્યાં જઈ વધામણાં કર્યા અને એકાંતમાં તિલકસુંદરીને રાજાએ પૂછયું, કેવી રીતે તારું અપહરણ કર્યું? કેવી રીતે
ફિશ શરીર નગરમાં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને કેવા વિદે ત્યાં રહી ? તિલકસુંદરીએ કહ્યું કે હે આર્યપુત્ર તમે ઘુવડ પછવાડે ગયા, કેમ નાથને આવતાં વાર લાગી; આમ જ્યાં હું ચિંતવતી હતી, એટલામાં વિદ્યાધરે મને આકાશમાર્ગે ઉપાડી, તેથી હે આર્યપુત્ર! મારું રક્ષણકરો! રક્ષણ કરે! એમ બૂમાડા પાડવા લાગી, પણ તે વિદ્યાધર રતિવિલાસનગર મને ઉપાડી ગયે, અને મદનકેશરીને સેંપી. તેણે એકાંતમાં મને કહ્યું કે હે સુંદરી, આ વિદ્યાધરની રાજ્યલક્ષ્મી તારી છે, અને હું પણ પરિવાર સહિત તારો આજ્ઞાકારી છું, માટે તે ખેદ ન કર. અને મારી સાથે તમામ મને રથને પૂરણ કરનાર ઉદાર વિષયસુખને અનુભવ. મેં પણ વિચાર કર્યો કે-મારા ઉપર આને દઢ અનુરાગ છે; માટે તેને બંધ પમાડે દુબકર છે. માટે હાલ ઉત્તર આપી કાળ વિલંબ કરે; એમ ધારી ને કહ્યું કે-હે મહારાજ, બંધુના વિયેગવાળી મારે તમને છેડી કોઈ અન્યગતિ નથી, પરંતુ મારા કુલધરમાં વસતી મેં વરને માટે ગોરીની આરાધના શરૂ કરી તેમાં નિયમ કર્યો કે–વર પામીને પણ છ માસ પુરૂષનો સંગ ન કરે, એટલે બ્રહ્મચર્ય પાળવું, તે તેટલા કાળસુધી તમે વાટ જુએ, તે પછી બધા સારાવાના થશે. અનુરાગે કરી મેહી મદનકેશરીએ તે કબુલ કર્ય, વિનોદને માટે અંતે ઉરની એક વૃદ્ધ ડોશી મારી પાસે રાખી, તેણીએ નેહપૂર્વક મને કહ્યું કે-હે પુત્રિ ચિત્રગતિકંચુકી કાર્યના વશે તારાનગરમાં આવ્યું હતું, મનુષ્યદ્વારા
તિષરાશિ નિમિત્તિયાનો આદેશ તારા વિષેનો તેણે સાંભ, આવીને તે વાત રાજાને જણાવી; તેણે તારી માગણી કરી, પરંતુ તારા પિતાએ તને આપી નહિ, તેથી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
મદનકેશરીએ અનુરાગથી તારૂ અપહૅરણ કરાવ્યું, પણ અડધેરસ્તે તાપસે તને છેડાવી ફરી પણ કાલાંતરે ચિત્રગ તિપાસે તારૂં અપહરણ કરાવેલ છે; તેથી તું મદનકેશરીને ભોર સ્વીકાર, એના પસાયે તને બધુ' વાંછિત કાર્ય થશે, મેં પણ તે વૃદ્ધાને કહ્યું કે-ડે માતા જેમ તમે ફરમાવશે તેમ લક્ષ રખાશે, તેથી મધુર મધુર વચનાએ મને ખુશ રખાતી, અને આટલેા કાલ કાઢયેા.
હવે એક દીવસે મને વિચાર આવ્યા કે કયાં આ પુત્ર હશે ? અને કયારે તેમને દેખીશું, અને કેવી રીતે શીલનું રક્ષણ કરીશ ? આમ ચિ ંતાતુર અનેલ મારા પાસે જવલન પ્રભદેવ આવ્યા. તેમને દેખીને હું ખુશ થઇ, અને હૈ પિતા ! પધારી કુશલખેમ છેને ? મારા ઉપર અત્યંત પ્રેમાળ એવા તમે મને કેમ વિસારી મૂકી? એમ કહી અવ્યકતસ્વરે હુ રવા લાગી, દેવે પણ કહ્યું કે-હે સુતનુ! તું રૂદન ન કર, પૂર્વે કરેલ અશુભકર્મનુ આ તને ફળ છે, તે કમ અવશ્ય લેગવવું પડે છે, કેમકે કહ્યુ છે કે-ક્રોધી થયેલ સર્પ પાસેથી કે દુષ્ટ હાથીથી બુદ્ધિમાન પુરુષો નાશી જઇ શકે છે, પણ શુભાશુભ કર્મોથી નાશી શકતા નથી, દેશાન્તર જાએ વગડામાં પેસી જાઓ કે સમુદ્રને તરી જાએ તાપણુ પૂર્વ ઉપાર્જન કરેલ કર્મરૂપી વરીથી છૂટી શકાતું નથી, જેણે પૂર્વે અશુભ કર્મ કરેલ હાય તેનુ સુરવિદ્યાધર સિદ્ધપુરુષા અને મણિરત્ન મંત્રતંત્રો રક્ષણ કરી શકતા નથી.” તેથી હે મહાભાગ્યશાલિની ! તારે મનમાં સંતાપ ન કરવા હવે થોડી આપદા ખાકી રહી છે, નહિંતર તેા મારૂ આવવું અનત નહિ. તેથી તારા પતિ ઉપર કુશલક્ષેમના પુત્ર તુ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
લખ; જેથી તેને હું પહોંચાડી દઉં, તેથી બહુ રાજી થઈને મેં પત્ર આપના ઉપર લખે તે દેવે આપને પહોંચાડ્યો, અને ક્ષણવારમાં ઉત્તર લઈ દેવ આવી પહોંચી કહેવા લાગ્યા કે–હે સુતનુ! તારે પ્રિયતમ વૈતાઢયની દક્ષિણશ્રેણીમાં રથને પુરચકવાલપુરમાં મહાવિદ્યાધરના રાજા બન્યા છે, મેં ત્યાં જઈ અદષ્ટપણે તારો પત્ર નાંખે તેણે તે પત્ર વાંચે, અને પરમહર્ષને પામ્યા અને પ્રત્યુત્તર લખે, રાજલોકને આશ્ચર્ય પમાડવાને માટે ચિત્રમરના બહાને તે પત્ર લઈ અહીં આવેલ છું. તેથી તું ખેદ કરીશ નહિ. થોડા વખતમાં જ તારે પતિ પોતાના પુરુષાર્થ કરી તેને છોડાવશે એમ કહી દેત્ર અદશ્ય થયા, અને હું પણ થોડી શાંતિવાળી બની અને કેટલાક દિવસો પસાર કર્યા યાવત વાદળા વિનાની વૃષ્ટિની જેમ અને ઓચિંતા મહાનિધાન મળે તેમ પુણ્યના પ્રભાવે તમે મળ્યા, હે સ્વામિનાથ ! તમે તમારો વૃતાંત કહે એમ માગણું કરવાથી રત્નચૂડે પિતાને સર્વ વૃત્તાંત તિલકસુંદરીને કીધે, અને સુરાનંદા પ્રમુખ પોતાની ભાર્યાએ તેણીને દેખાડી, તેથી તે ચારે જણી બહુ હર્ષને પામી અને તિલકસુંદરીને પટ્ટરાણી પદ આપ્યું, હવે રત્નચૂડ રાજા તેણુઓને તત્વજ્ઞાન આપવા લાગ્યા.
દેવ ગુરૂ અને ધર્મ આ ત્રણ તત્વ ભવસમુદ્રથી જીવને તારનાર છે, તેથી રૂડી પ્રકારે પરીક્ષા કરી તે ત્રણે તને
સુખકાંક્ષી છાએ ગ્રહણ કરવા ધર્મ ત્વને ઉપદેશ જોઈએ. તેમાં સર્વજ્ઞ તે દેવ કહે સર્વે જૈન ધર્મ વાય, જેને દેવદાન પૂજે છે અને
સ્વીકાર્યો અજ્ઞાન વિગેરે અઢાર દેએ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
રહિત છે, અને ગુરૂ સજ્ઞાની બ્રહ્મચારી તમામ પરિગ્રહ કરી રહિત તમામ પાપ વ્યાપાર જેણે છેડેલા છે અને શુદ્ધ ધર્મને ઉપદેશ આપી રહેલ હોય તે ગુરૂ મનાય, મહાપરિગ્રહ અને આરંભ કરનારા જીવહિંસા કરનારા ઈદ્રિયોને નહિ જીતનારા ગુરૂ બની શકતા નથી, કેમકે તેઓ પિતાનું તથા પરનું રક્ષણ કરી શકતા નથી, અને ધર્મ પણ તે જ મનાય કે –જેમાં જીવોની મન વચન કાયાથી હિંસા થતી ન હોય, અને ચિત્તને જેમાં સંવર હાય, ઈત્યાદિક ત દેખાડવાએ કરી અને સુરપ્રભ મુનિશ્વરને વૃત્તાંત કહેવાએ કરી પાંચે પણ રાણ એને મતિવર્ધન મંત્રીને, અને કુસુમમાલા પ્રમુખ જનને, નિંદ્ર ધર્મમાં સ્થાપન કર્યો. આ પ્રમાણે પરમાનંદ રસ ને અનુભવતા તેઓના કેટલાક દીવસો ગયા. હવે એક દીવસે રત્ન ચૂડ રાજા સાથે ઝરુખામાં બેસી કિડા કરતી તિલકસુંદરાએ નજીકના ઘરમાં નવી પ્રસૂતિવાળી ગાય પોતાના બચ્ચા તરફ દોડતી અને તેને વારંવાર ચાટતી જોઈ, અને કઈ શ્રમણ બ્રાહ્મણ ભીખારૂ વિગેરે કોઈ ત્યાં આવે છે, તે પિતાના બચ્ચાના હરણના ભયથી તેના ઉપર ગુસસે થતી મહા ઘોંઘાટ કરીને બેઠું ઉંચું કરી મારવાને દેડે છે. આવી ગાય દેખીને તિલકસુંદરીને પોતાના માતાપિતાનું વાત્સલ્ય યાદ આવવાથી ખેદ થયો, અને કહ્યું કે-હે આર્યપુત્ર! દેખે, પશુને પણ પોતાના બચ્ચા ઉપર કે સ્નેહ છે? તે મનુષ્યોને નેહ અત્યંત દઢ હોય તેમાં નવાઈ શી? તેથી મારા સમાચારને નહિ જાણનાર મારા માતાપિતા કેવી અવસ્થાને પામ્યા હશે? તે હું જાણતી નથી, માટે તેઓના દર્શન માટે ચાલો આપણે જઈએ; કુમારે પણ ૧૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ્યું કે હે પ્રિયે! તે બહુ સારું કહ્યું, કેમકે માતાપિતાને અને ધર્મગુરૂને બદલે વાળી શકાતું નથી, તેથી ચાલે આપણે જલ્દી જઈએ, એમ બોલી મંત્રી મતિવર્ધનને રાજ્ય કારભાર સોંપીને તેની અનુમતિ લઈ શુભ દિવસે વિમાન વિમુવીને પાંચે રાણીઓ સાથે અને સુવદન પવન વેગે કરી યુક્ત આકાશ માર્ગે મને હર પર્વત વૃક્ષ નદી અને સરોવરવાળી પૃથ્વીને દેખતે નંદિપુર નગર પહોંચે.
અનેક વૃક્ષાએ કરી ગહન એવા કિસૂટકેસર બગીચામાં ઉતર્યો. “તમે અહીં જ રહે, હું નગરમાં જઈ આવું
છું” એમ કહી નિમિત્તિયાને વેષ નંદિપુરમાં તિલક શું કરી રચૂડે સુવર્ણના પાઠાવાળી દરીના માતાપિતાને અને રત્નની દેરડીવાળી પાંચવ જૈન ધર્મની પ્રાપ્તિ. રેશમી વચ્ચે કરી વીંટાળેલી પોથી
સુવર્ણની દેરીએ કરી ખભે લટકાવી અને પગમાં સુવર્ણની પાદુકા પહેરી પવનગતિ વિદ્યાધર સહિત આશ્ચર્ય પામેલા નગરજનોને જેતે રત્નચૂડ કુમાર રાજાને આશ્ચર્ય પમાડવા માટે રાજકુલદ્વાર પહે. તેને તેવા પ્રકારને દેખી દ્વારપાળીઆએ રાજાને નિવેદન કર્યું. રાજાએ આશ્ચર્ય પામીને રાજ સભામાં બેલા, અને આસન ઉપર બેસાડ, સંપદાએ કોઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાની લાગે છે, એમ ધારી રાજાએ તેના જ્ઞાનથી તિલકસુંદરીના સમાચાર જાણવા માટે પૂછયું કે-હે જ્ઞાનનિધિ! ઉદ્યાનમાં કિડા કરતી મારી પુત્રીને કેઈ ઉઠાવી ગયેલ છે, સર્વત્ર તપાસ કરી પણ મળી નથી, અરે તેણે કઈ અવસ્થાને પામી હશે? ઈત્યાદિક મહાશકવાળા અમે છીએ, તેથી તમે તમારા જ્ઞાનથી તે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩ સમાચાર કહે, કુમારે કહ્યું કે તમે પ્રશ્ન મૂકે, પ્રશ્ન લગ્ન જોઈને હું કહું, રાજાએ છડીદાર પાસે પ્રશ્ન મૂકાવ્ય, કુમારે બોટી ગણતરી કરીને કહ્યું કે-તમારી પુત્રીને સુવેલગિરિ નિવાસી મદનકેશરી વિદ્યાધર રાજાએ હરણ કરાવેલી, પણ અડધે રસ્તે તાપસે પોતાની વિદ્યાથી મૂકાવી, અને રાજપુત્ર રત્નચૂડ સાથે તે પરણેલી છે. ફરી પણ મદનકેશરી એક વિદ્યાધર પાસે હરણ કરાવી પોતાના નગરમાં લઈ ગયે, અને રત્નચૂડ બીજી ચાર રાજપુત્રીઓને પર, અને વૈતાઢય પર્વતમાં વિદ્યાધરને રાજા થયા, અને યુદ્ધમાં મદનકેશરીને જીતીને અખંડ શીલવાળી તિલકસુંદરીને લાવેલ છે, હમણાં વળી હોરાના બલથી જણાય છે કે–આજ નગરના કિંસુયકેસર ઉદ્યાનમાં પિતાની ભાર્થીઓ સાથે તે આવેલ છે.
આ સાંભળીને રાજા શાકને દેશવટે દઈ હૃદયમાં ઉલ્લાસવાળે બળે, અને શરીરમાં હર્ષ માટે નહાય તેમ રોમાંચના બહાને હાર કહાડતે હોય તેમ બન્ય, અને લાંબાકાળથી પુત્રીના વિયેાગ રુપી અગ્નિથી મળેલ હૃદયને આણંદના આંસુઓએ જાણે સિંચતે હાય તેમ બની કહેવા લાગે કે-અહે નિમિત્તિ આને અતિશય કે આશ્ચર્યકારી છે? નિમિતિયાને લાખ સોનામહોરનું ઈનામ આપી એકદમ સભામાંથી ઊઠ. કુમાર પણ નિમિત્તથી પ્રાપ્ત થયેલ ધન લેવા ના પાડી, રાજસભાથી ચાલતો થયે; અને બહાર બગીચામાં જઈ સ્વસ્થ બની રહ્યો. કાંઈક હાસ્ય કરીને તિલકસુંદરી અને પવનગતિને બનેલ વાર્તા કહી, તેઓ પણ બહુ આનંદિત બન્યા. હવે રાજા પણ અતિ હર્ષ કરી ઉદ્યાનમાં આવ્યું, આનંદ સહિત વિનયપૂર્વક પ્રણામ કરીને
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચૂડે નેહાળ સત્કાર કર્યો, રાજાએ રત્નડ અને તિલક સુંદરીને જોયા, અને આનંદથી રાજાનું હૃદય છલોછલ ભરાઈ ગયું, વચન ગદગદ સ્વરવાળું બન્યું, રોકી રાખ્યા છતાં હૃદયમાં બંધાએલી શાકની ગાંઠને ભેદવા માટે જ હોય તેમ રાજાને ગાઢ રેવાને શબ્દ નીકળ્યો, અને લાંબા કાળ સુધી વારંવાર તિલકસુંદરીને ભેટી, અને તેણી પણ તેના ચરણ કમળમાં પડી, અને શક ગાંઠ ગાળવાને માટે દઢ રેઈ, રત્નચૂડે તે બનેને છાના રાખ્યા, અને રત્નચૂડની બીજી ભાર્થીઓએ રાજાને નમસ્કાર કર્યો, કુમારના અને અતિશય અને રિદ્ધિસમૃદ્ધિને દેખીને રાજા બહુ આશ્ચર્ય પામે, અને ચિંતવવા લાગ્યો કે-અહે પ્રજ્ઞપ્તિ ભગવતીનું કેવું પ્રેમાળપણું છે? કે–સકલ પુરુષમાં પ્રધાન એ નર મારી પુત્રીને આવે, અથવા પ્રજાપતિએ કેવું સુંદર જોડકું બનાવ્યું? ઇત્યાદિક ભાવનાવાળા રાજાએ મહાન આડંબર કરી રત્નસૂડને શ્રેષ્ઠ હસ્તિ ઉપર બેસાર્યો, અને દ્રવ્યને વરસાદ વરસાવતો ત્રિક વિગેરે માર્ગોમાં ફેરવીને પોતાના ભવનમાં રચૂડને પ્રવેશ મહેચ્છવ કરાવ્યું, અને મહાન વધામણું કર્યું. ભાર્યા સહિત રત્નચૂડકુમાર જયસુંદરી રાણીને પ્રણામ કર્યા અને તેણુએ તિલક સુંદરીને ભેટી અને અતીવ હર્ષવાળી તે બની કે-તે હર્ષ ગ્રંથકર્તા કહે છે કે અમારાથી કહી શકાય નહિ, અથવા જાણી શકાય નહિ, કેમકે તે હર્ષ અતિશય જ્ઞાનીઓ જાણી શકે, અને રાજાએ રત્નચૂડની આગતાસ્વાગતા કરી તિલકસુંદરીને પૂછ્યું કે હે પુત્રી વિદ્યારે તારું હરણ કર્યું તેમાં શું શું દુખ વેઠવું પડયું? અને કેવી રીતે તું કુમારને મળી?, તિલક સુંદરીએ પિતાને
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫ સઘળે વૃત્તાંત વિસ્તારથી રાજાને કહ્યો, રાજાએ કહ્યું કેહે પુત્રી ! નિમિત્તિઓએ પણ આવું જ ઠેઠ ઉદ્યાનમાં રહ્યો છે, ત્યાંસુધીનું બધું કીધેલ હતું, અહે તે નિમિત્તિયાનું સત્ય વચન પડયું, એમ કહી નિમિત્તિયે રાજસભામાં આવ્યું વિગેરે વાત કરી, તિલકસુંદરીએ કહ્યું કે–હે તાત! તે નિમિત્તિ આ આર્યપુત્ર બન્યા હતા, વૈકિયલબ્ધિઓ આ તમારા જમાઈ અનેક પ્રકારના રૂપે બનાવી જગતને આશ્ચર્ય પમાડે છેએમ કહી કુમારનું ચરિત્ર કીધું. રાજા બહુજ આશ્ચર્ય પામ્યો. આ પ્રકારે પ્રમોદથી કેટલાક દીવસે ત્યાં રહીને રાજાને જૈન ધર્મને બેધ પમાડા. હવે તેની રજા માગી આકાશમાગે ઉપડી ગજપુર નગર રત્રચૂડ ગયા.
ત્યાં ઉદ્યાનમાં વિમાન ઉત, આ શું દેવવિમાન સરિખું દેખાય છે? આમ તfણા કરતે ઘણે લેકસમુદાય
કૌતુકથી ત્યાં આવી ચડે. વિમાગજપુરમાં જવું નની બારીમાં રહેલ કુમારને માતાપિતાનું મિલન દેખીને અરે આ તે રત્નચૂડ ઓચ્છવ પ્રવર્તન કુમારનું છે એમ ઓળખીને મોટા
હર્ષથી ચપલ બની વેગે કરી હું પહેલો પહોંચું એમ હરિફાઈ કરી કમલસેન રાજા પાસે ગયે, અને કહ્યું કે–હે રાજન! અમે આપને વધામણી આપીએ છીએ કે-રત્નચૂડકુમાર પ્રજાના પુણ્ય ઉદ્યાનમાં આવેલ છે. આ વાત સાંભળીને અતિ આનંદ પામી રાજાને ઉછળતા હૃદયે શરીરમાં રેમરાજી ખડી થઈ. શરીર કંપવા લાગ્યું, ગતિની ખલના થઈ, વાણું ગદગદ થઈ ગઈ, અને
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
ચપળ નેત્રવાળા રાજાએ કાઈને હાર કાઈને માજુમ ધ કોઇને કડા અને કાઇને કુંડલે અને કોઈને ખેસ અને કાઇને મુકુટ અને કાઇને વસ્રો અને કાઈને ધન-ધાડા-ગાય અને ભેંસે ઇનામમાં આપીને, તેજ ક્ષણે કુમારની સમીપે નગરના સમગ્ર પ્રજાજન સાથે જવા નીકળ્યા. કુમારે અને તેની સીઆએ રાજાને હ વડે પ્રણામ કર્યા, રાન્તએ પણ અતિ સ્નેહે કરી મારા શરીરમાં કુમારને પેસાડુ એવી રીતે ગાઢ કુમારને આલિંગન કર્યું, અને મંત્રી સામતશ્રેણી અને સાવાડા પણ લેટચા સજનને પરમ આનંદ થયો. “ કાઇક નાચે છે, કુદે છે, કાઈ અન્યઅન્ય હસવા લાગી ગયા છે, કાઇક અતિ હરખે મહિતલમાં આળેટે છે. કેટલીક સ્ત્રીઓને હ ના આંસુ આવેલ છે. કોઈક સતીએ મનહર વિલાસ કરે છે; કે-જાણે સ્વર્ગમાં પહોંચી ગઈ હાય; સર્વ પુરજનના અંગે હુ માતેા નથી, અને તેજ ક્ષણે તીય `ચા પણ હર્ષ પામ્યા છે ” આ પ્રકારે અત્યંત પ્રમાદવડે અને મહાવિભૂતિએ કરી કુમારે નગરમાં પ્રવેશ કર્યો. સમય વિનાના મહામહાત્સવ નગરમાં થયા. કુમારે તથા તેની ભાર્યાઓએ પગમાં પડવાથી રત્નમાલા રાણી પણ બહુજ આનંદને પામી, મહાદાન આપ્યાં તમામ પ્રજાજનાએ અને મહાજનાએ સન્માન કર્યું. જિનમદિશમાં ઓચ્છવા કર્યા. અને શ્રમણ સંઘનું પૂજન કર્યું, સર્વ ઠેકાણે અહિંસા પ્રવર્તાવી, અને ચિંતામણિના પ્રભાવે લેાકોને રાગ રહિત બનાવ્યા. આ પ્રકારે બહુજ હર્ષ વડે રત્નચૂડે કેટલાક દીવસ વ્યતીત કર્યો.
અને પેાતાના સઘળા વૃત્તાંત વિસ્તારથી કહીને માતા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
પિતાને જૈનધર્મની પ્રાપ્તિ કરાવી. એક દીવસે રાજ્યની વ્યવસ્થા કરીને, માતાપિતાએ કરીયુક્ત રત્નચૂડકુમાર રથનેપુરનગર થયા. મતિવન પ્રમુખ સ નગરના વર્ગ ખુશ થયા. અત્યંત સમાધિએ કેટલેાક કાળ આનંદથી પસાર કર્યો. હવે એક અવસરે માતા–પિતા સ્ત્રીઓ તથા પ્રધાન પરિવારે કરી સહિત વૈતાઢય વિગેરેમાં રહેલા શાશ્વતચૈત્યાની યાત્રા કરી, અમૂલ્ય દેવતાઈ વસ્ત્રો અને આભરણાએ કરી ભૂષિત બની સુગંધી વિલેપન અને માળાઓ કરી વ્યાસ રત્નચૂડ મેરૂપર્વત ઉપર ગયા.
તે મેરૂપવત કેવા છે ? તે બતાવે છે, કે જેમાં, શાશ્વતજિનના ચૈત્યાને સુર અસુરદેવાએ નમસ્કાર કર્યો છે. એકસાને આઠે જિનપ્રતિમા પન્ના, જવેરાત શૈાભિત છે, અને ચાર વનામાં સેાળ જિન પ્રતિમા છે, અને ચૂલિકાના મસ્તકે ખીજી પણ જિનમાં આ રહેલી છે અને જેમાં જિનજન્મ મહાત્સવ કરવા પીઠ રચેલ છે, તેથી તે મેરૂપ ત તીર્થોત્તમ છે. તેમાં રહેલ પડકવનના જિનચૈત્યમાં મંદાર પારિજાત પ્રમુખ ફુલાની માળાઓએ કરી, અને કેશર હરિચંદન પ્રમુખ વિલેપને કરી, કાલાગુરૂ કુંદરરુ પ્રમુખ ધૂપે કરી કપુર તગરપ્રમુખ ગધે કરી, કુદનાસરીખા ઉજ્વલ અખંડ અક્ષતાએ કરી, અમૃતસરીખા કલ્પવૃક્ષેાના કળાએ કરી, શ્રેષ્ઠ એવા દેવદુષ્ય વસ્ત્રોએ કરી, અમૂલ્ય આભૂષણેાએ કરી, સુગ ંધિ તેલે પૂરેલા દીવાઓએ
માતાયિતાને જેન ધનું પમાડવું રથનેપુર ગમન... તીર્થ યાત્રા કરણુ
મેરૂનુ સ્વરુપ અને પૂજન
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી, શ્રેષ્ઠ તીર્થના જળ ભરેલા કલશોએ કરી, વલાએ કરી, નાસિકા અને મુખને બાંધીને, અત્યંત ભક્તિ રસવાળા રત્નચૂડ રાજાએ જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓ પુજીને અને આગળ શ્રેષ્ઠ મોતિઓએ કરી દર્પણ-ભદ્રાસન–વર્ધમાન-વરકલશ-મસ્યયુગલ શ્રીવત્સ–સ્વસ્તિક અને નંદાવર્ત આ આઠ મંગલો આલેખીને, હર્ષવશ ઉલ્લાસે કરી જેમાંચ ખડા થવાથી આણંદના આંસુઓથી પૂર્ણચનવાળે રત્નચૂડકુમાર “વંદનેકરી સકલ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને જેને નિવિડ કર્મમળ નાશ થાય છે” એવી સુંદર ભાવનાએ યુક્ત થયે થકો, પંચાંગ પ્રણામ પૂર્વક, જિન પ્રતિમાઓને વાંદીને કર સંપુટ ડી સ્તુતિ કરવા લાગે.
હે ત્રણ ભુવનના માલિક તમે જયવંતા વર્તે, રાગદ્વેષ મદ મેહને જિતનાર દેવ દાનવે નમસ્કાર કરાયેલ, સમુદ્રભવને તારવામાં શ્રેષ્ઠ જહાજ સમાન, તમે જયવંતા વર્તો. હે સુરગિરિ શિખરને શોભાવનાર પ્રભુ? કયાં અમે અને ક્યાં તમે ? છતાં અતિદુર્લભ તમારું દર્શન અને થયું. તે મહાઆશ્ચર્ય થયેલ છે. આજ અમારો જન્મ કૃતાર્થ થયે, આજે અમારા ભાગ્ય ફળ્યા, અને નેત્રયુગલ સફળ થયું, કે તમેને આજે દેખવામાં આવ્યા, તમારા દર્શનના વિયાગીને તે એ છવ પણું વ્યસન છે, અને તે સંપદા પણ વિપદા સમાન છે. અને તે સુખ પણ દુઃખ છે. હે ભગવન ! તમેને પાર્થના કરું છું કે-અમને ભયંકર ભવ સમુદ્રથી પાર ઉતારે. સનેહિજનની પ્રાર્થના કેઈ વખત પણ મહાન ગુરૂએ નિષ્ફર બનાવતા નથી. રાગાદિ શત્રુ સમુહે અમને બહુ વિડંબના પમાડેલ છે. માટે તમારા ચરણકમલમાં લીન બનેલા અને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
બચાવો. ઉત્તમ પુરુષો દુઃખિયાને દેખી કરૂણું કરવામાં તત્પર હોય છે. હે શ્રીષભદેવ સ્વામિ, શ્રી વર્ધમાન સ્વામિ, શ્રી વારિસેન જિનનાથ, શ્રી ચંદ્રાનન જિનેશ્વર તમારા ચરણ કમલમાં લીન એવા અમને મોક્ષ સુખ આપે. આ પ્રકારની સ્તુતિ કરીને અને પ્રણિધાન કરીને મધ્ય મંડપથી નીકળી ઉત્તર દિશા તરફના મંડપે રત્ન ચૂડ ગયા. ત્યાં ચૈત્યવંદન માટે આવેલ સુરપ્રભમુનીશ્વર દીઠા. અત્યંત હર્ષ પામીને પરિવાર સહિત રત્નચૂડ તેમની સમીપે ગયે. પંચાંગ પ્રણિપાત કરી વાંદીને વિનય પૂર્વક શરીરની સુખસાતા પછી તેમની હામે બેઠે; ધર્મલાભ આપીને મુનિવરે વાર્તાલાપ કર્યો, અને ઉચિત ઉપદેશ આપવા માંડયા.
સંસાર થકી ઉદવેગ પામેલા અને મોક્ષ સુખના અથી એવા ભવ્ય પ્રાણિઓનું આ કૃત્ય છે કે સામર્થ્ય છતે સિદ્ધ
ચિત્યનું વંદન કરવું, કહ્યું છે કેસુરપ્રભ મુનિશ્વરને સંસારને દૂર કરનાર ૧૭૦ વૈતાઉપદેશ દ્રય પર્વતોમાં, ૧૬ વક્ષસ્કાર પર્વ
તેમાં, રૂચકમાનુષેત્તર કુંડલ અને ઇષકાર પર્વતેમાં ૧૬, કુરુમાં ૧૦, કુલાચલ પર્વતમાં ૩૦, નંદીશ્વરમાં પર, અને અન્ય શાશ્વત ચિત્યે પાંચે મેરૂમાં ૮૫ને જે વાંદે છે, તેઓ પાપને પખાળીને માલમાં ગયા થકા આણંદમાં રહે છે, અને આ પણ અતિ શોભનીક છે કે-- માતાપિતાને કેવલિ કથિત ધર્મમાં જેકે, કેમકે જેને બદલે વાળી શકાતા નથી તેવા માતાપિતા છે, તેઓને બદલે વાળવાને ઉપાય ધર્મમાર્ગમાં જોડાવું તે છે બીજે નથી. ઠાણુગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે- દરેક દિવસે કે પુરુષ શત પાક
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા સહસ્ત્રપાક તેલે કરી માતાપિતાને શરીરે ચોળીને હાડમાંસ અને રામને તેવા પ્રકારની સુખ આપનારી રીતી એ મસલી સુગંધી ચૂરણે કરી તે તેલને બહાર કાઢી ઉણપાણી સુગંધી પાણી અને શીતલ પાણીએ ન્હવરાવે, અને વસ્ત્ર આભરણ માળા અને દેશના અલંકારેએ શોભાવે, અને
અઢાર શાક સહિત મનેઝ ભેજન જમાડે, અને જાવ જીવ પિતાના બરડા ઉપર બેસાડી વહન કરે, તે પણ તેમના ઉપકારને બદલે વાળી શકે નહિ. પણ જે કેવલિ પ્રરુપિત ધર્મને કેઈપણ પ્રકારે પમાડે તે તેમના ઉપકારનો બદલે વાળી શકે. કેમકે ધર્મમાં જોડનાર અનંત જન્મ જરા મરણ રેગ શોક દારિદ્ર વિગેરે દુઃખથી માતાપિતાને મૂકાવ્યા, અને નિરાબાધ અનંત શાશ્વત મોક્ષસુખમાં જોડી આપ્યા; કેમકે કહ્યું છે કે
સુખનું સાધન ધર્મ છે, અને દુનું પરમ ઔષધ છે, આપત્તિને દૂર કરનાર છે, અને સ્વર્ગ મોક્ષને સાધક ધર્મ છે, દુર્ગતિના બારણાનું ભુંગળું છે, મૃત્યુ પી હાથ ને મારવામાં કેશરીસિંહ સમાન છે, ઘેર ઉપસર્ગ હઠાવવામાં મંત્ર સમાન છે, અને જગતમાં ધર્મ તે ચિંતામણિ રત્ન છે. કુલપ–સોભાગ્ય ધન ધાન્ય બલ વિજ્ઞાન આરોગ્ય અને ચિરજિવતર ધર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. માટે સર્વ આદરથી જિન ધર્મ સ્વીકાર, કેમકે જ્ઞાની પુરુષે કહેલ છે કે-- ચાલકપાસા વિગેરે દશ દ્રષ્ટાતે અત્યંત દુર્લભ મનુષ્યપણું પામીને છએ જેનધર્મમાં સતત ઉદ્યમ કર, તે ધર્મના દાન શીલ નિર્મળ તપ અને તત્વભાવના આ ચાર પ્રકાર છે, જે સકલ સુખનું નિધાન છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવરણ
૧૭ તેમાં દાનના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે, જ્ઞાનદાન-અભયદાન-ઉપગ્રહદાન–અનુકંપાદાન–અને ઉચિતદાન, હવે દરેકના
ફળ બતાવેલ છે, જે જ્ઞાનદાન આપે ચારે પ્રકારે ધર્મનું છે, તેણે સકલ સુખને આપેલ છે,
કેમકે અજ્ઞાન અંધ જીવ સુખને
| ભાગી હોતો નથી, કહેવત છે કેજ્ઞાન વિજ્ઞાને કરી રહિત પુરુષ જાત્યંધ બહેરા મુંગા સરિખ હાઈ પશુ સમાન છે; જે સૂત્ર અર્થ અને તદુભયને કહે છે અને જેનાગમને જે લખાવે છે, જ્ઞાન સામગ્રી જે આપી રહ્યો છે, તે જ્ઞાનદાતા જૈન શાસનમાં બતાવેલ છે. હવે બીજું અભયદાન તેને કહેવાય કે–સર્વ જીને મન, વચન અને કાયાથી પીડા ન કરવી, દીર્ઘ આયુષ્ય, શ્રેષ્ટ આકૃતિ, રોગ રહિત શરીર, લોકની વલ્લભતા અને લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ અને જશનો ફેલાવો તે અભયદાનના ફળો છે. હવે ત્રીજું ચર
પગ્રહ દાન, તે અશન પાન વસ્ત્ર પાત્ર એષધ ષડ અને શય્યા સંથાર વિગેરે ચારિત્રની પુષ્ટિ કરનારે ચીજ આપવામાં આવે તે ગણાય છે, અને તેના ફળે ઉત્તમ કુલમાં જન્મ-દિવ્ય-મનહર ભેગ-સૌભાગ્ય બલ–અને લાંબું આયુષ્ય-શાસ્ત્રોમાં બતાવ્યાં છે. તેમજ સુંદર દેવ મનુષ્યની રિદ્ધિ અને નિર્મળ કીતિ સુધર્મની પ્રાપ્તિ અને શાશ્વત સુખ જે મોક્ષ, તેની પ્રાપ્તિ આ દાનથી મળે છે. તે ઘટાડે છે. જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે, હવે તે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર જે શરીરની સ્વસ્થતા હોય તે બને, અને શરીરની સ્વસ્થતાને ઉપાય ભજન વિગેરે સામગ્રી છે, તેથી કરી તે સામગ્રીનું દાન પરંપરા . એ મોક્ષનું કારણ છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે શીલપણુ નિર્મલ તેજ છે, વિશાલ જશને કરનાર છે, તમામ દુઃખનું વારણ કરનાર છે, અને સ્વર્ગ મોક્ષનું
- સાધક છે, દેવ દાન પણ શીલશીલધર્મનું વિવરણ વત પુરુષના દાસ બને છે, ઉપદ્ર
તેનાથી દૂર રહે છે, અને ગુણ સંપદા પ્રગટ થાય છે, તે શીલધર્મ સર્વ અને દેશભેદે બે પ્રકારે છે, તેમાં સૂક્ષમ બાદર છવાની હિંસા, અસત્ય ભાષણ, ચોરી, કામની સેવા અને પરિગ્રહને મન વચન કાયાએ કરે કરાવવો અનુમોદ નહિ, અને નવ બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિને ધારણ કરવી પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન અને ભૂખ તરસ સત ઉષ્ણ દાસ મચ્છર અવસ્ત્રપણું અરતિ સ્ત્રી વિહાર આસન શય્યા આક્રોશ વધ યાચના અલાભ રેગ તૃણ ફરસ મેલ સત્કાર બુદ્ધિ અજ્ઞાન આ બાવીશ પસિહોનું સહન કરવું, ભિક્ષા માત્રથી આજીવિકાને નિર્વાહ કરે, અઢાર હજાર શીલાંગરથને ધારણ કરે, અને સર્વ સંગને ત્યાગ કરે, તે આચાર સર્વશીલ કહેવાય છે. અને તેને સ્થૂલ બે ઈદ્રિયાદિક પ્રાણી જે નિરપરાધી હોય તેની સંકલપ વિષયક હિંસા દુવિધ ત્રિવિધાદિક ભેદે કરી વવી, તેમજ આ લેકમાં પણ બંધ વધ જિહાછેદાદિકનું કારણ જે અસત્ય ભાષણ છે તેને છેડવું, તથા આ લેકમાં પણ અનર્થનું કારણ સચિત્ત અચિત્ત વસ્તુની ચોરી, અને નહિ આપેલ પરદ્રવ્યનું ગ્રહણ કરવું તેનું વર્જન કરવું, તેમજ ઔદારિક વૈકિય ભેદવાળી પરદારનું છોડવું, અને સ્વદારાસંતેષ ધારણ કરે, તથા ધન ધાન્ય ક્ષેત્ર વસ્તુ હિરણ્ય સેનું બે પગ પગ અને ધાતુ વિગેરેની
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
સામગ્રીનું પ્રમાણુ કરવું, તે પાંચ પ્રકારે દેશશીલ કહેવાય છે. તથા તેને મદદગાર સાત પ્રકારે પણ દેશશીલ કહેવાય છે, તે આ પ્રમાણે- ઉર્ધ્વ અા અને તિરછી દિશાનુ ગમનનું પ્રમાણ કરવું, તથા મધ માંસ મદિરા માખણ અનંતકાય પ'ચુખરી બહુબીનક્રિક વસ્તુની વપરાશ છેાડવી, અથવા તેનું પ્રમાણ કરવું, તથા સ્નાન વિલેપન આભરણુ વસ્ત્ર શયન આસન પુષ્પ ત માલ હાથી ઘેાડા રથ વિગેરેના પિરાગ છેડવા, અથવા તેનું પ્રમાણુ કરવું, કઠાર હૃદયી મહુ જીવને વિનાશ કરનાર હલકા મનુષ્યાનુ અને નિ ંદનીક અનાય લેાકેાનું, અને ઉપભાગ પરિભાગની કારણભૂત ક્રિયાનું પરિમાણુ વિગેરે કરવુ તે ઉપલેગરિભાગ વ્રત કહેવાય. તેમજ જીવાને પીડનાર ફાકટ જ પ્રયેાજન વિના મન વચન અને કાયાથી જે ચેષ્ટા કરાતી હાય તેને રેકી નાંખવી તે અન દ વિરમણ વ્રત કહેવાય તેમજ સર્વ જીવ વિષયક પાપ વ્યાપારના ત્યાગ કરવા, અગર તેનું પરિમાણુ કરવુ, એટલે કાલમાન નક્કી કરી દ્વિવિધ ત્રિવિષે સમભાવ કરવા તે સામાયિક વ્રત કહેવાય, તેમજ જાવ છત્ર સુધી ગ્રહણ કરેલા નિયમાનું દરેક દિવસે સ ંક્ષેપ કરવા તે દેશાવકાશિક જાણવું, તેમજ પતિથિઓમાં આહાર શરીરસત્કાર– અબ્રહ્મ–સાવદ્ય વ્યાપારના સથા સામાયિક ઉચ્ચરોને ત્યાગ કરવા અગર દેશ થકી ત્યાગ કરવા, તે પાષધવ્રત કહેવાય. તેમજ ન્યાયાપાર્જિત અન્નપાણિ વિગેરેનો પેાતાના આત્માની અનુગ્રહ બુદ્ધિએ પરમભક્તિએ સમસ્ત શ્રમણ નિાને સવિભાગ કરવા એટલે શુદ્ધ આહાર આપવા તે અતિથિસવિભાગત્રત કહેવાય. આ અન્ને પ્રકારના આચારનું મૂળ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
સમ્યકત્વ છે, અને તે સર્વજ્ઞ ભગવતાએ બતાવેલ પદાર્થોની સહૃા કરવી, એટલે તે પદાર્થને તે રૂપે માનવા તે શ્રદ્ધા કહેવાય; તેના ઉપશમ સંવેગ વિગેરે ચિન્હો છે, અને તે કાદિ દોષોએ રહિત છે અને મૈત્રી પ્રમાદકરૂણા અને ઉપેક્ષા આ ચારભાવનાએ યુક્ત હાય છે, તેના ક્ષાયે પશ્િમક વિગેરે સેઢા છે.
તપધ'નું વિવરણુ
હવે તપ ધર્મ-એકાસણુ નીવી આયંબીલ ઉપવાસ ડ વિગેરે ખાદ્યુતપ છે, અને વિનય વૈયાવચ્ચ વિગેરે અભ્યતર તપ કહેલ છે. તે તપ કર્મ રૂપીગઢ ન વનને બાળી નાંખનાર છે. ચિંતિત વસ્તુ પમાડવામાં ચિંતામણી રત્ન સમાન છે, અને સુખનું નિધાન છે; સમગ્ર ઉપસના નાશ કરનાર છે, પણ શુદ્ધ ચિત્તવાળા જીવાને તે કાર્ય કરનાર છે, ઘણા હજારા ચુગાએ નારકી જીવ કષ્ટ સહન કરી જે કમેનિ ખપાવે તે કમતિ જ્ઞાની પ્રસન્ન ચિત્તવાળા ઘેાડી તપસ્યાએ નાશ કરી શકે છે. ભગવતી સૂત્રમાં કહેલ છે કે-શરીરે ગ્વાન અનેલા તપસ્વી જેટલું ક તપસ્યાએ ખપાવે, તેટલું કર્મ નારકીઓ હજારો વર્ષ કષ્ટ સહન કર્યા છતાં ખપાવી શકતા નથી, એકાંતરે ઉપવાસ કરવાવાળા જે કર્મોને ખપાવે છે, તે નારીકાએ હજારા વર્ષે ખપાવી શકતા નથી.
ભાવના ધર્મ બાર પ્રકારે છે તેમાં પ્રથમ અનિત્ય ભાવના ખતાવે છે જિવિત–યૌવન-રૂપ સ’પદ્મા-ઇષ્ટ સમાગમ આ તમામ અશાશ્વત છે, અને નર અમરનું સુખપણુ અનિત્ય છે. જન્મજરા મરણુ રાગ દરિદ્રતાએ
ભાવના ધમ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
કરી દુ:ખિ પ્રાણીને સંસારમાં કોઇ શરણુ નથી, આ ત્રીજી અશરણુ ભાવના; દેવપણુ ક યાગે કુતરી બને છે અને રાજા પણ રકમની જાય છે, પુત્ર ડાય તે અન્યલવમાં પિતા બને છે. અને માતા પણ ભાર્યા ખને છે, પુરૂષ હાય તે અન્યભવમાં સ્ત્રી અને છે, સંસારમાં નરકાદિક સર્વ સ્થાનમાં જીવ જાય છે. અનેક વેષનું પરાવર્તન કરતા નટ જેમ ર્ગમંડપમાં ખેલ કરે છે, તેમ આ જીવ પણ બધે ફર્યા કરે છે. આ સંસાર ભાવના કહેવાય. આ જગતમાં જિવ એકલેાજ જન્મ મરણ સુખ દુ:ખને પામે છે, અને ધનખ - વિને ભવાંતરમાં પણ એકલેજ જાય છે, આ એકત્વ ભાવના કહેવાય. ભવમાં ગમન કરનાર જીવ અન્ય છે અને ધનાદિક સંપદાપણે અન્ય છે, આ શરીર પણુ અન્ય છે, મિત્ર ખાંધવા પણ અન્ય છે આવા પરિણામ અન્યત્વ ભાવના કહેવાય, શુક્રÀાણિતથી ઉપજેલું મુત્રવિષ્ઠાથી યુક્ત ચામડી લેાહી માંસ ને હાડકા મિંજ અને શુક્ર આ સાત ધાતુથી ભરેલું અશુિચ શરીર છે, જેમાં નવ છિદ્રોએ અણુચિરસ ઝરી રહ્યો છે અને વિષ્ઠાના કાથળે છે, ફક્ત ઉપર રહેલ ચામડીથી મનેાહર છે, એવી પરિણતિ તે અશ્િચ ભાવના કહેવાય છે. સ`સારી પ્રાણીએ મનવચન કાયાના ન્યાપારે કરી અને કષાયેા કરવાએ કરી મહાન કઠિણ કમ ને ખાંધે છે, એવી જે પિતિ તે આશ્રવભાવના કહેવાય. આશ્રવાને રોકવાથી કમ ન ખંધાય, જેમ પાણી આવવાના રસ્તા ફાકવાથી તલાવ ન ભરાય, એવી શુભ પરિણતિ તે સવભાવના. પૂર્વ ઉપાર્જન કરેલા ઘાર કનિ શાંતતાયુક્ત તપ વિનાશ કરે છે, જેમ વાયુ અને સૂર્ય તાપ જલને શેાષી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ થાય છે, આ માણ પામીને
૧૭૬ લે છે, તેવી પરિણતિ તે નિર્જસભાવના, દુખે કરી ભરેલા સંસારમાં ચૌદ રાજલોકમાં રાઈ તલમાત્ર પણ તેવું સ્થાન નથી કે જ્યાં જિવ ભમ્યો ન હોય તેવી પરિણતી તે લેકભાવના મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાને કરી મૂઢ બનેલા પ્રાણુંએને આ ભવ સમુદ્રમાં જૈનધર્મ વિષયક બધિ બીજની પ્રાપ્તિ થવી ને દુર્લભ એવી પરિણતિ તે બોધિભાવના કદાગ્રહથી મેહી છે પાપના ઉદયે આ સંસારમાં શુદ્ધ ધર્મોપદેશક ગુરૂને પામી શકતા નથી એવી જે પરિણતિ તે ધર્મભાવના કહેવાય. આ પ્રકારે વિશુદ્ધ ચિત્તવાળાને ભાવના ભાવતા પાપકર્મને ક્ષય થાય છે, અને શુભ કર્મને અનુબંધ થાય છે, આ પ્રમાણે જે શુભ આશયવાલા દાનાદિક ધર્મને ફરસે છે તેઓ કલ્યાણ પામીને શાશ્વાતાસ્થાનમાં પહોંચે છે, હે રત્નચૂડ મહારાજા આ ચારે ધર્મનાં દષ્ટાંતે સાંભળ એમ સુરપ્રભુ મુનિવરે કહ્યું, ત્યારે રતનચૂડે કહ્યું કે સંભળાવે મુનીશ્વર, મારા ઉપર મહાન ઉપગાર થાય તેથી મુનિશ્વર કહેવા લાગ્યા
દાન ઉપર રાજશ્રીના પૂર્વભવનું દૃષ્ટાંત
આજ ક્ષેત્રમાં મલયપુર નગર છે. તેમાં ધનાઢય દાનપ્રિય ધનપાલ નામને શેઠીઓ છે, તેને અત્યંત વલ્લભ ઈશ્વરી ભાર્યા છે, તે ઈશ્વરી કહુકબોલી ઘર વેપારમાં મોહિત પરલોકની ચિંતા વિનાની અને કેઈને દાન આપવામાં કૃપણ છે, ઘરે ભિક્ષાઓને માટે પેઠેલ “સંન્યાસીઓએ સોમેશ્વર તમારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ” અમને કાંઈક ભેજન આપો” એમ કહે છતે ભૃકુટી ચડાવીને તેને કહે છે કે સોમેશ્વરના ઠે તમે અમોને ખાઈ જવા આવ્યા છે? ચાલ્યા જાઓ, તમારે
ધર્મના
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
માટે રાંધ્યું નથી, કાઇ સાધુ તેને ઘરે ભિક્ષા માટે આવી ધ લાભ આપે છે, તેા તેણી એલી ઉઠે છે કે-તમારા માથે ધર્મ લાભ પડશે, કેમકે જેઓ દુ:ખાથી ભાગ્યા છે, કમાણી કરવાને અસમર્થ છે, ને માથુ સુંડાવી નીકળી પડ્યા છે, હજી ભિક્ષા વેલા તે થઇ નથી. વેદ ભણનારા બ્રાહ્મણ પુત્રો આવી વેશ્રુતિ લે છે, તેા કહી છે છે કે ઝગઝગાટ ન કરી, અમારા કાન ફાડી નાંખનાર વેદાચારણે કરી ખેંચુ, બીજા ઘરાએ જાગ્યા, હજુ અહી તૈયાર નથી, તેઓ કહે છે કે અનાજનું કારમુ આપે!, નકાર ન કરાય. હે શેઠાણી ! તમારૂ ઘર માટું છે. આ સાંભળી રેશાયમાન થઇ, અરે પેટ ભરા તમેાએ મારા પગથીઆ તેાડી નાંખ્યા, એમ કહેતી સળગતું લાકડું ગ્રહણ કરીને, ખસતા માથાના વાળને ડાબા હાથે ધારણ કરતી કાંઇક ખસી ગયેલ આઢણાવાળી, અને કેશ સમૂહ પણ કાંઇક વિખરાઈ ગયેલ છે, એવી તેએાની સન્મુખ દાડે છે. તે બ્રાહ્મણુ ખટુકા અરે આતા કાઇક યમરાક્ષસી મહાકૃપણ છે, એમ કહેતાં નાસી જાય છે. વળી ખાવાએ ભિક્ષા માટે આવે છે, ત્યારે મેલે છે કે-નાગા તેાતડા, ગધેડા માફક શરીરે સખાડી લગાવેલા તમે તમારા આત્માને વગેાવી રહ્યા છે, ભાજનવેલા વીતી ગઇ, જાએ ખીજે; એમ પાછા વાળે છે. ઘરમાંથી શેઠ દાન આપવાનું કહે છે, તાપણુ કાઈને કાંઈ દેતી નથી, અથવા બહુ કહે ત્યારે કણકી કારમું જેવું નિ:સાર અને રાંધેલામાંથી કાંઈક આપે છે, અને કાઈક વખત વહુઆએ આપ્યુ. હાય તે! મહાન કલકલાટ કરે છે. આ પ્રકારે ધમિ જનની નિંદાએ તે ઈશ્વરી તેજ ભવમાં રાગે પકડાણી છે, કાંઈપણ ખારાક લઈ શકતી
૧૨
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
નથી, અને થોડી કાલમાં વેદનાએ આકુલવ્યાકુલ બનેલી આર્તધ્યાનમાં સબડી મરણ પામી, અને કુતરી પણે ઉપજી; રોગી શરીરવાળી બની અને કુતરાઓને અપ્રિય બની. કેઈ પણ ઠેકાણે કાંઈ પણ રોટલાદિક નહિ પામતી મરણ પામી અને શીયાલણી થઈ, તે ભાવમાં પણ શિયાલોને અનિષ્ઠ બની ભુખે મરણ પામીને, કંગુસાલ ગામમાં દરિદ્રવાણિયાની પુત્રી નાગથી થઈ. જન્મી કે પિતા મરણ પામે. યૌવન અવસ્થાને પામી. અત્યંત કુરૂપી અને દરિદ્ર વણિક પુત્ર દુગ્ગડ તેણીને પરણ્યો. તુરત દુગડની માતા મરણ પામી. તેથી અપ્રિતિથી તેને દુગડે તજી દીધી. તે વાર પછી પેટ ભરવા માટે નાગશ્રી પરઘરમાં કામ કરવા લાગી, ત્યાં પણ પેટ પૂરતું પોતે પામતી નથી. તેથી વિચારવા લાગી કે-મેં અન્ય જન્મમાં મેં મોટું પાપ કરેલું હશે, એમ આર્તધ્યાન કરતી કલેશે કરી સમય પસાર કરે છે. એક દીવસે શ્રાવના ઘરમાં ધર્મ અધર્મના ફળને ભણતી શ્રાવિકા તેણીના સાંભળવામાં આવી. घणु कणु कंचणु पवरारोहणु, वरनेवत्थु मोहरु भायणु। सुरवहुसरिसु विलासिणिसस्थु, धम्मपसाई होइ पसत्थु ॥१॥
ધન કણ કંચન શ્રેષ્ટવાહન શ્રેષ્ઠષ મનહર ભેજન સુરવધુ સરિખા વિલાસવાળો સાથ, આ બધું ધર્મના પસાયે પ્રશસ્ત હોય છે, અને પાપથી શીત ભુખ તાપ તરસા વાહનરહિત દાસ થઈ પગરખા રહિત જગતમાં ભમ્યા કરે છે, અને વસ્ત્ર પણ ફાટેલા તુટેલા અને કુરુપી ધૂળે ખરડાએલ મનુષ્ય બને છે. અને સુધર્મવાળો મનુષ્ય સેનાના કુંડલ અને હારે કરી શોભિત બને છે, તેને વેશ પણ ઉજજવલ હોય
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ છે. પુત્ર પરિવારવાળે અને મનહર કાંતિવાળે તે શ્રેષ્ઠ રમણી સાથે વિલાસ કરતા દેખાય છે. અને ધર્મ રહિતને સુખ હોતું નથી, અને પરઘરમાં ઘણું પાણી ભરે છે, ખાંડે છે દળે છે લિંપણ કરે છે, તો પણ સારૂં ભાજન પામતી નથી.” તે સાંભળી નાગશ્રીએ ચિંતવ્યું કે નકકી અન્ય ભવમાં મેં ધર્મ કર્યો નથી, કેઈને કાંઈ પણ દાન આપ્યું નથી, જેથી આવું બન્યું છે. માટે હમણાં કાંઈક પુણ્ય કરૂં. મને મળતા ભેજનમાંથી એક કેળીયા જેટલું પણ કેઈકને દાન કરૂં, આ પ્રકારના શુભ અધ્યવસાયે કરી તેના અશુભ કર્મ ક્ષોપશમને પામ્યા. તેથી હવે તેને સુંદર ભજન મળે છે, અને તેમાંથી ભિક્ષાચરને કાંઈક પરમ શ્રદ્ધાથી આપે છે; હવે એક અવસરે વણિકના ઘરે વિવાહના ઓછવમાં બહુ સારું કામ કરવાથી વણિક ભાર્યાએ એક મોટું રામપાતર ખુબ ઘી નાંખી સુંદર ચેખાનું ભરેલ, શાક અને મીઠા બાજાએ સહિત આપ્યું, તે લઈ પિતાની કેટડી તરફ ચાલી, યાવતું બારણામાં એકમાસોપવાસી ગોચરી માટે નિકળેલ પ્રસન્ન ચિત્તવાળા સુદર્શન મુનીશ્વર દીઠા. તેને દેખીને નાગશ્રીએ ચિંતવ્યું, કે અહો આ મહા તપસ્વી સાધુ ખરેખર ધર્મપિંડ છે, આને દાન આપું તે અનંતગણું ફળ થાય, તેથી આ રામપાતરની વસ્તુઓ સાધુ મહારાજને આપી દઉં, મારું પુણ્ય જાગ્યું કે-આ અવસરે આવા પાત્ર મુનીશ્વર મળી આવ્યા, આ પ્રમાણે અત્યંત હર્ષવાળી બની નિમંત્રણ કરવા લાગી કે, હે ભગવન્! મારા ઉપર અનુગ્રહ કરો. ભાવ જોઈ મુનીશ્વરે કહ્યું કે-હે ધર્મશીલ! થોડું જ આપજે, એમ નિષેધ કર્યા છતાં તેણીએ બધું વહરાવી દીધું, અને મુનિને
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
વાંદી વિનય કરી ઘરે ગઇ; ઘરે જઇ, અહા ! હું કૃતાર્થ બની, આજ પ્રાપ્ત થયેલ મનુષ્યપણૢ સફળ બન્યું, અને જીવતર સફળ થયુ. આ પ્રમાણે શુભ ભાવે ઉત્તમ સુખને આપનાર પુણ્ય બાંધ્યું. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે છતે શુભ પરિણામે નાગશ્રી મરણ પામીને, હું રયણચૂડ! આ તમારી રાજશ્રી ભાર્યો મની. આ સાંભળતાંજ રાજશ્રીને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયુ, તેથી અહે। ભગવંતના કેવા જ્ઞાનાતિશય છે. એમ ચિંતવીને રાજશ્રીએ કહ્યું કે-હે ભગવંત! આપે જે કહ્યું તે સત્ય છે. તે સાંભળી, રત્નચૂડ વિગેરે આશ્ચર્ય પામ્યા; હવે હું મહારાજન્! શીલધનુ' ફળ તમે સાંભળે.
આજ ક્ષેત્રમાં સુરશૈલ નામે નગર છે. તેમાં અત્યંત પૈસાવાળા સ અંગે મનેાહર કુલવન શ્રેષ્ઠિપુત્ર છે. તેને સર્વલક્ષણ
સહિત અંગવાળી તપાવેલ સેના
શીલધ ઉપર સરખી શરીરની કાંતિવાળી મનેાહર પદ્મશ્રીનું દૃષ્ટાંત તરુણુ અવસ્થાવાળી મનારમા નામની ભાર્યો છે. તેઓને પરસ્પર રક્તપણે વિષયસુખ ભોગવતાં કેટલાક કાળ પસાર થયા. એક અવસરે ધનના અરથી બનેલા કુલવ ન તેણીના વિરહ સહુન કરવામાં અસમર્થ મનેારમાને સાથે લઈ ઘણા વણિક પુત્રાએ યુક્ત ડાહદ્વીપમાં ગયા. વેપાર અર્થે હેમાગર નગર પહોંચ્યા. ત્યાં સાથના પડાવ બહાર નાંખ્યા. વણિકપુત્રા વેપાર ચલવે છે, અને મનેારમા તે દ્વીપના વસવાટી અનાચોના ભયે ત ંબુ મધ્યે જ રહે છે. એક દીવસે કુલવર્ધન પાસે કામાંકુરમહંતના ચેલા વેપાર માટે આવ્યે. તેણે કેઇપણ પ્રકારે તંબુમાં રહેલી મનારમાને જોઇ, અહા કેવું અદ્ભુત રુપ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧ છે, એમ આશ્ચર્યને તે પાપે. આ વાત પોતાના સ્થાને જઈ કામાંકુરને કરી. તે વાત સાંભળી તેણમાં અનુરાગી બને. અને કુલવર્ધન સાથે મિત્રતા બાંધી, ભોજનાદિક ઉપચાર કરવા લાગ્યા. હવે એક દીવસે કામાંકુર સાથે કુલવર્ધન જુગાર રમવા લાગ્યો. રમતાં રમતાં શેઠની આંગળીમાંથી વીંટી સરી પડી, કામાંકુરે સંકેત કરી પોતાના ચેલાને આપી, અને તે ચેલે વીંટી લઈ શેઠના પડાવમાં ગયો, અને મનેરમાને દેખાડી કહ્યું, કે શેઠ તમને જરૂરી કાર્ય હોવાથી બોલાવે છે, જુઓ આ વીંટીની નીશાની આપી મને બોલાવવા મોકલે છે. મનેરમાં વિચારવા લાગી કે-મારે જવું અયુક્ત છે, પણ યુકત અયુકતનો વિચાર કરનાર મારા સ્વામિનાથ છે, માટે તેમની આજ્ઞા માનવી જોઈએ. એમ ચિંતવી તે ચેલા સાથે ગઈ ચેલાએ એક ગુણ ઓરડામાં પસારી દીધી. અને વીંટી શેઠને પાછી આપી દીધી. શેઠ પિતાના પડાવે ગયે. અને કામાંકુર પણ મનેરમા પાસે ગયે. રૂપે કરી રતીને પણ ટક્કર મારે તેવી મનોરમા તેના જેવામાં આવી. ચિત્ત પ્રસન્ન થયું, મધુર વચને કહ્યું કે-હે સુંદરિ! તારે ભય ન રાખ, અને ખેદ પણ ન કર, આ તારું ભવન છે, અને હું પણ પરિવારે સહિત તારી આજ્ઞા માનવાવાળે છું; તેથી તું મારી સ્ત્રી બન. એમ કહીને તેણીને અમૂલ્ય મણિરત્ન જડેલ ઘરેણું આપ્યું, અને સુરદુર્ગ સરીખું સુંદર વસ્ત્ર આપ્યું. મનેરમાં ચિંતવવા લાગી કે માયાના વ્યાપારે આ મતે મને કષ્ટમાં પાડી તો હવે શું કરવું, કેને કહ્યું, કેનું શરણું સ્વીકારૂં. આમ ચિંતવીને અવ્યકત અરે રેતી નીચા મુખવાળી રહી, નેહ દેખાડી મહંતે બહુ આશ્વાસન આપ્યું.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
ત્યારે કહેવા લાગી કે-હે મહાભાગ ! ઉત્તમકુલ અને જાતિવાળા તમારા જેવા સપુરુષને આલોકપરલોક વિરૂદ્ધ કાર્ય કરવું તે વ્યાજબી નથી. કહ્યું છે કે-“માન જી તમામ ધનનો ત્યાગ કરે અને જીવતરને પણ ત્યાગ કરે બંધુવને ત્યાગ કરે, પણ શીલને ત્યાગ કરી શકતા નથી. તેનું તે રક્ષણ કરે છે. કેમકે શીલ કુલની ઉન્નત્તિ કરવાવાળું છે, અને પરમ ભુષણ છે. અને શીલ અડચણ વિનાનું ધન છે તેમજ જશને વધારનાર છે, અને સ્વર્ગનું પગથીયુ, દુર્ગતિની ભૂંગળ સમાન, કામધેનું ગાય સમાન, અને મોક્ષનું સાધન શીલ છે. માટે હે મહાભાગ! આ અશુભ અધ્યવસાયથી પાછા હઠે. આમ કહ્યા છતાં કામાંકુર પ્રતિબંધને ન પામ્યા, પણ વિનવણી કરીશ એમ ધારી તે વખતે ત્યાંથી ઉઠર્યો. મનેરમાં પણ કઈ સાથે બેલતી નથી, અને બહુ મનાવે છે છતાં ભેજનાદિક કરતી નથી; તેથી કામાકુરે વારંવાર વિનવી, પણ જ્યારે માનતી નથી, ત્યારે રોષાયમાન થઈ આને જ મ્બર કષ્ટમાં પાડવી. એમ નિશ્ચય કરીને કામપાલ રાજાને વાત કરી લલચાવ્યા.
તેણે અનુરાગી બની મનોરમાને અંતે ઉરમાં આણું, અને એકાંતમાં અત્યંત પ્રાર્થના કરી મેટ લોભ દેખાડે
અતિ સંકટમાં પડેલી કેવી રીતે કામપાલ રાજાને શીલનું રક્ષણ કરીશ ? એમ આકુલ મનેરમાને ઉપદેશ વ્યાકુલ બનેલી મને રમાએ રાજાને
કહ્યું કે-હે મહારાજન! તમને આ અનુચિત છે, કેમકે તમે અનાથના નાથ છો, શરણે આવેલાનું વાત્સલ્ય કરવાવાળા છે, ધમની મર્યાદાને સાચવવાવાળા છે. કેમકે મહાપુરુષ વિષમિશ્રિત પરમ ઔષધ સરીખી, વમેલી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
ખીર સરખી, ગંદા દુધપાક સરખી, અપવિત્ર જગ્યામાં પડેલ શ્રેષ્ઠ ફુલમાળા સરખી, ચંડાલના કુવામાં રહેલ શીતલ જલ સરખી, એવી પરદારાને ઇચ્છતા નથી, તેથી આવા અધ્યવસાયને દેશવટો આપ. પણ રાજાને આ વાત રુચિ નહિ, તેથી તેણે કહ્યું, કે હે સુંદરિ! આ બધું હું જાણું છું, પરંતુ તારા રૂપલાવણ્યમાં મોહિત બ છું, તેથી તારા ઉપર રાગી બનેલ મારા મનને પાછું વાળી શકો નથી, માટે મારો અભિલાષ તે સ્વીકાર. મનેરમાએ કહ્યું કે-સાતધાતુનું બનેલ અશુચિએ ભરેલ આ શરીરમાં મેહનું કારણ પરમાર્થથી કાંઈ પણ છે નહિ. માટે તેનું દ્રષ્ટાંત તમે સાંભળે––
ઉજેણી નગરીમ વિકમસેન રાજા છે. તે કેઈક વખત કીડા કરવા ચાલ્યા જાય છે. એક વખત તેણે એક બારીએથી
પ્રાસાદ તળ ઉપર રહેલી જેણીનો પતિ વિક્રમસેન રાજા દેશાંતરમાં ગયેલ છે અને ભરયૌવનવાળી અને સતી મદન શ્રેષ્ટિની સ્ત્રી મદનશ્રીને દેખી. કામ શ્રીનું દૃષ્ટાંત વિકારી તે રાજાએ તેણીની પાસે એક
યોગિનીને મેકલી. ગિનીએ જઈને કહ્યું કે-હે માનશ્રી! તું કૃતાર્થ છે, કેમકે મહારાજા પણ તારી ઇચ્છા કરે છે, અને કહેવરાવ્યું છે કે-હે સુંદર ! અમૃતસરીખા તારા દર્શનની ઈચ્છાવાળું મારું મન થયું છે, માટે એક દીવસ તું મારી પાસે આવ. અથવા હું તારા ઘરમાં ગુપ્તપણે આવું. હે સુતનુ ! તું મારી ઈચ્છાને ઉત્તર મેકલ. મદનશ્રી સતીએ વિચાર્યું કે અહીં રાજાને મારા ઉપર ગાઢ સનેહ થઈ ગયે, દર રહીને તે રાજાને પ્રતિબોધવાનું અશકય છે. એમ ચિંતવી ઉત્તર આપે કે-મહારાજા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
અહીં મારા ઘરે પધારે, મારા ઉપર મહારાજાએ બહુ પ્રસન્નતા કરી, એમ કહી ગિનીને વિદાય કરી. ગિનીએ રાજા પાસે જઈ આ સમાચાર કહ્યા, રાજા પ્રસન્ન થયે. અને મધ્યાન્હ સમયે અંજનના પ્રાગે અદશ્ય બની તેના ઘરે પહોંચે, અંજન નેત્ર થકી દેઈ નાંખીને પ્રગટ થયે. બે બાકળી બનેલ મદનશ્રીએ જે, અને ચિંતવ્યું કે અનુરાગગ્રહથી ગાંડા બનેલા આ રાજા પાસે, મારા પ્રાણનો વિનાશ થાય તે પણ શીલ તેડવું નથી. કેમકે કહ્યું છે કે“વિષનું ભક્ષણ કરવું સારું, અગ્નિમાં પિસવું તે પણ સારું, ગળે ફાંસે ખાઈ મરી જવું તે સારૂં, અગર મેટા ખાડામાં પડી પ્રાણ છોડવા સારા, પણ શીલનું ખંડન કરવું, તે સારું નથી, ” માટે આ રાજાને કઈ પણ ઉપાયે પ્રતિબંધ પમાડું, એમ વિચારી ઉપરથી હર્ષ બતાવી સ્વાગત કર્યું. આસન ઉપર બેસાડી, તેના પગ ધોયા અને મને હર ભજન તૈયાર કર્યું. એક જ રસોઈ બહુ ભાજનમાં સ્થાપન કરી અને તે ભાજનને ચિત્રવિચિત્ર રચનાવાળા રેશમી સુંદર વસ્ત્રોએ ઢાંક્યા, અને કહ્યું કે-હે મહારાજ ! મારા ઉપર અનુગ્રેડ કરે, અને આ સુંદર ભેજન વાપરે. રાજા પણ અનુરાગ કશે તે પ્રમાણે વર્તત ભેજન કરવા બેઠા, અને મનહર વસ્ત્રોએ હાંકેલ ઘણી થાલીઓને જોઈ વિચારવા લાગ્યું કે–મને પ્રસન્ન કરવા માટે અમુક પ્રકારની રસોઈ બનાવી લાગે છે, તેથી બહુ ખુશ થયા. મદનશ્રીએ પણ સર્વ થાલીઓમાંથી અનુક્રમે થોડું થોડું ભેજન આપ્યું, તેથી રાજાએ આશ્ચર્ય પામી કહ્યું કે--બહુ થાલીઓ ભેગી કરવાનું શું પ્રયોજન છે? માનશ્રીએ ઉત્તર આપ્યો કે-ઉપર ઢાંકેલા રેશમી વસ્ત્રને
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ તફાવત તે પ્રયોજન છે. રાજાએ કહ્યું કે-ભોજન એક છતાં આવી ફેકટ મહેનત શા માટે કરી! તેણુએ કહ્યું કે-જે એમજ છે તા યુવતીના શરીરમાં પણ બહારના પેરવેશથીજ તફાવત છે, કેમ કે અંદર જુએ તે ચરબી માંસ મિંજ શુક હાડકાં, રુધિર, ફેફસાં અને છિદ્રોએ કરી સહિત અશુચિને ભંડાર એવું સર્વ યુવતિનું શરીર છે. સાંભળો દષ્ટાન્ત
શંખપુરમાં શંખ નામના રાજા છે. તેણે કઈ પણ પ્રકારે વિષ્ણુદત્ત સાર્થવાહની ભાર્યા વિષ્ણુશ્રીને દેખી,
તેન ઉપર રાગી બની રાજાએ વિશુશ્રીને વિશુશ્રીનું અંતેઉરમાં પેસાડી. તેણીને વિરહથી દૃષ્ટાંત વિષ્ણુદત્ત ગાંડ બન્ય, રાજાને પણ તેની
સાથે વિષયસુખભેગવતાં કેટલાક કાળ ગ. એક વખતે ફૂલ વેદનાથી વિષ્ણુશ્રી મરણ પામી. રાજા પણ અત્યંત મેડી હોવાથી માનવા લાગ્યું કે–વેદના શાંત થઈ માટે આ ઉંઘી ગઈ છે. હવે રાજપુરૂષે તેણીનું મડદું લઈ જવાની તૈયારી કરી લઈ જવા લાગ્યા. ૨જા નીકળવા દેતે નથી. મંત્રીએ રાજાને કઈ પણ પ્રકારે મેહ પાડીને મડદાને મસાણમાં લઈ ગયા અને કાંટાઓએ વીંટી તે મડદાને ત્યાં રાખ્યું, તેણને નહિ દેખવાથી રાજાએ પણ અન્ન પાણીને ત્યાગ કર્યો. મંત્રીએ તેને બહુ સમજાવવા લાગ્યા પણ સમજતા નથી, તેથી મેહ ગ્રહે પકડાએલ રાજા વિનાશ ન પામે એમ વિચારીને મંત્રીઓ રાજાને મસાણમાં લઈ ગયા, અને કહ્યું, કે હે દેવ ! આ રહી તમારી પ્રિયતમા વિષ્ણુશ્રી. રાજાએ પણ હર્ષ લાવીને જોઈ તે કાગડાએ આંખના ડોળા કાઢી ગયેલ છે, જીવડાઓ મળી રહ્યા છે,
વામજ તે નથી, તે મંત્રીએ જ તમારી પ્રિય
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાના નાના કરમિયાને સમૂહ ખદબદી રહેલ છે, અને ઉત્કટ દુર્ગધિએ જેનારને નાકપણ ઢાંકી દેવું પડે છે, એવી દીઠી, તેથી અત્યંત સંભ્રમને પામે, મોહગ્રહ નાશ પામ્યા, વિરક્ત બની વરાગ્ય પાપે, અને ચિતવવા લાગે કે–અહે મારું કેવું હલકાપણું, અહો કેવું ધર્મનું નિરપેક્ષપણું, અહો કેવી મૂઢતા, કે આવા કલેવર માટે મેં કુલની મલિનતા કરી, અપયશને પડહો વડા, મર્યાદા લેપી, અને મહાન પાપકર્મ બાંધ્યું. આમ વિચારતે નગરમાં પેઠે, અને પુત્રને રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કરી પરેકના માર્ગમાં રહ્યો. તેથી હે મહારાજ ! પોતાની રાણુઓ વિદ્યમાન છતાં શામાટે પરદારામાં અનુરાગ કશે. આ પ્રમાણે સાંભળી વિક્રમસેનાના વૈરાગ્યવાળો બન્ય, અને કહેવા લાગ્યું કે હે મદનશ્રી ! તેં સારું કર્યું, જે અજ્ઞાનથી મૂઢ બનેલ મને તેં બૂઝ, એમ કહીને મહાન ઈનામ આપીને રાજા પોતાના ભવનમાં ગયે. | માટે તમે પણ હે નરનાથ! પરદારની સેવાથી શીલ તેડવાએ કરી એક કેડી માટે કરોડ ધનને ન હારો. એક દેરા માટે વૈલિય રત્નને ન ભાંગી નાંખે. આ પ્રકારના ઉપદેશથી કામપાલ રાજા પ્રતિબોધ પામે, અને પિતાના આત્માને ઘણા પ્રકારે નિંદવા લાગ્યા, અને અમૂલ્ય દાગીના વસ્ત્ર ઈનામ આપીને મહંતના ચેલાને પિતાના પુરુષ સાથે મનેરમાને તેના સ્થાને પહોંચાડી.. આ બાજુ તરફ કલવઈને પિતાને સ્થાને આવી મનોરમાને દેખતો નથી, તેથી કેણું મારી પ્રિયાનું હરણ કરી ગયું, અરે કેવા અનથને પામી હશે, આવા વિકલએ ગાંડે બની ભોજન વ્યાપાર છોડી બેઠે છે. ત્યાં મને રમાને દેખી તેથી તેનું ચિત્ત
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
ઠેકાણું આવ્યું, મનારમાએ સઘળી હકીકત કહી, તે સાંભળીને બહુ આન ંદિત બન્યા, અને અનુક્રમે પોતાના નગરે પહોંચ્યા. મને રમા આયુષ્ય પૂર્ણ થયે મરણ પામી. શીલ પાળવાના લે કરી, હું રહ્નચૂડ ! આ તારી ભાર્યો પદ્મશ્રી થઇ. આ સાંભળી તેણીને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. હવે હું નરેન્દ્ર ! તપના ફળનુ દ્રષ્ટાંત સાંભળેા
તપ ધમ ઉપર રાજહંસીનું દૃષ્ટાંત
આજ ક્ષેત્રમાં વણુશાલ નામનું નગર છે. તેમાં ધનાઢય સકલજનમાં પ્રસિદ્ધ મધમ શેઠી છે. અને તેને નાગશ્રી ભાર્યા છે. તેણીના સાથે વિષય સુખ ભાગવતાં કેટલાક કાળ ચાલી ગયા. પરંતુ એક પણ પુત્ર ન થયા. શેઠીઓએ ચિ ંતવ્યુ` કે-બહુ કાલ ગયા છતાં એક પણ પુત્ર થયા નહિ, પુત્ર વિના કુલના અભ્યુદય થતા નથી. કહ્યું છે કે“જે કુલામાં વિજ્ઞાનજ્ઞાન સહિત માનધનવાળા પુરુષા હાતા નથી, તે કુલેં। સ્ત ંભ વિનાના ઘર માફ્ક વિનાશને પામે છે. અને જે કુલમાં સ'તાન વધે છે, તે કુલના માતાપિતા લેાકમાં પૂજનીક બને છે, અને પુત્ર છતાં લક્ષ્મી પરને આધીન જતી નથી.” તેથી ઘરની રક્ષા નિમિત્તે અન્ય કન્યાને પણું, એમ ચિ ંતવીને દેવનદી પાસે કન્યાની માગણી કરી. તેણે પોતાની પુત્રી દેવશ્રીને તેની સાથે શુભ દિવસે પરણાવી, તેણી વિનયપણાથી પ્રિય વચનાથી અને સુશીલપણાથી અધમ ને ઈષ્ટ થઈ, મનેાહર દાગીના વસ્ત્ર વિગેરે તેણીને પતિ આપે છે. તે દેખીને નાગશ્રીને ઇર્ષા આવી અને ચિ ંતવ્યુ' કે—અરે હું પેલી છતાં પાછલી ઠરી, તા મારા સ્ત્રીપણામાં ધૂળ પડી, હું માનપ્રધાન આત્માને માનતી છતાં
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ પણ આવા અપમાનને સહન કરી રહી છું, માનિની સ્ત્રીને પિતાનો સ્વામી પ્રત્યક્ષ શેકનું ગૌરવ કરે છે તે મરણથી પણ દુસહ ગણાય. કહ્યું છે કે-માનિની સ્ત્રીએ સખીને ઉદેશીને કહ્યું છે કે-“હું મરી જાઉં તો સારૂં, મારો ગર્ભ ગળી જાય તે પણ સારું, દોરડાએ મને બાંધેલી હોય તે પણ સારૂં, પ્રજવળતી જવાલાવાળી અગ્નિમાં નાંખે તે સારૂં, હાથી ચગદી નાખે તે પણ સારૂં, મારી બંને આંખે ફૂટી જાય તે પણ સારું, પણ મારા પતિને અન્ય નારી સાથે દેખું તે સારૂં નહિ. તેમજ દારિદ્ર અનાથપણું, કૃશ શરીર પણું, ગાતુરપણું, કુરૂપપણું, નિર્ગુણપણું, હાથપગ વિનાને દેહ અને ભિક્ષા માગવી તે બધું સારું, પણ શોકયુકત રાજા પતિ તરીકે મળતો હોય તે સારું નહિ તેથી આ મારી શેક ઉપર મારા પતિને કેઈ પણ ઉપાયે દ્વેષ થાય તેમ કરૂં. એમ ચિંતવીને, ઘણા પ્રકારના મંત્રતંત્ર અને યોગમાં હશિયાર એવી તાપસણીને આરાધવા લાગી. પ્રસન્ન થઈ તાપસણુએ દ્વેષ કરનાર યોગ આપે, તેણીએ પોતાના સ્વામિને પાણિવિગેરેમાં પાઈ દિધે. તેથી બધુધર્મ દેવશ્રી ઉપર વિરકત બને. તેથી પૂર્વની પ્રેમાળદશા બદલાઈ ગઈ. હવે તે દેવશ્રીની હામે દૃષ્ટિ આપતું નથી, અને વિના કારણે તેના ઉપર કેપ કરે છે, અને આવેલ વાંકને વારંવાર બાલ્યા કરે છે. શેકની સમક્ષ તેનું અપમાન કરે છે, તેથી દેવશ્રી અરે કેમ ઓચિંતો વિના નિમિત્તે મારે ભરતાર વિરકત થઈ ગયે, કેમ વિધિએ અસહ્ય આપદા મને ઉપજાવી. આવા મેટા ખેદને પામી, તે પણ પૂર્વે કરેલ અશુભ કર્મનું આ ફળ છે, એમ લાવતી અત્યંત ભરતારને અનુકુલ થઈ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
રહી. આ પ્રકારે કેટલેાક કાળ ચાલી થયેા. નાગશ્રી પણ મરણુ સમયે મહાન દાહવરની પીડા પામી. તેણીના ખએએ દુષ્ચરિત્રાની નિર્દેના ગા કરી, એમ કહ્યા છતાં પણ તે ખરાબ આચરણનું પ્રાયશ્ચિત લીધા વિના મરણુ પામી ગઇ. હવે અધમ કેમ આ દેવશ્રી નિષ્કારણ મને અનિષ્ટ બની ? એમ ચિતવવા લાગ્યા. તે અવસરે ધર્મદેવ નામના રિવર ત્યાં પધાર્યા છે. તેથી દેવશ્રી સહિત બંધુધર્મ આચાર્ય ભગવંત પાસે ગયા, વાંદીને બેઠા, ધમ સાંભળ્યેા, અને દેવશ્રો ઉપર ૫ શ્ર્વાનુ કારણ પૂછ્યું', ભગવતે પણ આ અને પ્રતિબેાધ પામશે માટે યથાસ્થિત નાગશ્રીએ કરેલ કામણના વૃત્તાંત કહ્યો, તે સાંભળીને અહા રાગાતુર જીવેાનું કેવુ. વગર વિચાર્યું. કાર્યાં. અહા ધમ થી કેવું નિરપેક્ષપણ', અહા કેટલુ ઈચળુપણું, આમ વિચાર કરતાં તેની કર્માંગાંઠ ત્રુટી અને સમકિતની પ્રાપ્તિ થઇ; અણુત્રતા સ્વીકાર્યા,. આચાય ભગવંતને વાંદી જિનધમ પ્રાપ્તિથી આનંદ પામેલા અને પેાતાના ઘરે ગયા. કાલે કરી મહામાંહે દૃઢ અનુરાગી અન્યા શ્રાવકધર્મ પાળીને બંન્ને જણ સૌધમ દેવલાકે ગયા !
નાગશ્રી પણ કુતરા શિયાલીઆ વિગેરે તીય ચ ભવામાં અનિષ્ટપણું એકાંતપણું સગિપણું અનુભવને કેટલાક ભવાએ દુગિલા નામની માતંગ પુત્રી થઈ, જેણી આંધવાને અપ્રિય છે, અને માતાષિતાને અનિષ્ઠ છે, યૌવન પામી દુર્ભાગ્યના ઉદય હાવાથી કેાઈ ચાંડાલ પુત્ર પણ પરણતા નથી. તે વાર પછી માતાપિતાએ તેણીના ત્યાગ કર્યા મહાન શાક પરવશ મની દુ:ખે કરી જીવે છે. દરેક માતંગપુત્રને જુએ છે, મધુર વચન મેલે છે, પણ કાઈ તેને ઇચ્છતા
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. એક અવસરે ઉદ્યાનમાં ગયેલ છે ત્યાં કિડા કરતાં ચાંડાલ પુત્રોએ દેખી, તેથી આની મશ્કરી કરીએ, છેતરીએ એમ મંત્રણા કરીને એક ચાંડાલપુત્ર બલ્ય, હે મિત્રે ! મને આજે સ્વનામાં રૂદ્ર ભગવાન આવ્યા અને કહી ગયા છે કેતારે વનમાં એકલી મુંડેલા મસ્તકવાળી પાંચ શિખામાં બિલાના ફળો લટકતા હોય અને બંને કાનમાં જેડા લટકતા હોય તેવી દુગિલાને પરણવી, જેથી તેણીને સૌભાગ્યની પ્રાપ્તિ થશે. આ સાંભળી બીજા મિત્રોએ કહ્યું કે–અત્યંત તારા ઉપર દેવ તુષ્ટમાન થયેલ છે, તે આજે અહીં જ પરણું લે, એમ બેલોને દુગિલાને પૂછયું, મેહે મેહિત બનેલી દુગિલા તેના અભિપ્રાયને જાણ્યા સિવાય કબુલ કરવા લાગી, તેથી એક મિત્રે તેને મુંડી, અને એક જણાએ શિખામાં પાંચ બિલાફળ લટકાવ્યા, અને કાનમાં જેડા લટકાવ્યા, અગ્નિ જગા મંડલોમાં ભમાડી તે વાર પછી અરસ પરસ તાલી દેતા અને મંડેલા મસ્તકે ટક્કર દઈને અટ્ટહાસ્ય કરતાં સર્વ ચાલ્યા ગયા, અને તે પણ અહે આ છોકરાઓએ મને વિડંબણું પમાડી, એમ જાણુ મહા શાકમાં ગરકાવ થઈ, તેવાર પછી બંધુથી ત્યજાયેલ સર્વજનને અનિષ્ટ એવી મારે જીવીને શું? એમ ચિંતવી ગલે ફસે ખાઈ દુઝિલા મરણ પામી.
તેવાર પછી હર્ષ પુર નગરમાં શ્રીબંધુશેઠીઆની શ્રીમતી ભાર્યાની પુત્રી દેવમતી નામે થઈ. યુવાન અવસ્થા પામી, અનેક વણિકપુત્રની સાથે સગપણ કર્યું પણ કેઈએ પણ લગ્ન કર્યું નહિ, તેથી મિથ્યાત્વે કરી મુંઝાએલ મતિવાળી બની. કામદેવની પૂજા કરવા લાગી. ગોરીને આરાધવા લાગી, મંત્ર જપ્યા, વણ વિલેપન કરવા લાગી, તલ વિગેરેનું દાન
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
દેવા મંડી, માહૂમાં મૂળીઆ ખાંધવા લાગી, યંત્રો લખાવવા મંડી, અને જ્ઞાની લેાકેાએ બતાવેલ બીજા ઉષાયા ટચુકાઓ કરવા લાગી, તાપણુ ષ્ટપણું પામી નહિ. આતા વરની લાંઘણ કરનારી છે, માટે કાઈ ભિક્ષાચરને પણ પરણાવી દેવી એમ પીડાએલ માતાપિતા માનવા લાગ્યા. એક સમયે કછેડા માત્ર વસ્ત્રવાળા વસ્ત્રનાલીરાએ વીટેલ મસ્તાળા ધૂનીએ ખરડાએલ શરીરવાળા પગમાં અંગુત્ર પહેાળા પડેલ વાઢીયા વાળા ખરાબ રૂપવાન સુજની ઢારીએ બાંધેલ મટકી જેના હાથમાં છે તેવા. કાંટા મારીને મનાવેલ લાકડી અને એરડીના ડાંખળા જમણા હાથમાં રહેલ છે તેવા, એક ભિક્ષુક આવ્યા, શેઠે પૂછ્યું કે-ડે ભદ્ર! તું કાણુ છે ? અને કયાં વસે છે? તેણે કહ્યું કે હું વણિક પુત્રછું, સગાસંબંધી મારા મરી ગયા છે, ભિક્ષાથી જીવુંછું, અનિયમિત મારા વાસ છે. આ શાભનીય વર છે, એમ ચિંતવીને શેઠીઆએ કહ્યું કે-આ ભીક્ષાની સામગ્રી તું છેાડી દે, તને સુખી બનાવું, મારૂ વચન તું સ્વીકારી મારી કન્યાને તું પરણી લે, ભિક્ષુકે દુષિત થઈ તેનું વચન માન્યું, તેથી તેને નવરાવ્યે, શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રો પહેરાવ્યા, સુંદર લેાજન જમાડયું, નખ ઉતરાવ્યા, કેટલાક દીવસે તે વિવિધ વિલાસને કરતા સુંદર અલિષ્ઠ શરીરવાળા બન્યા, ત્યાર પછી ધ્રુવમતિને તેની સાથે પરણાવી, અડ્ડા લાંબાકા મારે પુણ્યના ઉદય થયા, એમ તુષ્ટ ચિત્તવાળા અની વાસભુવનમાં રાત્રિએ ગયે, હર્ષોંને વહન કરતી ધ્રુવતિને ભેટયે કે-માઠાના અગ્નિ સરીખા કચ્યુલતા સરીખા તેણીના સ્પ માલૂમ પડયા, તેથી મનમાં ખેદ પામી ચિંતવવા લાગ્યા, જો આ સુખને કરવાવાળી હાત તા શું અન્ય ધનસ્વજન
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
યુક્ત કાઇક વણિક પુત્રને ન આપી હાત ? તેથી દાદ્રિ સારૂ, ભીક્ષા સારી, મરણુ સારૂં, પરંતુ આવા સંગ સારા નહિ. એ પ્રકારે નિશ્ચય કરીને દેવમતિ નિદ્રાધીન થઈ, એટલે કચ્છેટ વિગેરે પેાતાની સામગ્રી લઈને વાસભુવનથી ખીજે નાસી છૂટા. પ્રભાતે દેવમતિ તેને નહિ જોવાથી, અરે મારે ત્યાગ કર્યાં, એમ જાણીને શૈકિલી ખની રાવા લાગી. હૈ પુત્રિ ! તારા પાપનું આ ફૂલ છે, તેથી તું ઉદ્વેગ ન કર, એમ માતાએ આશ્વાસન આપી છાની રાખી. અરે કેવું મારૂ દુર્ભાગ્યપણું ? એમ પેાતાના આત્માને નિંદવા લાગી, હવે કેટલાક દીવસે તેણીએ સાધ્વીઓને દીઠી, વૈરાગ્યે કરી તેણીની પાસે ગઇ, પ્રવતનીને વદન કર્યું, ધર્મોપદેશ સાંભળ્યે, અને પૂછ્યું કેહે ભગવતી, સૌભાગ્યને ઉત્પન્ન કરનાર કાઈ પણ ઉપાય ખતાવા, પ્રવત નીએ કહ્યું કે-હ ધર્મશીલે ! તપસ્યા થકી અશુભ ક ના ક્ષય થાય છે અને સકલ સુખ પમાય છે. તપ કરવાથી ઉત્તમ જન્મ કાંતિ ઉત્તમલાવણ્ય મળે છે, તપથી રૂપની સમૃદ્ધિ અને સુખસંપદા પ્રાપ્ત થાય છે, તપે કરી વિસ્તૃત કીર્તિ સૌભાગ્યપણું મળે છે, તપસ્યામાં રક્ત પ્રાણીની સદા દેવે પણ સેવા કરે છે, તપસ્યાએ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તપે સ્વર્ગ કે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. જગતમાં તેવું કલ્યાણ કાઈ નથી. જે તપથી પ્રાપ્ત ન થાય”. આ પ્રકારે સાંભળીને દેવમતિએ કહ્યું કે તે તપ કયા ? પ્રવતનીએ ઉત્તર આપ્યા કે સર્વાંગસુંદર-નિરુજશીખા પરમભૂષણાદિક સ તપ પણ સર્વકલ્યાણને કરનારી છે, વિશેષ થકી સૌભાગ્યકલ્પવૃક્ષતપ નિરૂપમસૌભાગ્યને કરનાશ છે, આ નામ સાંભળી દેવમતિએ ફેર પૂછ્યું કે આ તપેાના
66
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
સ્વરૂપે કેવા છે? પ્રવર્તનીએ બતાવ્યું કે-શુકલપક્ષમાં એકાંતરે આયંબિલ, ઉપવાસ સોલદીવસ સુધી કરવા, તે તે સર્વાગ સુંદર તપ કહેવાય. અને નિરજશિખ તપ પણ તે જ છે, વિશેષ તફાવત એટલે જ છે કે તે તપ કૃષ્ણપક્ષમાં કરાય. અને પરમ ભૂષણતપ એક એકાસણું અને એક આયંબિલ એમ બત્રીસ દિવસ સુધી કરાય છે, અને સૌભાચુકલપવૃક્ષતપ ચૈત્રમાસે એક ઉપવાસ અને એક એકાસણ એમ ત્રીશ દીવસ પ્રમાણે છે, આ પ્રકારે સાંભળીને દેવમતિ હર્ષ પામી, સાધ્વીઓને વાંદી પોતાના ઘેર ગઈ. અનુક્રમે આ તપ કરીને અને યથાશક્તિ તપને ઉજવી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે દેવમતિ મરણ પામીને રાજહંસી થઈ, આ કથા સાંભળીને રાજહંસીને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. હવે હે રાજન ! ભાવનાધર્મ ફળ બતાવાય છે. તે નીચે મુજબ.
ભાવના ધર્મ ઉપર સુરાનંદાનું દૃષ્ટાંત.
વિષ્ટપુર નગરમાં વણિકકુલમાં જન્મેલી જેણીના તમામ સગાવહાલા નાશ પામ્યા છે, એવી અને પૂર્વ ભવમાં પોતાની ભેજાઈના લાડવા વિગેરે ચોરીઓ કરી બાંધેલ અશુભ કર્મોથી દરિદ્રતાદિ દોષને પામેલો એક ચંદ્રલેખા નામની વૃદ્ધા હતી. એક દિવસે જન્માન્તરમાં કરેલ કર્મના અપરાધે મસાણમાં શૂલી ઉપર ચડાવેલા સામખભભટે મસ્તક ઉપર પાણીથી ભરેલ ગાગર વાળી ચંદ્રલેખા વૃદ્ધાને દેખી, તેથી તેણે કહ્યું, કે હે માતા! મને જલનું પાન કરાવ. આ નિરાપરાધિ બ્રાહ્મણને ભૂલી ઉપર ચડાવી દીધેલ છે. જેથી અનુકંપાએ વૃદ્ધાએ તેને પાણી પાયું. રાજાએ આ અપરાધથી વૃદ્ધાને દેશવટો દીધે, આથી તેણું ચિંતવવા લાગી કે- અહે,
૧૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૯૪ પુર્વે કરેલા પાપનો નાશ થતું નથી, પતુ પૂર્વભવમાં કરેલા શુભાશુભ કર્મોનું ફળ સર્વ જી પામે છે. તેમાં બીજા તો નિમિત્ત જ બને છે. કેમકે કહેલ છે કે “આ લેકમાં નિરપરાધી હોય પણ ભવાંતરમાં કરેલ કર્મના અપરાધી બન્યાં હોય તેવાં માછલાં-પક્ષી-પાડા અને બેકડા વિગેરે ભયથી કંપતા જીવોને, વાઘરી માછીમાર લકથી મરાય છે. તેવી રીતે કર્મને વશ પડેલા મનુષ્યો પણ ઉત્તમ કુલમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તે પણ આપદાને પામે છે, અને નીચ મનુષ્ય સંપદાને પામે છે, ધનાઢયે પણ ભીખ માગતા થાય છે, અને ભિક્ષુકે મોટા શેકીઆ બની જાય છે, સ્વામીએ પણ દાસ બને છે, અને દાસે સ્વામી બને છે. મનેહર દેહવાળાઓ પણ રેગે વડે વિનાશ પામે છે, બાલકે પણ બાલ્યાવસ્થામાં મરણ પામે છે, અને વૃદ્ધો લાંબા કાળ સુધી જીવે છે.” આ પ્રમાણે સદ્દભાવ વિચારતી ચંદ્રલેખા વનમાં ચાલી ગઈ. ત્યાં તેને સાપ કરડયા, શુભ ભાવનાએ ભાવિત બનેલી મરણ પામીને તે ચંદ્રલેખા, હે રત્નચૂડ! તારી ભાર્યા સુરાનંદ થઈ. આ પ્રમાણેને વૃત્તાંત સાંભળી સુરાનંદાને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું.
આ પ્રકારના પિતાની ભાર્યાના વૃત્તાન્તો સાંભળી, અહ દાનાદિક ધર્મોનું કેવું મહામ્ય છે. એમ આશ્ચર્ય પામીને રત્નસૂડ રાજાએ કહ્યું કે હે ભગવંત! પૂર્વભવમાં મેં શું શુભકર્મ કરેલ છે? કે જેથી આ મહાન રાજ્યલક્ષમી અને દેવને અનુરાગ અને નિરૂપમ ભેગસંપદા મને મળી? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુરપ્રભમુનીશ્વરે તેને પૂર્વભવ બકુલમાળી અને પવિણી માલણને વૃત્તાંત કહ્યો, અને જણાવ્યું
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
આ
કે-હે રત્નસૂડ! તેં ભુવનગુરૂતીર્થંકર દેવની એક લાખ પુષ્પાએ પૂજા કરવાથી અને તિલકસુદરીએ પદ્મિણી ભવમાં તીર્થંકર દેવને તિલક ચડાવવાથી અને પરસ્પર અનુમેદનથી મહાન પુણ્યના સમુહ માંધેલ છે. તેના પ્રભાવથી કલ્યાણુ પરંપરા પમાએલી છે જે મેાક્ષને પમાડશે. આ પ્રમાણે સાંભળીને રતચૂડ અને તિલકસુંદરીને પૂર્વભવનું સ્મરણુ થયુ, તેથી કહ્યું કે હે ભગવંત! આપે જણાવ્યુ. તેમજ છે. તેવાર પછી અહા અલ્પ પણ જિનપૂજાના મહાપ્રભાવ છે, અથવા થાડું પણ અમૃત શું રાગની શાંતિ કરતું નથી ? અને થાડા પણ સપ્રભાવી ગારૂડમંત્ર શું વિષને દૂર કરતા નથી ? નાનુ એવું ચંતામણિરત્ન શું તમામ ઈચ્છાને પૂરતું નથી ? નાની એવી કલ્પવેલડી શું તમામ ઈચ્છિત ફળને આપતી નથી ? નાની એવી દીવાની શિખા શું અંધકાર સમુદ્ધને દૂર કરતી નથી ? અર્થાત્ તમામ કરે છે. પ્રકારના વિચારાથી રત્નચૂડ અને તિલકસુંદરીને વિશેષે કરી વીતરાગની પૂજા કરવામાં બહુમાન થયું. હવે તિલકસુંદરીએ પ્રિયવિચાગનું કારણ પૂછ્યું, મુનિવરે તેને આ પ્રમાણે કહ્યું:તિલકસુંદરીને પ્રિયવિયાગ થવાના કે વૃત્તાંત.
આવા
-
હે તિલકસુ ંદરી! તું પદ્મિણીભવમાં તારા ખગીચામાં પુષ્પાને વીણતી હતી. તેવામાં પાડેલા વૃક્ષ ઉપર બેઠેલું માંડામાંહે દઢ અનુરાગવાળું કામક્રીડાનાવશથી પાડલાના પુષ્પને વિખેરતું એક પારેવાનું જોડલું તે દેખ્યું. ફૂલાને ખેરવી નાખવાથી રાષે ભરાયેલી તે આ પારેવાનું જોડલું કરી એકઠું ન થાય તેવી રીતે આક્રોશ કરીને તેને ઉડાડયું. તે ક્રિયાથી ચારમાસ પ્રિયવિયોગ થાય તેવું અર્થાત્મક તે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાંધ્યું. આ સાંભળીને તિલકસુંદરી પિતાનું દુર્વચન સંભારવા લાગી, સ્મરણ કરી આશ્ચર્ય પામીને પૂછવા લાગી કે-હે ભગવંત! ફક્ત આટલી જ દુર્વચનથી આ માટે કમને વિપાક ભેગવ પડે છે? ઉત્તરમાં મુનીશ્વરે કહ્યું કે-હે દેવાનું પ્રિયે! પરિણામ વિશેષથી ગેડી પણ દુઃચેષ્ટાનો મહાન ભયંકર વિપાક જોગવવા પડે છે, તેનું દષ્ટાન્ત તું સાંભળ
સુરતિલક નામનું નગર છે. તેમાં મકરધ્વજ રાજા છે. તેની મદનસેના રાણું છે. તેણીને સાથે વિષયસુખ
જોગવતાં કેટલાક કાળ પસાર થ. અમરસેન મિત્રા- એક અવસરે મધમાહ સમયે રાજાના નંદનું દષ્ટાન્ત મસ્તકમાં વાળને ઓળતી મદનસેનાએ
એક ધોળો કેશ દીઠે, હે રાજન! તમારે ધર્મદૂત આવ્યે, એમ કહીને રાજાને તે છે વાળ દેખાડે. રાજા પણ તે દેખીને અહે વૈવનની અનિત્યતા છે, એમ વિચારી વૈરાગ્ય પામે, બીજે દીવસે મંત્રી સામંત વિગેરેને પૂછી પબ્રકેશરપુત્રને રાજ્યાભિષેક કરી, રાજા તાપસવનમાં જવા નિકળ્યો. તેના અનુરાગથી હે પ્રિયતમ! હું પણ તમે સ્વીકારેલ ધર્મ માર્ગને આચરીશ, એમ કહીને મદનસેના ગર્ભવતી છતાં તેની સાથે ચાલી. ગર્ભની હકીક્ત નહિ જાણનાર રાજાએ તેને રેકી નહિ, તેથી બંને જણાં તાપસવનમાં પહોંચ્યાં, અને તાપસી દીક્ષા સ્વીકારી. રાણીને ગર્ભ વૃદ્ધિને પામે. સંભ્રમવાળા રાજાએ રાણીને પૂછયું, કે-આ શું? તેણુએ ઉત્તર આપે કે–પહેલેથી જ આ ગર્ભ હો, તો મને તપવનમાં આવતી કે, તેથી મેં ગર્ભની વાત તે વખતે કહી નહિ. રાજાએ કહ્યું કે-તેં આ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ સારું કર્યું નહિ. એમ કહી એક અલગ ઝુંપડામાં રાણીને રાખી, તાપસણીઓ તેણીને સંભાળે છે. અનુક્રમે પ્રસવ થયે અને પુત્ર જન્મે. અનુચિત આહારે કરી મદનસેનાને મહાન જરા રોગ થયો, તાપસજન દુઃખ પામ્યો. યથાશકિત તે રોગ પ્રતિકાર કરવા માંડયો, પણ તે રેગ પાછો ન હઠા. આ સમયે મદનસેના વિચારવા લાગી કે–મારા મરણ બાદ આ પુત્રનું શું થશે? આમ શેકે પીડાએલી છે, તેવામાં રાજતાપસને વંદન કરવા હર્ષપુરથી ઉજજેણી નગરીમાં વસનારો ધનાઢય દેવાનંદ શેઠીઓ આવ્યું. સાથે ગાડામાં બાલકાઓ સહિત પિતાની ભાર્યા દેવશ્રીને પણ લાવેલ છે. તે બન્નેએ તાપસજનને પ્રણામ કર્યા. વેદનાથી પરવશ બનેલી મદનસેનાએ પિતાને વૃત્તાંત કહીને મારો પુત્ર હું તમોને સપું , તમે જ આ પુત્રને ઉછેરવાને ગ્ય છે, અને પુણ્યના પ્રભાવે અહીં આવી ચડયા છે એમ કહીને તેને પુત્ર સંખે. અહો દેવકુમાર સરીખે પુત્ર મને અનુકુલ વિધિએ મળે. એમ હર્ષપૂર્વક ચિંતવતી દેવશ્રીએ તે પુત્ર ગ્રહણ કર્યો. આ સમયે મદનસેના મરણ પામી, આથી તાપસજન શેકમાં ગરકાવ બન્ય.
આવો અમાર સંસાર છે, જીવતર અનિત્ય છે, લક્ષમી ચંચળ છે, રેગે ભરેલું શરીર છે, અને સગ વિગવાળા છે. એમ વચને કહી શેઠીઆએ તાપસજનને છાને રાખ્યો, સ્વભાવે કરી સજજન પુરૂ પરોપકારમાં આશકત અને દુઃખી દીન અનાથ જનમાં પ્રેમાળ હોય છે, માટે તે શેઠ! તમને બાલકની ભલામણ કરવાની કાંઈ જરૂર નથી, કેમકે તમે તાપસ ઉપર પ્રેમવાળા છે. આ પ્રકારે તાપસે શેઠને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કઈ શેઠીઓ ક્ષણવાર ટકી આનંદ અને ખેદ વાળ બની ઉજજેની નગરી તરફ ચાલતો થયે. પિતાના સ્થાને પહોંચીને વધામણું કર્યું. અને પુત્રનું અમરદત્ત નામ પાડયું. હવે તે પુત્ર દેહની પુષ્ટિએ અને કલાના સમૂહે વૃદ્ધિને પામ્યો, અને તેને વૈશ્રમણ સાર્થવાહને પુત્ર સરીખી વયવાળો મિત્રાનંદ પરમ બાલમિત્ર છે. સાથે જમતાં બને જણને કેટલેક કાળ ગયે. એક સમયે બન્ને ઉદ્યાનમાં ગયા. મોઈએ ક્રીડા કરતાં અમરદત્તે મેઈને દાંડિયાથી તાડન કરી, દૂર રહેલ મિત્રાનંદે તેણને ઝીલવા પહોળા હાથ કર્યા, પરંતુ તે મેઈ વડલામાં લટકાવેલ મડદાના મુખમાં પડી. અહો ! આતે કેવું આશ્ચર્ય! સાંકડા મડદાના મુખમાં આ મોઈ પેસી ગઈ ! એમ કહી મિત્રાનંદ હસ્ય, આ અવસરે મડદું પણ હસ્યું, તેથી કેમ નિર્જીવ પુરૂષનું હસવું થયું? એમ સંભ્રાત બનેલા મિત્રાનંદને મડદાએ કહ્યું, કે “આમાં શું આશ્ચર્ય છે! આ વડલાની શાખામાં લટકાવીને તારૂં પણ થોડા કાળમાં આવું જ ભવિષ્ય થશે ” આ સાંભળીને અરે આ કોઈ દિવ્ય મડદું છે. એમ ચિંતવતે ભયભ્રાંત બનેલ મિત્રાનંદ અમદત્તની સાથે પોતાને ઘેર ગયે. ત્યાં પણ જાણે સર્વસ્વ નાશ થયું હોય, અથવા મહાવ્યાધિઓ પકડા હોય અથવા બંધુને વિયેગી બન્યા હોય, તેમ શૂન્ય હૃદયવાળો ક્રીડા કરતું નથી, હાસ્યના કારણ છતાં
સ્નેહી વચન બોલતો નથી, અને જાદિકની અભિલાષા કરતો નથી. આ પ્રકારે અત્યંત ઉગી બનેલાને અમરદતે કહ્યું કે “હે વમિત્ર! કેમ તું ચિંતાતુર છે? શું તારૂં કાંઈ શ્રેષ્ઠ દ્રવ્ય નાશ પામ્યું છે? મૃગલી સરીખા નેત્રવાળી
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
કોઇ યુવતીએ તારૂં મન ખેંચી લીધું છે? કે કોઈએ તારા પરાભવ કર્યાં છે? કે પિતાએ તને કટુ વચન કીધું છે ? કે ઈચ્છિત વસ્તુ પ્રાપ્ત થતી નથી ? કે કેાઈથી તું ભય પામ્યા છે ? આમાંનું જે કારણ હાય તે જો કહેવા લાવક હાય તે કહે, મિત્રાનદ્દે ઉત્તર આપ્ચા કે-હૈ મિત્ર ? એકાંતે મિત્ર ઉપર પ્રેમાળ એવા તમાર પાસે મારે શું કહેવા લાયક ન હાય ? કેમકે માતા પીતા હેન ભાઈ અને ભાર્યોને પણ નાહ કહેવા લાયક હાય, પણ શ્રેષ્ઠ સ્નેહવાળા મિત્રને તા બધું કહેવા લાયક જ હાય છે, તેથી મારા ખેદનું કારણુ તમે એક ચિત્તે સાંભળે.
એમ કહીને મડદુ હસ્યું, અને જે વચન મડદાએ કહ્યા હતા તે જણાવ્યું. તે સાંભળીને ચમકી અમરદત્તે કહ્યું, કે હૈ મિત્ર ! આ બનેલી વાત ચાક્કસ સમજાતી નથી. શું આતે કાઇ કેલિપ્રિય વ્યંતરદેવે કહેલી ખાટી ? કે સાચી ? ગમે તે હા તાપણુ દેવને પુરુષકારે ઉલ્લંધી શકાય છે. કહ્યું છે કે
tr
કુપુરુષાતનવાળા જીવેા દેવને માથે ઘાલીને આવી પડેલ દુઃખા સહન કરે છે, પરંતુ દેવ પણ તેથી શંકાવાળા રહે છે કે જેઓનું તેજ સ્કેરી રહ્યું હોય છે.'' સાંભળવામાં આવ્યું છે કે જિતશત્રુરાજાની સભામાં કોઇ નિમિત્તિએ આળ્યે, તેને કહ્યું કે જે શુભાશુભ બનવાનું ઢાય તે કહે, તેથી તેણે જ્ઞાનગ મ`ત્રીના ઘરે મરકી પડવાનું કહ્યું. જ્ઞાનગભ મંત્રી સંભ્રમે કરી પૂજા કરી એકાંતમાં નિમિત્તિયાને પૂછ્યું, કયારે? અને કાનાથી ? મરકી પડશે, તેણે કહ્યુ કે-તમારા પુત્રથી દુઃખ પડશે, બીજા કાઈને આ વાત કહેવી નહિ. એમ સમજાવી નિમિત્તિયાને રજા આપી, અને મંત્રીએ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
વિચાર કરી એક પેટીમાં અન્નપાણી સાથે પુત્રને નાંખ્યા, અને તે પેટીને તાળું વાસી “ આમાં અમારૂં શ્રેષ્ટ દ્રવ્ય છે” માટે આપના ભંડારના બંધ ઓરડામાં આ પેટીનુ કેટલાક દીવસ રક્ષણ કરાવા. એમ રાજાને કહી તે પેટી સેાંપી દીધી. રાજાએ તે પ્રમાણે કર્યું. તેરમા દીવસે અંતેઉમાં બૂમ પડી કે મત્રી પુત્ર રાજપુત્રીના અમાડા છેદી નાંખ્યા. આ સાંભળી રાજા અતિ ગુસ્સે ભરાણા કુટુંબસહિત મંત્રીના નાશ કરો, એમ રાજાએ લશ્કરને હુકમ આપ્યા. તેથી મ ંત્રીનુ ઘર ચાતરફથી ઘેરી લીધું. મંત્રીએ રાજાને વિનવી પેટી મહાર કઢાવી તે તેમાં અખાડા અને છરીએકરી સહિત હાથવાળા મત્રિપુત્ર નીકળ્યા. તેથી રાજા શર્મિદા બન્યા. અહા મત્રોના કેવા બુદ્ધિવૈભવ ? કે દેવથી આવેલ મહાન કને પણ દુર કર્યુ, એમ રાજા પ્રસન્ન થઇ સત્કાર કરી પુત્ર સહિત મંત્રીને ઘેર માકલી આપ્યા. તેથી હું મિત્ર ! આપણે પુરૂષાર્થ ફારવવા દેશાંતરમાં જઇએ. તેથી મિત્રાન ંદે કહ્યુ, હૈ મિત્ર! આ અનુચિત છે, પણ પરિશ્રમ ક્ષુધા પિપાસાદિકને સહન કરનાર મને વ્યાજબી છે, પણ સુખમાં ઉછરેલ તમાને હું અનુમતિ આપી શકું નહિ, અને એકલેા જા" તા તમારા વિરહ થાય, અને હમણાં પ્રાણુની શકામાં પડેલ મારે એકલાને દેશાંતર ગમનના અભિલાષ થતા નથી. માટે હું શું કરૂં ? એમ કહે છતે અમરદત્તે કહ્યું કે—હે મિત્ર ટાઢ તડકા તે વનનુ ભૂષણ છે ક્ષુધા તર્જાના પરિસદ્ઘ થાય તા ભલે થાય પણ જયાં ઈષ્ટ થાય તે વન પણ સ્ન સરીખું મનાય, તેથી તુ વિકલ્પો કરીશ નહિ, આપણે જલ્દી દેશાંતર જઈએ. આ વચન મિત્રાનદે સ્વીકારે છતે દેશાંતર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧ ગમનને બંને જણે નિશ્ચય કરીને માંહોમાંહે એકબીજાના ઘરમાં વસવાટ કરવા લાગ્યા, અને માતાપીતાને છળીને રાત્રિએ ઘર થકી બહાર નીકળી ગયા. નિરંતર પ્રયાણ કરતાં ભેજનસ્થાનમાં વાસ અને વાસના સ્થાનકમાં ભેજન નહિ કરતાં પાટલીપુત્ર નગર પહોંચ્યા. ત્યાં બહાર સેપારી પુનાગ નાગનારંગી જાંબુડી લીબુ બી જેરી આંબા કેળ નાલીયેરીના વૃક્ષોએ રોભિત અને જુઈ શતપત્રિકા કુંદકણીયાર કણવીર પાડલા પુપના જેમાં રોપાઓ છે તેવા બગીચાવાળું અને મધુર પાણીથી ભરેલ વાવડીથી સહિત ઉંચુ અને મનહર કારીગરીવાળું એક દેવભુવન જોયું. ત્યાં જઈ પગની શુદ્ધિ વિગેરે કરીને વિસામા નિમિત્તે તે મિત્ર દેરાસરમાં પેઠા, અને તે મંદિરને ચારે બાજુએ જોયું. જેને શ્રેષ્ઠ પુતળીઓ શોભિત કરોડનો ભાગ છે, અરે ઘણા પ્રકારના જીના પુતળાએ શોભિત લાકડાની શાખા ઉત્તરંગ અને દહલીને ભાગ છે. તેમાં ડાબી બાજુ રતી પેઠે રૂપવાળી પ્રસન્નતાની રચનાઓ મનહર પુતળી એક થંભામાં છે. તેણીને દેખી અમરદત્ત ચિંતળ્યું કે અહો ! આ પુતળીને કે સુંદર કેશકલાપ છે? અ નેત્રની વિસ્વરતા અપૂર્વ છે? અહિ મુખ સંપૂર્ણ ચંદ્રમા સરીખું છે? અહો કેવી સ્તનકલશની શ્રેષ્ઠતા છે? અહો ગંભીર નાભિએ સુંદર કટીબિંબ છે? આ પ્રકારે તે પુતળીન જેત, બીજે દ્રષ્ટિને નહિ ઠેરવત મેલ પરવશ શૂન્ય અમરદત્ત બન્યું. મિત્રાનંદે કહ્યું કે હે મિત્ર! શિલાપટ્ટ ઉપર ચાલે વિસામો કરીએ. તેણે કહ્યું કે–આ સર્વથા રમણીય પુતળીને ક્ષણવાર જોઈયે. મિત્રાનંદે કહ્યું કે – મિત્ર! પરમાર્થ તેને કહેવાય છે કે–લાંબા સમય સુધી આ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
'
પુતળીને જોવા માટે કૌતુકને મૂકી. અમરદત્તે કહ્યું કે હે મિત્ર! પરમા તેને કહેવાય છે કે—આ પુતળીએ મારૂં મન હરી લીધુ છે; અને મારી ષ્ટિ તેણીમાં ખુંચી ગઇ છે, અને શરીર પણ થંભાઈ ગયું છે, તેથી હું બીજે જવાને અસમ અન્યા છું. આના વિરહમાં તુરતજ પ્રાણના વિનાશ થઈ જશે, તેથી સર્વપ્રકારે મારે આને જોતાં જોતાં જેટલું આઉભુ હાય તેટલું પુરૂ કરવાનું છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને મિત્રાનંદે કહ્યુ કે-હૈ મિત્ર! વિવેકી તમારા સરીખાને તમામ ચેષ્ઠાએ રહિત નિર્જિવ કિઠન પાષાણમય આ પુતળીમાં માહ કરવા એ તમાને વ્યાજબી નથી, અજ્ઞાની જીવાપણ નિર્જિવ યુવતીમાં આવા અનુરાગ કરતા નથી. તેથી આ ખાટા માહથી પાછે ફ્ર. અમરદત્તે કહ્યુ, કે—બહુ કહેવાથી શું ? આ પુતળીની મેહરૂપી મહાન ભલ્લીએ વિધાયેલે પ્રાણ ધારણ કરવા હું સમથ નથી, તેથી અહીંયાં જ ચિતામાં પેઠેલા મને અગ્નિદાહ આપવાએ કરી તારૂં પરમ મિત્રપણું પ્રગટ કર. આવું સાંભળી મિત્રાનંદ મુંઝાણા. હૃદયમાં મહાશાક થવાથી આંખમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યાં, અને રાવા લાગ્યા. અમદત્તે તેને છાને રાખ્યું, એટલામાં આ મદિરને કરાવનાર નિધિ સાર નામના શેઠીએ ત્યાં આવ્યા. અહા સુંદર આકૃતિવાળા અન્ને કુમારો કેમ ઉદ્વેગી બન્યા છે ? એમ ચિ ંતવીને પૂછ્યું કે—હે પુત્રો! તમે ઉદ્વેગી કેમ છે ? મિત્રાનંદે જવાખ આપ્યા કે હૈ તાત ! મારા મિત્ર આ પુતળી ઉપર મુંઝાઇ ગયા છે, શેઠે કહ્યું કે-મને લાગે છે કે તેની પૂર્વ ભવની ભાર્યોના સરીખી આ પુતળી હશે. નહિતર કેમ પાષાણુની
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦૭ જડ યુવતીના રૂપમાં આને અનુરાગ થઈ ગયે? મિત્રાનંદે કહ્યું કે હે તાત! કેઈ આવા રૂપવાળી યુવતી છે? શેઠે કહ્યું કે તે હું જાણતું નથી. મિત્રાનંદે કહ્યું કે—કોણે આ પુતળીને બનાવી? શેઠે કહ્યું કે, સપારક નિવાસી સૂરદેવ સલાટે આ બનાવેલ છે. મિત્રાનંદે વિનતી કરી કે––હે તાત ! મારી પ્રાર્થનાથી પોતાના પુત્ર સરીખા બહ માને કરી અને વિશિષ્ટ કથાદિકના વિનેદે કરી આ કુમારને તમે સાચો, હું પારક નગર જાઉં, અને આ પુતળીને વૃત્તાંત સલાટને પૂછું. તે વાર પછી અમરદત્તે કહ્યું કે હે મિત્ર! અસંભવનીય વિષયવાળા ફેકટ પરિશ્રમ કરી સર્યું, માટે મને આજે જ તું અગ્નિદાહ આપી મારી પ્રાર્થના પુરી કર.
તેણે કહ્યું કે હે મિત્ર! તું કાયરતા ન કર, ધીરતા રાખ, અને એક માસ શરીરની સ્થિતિ ટકાવતે સ્વરછ મનવાળે બનીને રહે. તે પછી આગળ જે રુચે તે કરજે, એમ કહીને વારંવાર શેઠીયાને પ્રાર્થના કરીને મિત્રાનંદ સોપારક ગયો. અનુક્રમે ત્યાં પહોંચ્યો. એક વીંટી વેચીને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રો ખરીદ્યાં, પવિત્ર બની વસ્ત્રો પહેરી તાંબુલ લઈ પુછતે પુછત સુરદેવ સલાટને ઘેર પહોંચે. સલાટે બેસવા આસન આપ્યું. મિત્રાનંદે સલાટને બેલ આપ્યું. કુશલાદિક સમાચાર પૂછ્યા. દેવમંદિર વર્ણનના પ્રસંગે તેણે પુતલી સંબંધી પૂછયું કે–તે પુતલી કેઈ વિદ્યમાન યુવતીની આકૃતિ સરખી બનાવી છે કે પોતાની મતિથી બનાવેલ છે? તેણે ઉત્તર આપે કે–ઉજેણીના મહસેન રાજાની પુત્રી રત્નમંજરી દેખીને મેં તેણીના સુલાવણ્ય માત્રની અનુકરણ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦૪
કરવાવાળી મેં બનાવેલ છે. આ પ્રકારે સાંભળીને ત્યાંથી ઉઠ, વસ્ત્રો વેચી દઈને ત્યાંથી ઉજાણી ગયે, સાયંકાલે ત્યાં પહોંચ્યો. અંદર પેસવા જાય છે પણ દરવાજા બંધ છે, કેમકે તે નગરીમાં મારીને ઉપદ્રવ ચાલે છે. આ અવસરે તેણે પડદે વાગતો સાંભળે કે-જે આ મડદાને રાત્રિએ સાચવે તેને હજાર ટાંક આપવા. અર્થરહિતને પોતાના કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. એમ ચિંતવીને મિત્રાનંદ પડહાને છળે, બાકીનું ધન પ્રભાતે આપીશું, એમ કહીને પાંચસે ટાંક મડદાનો માલિક મિત્રાનંદને આપી પોતાના ઘરે ગયે. મિત્રાનંદે ચિંતવ્યું, રાત્રિના પહોરમાં ચાકી રાખવા માત્ર ઉદ્યમે કરી મહાન દ્રવ્યલાભ થયો. પણ અહીંના વસવાવાળા કેઈએ આ લાભ લીધે નહિ, તેથી નક્કી આ નગરમાં કેઈ રાક્ષસી પિશાચાદિકનો ઉપદ્રવ લાગે છે. માટે આ દ્રવ્યનું આપવું માત્ર ભાવા પૂરતું છે, તે પણ અપ્રમાદી જનને ભય નથી, કહ્યું છે કે “નગરમાં કે કાંતારમાં રાત્રિએ કે દિવસે કે શત્રુની વચમાં બહુ સંકટમાં સપડાએલ પુરૂષને અપ્રમાદિપણું રક્ષણ કરનાર બને છે તેથી અપ્રમાદી રહું, એમ નક્કી કરી જાગતો રહ્યો. અને આખી રાત્રી ઉપગવાળો નિડર હૃદયવાળો બની કેડ બાંધી અને કેશને એકડા કરી મજબુત બનાવીને તીક્ષણ છરે હાથમાં રાખી ચારે દિશાઓને જેતે રહેલ છે. પ્રભાતે તે વાણ સગાવહાલા સાથે ત્યાં આવ્યું. મિત્રાનંદે બાકીનું દ્રવ્ય માગ્યું પણ તે આપતો નથી. તેથી મિત્રાનંદ મડદાને શેકવા લાગ્યું, તને પાંચસો ટાંક આપેલ છે એમ કહી વણિકે મિત્રાનંદને ગળું ઝાલી હેર કર્યો, અને મડદુ ઉપાડી ચાલ્યું. મિત્રાનંદ પણ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહસેન રાજા પ્રબલ છતાં તારાથી કબુલેલ દ્રવ્ય એળવાશે. નહિ, આમ કહી રાજા પાસે જઈ હું ફરીયાદ કરી, મારું દ્રવ્ય ગ્રહણ કરીશ. એમ વિચારી તે કાપડ બજારમાં ગયે, અને સુંદર પહેરણ ખેસ કેડે બાંધવાને પટ તથા સુમઘનતાંતણવાળો વિશાળ પટ ખરીદ્યો, અને તે વસ્ત્રો પહેરી ઘણું તંબેલ લઈ સુગંધી કુલે ખરીદી કપુર કસ્તુરી મિશ્ર કેશરના વિલેપનથી અંગની શોભા કરી સાયંકાલે વસંતસેના વેશ્યાના ઘેર ગયે. હર્ષ પામીને વેશ્યાએ ઉપચાર વિનય કર્યો. મિત્રાનંદે પાનબીડા અને સુગંધી પુષ્પ વેશ્યાને આપ્યાં, અને ચાર ટાંકોએ ભરેલી વાંસળી વેશ્યાને સેંપી, તેણુએ પિતાની માતાને સેંપી, અહે આની કેવી ઉદારતા છે? એમ વેશ્યા અને તેની માતા તેનાં દઢ અનુરાગી બન્યાં. વિશિષ્ટ કથા વિને કરી કેટલોક કાળ પસાર કર્યો. રાત્રી પડી અને વાસભુવનમાં ગયાં. ઉચિત આસને વેશ્યા બેઠી મિત્રાનંદ પણ દેવના ધ્યાનના બહાને શરીર પટે કરી, ઢાંકી એક ચાકળામાં બેઠે, પદ્માસન કર્યું. ઉઠે હવે મોડું થાય છે. એમ વારંવાર વેશ્યાએ કહ્યા છતાં ઉત્તર આપ્યા વિના સંપૂર્ણ રાત્રી ધ્યાનમાં બેસી રહ્યો.
પ્રભાતે વાસભુવનથી બહાર નીકળે, નિંદ્રાથી ઘુમતાનેત્રવાળી વેશ્યાએ પોતાની માતાને રાત્રિને વૃત્તાંત કહ્યો. તેણીએ કહ્યું કે આને સારા પ્રકારે તું ઉપચાર વિનય કર. તેણે આપેલું દ્રવ્ય હજુ આપણુ કબજાનું ન ગણાય. વેશ્યાએ તે કબુલ કર્યું, અવસરે મને ભેજનાદિક કરે છે સનેહયુકત વાર્તાલાપ કરે છે, મન ખોલાવવા માટે આંખના વિકાર કરે છે, રતિ સુખ માટે સ્તન વિગેરે
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શરીરના અવયવા પ્રગટ કરે છે, અંગને મરડવું વિગેરે કામના વિકારા દેખાડે છે, તા પણ તેનું મન લેાભણું નહિ, અને ત્રણ રાત્રિ સુધી પ્રથમની માફક રહ્યો, તેથી વેશ્યાની માતાએ પૂછ્યુ કે હે પુત્ર! તું પરમાર્થને કહે. કેમ ઉદ્વિગ્ન રહે છે? સ્નેહવાળી એવી મારી પુત્રીને તું કેમ બેલાવતા નથી ? શયન કરતા નથી ? રતિસુખ માણુતા નથી ? મને તુ માતાસમાન માન. મિત્રાનંદે કહ્યુ, કે હું અમે ! જો માતાનું કૃત્ય કરે તેા પરમાં કહ્યું. તેણીએ કહ્યું કે— બહુ ખાલવાથી શું? પ્રાણાના નાશ થાય તે પશુ તારૂં કા કરી આપું. સ ંદેહને દૂર કરી ખુશીથો તું કહે. તેથી મિત્રાનંદે કહ્યું કે—તારા રાજભુવનમાં પ્રવેશ છે કે નહિ ? રોકાણુ વિના હું રાજભુવનમાં જઈ શકું છું એમ વેશ્યા માતાએ કહ્યુ.. તુ. રાજપુત્રી રત્નમ જરીના પરિચયવાળી છે? તેણીએ કહ્યુ, કે રત્નમંજરી મારે પુત્રી જેવી પરિચિત છે. જો એમ છે તે રત્નમ જરીને મારા સંદેશા કહી શકીશને ? તેણીએ કહ્યું, કે હું ખરાખર કહી શકીશ માટેતુ ખુશીથી તે વાત કહે, તેથી મિત્રાનંદે કહ્યું કે
પાટલીપુત્ર નગરમાં અમરદત્ત નામના રાજપુત્ર છે. તેના ભાટચારણાથી સ્તવાતા ગુણા ખારીમાં રહેલ રત્નમજરીએ સાંભળ્યા. તેથી રત્નમજરીને અમરદત્ત ઉપર પરાક્ષઅનુરાગ થયા. પેાતાના નામપૂર્વક રત્નમંજરીએ અમરદત્ત ઉપર પત્ર માકલ્યા, તેમાં લખ્યું કે— હું સુંદર ! તમારા ગુણા સાંભળ્યાથી મારૂં શરીર અને મન પ્રસન્ન થયું છે. જ્યારે હું સાક્ષાત્ દેખીશ, ત્યારે ઉત્કૃષ્ટ આણ ંદને પામીશ. તમારૂં નામ સાંભળવામાં તત્પર મારા કાના છે, અને તમારા
*
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
હમ ઉતારી વાણી છે તે છે,
તમારું મન
દર્શનમ ઉત્કંઠાવાળાં મારાં નેત્ર છે. તમારા લાવણ્યની
સ્તુતિ કરનારી મારી વાણી છે, અને તમારા ઉપર ઉપચાર વિનય કરવાની ઈચ્છાવાળા મારા હસ્તે છે, તમારા સંગમના અનુરાગનું ક્ષેત્ર તેમજ ગુણના સ્મરણમાં રકત મારું મન છે, તેથી અનુરાગી જનમાં જે ઉચિત હોય તે તમારે કરવું જોઈએ. સજજનપુરુષો સર્વને શાંતિ કરવામાં તત્પર હોય છે, તે અનુરાગી જનને શું કહેવું ? આ પ્રકારના રત્નમંજરીના પત્રનો ભાવાર્થ જાણે અમરદત્તે જાયું, કે આ રાજપુત્રીને મારા ઉપર પરોક્ષ સ્નેહ છે, તેથી અનુરાગી બની અમરદત્તે બીજા હદય ભૂત મિત્ર એવા મને રત્નમંજરી સાથે વાતચીત કરવા મોકલેલ છે. તેથી તમે આ વૃત્તાંત તેણુને કહો. વેશ્યામાતા પણ આ સમાચાર સાંભળી હર્ષવંતી બની રત્નમંજરીના મહેલમાં ગઈ. રત્નમંજરીએ યથેચત વિનય કર્યો, અને આસન ઉપર બેસાડીને પૂછયું કેહે અંબે ! કેમ અતિ હર્ષાળુ દેખાઓ છો? આ રાજપુત્રીએ કેવી રીતે જાણ્યું ? એમ વિચારો તેણીએ કહ્યું, કે હે રાજકુમારી તમે સાંભળો. તમારા હૃદયનાથને મિત્ર પાટલીપુત્ર નગરથી દર્શન કરવા આવ્યો છે. કુમારીએ કહ્યું કે ખરેખર કેવી રીતિએ. તેથી વેશ્યામાતાએ પૂર્વને વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળીને અહીં કોઈ બુદ્ધિકુશલ અસત્ય ફેલાવવામાં નિપુણ મારા ઉપર અનુરાગી પુરૂષ આ વેશ્યાને પણ ઠગવા આવ્યા છે, નહિતર તે મેં સ્વપ્નામાં પણું નહિ અનુભવેલું અસત્ય આવું તુત શું કરવા ઉભું કરે? તેથી પ્રથમ તે તે પુરૂષને હું જોઉં. શા માટે આવા પ્રપંચને તે ઉભા કરે છે? એમ ચિંતવીને કુમારીએ હર્ષપૂર્વક જણાવ્યું, કે હે અંબે! જે આ નિવેદન તેં કર્યું,
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
તે સારૂં કર્યું, પરંતુ સર્વથા આ રાત્રિમાં જવાજશ્યમાન દીવાવાળી ચિત્રશાલામાં તે આવે, એમ કહી તેણીને વિદાય કરી. તેણીએ જઇને મિત્રાનંદને આ સમાચાર કહ્યા. તે પણ ખુશ થયા. પહેાર રાત્રિ થઇ, ત્યારે માર્ગ દેખાડનારી દાસીને લઈ રાજભુવનની બહાર પહેાંચ્યા. દાસીએ ચિત્રશાલા ખતાવી. તું પાછી વળ એમ કહી, દાસીને પાછી મામ્લી, અને તે પણ કુદકા મારી પ્રાકાર એલધીને ચિત્રશાલાના મારી સમક્ષ ગયા. તે રાજકુમારી પણ તેને આવતા જાણીને આ અહીં આવી શું કરે છે?” શું આલે છે? તે જોઉં, એમ વિચારી પટ એઢીને ખાટી નિદ્રામાં સૂઈ ગઈ. મિત્રાનંદ પણ આ કુમારી સૂઈ ગઈ છે, એમ વિચારીને તેણીના ડાબા હાથથી કકકડું ગ્રહણ કરીને જમણી જાંઘમાં લગીરક છરીના ચરકા દઈને તેજ પ્રમાણે જલદી પાછે વન્ગેા. કુમારી પણ અહૈ! ! આનું કેવું ચપલપણુંછે? કેવું કૌતકપૂનું સાહસ છે? એમ આશ્ચર્ય પામી. શા માટે
'
આ પુરુષે આમ કર્યું? તેવા વિપો કરવા લાગી. અને અરે મેં એની સાથે વાર્તાલાપ કેમ ન કર્યા ? એમ પ્રસ્તાવા કરતી આખી રાત્રિ જાગતી રહી.
મિત્રાનંદ પણ દેવકુલમાં રાત્રી વિતાવીને સૂર્ય ઉગે છતે રાજભુવનના બારણે જઇ, હૈ મહાશય ! આપ દીનઅનાથમાં પ્રેમાળ સમર્થ રાજા છતાં, વિદેશી જાણીને મને આપની નગરીમાં છેતરેલ છે, તેથી મારા નાથ અનેા, એમ ઉંચે સ્વરે મેલવા લાગ્યા. તેથી સભામાં રહેલ રાજાએ આ સાંભળ્યું. અરે આ કાણુ છે? કેાણે આને છેતર્યાં, એમ દ્વારપાળને રાજાએ પૂછ્યું ? તેણે કહ્યું, કે હે દેવ! અમે જાણતા નથી. જલદી તેને પેસવા દે, આ પ્રકારે રાજાના
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
હુકમથી તેને પેસવા દીધે. પેસીને તેણે પ્રણામ કર્યો. રાજાએ બુમ મારવાનું કારણ પૂછયું. તેણે રાત્રિએ મડદું સાચવવાને વૃત્તાન્ત કહ્યો. તે સાંભળીને રાજા વાણિયા ઉપર રેષાયમાન થયે. આ અવસરે રાજસભામાં ગયેલો તેને જાણીને આપવા
દ્રવ્ય સાથે લઈ તે વાણી રાજસભામાં આવી પહોંચે, અને બચાવ કરવા લાગ્યા, કે મડદા સંબંધી કાર્યમાં મારે આટલે કાળ ગયા. તેથી હે ભાઈ! તારૂં દ્રવ્ય તું ગણી લે. એમ કહી પાંચશે ટાંક મિત્રાનંદને આપ્યા, તેથી રાજા શાંત થઈ ગયે, અને વાણીયાને રજા આપી. મિત્રાનંદને રાજા પૂછવા લાગ્યું, કે હે ભદ્ર! મહાન ક્ષુદ્ર ઉપદ્રવે કરી ચોકીદારના પ્રાણુને વિનાશ કરનાર એવું મરકીમય મડદાનું રક્ષણ કરવાનું તેં કેમ સ્વીકાર્યું અને તું કેવી રીતે બચી ગયે? આના ઉત્તરમાં મિત્રાનંદે કહ્યું, કે-હે મહારાજ! હું વણિક પુત્ર પાટલીપુત્રથી કાર્યના વિશે આવેલ છું, ધનને અથS બનીને પડો સાંભળવાથી મુડદાનું રક્ષણ મેં સ્વીકાર્યું, રાત્રિએ કેટલાક વખત હું અપ્રમાદી પણે રહ્યો. પછી તો શિયાળવાના શબ્દો વિગેરે ઘોર ઉપસર્ગ થયા, પણ તેથી હું ક્ષોભ પામ્યા નહિ. એટલામાં એક રાક્ષસી આવી. જલદી શ્વાસ લેતી હોવાથી જેણીના મુખમાંથી અગ્નિના કણીયા ફેલાઈ રહેલ છે, અને જેણીએ પોતાના કેશે મેકળા મૂકેલ છે, અગ્નિશિખા સરખી છરીએ કરી જેણીને ભયંકર જમણો હાથ છે, અને જેણીએ ઘેર પ્રજવળતા ને ફાડેલા છે, આવી તેણીને દેખીને મેં નિર્ણય કર્યો, કે આ મરકી છે. જેણી હાલ અહીંયાં ઘણજનને સંહાર કરે છે, એમ ચિંતવીને સાહસ ધારણ કરી નિર્ભયપણે તેણીને ડાબો હાથ પકડવાને માટે મેં મારો ડાબો હાથ લાંબો કર્યો, અને મારા જમણા હાથે કરી છરીને
૧૪
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પ્રહાર લગાવ્યા, તે પ્રહાર તેણીના સાથળમાં કાંઇક લાગ્યા, પશુ ખળ કરી મારા ડાયેા હાથ મરડીને એકદમ તે નાસી છૂટી, પરંતુ તેણીનું વળી મારા હાથમાં રહી ગયું, તે વાર પછી ઉપદ્રવ વિના આપના પ્રભાવે રાત્રી મે` પૂરી કરી. રાજાએ આ વાત સાંભળીને કૌતુક પામી તે કડુ તેના પાસે માંગ્યું. મિત્રાનંદે અર્પણ કર્યું. તે કડાને જોતાં પેાતાનુ નામ તેના ઉપર દેખ્યું; તેથી આ કડુ કેવું ? એમ વિચારતાં સાંભરી આવ્યું કે-મે' પુત્રી રત્નમ જરીને પહેલાં આપેલ હતું, તેજ આ. તે। શું તેણીના હાથથી કાઇક રાક્ષસીએ આ લઇ લીધેલ છે? કે રત્નમ જરી પાતે કુસ’સગથી રાક્ષસી બનેલ છે ? એમ તેનેવિકલ્પ થયા. તે હું જઇને રત્નમંજરીનું સ્વરુપ જોઉં એમ ચિંતતા રાજા સભામાંથી ઊઠયા, અને મિત્રાન'દને ત્યાં બેસાડી રત્નમંજરીના મ્હેલમાં ગયા. દૂર રહીને તેણીને જોઈ તા તેણીના ડાળેા હાથ કડા વિનાના દેખ્યા, અને જમણા સાથળમાં છિદ્ર ઉપર પાટો બાંધેલે જોયેા, અને વ્યગ્ર ચિત્તવાળી દેખી, તેથી વિચાર્યું કે અહા ? કેવા વિચિત્ર કર્મ પરિણામ અહા! આ સંસારમાં નહિ સભવતું પણ સાઁભવે છે? જે આ સકલગુણનું નિધાન છતાં નગરલેાકને ક્ષય કરવાવાળી રાક્ષસી ભાવને પામી ? એમ ચિતવતા પરમ ખેદને પામી. મનમાં ભય પામી, પેાતાના મ્હેલે ગયા. એકાંતમાં મિત્રાનંદને મેલાવીને પેાતાની પુત્રીને વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળીને કૃત્રિમ વિસ્મય પામી, મિત્રાનંદે કહ્યું, કે અહે। દારૂણ વિધિના પરિણામ છે, કે જે આપની પુત્રી પણ આવી મની છે. જેથી ચંદ્રમાંથી અંગારાની વૃષ્ટિ થવા જેવું બન્યું, અને અમૃત નિષ બની જાય તેવું થયું. રાજાએ કહ્યું કે વિધિના વશે આમ બનેલ છે. પણ કાઈ ઉપાય છે?
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
કે-જેનાથી મારા મંડલમાંથી આ રાક્ષસીને બહાર કહાડું. મિત્રાનંદે કહ્યું કે ઉપાય છે રાજાએ કહ્યું કે-કે? સાહેબ! મંત્રરૂપ છે. તા તે પુરજનની રક્ષા કર. જે તારા મંત્રને ઉપાય લાગુ પડતું હોય, તે આને તું મંડલમાંથી કાઢ. મિત્રાનંદે કહ્યું, કે-સપ્રભાવી મારે મંત્ર છે. પરંતુ હું જોઉં કે મંત્રના વિષયમાં આ આવે છે કે નહિ? રાજાએ કહ્યું કે તું જોઈ લે. તેણીના મહેલે તે ગયે, અને તેણીની પાસે બેઠો. તેથી આ કેણું છે? એમ ચિંતવવા લાગી. મિત્રાનંદે વેશ્યાને મોકલી ત્યાંથી આરંભીને રાજાએ તમારે દેશનિકાલ કરવા ઈચ્છે છે, ત્યાંસુધી બધે વૃત્તાંત કહ્યો. અને જણાવ્યું કે-હે સુંદરિ! તને લઈ જવાને કારણે આ બધો પ્રપંચ મેં કરેલ છે, તે જે તું કરૂણ ન કર, અને મારી આશા સફળ કર, અને આ વાત પ્રકાશ ન કરીશ. તારા સ્વરૂપે બનાવેલ પુતળીના દર્શનથી મોહમૂઢ બન્યો છું, તેથી મારી સ્નેહપાર્થનાને તું સ્વીકાર, અને મને અનુમતિ આપ, જેથી આ બહાને દેશાંતર તને લઈ જઉં. અને જે મારી પ્રાર્થનાની સર્વ પ્રકારે ઉપેક્ષા તારે કરવી હોય તે રાજાની પાસે તારે ચડે છેટે અપવાદ કેઈપણ ઉપાયે દૂર કરૂં, અને મારા સ્થાનમાં ચાલ્યો જાઉં. અને તારી વિરહાનિથી બળેલ આ દેહને કેઈ તીર્થ સ્થાનમાં જઈ વિનાસ કરું, માટે નિરાશંક બની કલયાણુભાગિણી ! તારી ઈચ્છાને પ્રગટ કર. તેણીએ પણ આ પ્રકારનું તેનું વચન સાંભળીને અહો! મારા ઉપર કે આને અનુરાગ છે ? અહે! કેવી સુંદર વચન રચના છે? અહો! કે સરસબુદ્ધિને પ્રકષ છે? તેથી આની સાથે હું જાઉં, આ સુંદર પુરૂષ છે, અને મહાકુલમાં જન્મેલાને સનેહ પ્રાર્થનામાં ભંગ કરે તે વ્યાજબી નથી,
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ અને જે નહિ જાઉં તે આના પ્રાણના વિનાશનું કારણ બનીને મહાપાપ બંધને હું પામીશ. એમ ચિંતવીને રત્નમંજરીએ કહ્યું કે- મહાસત્વ! બહુ કહેવાએ શું? તમારી પ્રાર્થના પુરી કરવી તેજ મારું ઈચ્છિત છે. તેથી જે ઉચિત હોય તે કરો. તે પણ આવી વાણી સાંભળીને હર્ષવાળ બની રાજા પાસે ગયે. રાજાએ પૂછ્યું કે-તારા મંત્રવિષયમાં આવે છે કે નહિ? તેણે કહ્યું કે આવે છે, જે એમ છે તે તું જલદી મંડલમાંથી બહાર લઈ જા, અને મારા ઉપર અનુગ્રહ ક૨. તેણે કીધું કે-હે દેવ ! શીઘ્રગતિવાળું વાહન આપે, જેથી કરી ત્રિએજ દેશાંતરમાં પહોંચાડી દઉં, નહિતર તે દેશની અંદર જે અરૂણેદય થઈ જાય તે સૂર્યના કિરણથી તેણની દષ્ટિતું વિષ વધી જાય, અને કોધવાળી બની મોટા અનર્થને કરી નાખશે. રાજાએ પણ ભયથી કંપીને પવનવેગી અશ્વરત્ન તેને સેં. તેથી સૂર્ય અસ્ત થયે અંધકારમાં દિશાવલયમાં સકલીકરણ કરીને શિખા બંધ કર્યો, અને અસત્યમંત્ર ઉચ્ચારતે સરસવ જવ
આદિ સાત ધાન્ય કરી તાડન કરતે, બેટા હુંકારા મુકતી રનમંજરીને પકડી. ભવનથી બહાર કહાડતો ભયભીત બનેલ રાજા દેખતાં છતાં ઘોડી ઉપર બેસાડીને નગરીની બહાર નીક. ડી ભૂમિ ઓળંગી એટલે રત્નમંજરીએ કહ્યું, કે તમે ઘોડી ઉપર બેસે. તેના ઉત્તરમાં જણાવ્યું, કે હું પગપાળેજ ચાલીશ. એમ કહી ઘણું ભૂમિ ઉલંગી. જ્યારે રત્નમંજરીએ વારંવાર તેને બેસવાનું કહ્યું, તો પણ તે બેસતા નથી. ત્યારે ઘડી ઉભી રાખી. મિત્રાનંદે કહ્યું કે-હે સુંદરી ! તારે ખેદ ન કર. હું તને પરમાર્થ જણાવું છું. ગુણરત્નાકર પ્રાણવલ્લભ મારા મિત્ર અમરદત્ત માટે મેં તને ઉપાડી છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ એમ કહી તમામ વૃત્તાંત તેણને કશો. તેથી મિત્રભાર્યા સાથે એક ઘેડી ઉપર સાથે બેસવું તે વિરુદ્ધ છે, માટે હું પગે ચાલી રહ્યો છું. રત્નમંજરીએ તે વાત સાંભળી કહ્યું, કે અહ આની કેવી દઢ મિત્રપ્રીતિ છે, અને તેની સાથે નીતિ પણ કેટલી હાલી છે? એમ ચિંતવતી માત્ર અમરદત્ત નામ સાંભળીને પરમ પ્રમાદને પામીને ચાલતાં ચાલતાં અનામે પાટલીપુત્રની સીમમાં તેઓ પહોચ્યાં.
આ બાજુ અમરદત્તક મિત્રાનંદના ગયા પછી, અહો મારું વિના વિચાર્યું કાર્ય છે, મારો અર્થમાં અનુરાગ નથી. મારી કેટલી મહમૂઢતા? અને અધન્યતા છે કે મેં ફોકટ મારા મિત્રને મહાકલેશમાં નાખ્યો, તેથી મારા જીવતરને ધિક્કાર હો. એમ ચિંતવતે અને કોઈપણ પ્રકારે શરીરની સ્થિતિને ટકાવો અને શેઠીઆએ મધુર વચનેએ સમજાવાતે ત્યાંજ શયન ભજન કરતે, મિત્રની પ્રાર્થનાના બળે કરી કોઈપણ પ્રકારે એક માસ રહ્યો. હવે છેવટે છેલ્લા દિવસે વિચારે છે કે-આજે કાળમર્યાદા પૂર્ણ થઈ પરંતુ હજુ મારે મિત્ર આવ્યું નહિ. અરે તે મિત્ર કેવી આપદાને પામ્યો હશે! નહિતર કેમ ન આવે? તે મિત્રના નહિ સાંભળવા લાયક સમાચાર સાંભળવા તે પહેલાં અગ્નિમાં પેસીને શરીરને ત્યાગ કરે તે વધારે ઉચિત છે. એમ ચિંતવીને શેઠીયાને કહ્યું, કે-હે શેઠ! મિત્રે કહેલ કાળ પૂર્ણ થયે, તેથી મેં તમને જે પરિશ્રમ આયે તેની ક્ષમા કરે, અને પિતાનું કાર્ય કરતાં મને આ તીર્થમાં જ અનિદાહ આપે. આમ કહેતાં નેત્રમાં આંસુ લાવી બે હાથ જોડયા. તે સાંભળી મહાકે કરી વ્યગ્ર મનવાળો શેઠીઓ પણ રોવા લાગ્યા. તેથી નગરનાં લેક એકઠાં થઈ ગયાં, અને તેમને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
રાવાનું કારણ પૂછવા લાગ્યાં. શેઠીઆએ કારણ તેને કહ્યું, નગરજનાએ શેઠીઆને છાના રાખ્યા અને અમરદત્તને કહ્યું કેહે કુમાર ! તમે સાંજ સુધી વાટ જુએ. તેથી અમરદત્તે કહ્યુ` કે ચિતા ખનાવી તૈયાર રાખા, અગ્નિ સાંજે આપજો. તેથી ચિતા રચી, અને સલેક દિશાઓને જોતા રહ્યા. આ અવસરે દૂરથી એક ઘેાડી આવતી દીઠી, તે પર એક યુવતી બેઠી છે. અને એક પુરૂષ પગે ચાલતા આવે છે. આમ લેાકેા વાતા કરી રહ્યા છે, તેટલામાં ઘેાડી આવી પડઊંચી. રત્નમંજરીને દેખી, તેથી થ્રુ આ સ્ત્રીને પુતળીના ફોટા સરીખી પ્રજાપતિએ બનાવી, કે–આ સ્ત્રીની આકૃતિ ઉપરથી કારીગરે પુતળી અનાવી ? એમ ચિતવીને લેાકાએ કહ્યું, કે હું કુમાર! તારા ચિત્તને ચારવાવાળી આ કુંવરી આવી, તા તું હવે આને જો, અને પત્થરની પુતનાને છેડી દે. એમ કહેતાં લેાકેાએ રત્નમંજરીને બતાવી, તેણે પણ જોઈ અને મિત્રાનંદને પણ દેખ્યા. હર્ષાવેશથી શરીરનાં રૂવાડાં ઊભાં થયાં, અને વારવાર મિત્રને ભેટયેા. શેઠીએ પણ આનંદને પામ્યા, અને મિત્રની ક્ષેમ કુશલતાથી પરમઆણુ દને અમરદત્ત પામ્યા, અને આ કુમારની દેહ સંપદા નિરૂપમ છે અને લાવણ્ય અપૂર્વ છે, એમ દેખી કહી ન શકાય તેવા સુખને રત્નમંજરી પામી. અહા આ કન્યાનુ કેવું સુંદર સ્વરૂપ છે? અહા કુમારને રાગ થયેા તેપણુ વ્યાજખી છે? અહા મિત્ર પણ સાચા જ મિત્રાનદ છે ? એમ વાર્તાલાપ કરતાં લેાકેા બહુ આનંદને પામ્યાં.
આ અવસરે ભવિતવ્યતાના ચેાગે રાજા પુત્રએ મરણુ પામ્યા. પંચદિન્યા શણગાર્યા, તે ભમતાં ભમતાં તે પ્રદેશમાં આવી પહેાંચ્યાં. ચામા વિ ંઝાવા લાગ્યા, મસ્તક
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર છત્ર ધરાણું, અમ ખારે કર્યો. અને હાથીએ. સુગંધિત પાણીથી ભરેલ કલશે કરી અભિષેક કર્યો, અને બંધ ભાગમાં ચૂંઢવતી અમરદત્તને બેસાડ. તે વાર પછી વાજિંત્રો વાગવા લાગ્યાં, ભાટચારણે બિરૂદાવલી બોલવા લાગ્યા, અને તે રાજકુમારને રાજમહેલમાં લઈ જવામાં આવ્યું, અને અમરદત્ત મહારાજવી બન્યું. મહાન એછવે કરી રત્નમંજરીને પણ તેને પટરાણી બનાવી. સર્વને પ્રદ ઉપજે, અને પિતાને સ્થાને સર્વરાજ્યને અધિકારો શેઠને બનાવ્યો. મિત્રાનંદ પણ કેટલાક કાળ ત્યાં રહીને તેણે પિતાના મિત્રને કહ્યું, કે હે મહારાજ ! મડદાના શ્રાપથી રક્ષણ કરવા માટે અત્યંત દુર દેશમાં હું મું, તેથી તમારે મનમાં ખેદ ન કરે; એમ મિત્રાનંદે તેને કહ્યું. મરણ ભયથી બીઈને આ જાય છે, માટે તેને શું કરવા નિષેધ કરું? એમ વિચારોને રાજાએ સહાય કરનાર બહાદુર મનુષ્ય તેને સાથે આપ્યા, તેની સાથે મિત્રાનંદ દેશાંતર ગયે. રાજા પણ તેના વિરહથી શેકવાળ બન્યું. હવે રાજાએ ઉમદા વિષય સુખને ભેગવતાં બહુ કાલ પસાર કર્યો. તે અવસરમાં રત્નમંજરીને કમલગુપ્ત નામને પુત્ર થયે. એક દિવસ બહુ શિષ્યએ ચુત ચતુર્દાની મુનચંદ્રસુરીશ્વરને ઉદ્યાનમાં ગયેલ રાજાએ દીઠા. તેણે સૂરીશ્વરને વિનયપૂર્વક વંદન કર્યું, સૂરીશ્વરે ધર્મલાભ આપે. રાજા તેમના પાસે બેઠે. આચાર્ય ભગવંતે ધર્મદેશના આપવી શરૂ કરી.
હે રાજન! દુઃખરૂ૫ અસાર આ સંસાર છે. તેમાં મનુષ્યપણું પામવું તે અતિ દુર્લભ છે. લીમી હાથીના કાન પેઠે ચપળ છે, અને જીવતર કુશવાસના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ જલબિંદુ પેઠે અનિત્ય છે. ઈંદ્રજાલ અને સુવર્ણકટી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
સરીખું યૌવન છે, ઘણુારાગાનુ સ્થાન શરીર છે, ઝેરવાળા દુધપાક સરીખા ખરાખ અતવાળા વિષયે છે, ઉમાગે જનારા દુષ્ટો સરીખી ઇંદ્રિયે ચાર સમાન છે, સકલ સુખ વૃક્ષને દાવાનલ સમાન કસાયેા છે, અને સંચાગે વિચાગવાળા છે, થાડુ' પણુ ખરાબ આચરણુ મહાન અનર્થનું કારણુ છે. શુભ અશુભ કર્મોના પ્રભાવ સુરાસુર સહિત દેવેન્દ્રોથી પણ રાકી શકાતા નથી. ધમને છેડી આ સંસારમાં કાઇ શરણભૂત નથી, અને માક્ષને વરજી કાઇપણ ઠેકાણે સુખ નથી.
આવાં અતિ આધકારક વચન સાંભળી રાજાએ પૂછ્યુ –હૈ ભગવંત ! મારા મિત્ર મિત્રાનંદ હાલ કયાં છે ? અને કઇ અવસ્થાને અનુસવી રહેલ છે? અને તેને મડદાએ શું કહ્યું, તેનુ તેણે શું કર્યુ ! આ સાંભળી ભગવતે ઉત્તર આપ્યા કે–હે મહારાજન! તે વૃતાંત તું સાંભળ- પરિભ્રમણ કરતા તારા મિત્ર દેશાવરમાં ગયા. ત્યાં મહાઅરણ્યને વિષે ચારાની ધાડ પડી, તેથી ઉલટી દિશા તરફ્ નાઠા. એકલે ભ્રમતા ભમતા પરિશ્રમને પામ્યા, ભુખેતરસે પીડાણેા, અને ધીમે ધીમે એક સરાવર હતું ત્યાં પહોંચ્યા, તેમાં સ્નાન કરી પાળ ઉપર રહેલ એક વડલાની છાયામાં સૂઈ ગયા. નિદ્રા આવી ગઇ. તેને વૃક્ષન કાતરમાંથી નીકળેલ સસ્પે ડંખ માર્યો; તેનું ઉગ્ર વિષ હાવાથી એકદમ ઝેર તેના શરીરમાં પસરી ગયું'. આ સમયે ભવિતવ્યતાના ચગે એક તાપસ ત્યાં આવી ચડયા, તેણે મઢડા સરીખા પડેલા તેને જોયા, આથી તપાસ કરતાં તેને સમજાણું કે લીટા સપના તેના પાસે પડેલ હાવાથી આને સર્પ કરડયા છે. આથી કરૂણાવાળા તે તાપસે પાણી મંત્રીને તેના ઉપર છાંટયું. મંત્રનું મહાપ્રભાવિકપણું હાવાથી વિષ ઉતરી ગયું,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
અને બગાસું ખાતે તે ઉર્યો. તેની પાસે તાપસને બેઠેલ દેખે, આથી મિત્રાનંદે બહુમાન પૂર્વક તેને નમસ્કાર કર્યો. તાપસે સર્પ કરડયાની તેને વાત કરી, તેથી ફરી પણ તેણે નમસ્કાર કર્યા, અને કીધું કે તમે મારા ઉપર મેટો ઉપકાર કર્યો છે, જે આવા મરણકથા મને છેડા ! આ રીતે યાચિત વાર્તાલાપ કરીને તાપસ પિતાના આશ્રમમાં ગયો. મિત્રાનંદ પણ અહે દારૂણ વિધિનું પરિણામ દેશાંતરમાં ભમવાથી પણ ઓળંધી શકાતું નથી. કેમકે-મરણથી ભય પામીને નાઠેલ છતાં મરણ કષ્ટ મનુષ્યરહિત આ વનમાં પણ મને આવી પડયું? પણ પરમભાગ્યે આ ઋષીએ અનાથમાં વાત્સલ્ય કરીને ટાળ્યું. હવે તે મિત્રના વિરહથી તપી ગયેલા મનને શાંત પાડું એમ ચિંતવીને પાટલીપુત્ર નગરની સન્મુખ જવા લાગ્યા. વચમાં તેને ભીલાએ પકડ, અને એક સાર્થવાહને વેચાતે આવે તે પણ મહાન સાથે સાથે સ્વદેશ આવતે ઉજજે નગરી પહોંચે. સાથેવાતું બહાર પડાવ નાંખે. મિત્રાનંદે રાતને સમય મેળવીને ત્યાંથી નાઠે. ભયભીત બની નગરીમાં ખાળાદ્વારથી ખાળમાં પેઠે. દરેક દીવસે નગરીમાં ચેરના ઉપદ્રવે કરી કે પાયમાન થએલ કેટવાળે તેને દેખે. આ ચેર છે, એમ જાણી રે ભરાઈને કટવાળે તેને પકડયો, અને બાંધ્યું. અહો વિધિનો દારૂણ પરિણામ છે, પુરૂષાથી ન પણ રેકી શકાય તેવો છે, બુદ્ધિએ પણ ખાળી ન શકાશે, અને શસ્ત્રો પણ આમાં કામ ન આવ્યાં, મંત્રે પણ ઉપયોગ ન બન્યા, બંધુઓનું શરણ પણ મળ્યું નહિ, દ્રએ કરી અને દેશાટને કરી રક્ષણ ન કરી શકાયું, સમુદ્ર ઉલંઘન અને રસાતલમાં પ્રવેશ અને સુરાસુરની સહાય પણ કામ ન આવી. આ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારે વિચાર કરનાર મિત્રાનંદને પૂર્વભવને દ્વેષી બા જે વ્યંતર બન્યું હતું તેનાથી અધિષ્ઠિત મડદાએ કહેલ વડલા ઉપર લટકાવ્યું, તેના મુખમાં રમતા વાલીયાના પુત્રની મેઇ પેસી ગઈ.
આ વૃત્તાંત સાંભળીને રાજાને મહાન શેક , અને નેત્રમાંથી મહાન આંસુઓ મૂકતા હે વમિત્ર ! પ્રાણવલ્લભ! મિત્ર ઉપર પ્રેમાળ ! દાક્ષિણ્યતાને સમુદ્ર! સજજનસ્વભાવી પરોપકારમાં આશકત! મહાન ઉદ્યમ કરવાથી પણ દેવના પરિણામને ભોગ બન્યો પરંતુ છૂટો નહિ? એમ બેલ અમરદત્ત રજા રોવા લાગ્યા. મુનિવરે સમજાવી તેને છાને રાખે. અમરદને પૂછયું કે-હે ભગવંત! હમણાં તે કયાં ઉત્પન્ન થયે હશે? મુનિવરે ઉત્તર આપે કે-રત્નમંજરીના પેટમાં કમલગુપ્ત નામને તારે પુત્ર થયેલ છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને બહુ જ હર્ષને પામી, રાજાએ કહ્યું કે–હે ભગવત! તેને આ ક્યા કર્મને પરિણામ ભેગવવો પડે ? અને અમારે જે પરસ્પર સ્નેહને અનુબંધ હતો, તેનું કારણ શું? મુનિવરે ઉત્તર આપે કે, હે અમરદત્ત ! આથી અનંતરભવમાં તુ ખેમપાલ ભરવાડ હતા, અને સત્યશ્રી તારી ભાર્યા હતી, અને ચંડસેન તારે પ્રિય મિત્ર હતું. તમોએ ઉદ્યાનમાં એક સાધુ દેખ્યા. અને પરમ ભક્તિએ વાંદ્યા. સાધુએ ધર્મલાભ રૂપ આશિષ ઉચ્ચારીને ધર્મદેશના આપી. અનુરાગ થવાથી તમેએ તેઓશ્રી પાસેથી મદ્ય માંસ પંચુબરી અને રાત્રિભેજન નહિ કરવાનો નિયમ લીધે, અને તે નિયમ નિરતિચારપણે તમે પાળે. આયુષ્ય પૂરૂ થયે, તું મકરધ્વજ રાજાને પુત્ર થયે, એમ કહી પૂર્વ ને બધે વૃત્તાંત તેને કહ્યો અને વધુમાં કહ્યું કે માથામાં ધોળા વાળ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
દેખવાથી વૈરાગ્ય પામી મકરજ રાજા તથા રાણી તાપસ આશ્રમમાં જઈ તાપસ થયા; વિગેરે બનેલાં કારણે સંભ ળાવ્યાં. તારી ભાર્યાં સત્યશ્રી પણ રાજપુત્રી રત્નમંજરી થઇ, અને ચડસેન મિત્રાનંદ થયેા, તારે માણસાને મળવું નહિ, એમ નાકર ઉપર આક્રોશ કરવાથી મધુના વિયેાગ કરાવનાર રૂપ ક પ્રેમપાળ ભવમાં તે માંધેલ છે, અને સત્યશ્રીએ વહુને કાળીએ ગળે રહ્યો છે, તા હૈ રાક્ષસી ! તુ કેમ નાના કાળીયાઆ લેતી નથી ? એમ કટાક્ષ કરવાથી રાક્ષસી આરેાપનું કર્મ આંધ્યું, અને ચડસેને પણ ક્ષેત્ર થકી એક ભિક્ષુકે ચાળાની શીંગા ગ્રહણ કર્યો છતે આચારને ઉધે માથે લટકાવો, એમ કહેવાથી ઉધે માથે લટકવાનુ ફળ આપનાર કર્મ માંધ્યું. આ પ્રકારે મુનિચંદ્રસૂરીશ્વર કહી રહ્યા છે, તેટલામાં સેામવસુ વિંક આવ્યેા. નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યા, કે હે ભગવંતાં મારી દીકરી યશેાતિ યુવાવસ્થામાં છે, છતાં એકદમ અસ્વસ્થ બની ગઈ છરીએ જાણે તેણીનુ પેટ કપાતું હાય ? અને હૃદયમાં જાણે ફૂલ આવતી હાય ? અને નેત્રા તુટી રહ્યા હાય ? એવા અન્યા છે, માથું સખત દુખ્યા કરે છે, ગળું પકડાએલ છે, માતુ સૂકાય છે, દાડ જ્વર પીડી રહ્યો છે, વાણી નીકળી શકતી નથી, હાઠ ક ંપે છે, અને દરાજ દેહ દુઃખની બને છે, તેથી એસડા કરાવ્યા, રક્ષા પેાટલીઓ બંધાવી, મૂલિકા માંધી, ઉતારણ કરાવ્યા, સરસવાનું તાડન કર્યું, ગુગલધૂપ કર્યાં, સાત અનાજોએ તાડન કર્યુ, ઢવાની માનતા રાખી, આવી રીતે બહુ ઉપાયો કર્યા, તેા પણ તેણીને તફાવત ન પડયે તેનું શું કારણ? તે કૃપા કરી મને જણાવે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ભગવંતે કહ્યું, કે પિતાના કરેલા કર્મનું આ ફળ પામી છે. આ પુત્રી અહીંથી ત્રીજા ભવમાં ભૂતમાલ નગરમાં ભૂતદેવ વાણિયાની ભાર્યા કરૂમતી નામે હતી. એક દિવસે બિલાડીએ દૂધ પીધે છd, ડાકણે તને ખાઈ ગઈ હતી કે-બિલાડીને તેં જેઈ નહિ? આ પ્રમાણે વહુને તેણીએ આક્રોશ કર્યો. આવા ખરાબ વચનથી વહુને ભય થયા, તે ક્ષણનું અશુભપણું હોવાથી તે જ ક્ષણે છાણ બહાર કાઢવા રાખેલી ક્ષુદ્ર ચંડાલણે તેણીને છળી, તેથી મસ્તક વિગેરેમાં તેણીને વેદના થઈ આવી. કેમ આ પ્રકારે વિના કારણે આનું શરીર બગડયું એમ બંધુજન ગભરાણે વૈદ્યોને બોલાવ્યા, મંત્રવાદીઓને પણ તેડાવ્યા, તેની અંદર એક નરેન્દ્ર જોશિરાજ આવ્ય, તેણે જાણું લીધું કેઆ ચિન્હાએ કરી ડાકણ વળગી છે, તેથી મહાયંત્ર કરી તેણીને બાંધે, યાવત સાયંકાલે જ મેકળા કેશવાળી, વેદનાએ ગભરાયેલ, અરે બળું છું! એમ બોલતી, તે ચંડાલણ ત્યાં આવી પહોંચી. તે શીરાજે પૂછયું, કે તું કોણ છે? શા માટે તે આને પકડી છે? તેણીએ કહ્યું કે હું માતંગી છું. સાસુના શ્રાપથી ભય પામેલ આને મેં છલાવી છે, પણ હમણું મૂકી દીધી છે, તેથી મને છેડી દ્યો, અનુકંપાએ જાશીરાજે ઉતાર કરાવી તેણીને છોડી દીધી. હવે આવી કાલજીભ તું ન ચલવ, એમ લેકેએ કુરુમતિને ઠપકે આપે, તેથી તેણીને ખોટું લાગ્યું, કે-અરે નિમિત્ત વિના મારા માથે લોકોએ અપવાદ મૂ? તેથી વૈરાગ્ય પામી સાધ્વી બની ગઈ. સાધુપણું પાળીને, તે કર્મ આલોચ્યા વિના આઉખાને ક્ષય થયે મરણ પામીને દેવલોકમાં
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા ગઈ, અને ત્યાંથી આવીને, હે શેઠ! તારી પુત્રી થઈ છે. પૂર્વ જન્મના દુર્વચનથી બાંધેલ કર્મશેષ રહેવાથી જેગીઓએ તેણીને છળી છે, તેથી આવા પ્રકારની બની છે. આ કથા સાંભળીને સમવસુ તેને તુરત ત્યાં લાવ્યું, અને આચાર્ય ભગવંતના ચરણ ધોવાનું જળ તેણુને પાયું, અને તે જળ છાંટયું, તેથી જેગીણીઓ નાસી ગઈ, અને શરીરે સારી થઈ ગઈ. પિતાએ તેણીને પૂર્વભવને વૃત્તાંત કહ્યો, તેથી તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. અહે ! આટલા માત્ર વચનેથી તેને દારૂણ વિપાક થયો? એમ સંવેગ પામી અને પિતાના દુર્વચનથી નિંદા ગરહણ કરી શ્રાવિકા થઈ, અને મસ્તકનો ઘાત થઈ જાય કે સર્વસ્વને નાશ થઈ જાય તે પણ મારે કેઈને આક્રોશ કરે નહિ; એ અભિગ્રહ સાધુભગવંત પાસે ગ્રહણ કર્યો, અને દુર્વચનનું પ્રાયશ્ચિત લીધું, ભગવાનને વાંદી તેણુ ઘરે ગઈ.
અમરદત્ત રાજાએ પણ પૂર્વભવનું સ્મરણ કરી, અહો ! ભયંકર દુર્વચનને કે વિપાક થાય છે? એમ ચિંતવતો સંવેગ પામી, શ્રાવક ધર્મ સ્વીકાર્યો, અને પોતાના સ્થાને ગયે. રત્નમંજરી અને પુત્રકમલગુપ્તને સૂરીશ્વરે કહેલો પૂર્વભવને વૃત્તાંત સાંભળી, તે બને પણ પૂર્વભવ સંભારીને સંવિગ્ન બન્યા, અને શ્રાવકધમ લીધો. કાલાંતરે અમરદત્ત અતિશય વૈરાગ્ય પામીને પુત્રને રાજ્ય સેંપી, ભગવંત પાસે દિક્ષિત બન્ય. સાધુપણું પાળી અને ઘોર તપસ્યા કરી, વિધિપૂર્વક કાલધર્મ પામીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયો. તેથી હે દેવાણું પ્રિય તિલકસુંદરી! ડાપણુ દુર્વચનને દારૂણ વિપાક કે થાય છે. !
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
આ પ્રકારે સાંભળીને કમલસેન રાજા રત્નમાળા રાણ રત્નચૂડ અને તિલકસુંદરી વિગેરે ભાર્યાએ વૈરાગ્યને પામ્યા, અને સારા વ્રતવાળા પરમ શ્રાવક બન્યા. હર્ષવાળા બની સુરપ્રભમુનીશ્વરને વાંદીને ખુશ થતા રથનેપુરચકવાલ નગર ગયા. ત્યાં જઈ ઘણું લોકને ધર્મમાર્ગમાં જેડયા, અને ત્યારથી માંડીને સર્વ ઠેકાણે અનેક થાંભાની રચનાવાળા સર્વજનના મનને હરણ કરનારા ઉંચા ચઢ્યા કરાવ્યા, તેમાં મણિરત્ન અને સોનામય ઉદાર રૂપવાળી જિનપ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, જિર્ણશીર્ણ થઈ ગયેલા જુના ચૈત્યને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો, અને ત્યાના દાબડામાં અપરિમિત ધન નાંખ્યું, અને પટપડેહો મૃદંગ-કહિલા-કંસાલ-ભંભા અને ભાણ વિગેરે વાજિંત્રો ને અર્પણ ક્ય, અને અનેક ચિત્રની રચનાવાળા મોટા દેવદૂષ્ય વસ્ત્રો મૂક્યાં અને વસ્ત્રથી બનાવેલ ચંદરવા ચેત્યોમાં બાંધ્યા, રત્નજડિત દાંડીવાળા જાણે શરદઋતુનાં વાદળાં હોય તેવા છત્રો અર્પણ કર્યા. કામધેનુના દુધથી ધોયેલા હિમના કિરણ સરીખા મનહર ચામરો મૂકયા, મહાનટણકારાએ આકાશ બહેરૂ થઈ જાય તેવી સેનાની સાંકળોએ બાંધેલા મહાન ઘંટો મૂક્યા, મનહર રચનાવાળી ઘુઘરીઓ સહિત સુંદર ધુપધાણા શ્રેષ્ઠ રોએ કરી કિંમતી કળશો મૂકયા, મનહર રૂપવાળી દેવકુમારી સરખી પુતળીઓના હાથમાં સ્થાપન કરેલી મણિજડિત દીવીએ મૂકી, સોનાના બનાવેલ બહુરચનાવાળા ફાનસ મૂક્યા, ઘણા પ્રકારના પૂતળાઓએ સહિત મેરૂ ચુલિકા સમાન શિખરવાળા રત્નજડિત સુવર્ણના સર્વાગ શ્રેષ્ઠ રથ મૂક્યા, અને બીજી વસ્તુઓ જે ચેત્યોને ઉપયોગી
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
હોય તે બધું મૈત્યોને અર્પણ કર્યું. તેવાર પછી દરેક દીવસે મિયાષ્ટિઓને આણંદ ઉત્પન્ન કરનાર હોય, તેવું બધિબિજનું કારણ જે પ્રશંસા તેનું કારણ બને તેવી પૂજાઓ ચૈત્યભવનમાં રચાવી રહેલ છે. તેવાર પછી ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપવા પૂર્વક રૂડી પ્રકારે વિશુદ્ધ ભ્રમિતલમાં ત્રણ વખત પંચાંગ ખમાસમણું આપી ઈરિયાવહિયાએ કરી ત્રણ મુદ્રાએ શુદ્ધ અને સંપદાએ (વિસામાસ્થાને) સહિત, અખિલિત અને સ્થિર સુવિશુદ્ધ અક્ષરવાળું, અર્થ અને ભાવનાએ કરી પ્રધાન ઉચિતસ્વરવાળું એકાગ્ર મને ઉદાર સ્તુતિ સ્ત્રોત્રોએ કરી સુંદર નમુત્થણુંએ કરી ભાવતીર્થકરોને, તથા કાર્યોત્સર્ગદંડકેએ તીર્થકર પડિમાઓને, અને લેગસે ક્ષેત્રકાલ સાધર્મે કરી નજીકના ઉપગારી ભાવતિર્થકર ઋષભદેવ આદિને, અને શુતસ્તવ જે પુફખરવરદી સૂત્રે કરી મૈત્યવંદનની વિધિના સ્વરૂપને પ્રકાશ કરનાર શ્રુતજ્ઞાનને, અને સિદ્ધસ્તવ જે સિદ્ધાણં બુદ્ધાણુ વડે કરી ચૈત્યવંદનાના કુલભૂત સિદ્ધ ભગવંતેને હું વાંદુ એવી ભાવના યુકત ચૈત્યવંદનને કરે છે, અને દરરોજ નાટકવિધિને કરે છે, અને પર્વતિથિઓમાં સુગંધિજળ વિગેરે દ્રએ કરી સ્નાત્રમહેચ્છવ વિધિપૂર્વક કરે છે, અને કલ્યાણક દિવસોમાં મહાદાને અને યથાશક્તિ વિહિત તપસ્યા કરી બહુ આદરથી, જેમાં શરીરે શોભા કરેલી છે તેવી, અને મને હર ચંદરવા, બલિ સાથીયા અને પુષ્પગ્રહ કરી શ્રેષ્ઠ, અને વિધિ મુજબ જિનસ્નાત્રોએ કરી વિશેષ પૂજાઓએ યુક્ત, ગીત વાજીંત્ર અને નાટકોએ કરી સુંદર, છેવટે રથનું પરિભ્રમણ કરી મહાન સુજાત્રા કરે છે, અને ભેજનવસ્ત્રોએ કરી સાધુવર્ગને પડિલાભે છે, અને
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
જિનેશ્વરના ભકત એવા શ્રાવક વર્ગને મહાન ઠકુરાઇવાળા બનાવે છે, અને ગુણવતામાં કમ ક્ષયની બુદ્ધિએ અને ઇતરમાં અનુક ંપાની બુદ્ધિએ સતત દાન આપે છે, કાઇક સમયે સિદ્ધાંતના સારને સાંભળે છે, અને કોઇક સમયે અનિત્યાદિ ભાવનાને ભાવે છે, અને કાઇક સમયે એકાગ્ર મન ધારણ કરી પાંચનમસ્કારનું ધ્યાન ધરે છે, અને કાઈક સમયે સામાયિક આદિ શિક્ષાવ્રતાને સેવે છે, અને કર તથા દડે કરી રહિત પરસૈન્યના ઉપદ્રવે રહિત, પૃથ્વીને ન્યાયપૂર્વક પાળે છે, નિરતિચાર અણુવ્રતા તથા ગુણવ્રતેને પાળે છે, અને શ્રાવકજનની ત્રીજી પશુ ઉચિત કરણી કરે છે, આ રીતે સ જનપદના લેાકોના અનુરાગવાળા રત્નચૂડ રાજા થયેલ છે.
કાઇક વખત વીણાને વગડાવવાની કળાએ રાજલેાકને આશ્ચર્ય પમાડે છે, અને કોઇક વખત કાવ્યોનું બનાવવું અને પ્રશ્નોત્તરીએ કરી પિતા સાથે ગોષ્ટી કરે છે, અને કોઇક વખત જીવ અજીવ પદાનિ વિચારે છે, અને કાઈક વખત ઉદાર અને વિદ્વાનજનને આલ્હાદ કરનાર કામભાગાને અનુભવે છે, અને કાઇક વખત અવસરે આવેલ જવલનપ્રભુદેવે અથવા ધૂમકેતુદેવે દિવ્યકામ લાગેા અર્પણ કરાય છે, અને તેમની સાથે વિશિષ્ટ વાર્તાલાપ કરાય છે. આવી રીતે પ્રજાનું પાલણુ કરતાં અને કેાઇ વખત શાશ્વત ચૈત્યાની યાત્રા કરતા રત્નક્રૂડના ઘણા કાળ પસાર થયા. હવે એક દિવસે ક્રમલસેન રાજા રત્નચૂડને રાજ્ય સોંપીને મહાવિભૂતિએ સાધુપણું સ્વીકારે છે, અને બહુ અભ્યાસ કરી અને દુષ્કર તપસ્યાએ કરી અસ્ખલિત ચરિત્રવાળા તે સલેખના તપને કરે છે. કાલ ધર્મ પામી નવમા ત્રૈવેયકમાં ઉપજે છે, ત્યાંથી
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
ચ્યવીને મેાક્ષમાં જશે, રત્નચૂડ રાજા પણ જિનેન્દ્ર ધર્મમાં ઘણા લેાકાને પ્રતિષેધ પમાડે છે, અને અત્યંત શાસનની પ્રભાવના કરે છે, ગાઢ ભાગ ફળવાળુ કમ ઉદયમાં હેાવાથી રત્નચૂડ રાજા ચારિત્ર સ્વીકાર કરી શકેલ નથી, પણ ઉત્તમેત્તમ ચારિત્ર ક્રિયા કરે છે એમ ભાવનાયુક્ત તેના આત્મા વતી રહેલ છે.
આ પ્રકારે ઘણા કાળ ચાલી ગયા. રત્નચૂડ રાજાને તિલકસુંદરી પ્રમુખ રાણીથી રત્નશેખર વિગેરે બહુ શ્રેષ્ઠ પુત્ર થયા. જે પેાતાના કુલરૂપી ભુવનને ધારણ કરવામાં મજબુત થાંભલા સમાન છે. રત્નુંચૂડ રાજા ઉપર દિનપ્રતિદિન સર્વ પ્રજાના રાગ વધતા છે, અને અસ્ખલિત શ્રાવક ધમ પળાઈ રહેલ છે. છેવટે વિધિપૂર્વક કાલધર્મ પામીને રત્નચૂડ રાજા ખારમા અચ્યુત ઢલાકે ઇંદ્રપણે ઉપજ્યા, અને તિલકસુંદરી પ્રમુખ તેની રાણીએ કાલધર્મ પામી બારમા દેવલાકે તે ઇંદ્રના સામાનિક દેવા થયા. તેજ ક્ષણમાં દેવતાઈ પ્રભાવે ચિંતામણિ રત્ન અદશ્ય થઈ ગયું. રત્નચૂડ ઇંદ્ર લાંબા કાળસુધી દિવ્યસુખ બેગવી અને જિનજન્મ વિગેરે મહાત્સવાથી શુભ કમ મેળવીને ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહમાં મહાન ચક્રવર્તિ રાજા થયા, અને તેની પૂર્વ ભવની ભાર્યા મહાકુલમાં ઉત્પન્ન થઇ, અને ચક્રીની રાણીઓ મની, અને વૈરાગ્ય પામીને સાધુપણું ગ્રહણ કરી· સૂત્ર અભ્યાસ તેએએ કર્યો, અને સાધુગુણ સમૂહનું પાલન કરી, સકલ લેાકાલાકને પ્રકાશ કરનાર કેવલજ્ઞાન પામીને, જન્મ જરા મરણુ રાગ શે!ક પ્રમુખ સદુખના નાશ કરી, નિરૂપમ શાશ્વત સુખ સ્વરૂપ માક્ષને પામ્યા.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી હે શ્રેણિક મહારાજા ! તમેએ પૂછેલું રચૂડ રાજાનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું. એમ કહી ગૌતમ સ્વામિ ગણધરદેવે ધર્મકથા સમાપ્ત કરી.
શ્રેણિક મહારાજા પણ સંતુષ્ઠ ચિત્તવાળા બન્યા, અને વિચારવા લાગ્યા કે–અહે! થેડી પણ જિનપૂજા વિગેરે કાર્યને મહાન શુભાનુબંધ થાય છે, એમ આશ્ચર્યવાળા થઈ ગૌતમ ભગવંતને વાંદી સપરિવારે નગરમાં ગયા. રત્નચૂડાદિક મહા સર્વેનું આ ચરિત્ર સાંભળી ભવ્ય પ્રાણીએ જિનપૂજા વિગેરેમાં બહુ પ્રયત્ન કરે એજ પરમાર્થ છે,
મિથ્યાત્વ મહિને નાશ કરનાર, અને ભવસાગર તરવામાં પરમવાહન સમાન, અને કુત્સિત સિદ્ધાંતને દૂર
કરનાર, એવું શ્રી વીરજિનવરનું શાસન પ્રશસ્તિનું ધ્યાન જ્યવંતુ વર્તે. કહ૫વેલડી પડે સકલ
જગતના પ્રાણીઓને ઇચ્છિત ફલ આપવાવાળી અને સ્વર્ગમેક્ષની પ્રાપ્તિનું સાધન, એવી જિનદેવની પૂજા જયવંતી વર્તે છે. સમગ્ર સુખની સિદ્ધિને કરનાર, અને દુઃખને હરણ કરનાર, પ્રકટ પાપરૂપી વિષને દૂર કરનાર, જિનશાસનના સારભૂત એ નવકારમંત્ર સદા જયવંત છે. ધનના ઈચ્છનારાઓને ધન આપનાર, અને કામાર્થિને સર્વ ઈચ્છાઓ પૂરનાર, એ જિનેશ્વર દેવોએ કહેલ દાનાદિકધર્મ જગતમાં જયવંતે વર્તે છે. સરસ્વતી દેવીને ભદ્ર થાઓ! જેણીના પ્રભાવથી મંદમતિ પુરૂષ પણ વિદ્વાન પુરૂષોની સભામાં પંડિત સમાન આચરણ કરે છે.
દુખે વહન કરી શકાય તેવા શીલાંગરથના ધંસરાને
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધારણ કરનાર શ્રી દેવસૂરિ થયા. જે ઉદ્યત વિહારમાં રક્ત
ન હતા. તે પછી તેમના ગ૭માં શ્રી ગુરૂપરંપરા નેમિચંદ્રસૂરિ થયા, જે કોમુદીચંદ્ર કર્તાની નમ્રતા પેઠે મનુષ્યના મનને આનંદ કરનારા હતા. તે વાર પછી પૃથ્વીવલયમાં જેઓની નિર્મલકીર્તિ પ્રસરેલી છે, અને નિર્મલચિત્તવાળા છે, શ્રમણુગુણોની દુર્વહધુરા ધારણ કરવામાં અદ્વિતીય એવા શ્રી ઉદ્યોતનસૂર થયા, તે વાર પછી જેની શાંત કાયા અને શાંત દષ્ટિ છે, અને મૂર્તિમાનધર્મ જ હોય તેવા, અને જેમની ચરણકમલ રજે મેહનો નાશ કર્યો છે અને સૂર્ય પેઠે તપ તેજે કરી શેભિત એવા યશોદેવસૂરિ થયા. ત્યારપછી રૂપેકરી કામદેવને જીતી લેનાર અને જેમનું મન સકલગુણનું સ્થાન છે, સકલનને આનંદકારી પ્રધુમ્નસૂરિ થયા. નિવિડ મતિએ કઠિન કાવ્યોને જાણનાર ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રાણભૂત અને જેમણે મદ અને મદનને દૂર કરેલ છે, એવા માનદેવસૂરિ થયા. બહુ કીતિવાળા મનહર દેહવાળા મહાબુદ્ધિશાળી અને કુશળ, જેમના દર્શન માત્રથી જિનપ્રવચનમાં જન જોડાઈ જાય છે તેવા, શ્રેષ્ઠશાસ્ત્રાર્થ જેમને પ્રકટ છે, અને મુખમાં સરસ્વતી વસી હોય તેવા રૂડા વચનવાળા સમસ્ત લેકમાં પ્રસિદ્ધ શ્રી દેવસૂરિ થયા, તેમજ તે ગરછમાં ઉદ્યોતનસૂરિના શ્રેષ્ઠ શિષ્ય ગુણરત્નના ભંડાર ઉપાધ્યાય અંબદેવ થયા, તેમના શિષ્ય અને કૌમુદીચંદ્રમા મંડલ સરીખા શાંત કાયાવાળા અને શાંત ચિત્તવાળા શ્રેષ્ઠ મતિવાળા એવા મુનિચંદ્રસૂરિના ધર્મબંધુ અલ્પબુદ્ધિવાળા શ્રી દેવેન્દ્ર ગણુએ આ કથા રચી છે. અક્ષરની રચનાએ સંક્ષિપ્ત બનાવી છે, વિદ્વાનોને આનંદ પમાડનાર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
અન્યકથાઓ વિદ્યમાન છતાં આ કથા વિદ્વાનોને હાસ્યનું સ્થાન છે. જેમ હંસની ગતિએ ચાલતે ધીઠો કાગડે લેકમાં નિસંશયપણે હાસ્યનું સ્થાન બને છે, તેમ આ કથા છે, એમ હું જાણી રહ્યો છું, પરંતુ સજજનરત્નો હાસ્ય ઉચિત હોય તેનું હાસ્ય કદાપી કરતા નથી, પણ ગુનો એપ ચઢાવી મહામૂલ્યવાન બનાવે છે. હું કાવ્યરચનામાં વ્યસની છું, માટે બળાત્કારે પણ આત્માના મરણ માટે મેં આ કાવ્યોનો અભ્યાસ કરેલ છે, તેથી મારા ઉપર ઉપકાર કરનાર સંતપુરૂષે નિણ એવી આ કથાને ગ્રહણ કરે, અને દોષના સમૂહને શોધે, કેમકે સજજન પુરુષો દાક્ષિણ્યગુણના દરિયા હોય છે, ડિડિલવનિવેશમાં આ કથાની શરૂઆત કરી હતી, અને ચટ્ટાવલી (ચંદ્રાવતી) પુરીમાં ફાગણ સુદી ૧૪ ચૌમાસી દીને પુરી કરી છે, અને પદ્યુમ્નસૂરિના ધર્મભત્રિજા જશદેવ ગણિએ આ કથાની પહેલી પ્રત લખેલ છે.
સંવત ૧૨૨૧ જેઠ સુદી ૮ શુક્રવારે અણહિલપુર પાટણમાં વિદ્યમાન મહારાજાધિરાજ જૈનશાસન પ્રભાવક પરમશ્રાવક શ્રી કુમારપાલ દેવ રાજ્ય અને ચંદ્રાવતીમાં શ્રી કુમારપાલ દેવની પ્રસન્નતાનું સ્થાન શ્રી ધારાવર્ષ નરેન્દ્ર રા, શ્રી ચકેશ્વરસૂરિ શ્રી પરમાનંદસૂરિ મહારાજના ઉપદેશથી શ્રી ચહાદ્વિપુરી વાસ્તવ્ય શ્રેષ્ઠ પુના શ્રાવકે ચંદ્રઆશાધર-પોઈશું–છાહિણ-રાજુ-પ્રમુખ પરિવાર સહિત આ જ્ઞાતાધર્મ કથામાં અંગભૂત રત્નચૂડ કથાનું પુસ્તક લખાવેલ છે. શ્રી રતુ.
રત્નચૂડ ચારણ સમાસ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ LETT સુંદર સસ્તાં છતાં સારાં અમારાં ધાર્મિક પ્રકાશનો પુસ્તકનું નામ છાપેલ કિંમત 1 સામાયિક ચૈત્યવંદનાદિસૂત્ર ભાવાર્થ સાથે 0-300 2 દેવસિ-રાઈ મૂળ ભાવાર્થ સાથે (બાર્ડ પટી) પેજ 88 0-8-0 3 5 ચ પ્રતિક્રમણ મૂળ ભાવાર્થ સાથે - 1-8-0 4 પંચ પ્રતિક્રમણ સુત્ર મૂળ (નાની સાઈઝ) 1-8-0 5 સામાયિક ચૈત્યવંદનાદિ સાથે (પરીક્ષાના કાર્ય સાથે) 1-4-0 6 શ્રી દેવસિ-રાઈ સાથ (પરીક્ષાના કાર્સ સાથે) 2--0= 7 સરળ વિધિ યુક્ત શ્રી દેવસિ-રાઈ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર 1-4-0 8 સરળ વિધિ યુક્ત શ્રી પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર 2-4-0 9 પ્રાચીન સ્તવનાવલી (પાકું પુઠું). 1-4-0 10 મહામાંગલિક નવમરણ 0-12-0 11 સાધુ સાધ્વીનાં આવશ્યક ક્યિાનાં સૂત્રો 0-10-0 12 વિધિ સહિત વીર વિજયજી કૃત સ્નાત્ર પૂજા અર્થ સાથે 0-600 13 વિવિધ પૂજાસંગ્રહ ભા. 1 થી 9 4 -8-0 14 લધુ દેવવંદનમાલા, નવપદ આરાધનવિધિ, વીસ ( સ્થાનક તપવિધિ અને શ્રી સિદ્ધાચલજીનાં 21 ખમાસમણ 1-815 નવપદ આરાધન વિધિ, વીશ સ્થાનક તપ વિધિ અને શ્રી સિદ્ધાચલજીનાં 21 ખમાસ મણ 16 શ્રી રત્નાકર પચીસી ને તેમનાથનો શ્લોકો 17 કર્મગ્રંથ સાથે (1 થી 4 કર્મગ્રન્થ ) 18 हिन्दि सामायिक सूत्र मूळ 19 हिन्दि दो प्रतिक्रमण सूत्र मुळ 20 हिन्दि पंच प्रतिक्रमण सूत्र मुळ આ પુસ્તક મળવાનું ઠેકાણું :માસ્તર રતીલાલ બાદરચંદ શાહ છે. દેશીવાડાની પળ–અમદાવાદ, -- e -0 o 0 -3-0 4 -0 - 5 6 છે