Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tolkale lo *lcl@blo 'lo?li/33 phona : 0278-2425322 6272008 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umara..anbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI viSaya 2 pRSTha -12-kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta [ lekhaka-mahAmaho pAdhyAya rAyabahAdura gaurIzaMkara hIrAcaMda zrojhA .. 13-kAThiyAvAr3a Adi ke gohila [ lekhaka-zrI muni jinavijaya, vizvabhAratI, bolapura]... ... 14-premaraMga tathA zrAbhAsarAmAyaNa lekhaka-zrI brajaratnadAsa bI0 e0, ela-ela0 bI0, kAzI]... ... 15-khumAna aura unakA hanumata zikhanakha [lekhaka-zrI akhaurI gaMgAprasAdasiMha, kAzI] ... ..... .... 467 16-vividha viSaya 181 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta [ lekhaka-mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura gaurIzaMkara hIrAcaMda omA] sulatAna alAuddIna khilajI kI cittaur3a para car3hAI ke samaya kAma AnevAle vIra gorA bAdala kI kathA rAjapUtAne Adi meM ghara ghara prasiddha hai| pratyeka jagaha ukta vIroM kI vIra-gAthA bar3e hI prema se sunI jAtI hai| gata sitaMbara mAsa meM merA daurA bIkAnera rAjya ke itihAsa-prasiddha bhaTanera ( hanumAnagar3ha ) nAmaka durga ke avalokanArtha. huaa| usa samaya bIkAnera meM purAnI rAjasthAnI evaM hiMdI bhASA ke parama premI ThAkura rAmasiMhajI ema0 e0 (DAirekTara oNpha pablika iMsaTrakzana, bIkAnera sTeTa) aura svAmI narottamadAsajI ema0 e0 (prophesara oNpha hiMdI tathA saMskRta, DUMgara kaoNleja, bIkAnera) se milanA huaa| mujhe yaha bAta jAnakara bar3A harSa huA ki ye donoM vidvAna Ajakala DholA-mArU kI prAcIna kathA kA saMpAdana kara rahe haiM aura 'gorA bAdala kI bAta' nAmaka padyAtmaka pustaka kA bhI saMpAdana karanevAle haiN| unhoMne mujhako uparyukta donoM pustakeM dikhalAI, jinako maiMne isa pravAsa meM pddh'aa| pAThakoM ke avalokanArtha Aja maiM 'gorA bAdala kI bAta' nAmaka pustaka kA Azaya yahA~ para prakaTa kara aitihAsika dRSTi se usa para kucha vivecanA karatA huuN| prAraMbha meM yaha batalA denA Avazyaka hai ki ukta kAvya kA kathAnaka malika muhammada jAyasI ke padmAvata se milatA julatA hai to bhI kaI sthaloM meM usase bhinnatA bhI hai| saMbhava hai ki jaTamala ne, jo isa graMtha kA racayitA hai, jAyasI ke graMtha 'padmAvata' ko dekhA ho athavA sunA ho; kyoMki vaha usakI racanA se 83 varSa pUrva bana cukA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 nAgarIpracAriNI patrikA dekhakara rAjA ko rAghava ke viSaya meM saMdeha utpanna huaa| nidAna usane cittaur3a lauTa Ane para usako vahA~ se nikAla diyA / taba vaha sAdhu kA bheSa dhAraNa kara dillI pahuMcA, jahA~ allAvadI (alAuddIna) bAdazAha rAjya karatA thaa| eka dina bAdazAha zikAra khelane ko calA, usa samaya rAghava cetana ne apanA vAdya bajAyA, jisakI dhvani suna vana ke saba jAnavara usake pAsa cale gae aura zAha ko koI jAnavara nahIM milaa| alAuddIna bhI usa vAdya kI dhvani suna vahA~ pahu~cA aura vahA~ kA caritra dekha use Azcarya huaa| phira vaha ghor3e se utarakara rAghava ke pAsa gayA aura usake rAga se prasanna ho gyaa| usane usako apane yahA~ calane ko khaa| pahale to rAghava cetana ne jAnA svIkAra na kiyA, paraMtu aMta meM bAdazAha kA Agraha dekha vaha usake sAtha ho gyaa| usakI gAnavidyA kI nipuNatA se bAdazAha kA pratidina usa para sneha bar3hane lgaa| eka dina bAdazAha ke pAsa koI vyakti kharagoza lAyA / usake komala aMga para hAtha pherate hue bAdazAha ne rAghava se pUchA ki isase bhI komala koI vastu hai ? usane uttara diyA ki isase hajAra gunI komala padminI hai| zAha ne usase pUchA ki striyA~ kitanI jAti kI hotI haiN| rAghava ne striyoM kI cAra jAtiyoM ke nAma citriNI, hastinI, zaMkhinI aura padminI batalAe, aura unake lakSaNoM kA varNana karate hue sabase pahale padminI jAti kI strI ko bar3hAve ke sAtha prazaMsA kI; jaise ki usake zarIra ke pasIne se kastUrI kI sI vAsa kA phailanA, mukha se kamala kI sI sugaMdha kA nikalanA aura bhaiauroM kA usake cAroM aura ma~DarAnA aadi| tatpazcAt citriNI, hastinI aura zaMkhinI jAti kI striyoM kA varNana karate hue zaMkhinI kI burAiyA~ batalAne meM usane kasara nahIM rkhaa| phira zaza, mRga, vRSabha aura turaMga jAti ke puruSoM ke lakSaNa batAte hue zaza jAti kA puruSa padminI ke, mRga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 361 jAti kA citriNI ke, vRSabha jAti kA hastinI ke aura turaMga jAti kA puruSa zaMkhinI ke liye upayukta btlaayaa| bAdazAha ne rAghava kI bAta sunakara kahA ki hamAre aMta:pura meM do hajAra striyA~ haiN| unako mahala meM jAkara dekho| usane unako pratyakSa dekhanA asvIkAra kara tela ke kuMDa meM una suMdariyoM ke pratibimba dekhakara kahA ki inameM citriNI, hastinI aura zaMkhinI jAti kI striyA~ to bahuta haiM, para padminI jAti kI eka bhI nahIM hai| isa para sulatAna ne kahA ki jahA~ kahIM ho vahA~ le jAkara mujhe padminI jAti kI strI zIghra dikhlaao| usake liye jo mA~go vaha maiM tumheM duuNgaa| usane kahA ki padminI samudra ke pare siMhaladvIpa meM rahatI hai| samudra ko dekhakara kAyaroM ke hRdaya kaMpita hote haiN| rAghava kA yaha kathana sunakara sulatAna ne padminI ke liye prasthAna kara samudra ke kinAre par3Ava DAlA aura padminI ko dekhane ke liye haTha kiyaa| taba rAghava ne sulatAna se kahA ki padminI samIpa meM to ratnasena cahuvAna ke pAsa hai| yaha sunakara zAha ne bar3I bhArI senA ke sAtha ratnasena para car3hAI kara dI aura vaha cittaur3a ke samIpa A tthhraa| vaha 12 varSa taka kile ko ghere rahA, paraMtu ratnasena ne usakI eka na maanii| taba usa (sulatAna ) ne rAghava se pUchA ki aba kyA kreN| cittaur3a kA gar3ha bar3A bA~kA hai, vaha balapUrvaka nahIM liyA jA sktaa| rAghava ne sulatAna se kahA ki aba to kapaTa karanA cAhie; Dere uThAkara lauTane kA bahAnA karanA cAhie, jisase rAjA ko vizvAsa ho jaay| phira sulatAna ne apane khavAsa ko bhejakara ratnasena se kahalAyA ki "maiM to aba lauTatA huuN| mujhe eka prahara ke liye hI cittaur3a kA kilA dikhalA do aura mere isa vacana ko mAno to maiM tumhe sAtahajArI (maMsabadAra) banA dUM, padminI ko bahina aura tumheM bhAI banAU~ tathA bahuta se nae ilAke thI tumheM duuN|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 nAgarIpracAriNI patrikA rAjA ne jaba dekhA ki sulatAna Dere uThA rahA hai taba usako gar3ha para bulaayaa| vaha (bAdazAha ) apane sAtha dasa-bIsa bahAduroM ko lekara kapaTapUrvaka vahA~ phuNcaa| rAjA ne zAha kI bar3I khAtira kii| bAdazAha ne rAjA se kahA ki tuma mere bhAI ho gae ho, mujhe padminI dikhalAo tAki maiM ghara lauTa jaauuN| ratnasena cahuvAna ne padminI ko kahA ki sulatAna ne tumako bahina banAyA hai so tuma usako apanA mu~ha dikhalA do| isa para usane apanI eka atyaMta suMdarI dAsI ko apane vastrAbharaNa pahinAkara bAdazAha ke pAsa bhejA jise dekhakara vaha mUrchita hokara gira pdd'aa| rAghava ne zAha se kahA ki he sulatAna, yaha padminI nahIM hai, aisA kahakara usane padminI ke rUpa, gaMdha Adi kI prazaMsA kii| isa para zAha ne rAjA kA hAtha pakar3akara kahA ki tumane mujhase kapaTa kara anya strI dikhalAI hai| padminI se kaho ki vaha mujhe apanA muMha dikhalAve / taba padminI ne khir3akI se apanA mu~ha bAhara nikAlA, jise dekhate hI zAha ne girate girate eka staMbha ko pakar3a liyA / phira usane kahA-bhAI ratnasena kSaNa bhara ke liye Apa mere Dere para calo, tAki maiM bhI ApakA sammAna kruuN| sulatAna vahA~ se lauTakara ratnasena ke sAtha pahale daravAje para pahu~cA, usa samaya usa (sulatAna ) ne usako lAkha rupae die / dUsare daravAje para pahu~cane para usane usako dasa kile dekara lAlaca meM ddaalaa| phira isa prakAra vaha rAjA ko lubhAkara use kile se bAhara le gayA aura use kapaTapUrvaka pakar3a liyA, jisase gar3ha meM AtaMka chA gyaa| bAdazAha rAjA ko nitya piTavAtA, cAbuka lagavAtA aura kahatA ki padminI ko dene para hI tujhe ArAma milegaa| cittaur3a ke nivAsiyoM ko dikhalAne ke liye rAjA ko durga ke sAmane lAkara laTakavAtA, jisase vahA~ ke nivAsI dukhI ho ge| aMta meM mAra khAte hue rAjA ne kAyara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 363 hokara padmamAvatI denA svIkAra kiyA aura rAnI ko lene ke liye khavAsa bhejakara kahalAyA ki mere jIvana kI AzA karatI ho to eka kSaNa bhI vilaMba mata kro| rAnI ne rAjA se kahalAyA ki prANa cale jAya~ to bhI apanI strI dUsare ko nahIM denI caahie| mRtyu se koI nahIM baca sakatA, isaliye prANa dekara saMsAra meM yaza lenA cAhie, mujhako dene meM Apa kalaMkita hoMge aura merA satItva naSTa hogaa| phira rAnI padmAvatI pAna kA bIr3A lekara bAdala ke pAsa gaI aura kahA ki aba merI rakSA karanevAlA koI nahIM dIkhatA, kevala tujhase hI AzA hai| usane usako kahA ki Apa gorA ke pAsa jAya, maiM bIr3A sira para car3hAtA hU~, nizcita rheN| phira vaha turaMta hI gorA ke pAsa gaI aura pati ko vipatti se chur3Ane ke vicAra se kahA ki maMtriyoM ne mujhe bAdazAha ke pAsa jAne kI salAha dI hai| isa sthiti meM jaisA tumhArI samajha meM Ave vaisA karo jisase rAjA chuutte| gorA ne bIr3A uThAkara kahA ki aba Apa ghara jaayeN| phira gorA aura bAdala paraspara vicAra karane lage ki bAdazAha kI apAra senA se kisa prakAra yuddha kiyA jaay| bAdala ne kahA ki pA~ca sau DoliyoM meM do do yoddhA baiThe aura cAra cAra yoddhA pratyeka DolI ko utthaaveN| una ( DoliyoM ) ke bhItara saba bhA~ti ke zastra rakha si~gAre hue kotala ghor3e Age kara unako bAdazAha ke pAsa le jAkara kaheM ki hama padminI ko lAe haiM, para koI turka usako dekhane ke liye Ane kI icchA na kare / anaMtara yoddhA loga DoliyoM ko chor3a zastra dhAraNa kareM, raNa meM pITha na dikhAkara rAjA ke baMdhana kATeM aura zAha kA sira udd'aaveN| bAdala ke isa kathana ko sabhI ne svIkAra kiyaa| DoliyA~ susajjita ho jAne para makhamala Adi ke kImatI parde una para lagAe gae, phira unameM sazastra vIroM ko biThalA rAjapUta vIra hI unheM apane kaMdhoM para uThAkara le cle| eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 nAgarIpracAriNI patrikA vakIla ko bAdazAha ke pAsa bhejakara kahalAyA ki ratnasena Aja tumheM padminI sauMpatA hai| sulatAna yaha bAta suna bar3A hI prasanna huA, usane bAdala ko kahalAyA ki padminI zIghra hI lAI jaay| sulatAna ke ye vacana sunakara bAdala DoliyoM ke samIpa AyA aura apane vIroM ko kahane lagA ki jyoMhI maiM kahU~, tyoMhI bhAlA hAtha meM lekara zatruoM para TUTa pdd'naa| bhAlA TUTa jAne para guraja aura guraja ke TUTa jAne para kaTAra kA vAra karanA / ___ jaba alpavayaska bAdala lar3ane ko calA to usakI mAtA ne Akara kahA ki he putra! tUne yaha kyA kiyaa| tU hI merA jIvana hai, tere binA saMsAra mere liye aMdhakAra hai aura saba kucha sUnA tathA nIrasa hai| tere binA mujhako kucha nahIM suujhtaa| mere gAtra TUTate haiM, chAtI phaTatI hai, jahA~ kaThora tora barasate haiM vahA~ tU Age bar3hakara zAha kI senA se kaise lar3egA ? bAdala ne apanI mAtA ko kahA-- "he mAtA ! tU mujhe bAlaka kyoM kahatI hai ? bAdazAha ke sira para talavAra kA prahAra karUM to mujhe zAbAza khnaa| siMha, bAja pakSI aura vIra puruSa kabhI choTe nahIM khlaate| merI pratijJA hai ki maiM Age bar3hakara khUba yuddha kruuNgaa| svAmI ke liye aneka yoddhAoM ko mArU~gA, hAthiyoM ko girAkara, bakhtaroM ko tor3a, talavAra calAtA huA bAdazAha ko maaruuNgaa| yadi mara gayA to jagat meM merA yaza hogA aura yuddhasthala se mu~ha mor3akara maiM tujhe kabhI na ljaauuNgaa|" bAdala kI mAtA usakI pratijJA kI prazaMsA kara 'terI jaya ho' yaha AziSa detI huI lauTa gii| phira usa ( mAtA) ne bAdala kI strI ke pAsa jAkara kahA ki terA pati mere samajhAe to samajhatA nahIM, aba tU jAkara usako roka / usakI navor3hA strI ne usase kahA ki he pati ! abhI to Apane zayyA kA sukha bhI nahIM bhogaa| jahA~ sA~goM ke prahAra hote haiM, niraMtara topoM se gole calate haiM aura sira TUTa TUTakara dhar3oM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 365 para girate haiM, aise yuddha meM Apako nahIM jAnA caahie| bAdala ne uttara diyA ki yadi yuddha meM mRtyu huI to zreSTha kahalAveMge aura jIte rahe to rAjya kA sukha bhogeNge| he strI ! donoM prakAra se lAbha hI hai| yadi sumeru pahAr3a calAyamAna ho, samudra maryAdA chor3a de, arjuna kA bANa niSphala jAya, vidhAtA ke lekha miTa jAya~, tabhI honahAra Tala sakatI hai| maiM raNa se kabhI vimukha na houuNgaa| phira usane apanA jUr3A (mastaka ke bAla) kATakara apanI strI ko isa abhiprAya se diyA ki usake yuddha meM kAma Ane para vaha isa jUr3e ke sAtha satI ho jAya / ____ gar3ha se DoliyA~ nIce lAI gii| una para sugaMdhita aragajA chir3akA huA thA, jisase cAroM ora bhaure ma~DalAte the| asalI bheda bAdazAha ko mAlUma nahIM huaa| gorA aura bAdala donoM ghor3e para savAra hue| bAdazAha ke pAsa pahu~ca unhoMne salAma kiyA aura arja kI ki padminI ke Ane kI khabara sunakara Apake amIra usako dekhane kI icchA se daur3ane lage haiM, jo Apake evaM hamAre liye lajjA kI bAta hai| isa para bAdazAha ne AjJA dI ki koI uThakara padminI ko dekhane kI ceSTA karegA to vaha mArA jaaygaa| tadanaMtara unhoMne zAha se kahA ki ratnasena ko hukma ho jAya ki vaha padminI se milakara use Apake supurda kara de| sulatAna ne isa bAta ko svIkAra kara liyaa| phira ratnasena jahA~ para kaida thA, vahA~ jAkara bAdala ne apane mastaka ko usake caraNoM para rakha diyaa| usa para rAjA ne krodhita ho usase kahA ki tUne burA kAma kiyA ki padmAvatI ko le aayaa| isa para bAdala ne kahA ki padmAvatI ko yahA~ nahIM lAye haiN| DoliyoM ko bhItara le jAkara luhAra se rAjA kI ber3iyA~ kttvaaii| tabala ke bajate hI subhaTagaNa DoliyoM se nikala aae| raNa-vAdya bajane lge| jisase zura vIroM kA citta utsAhita hone lgaa| zAhI senA meM kolA 35 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 nAgarIpracAriNI patrikA hala maca gyaa| bAta aura kI aura ho gaI / padminI apanI hI Thaura raha gaI aura yuddha ke liye rAjapUta A ddtte| aphIma kA sevana kie hue tIna sahasra kSatriya vIra marane mArane ko udyata ho ge| udhara bAdazAha bhI apanI senA ko sajjita kara hAthI para savAra ho gyaa| yuddha prAraMbha huaa| gorA aura bAdala vIratA dikhalAkara zatruoM ke sira ur3Ane lge| talavAra, tIra, bhAle Adi zakhoM kI varSA hone lagI aura eka zAhI amIra ke hAtha se gorA mArA gyaa| bAdala ne bahuta se zatruoM kA saMhAra kiyA aura rAjA ko baMdhana se mukta kara ghor3e para biThalA cittaur3a ko bheja diyaa| lohU kI nadiyA~ bahane lagI, donoM ora ke aneka vIra mAre gae, aMta meM bAdala vijayI hokara lauttaa| padminI ne Akara bAdala kI AratI kI aura motiyoM kA thAla bharakara usake mastaka para vaaraa| usa (padminI) ne usako cirajIva hone kI AzISa dii| vaha gorA bAdala kI vIratA kI prazaMsA karane lgii| bAdala kI strI usako badhAI dekara zAha ke hAthI ke dA~toM para ghor3e ke pA~va TikAne tathA zAha para talavAra calAne kI prazaMsA kara usake utsAha ko bar3hAne lgii| bAdala kI cAcI (gorA kI strI) bAdala se Akara pUchane lagI ki merA pati yuddha meM lar3atA huA mArA gayA, yA bhAgatA huA ? usake uttara meM bAdala ke mukha se gorA kI vIratA kA varNana suna gorA kI strI apane pati kI pagar3I ke sAtha satI ho gii| uparyukta avataraNa se pAThakoM ko isa kathA kA sArAMza jJAta hogaa| jAyasI aura jaTamala ke lekhoM meM jo aMtara hai, usake kucha udAharaNa nIce die jAte haiM malika muhammada hIrAmana tote ke dvArA padminI kA rUpa sunakara usa para mohita honA batalAtA hai aura jaTamala bhATo dvArA padminI kA paricaya karAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 367 jAyasI kahatA hai ki padminI para Asakta banA huA rAjA, yogI banakara siMhala ko calA, aneka rAjakumAra bhI cele hokara usake sAtha ho gae aura tote ko bhI apane sAtha le liyaa| vividha saMkaTa sahatA huA prema-mugdha rAjA siMhala meM phuNcaa| isa viSaya meM jaTamala kA yaha kathana hai ki yogI ne mRgacarma para baiThakara mantra par3hA jisake prabhAva se ratnasena tathA vaha yogI siMhala meM pahu~ce / jAyasI tote ke dvArA padminI kA ratnasena se paricaya honA aura vasaMta paMcamI ke dina vizvezvara ke maMdira meM ratnasena tathA padminI ke paraspara sAkSAt hone para usakA mohita ho jAnA aura aneka prakAra se ApattiyA~ uThAne ke bAda ziva kI AjJA se siMhala ke rAjA kA ratnasena ke sAtha padminI ke vivAha hone kA varNana karatA hai; to jaTamala kahatA hai ki jaba ratnasena siMhala meM pahu~ca gayA, taba usa yogI ne vahA~ ke rAjA ko ratnasena kA paricaya dekara padminI ke liye use yogya vara batalAyA, jisase siMhala ke rAjA ne usakA vivAha usake sAtha kara diyaa| jAyasI batalAtA hai ki ratnasena siMhala meM kucha kAla taka raha gyaa| isa bIca meM usakI pahale kI rAnA nAgamatI ne viraha ke duHkha se duHkhita hokara eka pakSI ke dvArA usake pAsa saMdeza pahu~cAyA, taba ratnasiMha ko cittaur3a kA smaraNa huA, phira vaha vahA~ se bidA ho kara apanI naI rAnI (padminI) sahita claa| mArga meM samudra ke bhayaMkara tUphAna Adi ApattiyA~ uThAtA huA bar3I kaThinatA se apanI rAjadhAnI ko lauTA; to jaTamala kA kahanA hai ki rAjA, padmAvatI aura yogI Adi ur3anakhaTole ( vimAna ) meM baiThakara cittaur3a ko phuNce| __ jAyasI rAghava cetana nAmaka brAhmaNa kA ( jo jAdU-Tone meM nipuNa thA) rAjA ke pAsa A rahanA aura jAdUgarI kA bheda khula Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 nAgarIpracAriNI patrikA jAne para usakA rAjA dvArA vahA~ se nikAlA jAnA tathA usakA alAuddIna ke pAsa jAkara padminI ke sauMdarya kI prazaMsA karanA batalAtA hai aura jaTamala rAghava cetana kA rAjA ke sAtha, siMhala se ur3anakhaTAle meM baiTha cittaur3a Ane kA ullekha kara kahatA hai ki rAjA padminI para itanA adhika Asakta ho gayA ki usako dekhe binA jala taka nahIM pItA thA / eka dina vaha zikAra ko gayA, jahA~ pyAsa se vyAkula ho gayA; jisa para rAghava ne ThIka padminI ke sadRza putalI banAI, yahA~ taka ki padminI kI jaMghA para kA tila bhI vidya mAna thA / usa tila ko dekhakara rAjA ko usa para saMdeha huA aura usako usane apane yahA~ se nikAla diyA / jAyasI ne rAghava cetana ke dillI jAne aura padminI ke rUpa kI bAdazAha se prazaMsA karane para bAdazAha ke usa para Asakta hone aura ratnasiMha ke pAsa dUta bheja padminI de dene ke liye kahalAne tathA usake inakAra karane para cittaur3a para car3hAI karane kA ullekha kiyA hai / jamala ne rAghava cetana kA sAdhu banakara dillI jAnA, usakI gAna - vidyA se alAuddIna kA usase prasanna honA, evaM padminI Adi cAroM jAti kI striyoM kA varNana karane para bAdazAha kA padminI jAti kI strI para Asakta honA aura padminI ke liye cittaur3a para car3ha AnA batalAyA hai / jAyasI kA kathana hai ki ATha varSa taka cittaur3a ko ghere rahane para bhI sulatAna usako phataha nahIM kara skaa| aise meM dillI para zatru kI pazcima kI ora se car3hAI hone kI khabara pAkara usane kapaTakauzala se rAjA ko kahalAyA ki hama Apase mela kara lauTanA cAhate haiM, padminI ko nahIM mA~gate / isa para vizvAsa kara rAjA ne usako cittaur3a ke durga meM bulavAkara Atithya kiyA / vahA~ para zataraMja khelate samaya apane sAmane rakhe hue eka darpaNa meM padminI kA pratibiMba dekha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 386 kara usakI dazA aura kI aura ho gaI / dUsare dina rAjA ke prati atyaMta sneha dikhalAkara usake vahA~ se bidA hote samaya rAjA bhI usako pahu~cAne calA / pratyeka dvAra para vaha rAjA ko bheMTa detA gayA aura sAtaveM daravAje ke bAhara nikalate hI, gupta rIti se taiyAra rakhI huI, senA ke dvArA use pakar3avA liyaa| phira usako baMdI banA dillI le gayA, jahA~ para vaha rAjA se kahatA ki padminI ke dene para hI tuma kaida se mukta ho sakoge / isa viSaya meM jaTamala kahatA hai ki 12 varSa taka lar3ane para bhI sulatAna kile ko phataha nahIM kara sakA, taba usane dillI lauTa jAne ke bahAne se Dere uThAnA zurU kara diyA aura ratnasena se kahalAyA ki maiM to aba lauTatA hU~, mujhe eka prahara ke liye hI cittaur3a kA kilA dikhalA do aura mere isa vacana ko mAno to maiM tumheM sAta hajArI (maMsabadAra) banA dU~, padminI ko bahina aura tumheM bhAI banAU~ tathA bahuta se nae ilAke bhI tumheM dU~ / sulatAna ke isa prastAva ko rAjA ne svIkAra kiyA aura bAdazAha ko apanA mihamAna banA kile meM bulAyA / vahA~ usane padminI ko dekhanA cAhA / phira khir3akI ke bAhara nikalA huA padminI kA mukha dekhate hI usakI pApamaya vAsanA bar3ha gaI / usane rAjA ko lobha meM DAla apanA mihamAna banAne kI icchA prakaTa kara usako apane sAtha liyA / pratyeka daravAje para pAritoSika Adi dekara rAjA kA mana bar3hAtA gayA aura kile ke aMtima daravAje se bAhara jAte hI usane rAjA ko pakar3avA liyA / jAyasI likhatA hai ki kuMbhalanera ke rAjA ne padminI ko lubhAkara le Ane ke liye eka vRddhA dUtI ko cittaur3a meM bhejA / vaha taruNI-bheSa dhAraNa kara padminI ke pAsa pahu~cI aura yuvA avasthA meM pati kA viyoga ho jAne se kuMbhalanera ke rAjA ke pAsa calane aura bhoga-vilAsa meM dina bitAne kI bAta kahI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 nAgarIpracAriNI patrikA yaha sunakara padminI ne use apane yahA~ se nikalavA diyaa| pati ko kaida se chur3Ane kA saMkalpa kara apane vIra sAmaMta gorA bAdala se sammati maaNgii| usa para unhoMne jisa bhA~ti sulatAna ne chala kiyA, usI prakAra usase chala kara rAjA ko kaida se chur3Ane kI salAha dii| phira unhoMne solaha sau DoliyoM meM padminI kI saheliyoM ke nAma se vIra rAjapUtoM ko bitthlaayaa| aba ve padminI ke sthAna para lohAra ko baiThAkara cittaura se dillI ko cle| vahA~ unhoMne padminI ke dillI Ane kI khabara dekara sulatAna ko kahalAyA ki eka ghar3I ke liye usako apane pati se milakara gar3ha kI kuMjiyA~ sauMpane kI AjJA dI jAya, phira vaha ApakI sevA meM upasthita ho jaay| sulatAna ke yaha svIkAra karane para ve rAjA ratnasena ke pAsa pahuMce aura apane sAtha ke lohAra se usakI ber3I kaTavAne ke bAda use ghor3e para savAra karA sasainya nagara se bAhara nikala ge| isa para sulatAna kI senA ne pIchA kiyA aura gorA lar3atA huA mArA gyaa| paraMtu bAdala ne rAjA sahita cittaur3a meM praveza kiyaa| yahA~ jaTamala kA kahanA hai ki sulatAna rAjA ko nitya piTavAtA aura kahatA ki padminI ko dene para hI tumhArA nistAra hogaa| cittaur3a ke nivAsiyoM ko dikhalAne ke liye vaha rAjA ko durga ke sAmane le jAkara laTakavAtA; isase vahA~ ke nivAsI adhIra ho ge| aMta meM mAra khAte khAte rAjA ne bhI dukhI hokara padminI ko de denA svIkAra kiyaa| nidAna rAnI ko lene ke liye khavAsa ko bhejA, jisa para padminI ne usa prastAva ko asvIkAra kiyA; kiMtu maMtriyoM ne rAjA ko baMdIgRha se mukta karane kI icchA se padminI ko sulatAna ko sauMpane kA vicAra kara liyaa| taba vaha apane satItva ke rakSArtha bIr3A lekara bAdala ke pAsa gaI, jisane usako gorA ke pAsa jAkara use bhI udyata karane ko khaa| yadyapi bAdala choTI avasthA kA thA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 401 to bhI vaha padminI ke satItva - rakSArtha tathA apane rAjA ko chur3Ane ke usakI mAtA aura strI ne bahuta kucha kahA, liye taiyAra ho gayA / kiMtu vaha apane saMkalpa para dRr3ha rahA gorA aura bAdala ne pA~ca sau DoliyoM meM do do sazastra rAjapUta biThalAkara pratyeka DolI ko cAra cAra rAjapUtoM se uThavAyA aura unheM sulatAna ke zivira meM le jAkara alAuddIna se kahalAyA ki padminI ko le Ae haiN| bAdazAha kI tarapha se kaidakhAne meM jAkara padminI ko ratnasiMha se mila lene kI AjJA ho jAne para saba DoliyA~ vahA~ pahu~cAI gaI jahA~ ratnasena kaida thA phira rAjA kI ber3I kATI jAkara use ghor3e para savAra karA cittaur3a ko ravAnA kiyaa| anaMtara saMketAnusAra rAjapUta DoliyoM se nikala par3e / sulatAna ko yaha bheda mAlUma hone para vaha bhI apanI senA ko le khar3A huA aura yuddha hone lagA, jisameM gorA mArA gayA / aMta meM bAdala vijayI hokara lauTA aura gorA kI strI bAdala ke muha se yuddha ke samaya ke gorA ke vIrocita kAryoM kI kathA sunakara satI ho gaI / yahIM para jaTamala apanA graMtha samApta karatA hai / Upara kI donoM kathAoM meM itanA to avazya hI aitihAsika tattva hai ki ratnasiMha ( ratnasena ) cittaur3a kA rAjA, padminI usakI rAnI, gorA bAdala usake saradAra aura alAuddIna khilajI dillI kA sulatAna thA, jisane padminI ke liye cittaur3a para car3hAI kI thii| jaTamala apane viSaya meM likhatA hai ki paThAna saradAroM ke mukhie nAsira khA~ ke beTe alIkhA~na nyAjI ke samaya nAhara jAti ke dharmasI ke putra jaTamala kavi ne saMbalA nAmaka gA~va meM rahate hue saMvat 1680 ( I0 sa0 1624 ) phAlguna sudI 15 ko graMtha samApta kiyaa| usake kAvya kI bhASA sarasa hai aura usameM rAjasthAnI DiMgala bhASA ke bhI bahuta se zabdoM kA prayoga huA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 nAgarIpracAriNI patrikA ___osavAla mahAjanoM kI jAti meM nAhara eka gotra hai, ataeva saMbhava hai ki jaTamala jAti kA osavAla mahAjana ho / saMbalA gA~va kahA~ hai, isakA patA abhI taka nahIM calA, para itanA to nizcita hai ki vaha (jaTamala) mevAr3a kA nivAsI nahIM thaa| yadi aisA hotA to cittaur3a ke rAjA ratnasena ko, jo guhilavaMzI thA, kadApi vaha cauhAnavaMzI nahIM likhtaa| vaha bAraha varSa (jAyasI 8 varSa ) taka bAdazAha kA nirarthaka hI cittaur3a ko ghere rahanA batalAtA hai jo nirmUla hai| usa samaya taka maMsabadArI kI prathA bhI jArI nahIM huI thii| cha: mahIne taka cittaur3a kA gherA rahane ke bAda sulatAna alAuddIna ne vaha kilA phataha kara liyA, jisameM ratnasiMha mArA gayA aura padminI ne jauhara kI agni meM prANAhuti dii| jAyasI ne padminI ke pitA ko siMhala (laMkA)kArAjA cauhAnavaMzI gaMdharvasena (gaMdhravasena ) batalAyA hai, kiMtu jaTamala ne padminI ke pitA ke nAma aura vaMza kA paricaya nahIM diyA hai| padminI kahA~ ke rAjA kI putrI thI, isakA nizcaya karane ke pUrva ratnasiMha ( ratnasena) ke rAjatvakAla para bhI dRSTi denA Avazyaka hai| isa kathA kA caritra-nAyaka ratnasiMha ( ratanasI, ratnasena ) cittaur3a ke guhilavaMzI rAjA samarasiMha kA putra thaa| samarasiMha ke samaya ke aba taka ATha zilAlekha mile haiM, jinameM sabase pahalA vi0 saM0 1330 ( I0 * kalakatte ke suprasiddha vidvAn bAbU pUrNacaMdrajI nAhara ema0 e0, bI. ela. se jJAta huA ki unake saMgraha meM jaTamala kA racA huA eka aura bhI kAvya-graMtha hai, jisameM jaTamala kA kucha vizeSa paricaya milatA hai| yaha lekha likhate samaya vaha graMtha hamAre pAsa nahIM pahuMcA, jisase jaTamala kA pUrNa pari. caya nahIM diyA jA skaa| nAharajI ke yahA~ se ukta pustaka ke Ane para graMthakartA ke viSaya meM kucha adhika jJAta ho sakA to phira kabhI vaha pRthaka rUpa se prakAzita kiyA jAyagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta 403 sa0 1273 ) kArtika sudI 1 kA hai aura aMtima vi0 saM0 1358 ( I0 sa0 1302) mAgha sudI 10 kA hai, jisase yaha to spaSTa hai ki vi0 saM0 1358 ke mAgha sudI 10 taka mevAr3a kA rAjA samarasiMha hI thaa| usake putra ratnasiMha kA kevala eka hI zilAlekha darIbA nAmaka gA~va ke devI ke maMdira meM milA hai jo vikramI saM0 1356 ( I0 sa0 1303) mAgha sudI 5 budhavAra kA hai| ina lekhoM se prakaTa hai ki vi0 saM0 1358 ke mAgha sudI 11 aura vi0 saM0 1356 ke mAgha sudI 5 ke bIca kisI samaya ratnasiMha mevAr3a kA svAmI huaa| phArasI itihAsa lekhaka malika khusaro, jo cittaur3a kI car3hAI meM zarIka thA, likhatA hai ki somavAra tA08 jamAdiussAnI hi0 sa0 702 (vi0 saM0 1356 mAgha sudI = tA0 28 janavarI I0 sa0 1303) ko cittaur3a para car3hAI karane ke liye dillI se sulatAna alAuddIna khilajI ne prasthAna kiyA aura somavAra tA. 11 muharrama hi0 sa0 703 (vi0 saM0 1360 bhAdrapada sudI 14 = tA0 26 agasta I0 sa0 1303) ko cittaur3a kA kilA phataha huaa| isa hisAba se ratnasiMha kA rAjya samaya kaThinatA se lagabhaga 1 varSa hI AtA hai| saMbhava nahIM ki isa thor3I sI avadhi meM samudra pAra laMkA jaise dUra ke sthAna meM vaha jA sakA ho| ___ kAzI kI nAgarI-pracAriNI sabhA dvArA prakAzita 'jAyasI-graMthAvalI' (padmAvata aura akharAvaTa) ke vidvAn saMpAdaka paM0 rAmacaMdra zukla ne ukta graMtha kI bhUmikA meM siMhala dvIpa ke viSaya meM likhA hai ki 'padminI siMhala kI nahIM ho sktii| yadi siMhala nAma ThIka mAneM to vaha rAjapUtAne yA gujarAta meM koI sthAna ho' yaha kathana nirmUla nahIM hai| cittaur3a se anumAna 25 kosa pUrva siMgolI nAma kA prAcIna sthAna hai, jahA~ prAcIna khaMDahara aura kile Adi ke cihna aba taka vidyamAna haiN| siMgolI aura usakA samIpavartI mevAr3a kA __36 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 nAgarIpracAriNI patrikA pUrvI prAMta ratnasiMha ke samaya cauhAnoM ke adhikAra meM thaa| jAyasI padminI ke pitA ko cauhAnavaMzIya gaMdhravasena likhatA hai, yadi yaha ThIka ho to vaha mevAr3a ke pUrvI bhAga siMgolI kA svAmI ho sakatA hai| siMgolI aura siMhala ke nAmoM meM vizeSa aMtara na hone se saMbhava hai ki jAyasI aura jaTamala ne siMgolI ko siMhaladvIpa (laMkA) mAna liyA ho| siMhala arthAt laMkA para kabhI cauhAnoM kA rAjya nahIM huA, isake atirikta ratnasiMha ke samaya vahA~ kA rAjA gaMdhravasena bhI nahIM thaa| usa samaya laMkA meM rAjA kIrtinizzaMka deva (cauthA ) yA bhuvanaikabAhu ( tIsarA ) honA caahie| nAgarI-pracAriNI sabhA kI hiMdI pustakoM kI khoja saMbaMdhI san 1601 IsavI kI riporTa ke pR0 45 meM saMkhyA 48 para baMgAla eziyATika sosAiTI meM jo jaTamala racita 'gorA bAdala kI kathA' hai usake viSaya meM likhA hai ki yaha gadya aura padya meM hai; kiMtu svAmI narottamadAsajI dvArA jo prati avalokana meM AI vaha padyamaya hai| ina donoM pratiyoM kA Azaya eka hone para bhI racanA bhinna bhinna prakAra se huI hai| racanA-kAla bhI donoM pustakoM kA eka hai aura kartA bhI donoM kA eka hI hai| saMbhava hai, jaTamala ne kathA ko rocaka banAne ke liye hI baMgAla eziyATika sosAiTIvAlI prati meM gadya kA prayoga kiyA ho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) kAThiyAvAr3a zrAdi ke gohila [lekhaka-zrI muni jinavijaya, vizvabhAratI, bolapuraH] zrImAn rAyabahAdura mahAmahopAdhyAya paMDitapravara zrI gaurIzaMkara hIrAcaMdajI ojhA ne apane rAjapUtAne ke itihAsa ke cauthe khaMDa meM udayapura rAjya kA itihAsa likhate samaya rAjapUtAne se bAhara ke guhilavaMzI rAjapUtoM kA bhI kucha paricaya diyA hai| usameM 'kAThiyAvAr3a Adi ke gohila' nAmaka zIrSaka ke nIce kAThiyAvAr3a ke bhAvanagara aura pAlItANA Adi rAjyoM kA, jo gohilavaMzI rAjakuloM ke adhIna haiM, varNana karate hue unake rAjAoM kA bhI mevAr3a kI zAkhA meM honA batalAkara unheM sUryavaMzI pramANita kiyA hai aura bhAvanagara, pAlItANA Adi rAjakuloM ko Adhunika itihAsa-lekhaka, jo bhAToM Adi kI kalpanAoM para caMdravaMzI batalAte haiM, anaitihAsika sAbita kiyA hai| __ hamane ma0 ma0 paM0 zrI gaurAzaMkarajI ojhA ke likhe hue ukta prakaraNa ko khUba vicAra-pUrvaka par3hA hai aura usake pUrvApara saMbaMdha kA ThIka ThIka vicAra kiyA hai| ojhAjI kA lekha par3hane ke pahale bhI hamArA svataMtra abhiprAya, jo hamane apane aitihAsika adhyayana ke pariNAma meM sthira kiyA thA, yahI thA ki kAThiyAvAr3a ke gohila rAjapUta usI prasiddha rAjavaMza kI saMtAna haiM, jo Aja karIba 13 sau varSa se mevAr3a kI puNya bhUmi kA rakSaNa kara rahA hai| kAThiyAvAr3a ke gohiloM ke caMdravaMzI hone kA koI bhI prAcIna ullekha abhI taka hamAre dekhane meM nahIM aayaa| pratiSThAnapura ke jisa zAlivAhana rAjA ke sAtha inake pUrvajoM kA saMbaMdha batalAyA jAtA hai vaha kevala kapola-kalpita hI hai| pratiSThAnapura ke zAlivAhana kA rAjya kabhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 nAgarIpracAriNI patrikA mAravAr3a yA mevAr3a meM, jahA~ se ina gohiloM kA nikAsa batalAyA jAtA hai, rahA ho aisA koI pramANa abhI taka upalabdha nahIM huA hai aura dUsarI bAta yaha hai ki pratiSThAna kA zAlivAhana caMdravaMzI na hokara AMdhravaMzI thA aura saMbhavata: dravir3a jAti kA thaa| usa rAjavaMza kA lopa to prAya: vikrama kI tIsarI zatAbdI ke hI lagabhaga ho cukA thA jaba ki ina vartamAna rAjapUta kuloM ke astitva kA bhI koI cihna nahIM thaa| hamArA to anumAna yaha hotA hai ki aNahilapura ke cAlukyacakravartI siddharAja jayasiMha ke samaya meM ina kAThiyAvAr3a ke gohiloM kA mevAr3a se idhara AnA huA hogaa| siddharAja ne mAlave ke paramAra rAjA yazovarmA ko parAjita kara vahA~ para apanI prANa baratAI usa samaya mevAr3a kA rAjya bhI, jo mAlavevAloM ke adhIna thA, gujarAta ke chatra ke nIce aayaa| usI samaya mevAr3a ke rAjavaMza kA koI vyakti niyamAnusAra gUjarezvara kI sevA meM upasthita huA hogA, jo mAMgarolavAle saMvat 1202 ke lekha meM sUcita kiyA gayA hai| isa lekha se mAlUma hotA hai ki guhilavaMzIya sAhAra kA putra sahajiga siddharAja kI sevA meM upasthita huA thA jisake kula Adi kA mahattva samajhakara siddharAja ne use apanA aMgarakSaka banAyA thaa| bAda meM usake putra ko saurASTra kA adhikArI niyukta kiyA jo kumArapAla ke samaya meM bhI usI pada para banA rahA aura pIche ke solaMkI rAjAoM ke samaya meM bhI unakI saMtAna isa prakAra adhikArArUr3ha banI rahI aura zanaiH zanaiH samaya pAkara unhoMne svataMtra banakara ina kAThiyAvAr3a ke gohila rAjyoM kI nIMva ddaalii| gujarAta meM hiMdU rAjasattA kA nAza hone para aura musalamAnI sattA ke kAyama hone para isa deza ke rAjapUta gharAnoM kI bar3I durdazA huii| inake liye na koI AdhArabhUta rAjakula thA aura na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 kAThiyAvAr3a Adi ke gohila koI sahAyatA denevAlA AzrayasthAna thaa| isaliye eka prakAra se ye zurU zurU meM idhara-udhara mAre mAre phirate rahe aura bAgiyoM kI taraha DAkuoM kA sA jIvana vyatIta karate rhe| aisI anavasthA meM inakA rAjapUtAne ke bar3e bar3e rAjagharAnoM se saMbaMdha vichinna ho gayA aura ye apanA pUrva nivAsasthAna aura kauTuMbika saMbaMdha bhI bhUla ge| pIche se do sau cAra sau varSa bAda jaba ye phira sa~bhale aura apane paira sthira kara cuke taba phira apane pUrvajoM kI dekha-bhAla karane lge| usa samaya jo bhATa-cAraNa inake samIpa pahu~ce aura unhoMne jo kucha kapolakalpanAe~ daur3Akara inake vaMza Adi kA nAmakaraNa kiyA usI ko inhoMne satya mAnakara usake anusAra apanA itihAsa gar3ha liyaa| ina gohiloM ko zAyada itanI smRti to raha gaI thI ki inakA pUrvaja koI zAlivAhana thaa| isaliye bhAToM ne itihAsa-prasiddha zAlivAhana hI ko inakA pUrvaja batalAyA aura usakA caMdravaMzI honA mAnakara inakA vaMzAnukrama usake sAtha jA milaayaa| lekina vAstava meM, jaisA ki ojhAjI ne batalAyA hai, ye mevAr3a ke guhila zAlivAhana kI saMtAna haiM aura sUryavaMzI haiN| bhAToM kI kalpanA ke kAraNa rAjapUtoM ke vaMzoM meM bar3I bar3I anavasthAe~ utpanna ho gaI haiM yaha to sabhI itihAsajJa jAnate haiM-- jaisA ki pRthvIrAja rAso kI kalpanA ke kAraNa solaMkI aura cAhamAnoM kA bhI agnivaMzI honA rUr3ha ho gayA hai, jo nitAMta bhramamUlaka hai| aba jaba ki hamAre pAsa bahuta se satya aitihAsika pramANa upalabdha haiM, kevala bhAToM kI una nirmUla kalpanAoM ke Upara nirbhara rahanA aura itihAsa ke aMdhakAra meM nimagna rahanA Avazyaka nahIM hai| satya kI gaveSaNA kara apane vaMza kI zuddhi kA patA lagAkara pUrvajoM ke itivRtta kA uddhAra karanA hI yathArtha meM pitR-tarpaNa aura zuddha zrAddha hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) premaraMga tathA zrAbhAsarAmAyaNa [ lekhaka-zrIbrajaratnadAsa bI0 e0, ela-ela0 bI0, kAzI ] hiMdI-sAhitya ke itihAsa para dRSTi daur3Ane se jJAta hotA hai ki bhArateMdu-kAla ke pahale usake gadya yA padya donoM hI bhAgoM meM prAcIna kAvya-bhASA, mukhyataH brajabhASA kA dauradArA thaa| usake sAtha sAtha avadhI ko bhI sthAna milA thaa| sthAnika bolacAla ke zabdoM yA zabda-yojanAoM kA bhI mela barAbara milatA avazya hai para unakA kAvya-bhASA kI paraMparA meM koI sthAna-vizeSa nahIM hai| isa prAcIna samaya se calI AtI huI kAvya-bhASA kA prAdhAnya, dekhA jAtA hai ki, brajamaMDala se lekara vihAra kI sImA taka ke prAMta bhara meM thA, jisake aMtargata avadhI bhI sammilita hai| isa vizada prAMta, brajabhASA ke durga ke bAhara rahanevAle anyabhASA-bhASI jina kaviyoM ne hiMdI bhASA ko apanAyA hai unameM khar3I bolI hiMdI hI kA prAdhAnya hai, prAcIna kAvya-bhASA kA nhiiN| isa prAMta meM bhI khar3I bolI hiMdI ke jo prAcIna kavi ho gae haiM unameM musalamAna hI adhika haiN| hiMduoM dvArA musalamAnoM kI ukti ke liye isa bhASA kA prayoga huA hai| prathama koTi meM amIra khusaro, navAba abdurahImakhA~ khAnakhAnA Adi haiM aura dUsarI meM bhUSaNa, sUdana Adi / inake sivA kucha hI kavi aise hue haiM jinhoMne isa khar3I bolI hiMdI meM kavitA kI hai aura ve ina donoM koTiyoM meM nahIM aate| inameM zItala, bhagavatarasika, sahacarizaraNa Adi mukhya haiN| para sAtha hI yaha dhyAna rakhanA cAhie ki ina sabhI kaviyoM ne khar3I bolI hiMdI meM muktaka kAvya kI racanA kI hai para Aja eka aise kavi kA paricaya diyA jAtA hai jinhoMne khar3I bolI hiMdI meM prabaMdha-kAvya kI racanA kI hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ khar3I bolI ke manoraMjanA kucha bhI 410 nAgarIpracAriNI patrikA aura vaha samagra graMtha pAThakoM ke manoraMjanArtha isa lekha ke sAtha diyA jA rahA hai| khar3I bolI hiMdI ke kavitA bhAga kI pragati para yahA~ kucha bhI nahIM likhA jA rahA hai kyoMki svata: usake liye isase eka bar3e lekha kI AvazyakatA ho jAtI aura jo isa lekha kA dhyeya bhI nahIM hai| kavi-paricaya kavi ne apane viSaya meM AbhAsarAmAyaNa tathA garabAvalI meM isa prakAra likhA hai kAzIvAsI vipra ho rahata rAma-taTa dhAma / pavana-kumAra-prasAda so gAya rijhAvata rAma // aja ziva zeSa na kahi sake mahimA sItA-rAma / iMdradeva suradeva-suta nAgara kavi abhirAma // -pA0 raa0| hU~ yU~ alpamatI nAgara jJAtI / brAhmaNa amadAbAdI jaatii|| kAzI basi buddhi meM mAtI / kari raghubara guNa gAvA chAtI // suradeva paMDyA suta iMdradeva / hanumAna-kRpA thita jo ahmev|| pUrvokta donoM uddharaNoM se kavi ke viSaya meM itanA jJAta ho jAtA hai ki yadyapi unake pUrvaja ahamadAbAda kI ora ke rahanevAle the para kAzI hI meM prA base the| ve nAgara brAhmaNa paMDyA suradevajI ke putra the aura unakA svayaM nAma iMdradeva thaa| ve rAmaghATa para rahate the aura unheM hanumAnajI kA iSTa thaa| ina donoM tathA anya racanAoM meM premaraMga' upanAma barAbara AyA hai aura garabAvalI ke aMta meM ve likhate haiM ki hanumAna sahAya thAe jehena / raghunAtha caritra bane tehe // gAI sabhA lAvU - sadA ehene / kare the praNAma premaraMga vehene|| vAstava meM iMdradevajI premaraMgajI ke ziSya the, jinakA nAma goviMdarAma tripAThI thaa| ve bhI nAgara brAhmaNa vatsarAjajI ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa putra the aura rAmaghATa hI para kAzI meM rahate the| inake vaMzaja abhI taka usI muhalle meM rahate haiN| iMdradevajI 'bAbUjI' ke nAma se prasiddha the| yaha saMskRta, hiMdI aura gujarAtI ke acche vidvAn the| inhoMne apane guru ke upanAma para kula racanAe~ banAI aura unakA nAma ujAgara kiyaa| inakI racanAoM kA pracAra kAzI ke bAhara bilakula nahIM thA aura yahI kAraNa hai ki mizrabaMdhu-vinoda se prakAMDa saMgraha meM bhI inakA nAma nahIM AyA hai| kAzI ke bAlUjI kI pharza para kArtika sudI 11 se pUrNimA taka inake banAe hue bhajana nitya rAtri meM gAe jAte haiN| kAzI kI paMcakrozI prasiddha hai| isameM jisa prakAra kRSNa-maMDaliyoM meM kRSNa-lIlA hotI hai usI prakAra premaraMgajI ke samaya se calAI huI eka rAmamaMDalI rAmalIlA karatI hai, jisameM inhIM kI racanAoM se bhajana ityAdi saba lie jAte haiN| eka ko chor3a inakI koI bhI racanA abhI taka prakAzita nahIM huI thii| kevala zlokAvalI ko eka sajjana mAdho mehatA khaMDelavAla prakAzita kara ATha ATha Ane para becate the| kavi ke janma-maraNa kA samaya nahIM prApta ho sakA, para unakA racanA-kAla saM0 1850 se 1875 taka jJAta hotA hai| racanAe~ AbhAsarAmAyaNa-rAmacaritamAnasa ke samAna yaha graMtha bhI sAta kAMDoM meM vibhakta hai aura isake pratyeka kAMDa meM mAnasa hI ke samAna usI kI kathA atyaMta saMkSepa meM kahI gaI hai| kathAbhAga kahIM kahIM mAnasa ke viruddha vAlmIkIya ke anusAra kahA gayA hai; jaise-"maga meM mile bhRgunaMdana" kA ullekha huA hai| kavi ne pratyeka kAMDa ke aMta meM pustaka kA nAma 'vAlmIkIya AbhAsarAmAyaNe' likhA bhI hai aura eka dohe meM kahA bhI hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 nAgarIpracAriNI patrikA saMskRta, prAkRta dou kahe iMdraprastha ke bola / vAlmIkIya prasAda soM gAe rAga nicola // khar3I bolI bhASA ke viSaya meM inakA yaha kathana ki vaha iMdraprastha (dillI) kI bolI hai, mahattvapUrNa hai| Aja se 130 varSa pahale bhI khar3I bolI hiMdI dillI ke AsapAsa kI bhASA mAnI jAtI thii| kucha 'ekaiDemiziyanoM' kA yaha kathana ki khar3I bolI hiMdI arthAt hiMdustAnA bhASA ko DA0 gilakrAisTa kI tattvAvadhAnatA meM phorTa viliyama kAleja ke paMDitoM tathA muMziyoM ne janma diyA hai, bilakula asaMgata tathA sArahIna hai| usI prakAra braja bhASA se urdU kA janma mAnanA tathA urdU meM se phArasI arabI zabdoM ko nikAlakara saMskRta zabdoM ko bhara khar3I bolI banAne kA kathana nirarthaka jJAta hotA hai| astu, samagra graMtha meM gAne ke chaMdoM hI kA prayoga hai aura pratyeka kAMDa ke liye bhinna bhinna chaMda prayukta hue haiN| aMta meM bAraha dohoM meM phalastuti tathA racanA-kAla diyA gayA hai| isa graMtha kI samApti vikrama saMvat 1858 ke adhika jyeSTha kRSNa 11 ko huI thii| isa graMtha ke udAharaNa dene kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki yaha graMtha pUrA isa lekha ke sAtha prakAzita kara diyA jAtA hai| garabAvalI-isa graMtha kI jo hasta-likhita prati mere sAmane hai vaha khaMDita ho gaI thI para kisI sajjana ne anya prati se use pUrA kara diyA hai| yaha cauhattara patroM meM samApta huI hai| sAr3he nau iMca laMbe tathA savA cAra iMca caur3e patroM para chaH chaH paMktiyoM meM yaha graMtha likhA gayA hai| kAgaja bhI acchA hai aura akSara bhI suMdara tathA suDaula haiN| isa prati kA lipi-kAla nahIM diyA hai para yaha prAcIna avazya hai| yaha graMtha gujarAtI bhASA meM AbhAsarAmAyaNa ke DhaMga para likhA gayA hai| isameM bhI bAlakAMDa se uttarakAMDa taka sAtoM kAMDa bhinna bhinna gAne yogya chaMdoM meM race gae haiM aura vAlmIkIya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 413 kathAnusAra rAmacarita varNita hai| yaha AbhAsarAmAyaNa se kucha bar3A graMtha hai| gujarAtI striyoM meM gAne kI eka prathA ko garabA kahate haiN| kajalI ke gAne ke samAna kucha striyA~ maMDalAkAra khar3I ho jAtI haiM aura gAtI huI ghUmatI jAtI haiN| donoM meM eka vibhinnatA hai ki kajalI meM striyA~ bhItarI ora mukha kie rahatI haiM para garabA meM bAharI or| usI prakAra ke gIta gAne kA yaha saMgraha hone se isakA garabAvalI nAmakaraNa kiyA gayA hai| ___yaha graMtha gujarAtI bhASA meM hai isase vizeSa udAharaNa na dekara do-cAra pada uddhRta kara die jAte haiN| isake viSaya meM vizeSa likhanA bhI apane sAmarthya ke bAhara hI hai| isameM eka sthAna para eka zloka diyA gayA hai jo sthAnAdi ke vicAra se inhIM kavi kI racanA jJAta hotI hai, isaliye vaha bhI yahA~ uddhRta kara diyA jAtA hai| ho sakatA hai ki yaha kisI anya kI racanA ho| dhanyAyodhyA dazarathanRpa: sA ca dhanyA... dhanyo vaMzo raghukulabhavo yatra raamaavtaarH| dhanyA vANI kavivaramukhe rAmanAmaprapannA _dhanyo lokaH pratidinamasau rAmavRttaM shRnnotu|| prabhu paMpA tIre joya / kamala jalacara dIThA // kare kokila gAyana loya / galAM ramaNiya mIThAM // tyAhA~ kai kai phala nA jhaadd| phUlanI bela ghaNI // evhe Avyo phAguNa pADa / pAr3A viraha tnnii|| munhe ratya pIDe che basaMta / kAmini pAzivinA // gAe bhamarA bhami bhami saMta / sugaMdha pavana bhInA / padAvalI-isa saMgraha kI hasta-likhita prati saM0 1886 vi0 kI likhI huI hai| yaha choTe choTe 278 patroM kI rezamI jilda ba~dhI huI pustaka hai jisake pratyeka patre ke donoM ora pA~ca pA~ca paMktiyA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 nAgarIpracAriNI patrikA haiN| pratyeka paMkti meM prAya: solaha akSara haiN| kAgaja moTA bA~sI hai aura lekhaka ne bar3e parizrama se likhA hai, jisase akSara eka raMga, suDaula tathA suMdara Ae haiN| pada prAya: choTe choTe hI haiM, isase unakI saMkhyA lagabhaga cAra sau ke hai| inakI bhASA prAya: hiMdI kAvya-paraMparA kI hai para kucha pada phArasI-mizrita khar3I bolI, paMjAbI tathA gujarAtI ke haiN| ina sabameM zrIkRSNajI tathA zrIrAmacaMdra ke caritra varNita haiM / prAraMbha meM cAra-pA~ca padoM meM zivajI, viSNu bhaga. vAn, anya avatAra, RSi, bhakta Adi kI stuti-kathA hai| prAya: sabhI pada sAdhAraNa koTi ke haiN| kucha pada virakti tathA bhakti ke haiN| do-cAra udAharaNa die jAte haiN| paMjAbI bhASAjAMdAI jAMdA suna devo khabarAM na vedAM sA~De hAla biraha dI / kasama tUM sAnUM sA~De jA~va dI kaheM de naoNla caleM de bina DiThiyana rahe de|| 'premaraMga' pAya duznAma na saheMde // khar3o bolI hiMdI kA eka udAharaNa-- Aja bhI huA hai mujhe iMtajArI meM phajara / kara gayA karAra yAra zaba ko prAvate phajara // karatA nimAja ibAdata meM hameze phajara / Aja azka soM vajU karAyA yAra ne phajara // jAnA thA ummeda mahAsila huI 'maiMne phajara / badakarAra ne kiyA hai bekarAra dila phajara / / urdU-mizrita hiMdI tadiya naretana diranAMta dA~nI tarIm tadIm dIm tanam tnm| yalaliya lalalUma yala lala lale ||dhru0|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prAbhAsarAmAyaNa 415 diladAra jAtA heca kunaM cAra na dAram / ba ummeda lAsakhuna se iztiphAka dilabadAram // 'premaraMga' prabhu vAha bhala bhale bhale // gujarAtI bhASA kA eka pada jAvA de kanhaiyA hyA~ kI sAsa lar3AkI / nanadala choTI daga DyArI pIThI / zAzU mumau dyArI lar3avA mAM jhagar3A kI / pani DAne jAtA~ lA~ke pAga gaNeM che| jhUThI sA~cI bole thAke sAtha khar3A kI // 'premaraMga' prabhu thAMsoM prAna pagyo che| chAtI prIta rAkho hyA~ kI lAja bar3AkI // zlokAvalI--yaha saMpUrNa graMtha prApta nahIM huA hai| yaha bhI vAlmIkIya rAmAyaNa kI cAla para sAta kAMDoM meM vibhAjita hai aura khar3I bolI hiMdI meM saMskRta vRttoM meM racA gayA hai| isakA kiSkidhA kAMDa mAtra mujhe milA hai, jo saMpUrNa yahA~ de diyA jAtA hai, kyoMki isameM kevala gyAraha zloka haiN| (sragdharA chaMda) dekhAyaM yA prabhU ne jalacara bicare bRccha ye pati boleN| boleM bana ke mRgAdika gulama puhupa ye bhaMga unmatta DoleM // DoleM donoM viyogI siya siya ucareM cAya ovA na toleN| toleM zobhA sugaMdhI janaka-ku~ari kI kaMTha so sAu~ holeM // 1 // Ayo bhAI basaMta: praphulita kusuma prAnapyArI nahIM hai / kekAkAkIyabhekA viharata bana meM pAra vAkI vahI hai / kaise kATe viyogI madhuritu ripu ko tarsate barsa biitaa| bole lachamana prabhU ko Tuka viraha saho pAiho rAma sItA // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA na meM rAgho chipAe kar3aka rava kiyA bAli bAhara nikAlA / kustI mUkI lar3e do ravija ghaTa gayo trAsa sa rAma bhAlA // pIr3A sugrIva pAI davara giri car3ho bAli ne zrApa mAnyo / Ae rAgho kapI e kahata hamahiM ko mArabo man meM ThAnyo // 3 // bole rAjAdhirAjA sunahu tuma sakhA krodha ko dUra kIje / jAte bAlI bacA hai hanana na kiyA dokha moko na dIje // donoM bhAI sarIkhe lar3ata nahi lakhe kauna bAlI duhuna meM / tAte nAhIM calAyA zara marama biSe mitra ko ghAta mana meM || 4 || kIje lachamana sakhA ko kachuka lakha pare kaMTha meM vela DAlI / 416 bana ke munIko sabana sirnae Ae mArana kuM bAlI // donoM bana meM lukAne zara dhanusa dhare bAli ko Tera dInI / sunate dhAyo dharAyA pakarata grahaNI nIta kI bAta kInI // 5 // mArA bhAga phirA hai gahi bali bala soM Tera ko zabda bhArI / kIne rAgho sakhA hai tribhuvana vijayI mAna nItI hamArI // lyAo sugrIva bhAI anujavata karA dveSa kA leza tyAgo / mAnI nAhIM priyA kI marana-mukha bhi SaTU Tera jyoM tIra lAgo // 6 // jI so mAro nahIM maiM garaba pariharoM jAhu tUM rAsa merI / dInoM AsIsa bhAryA saguna kara gaI bAli ne bAri herI // dhAyA sugrIva pAyA dhara pakara bhaI muSTi kI vRSTi kInI / paTake phaTke va chaTke gaTa-paTa lapaTe kreTa le coTa dInI // 7 // ( mAlinI chaMda ) khoTA // kapi kahi vapu choTA bAli kA deha moTA / nahiM tula bala joTA prAkramI bhAi dhanukha du zata DAroM duMdubhI bhAi prabala ripu hamAro phekie hADa mArI / nArI // 8 // www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 417 (zArdUlavikrIDita chaMda) see rAma subhAI ke guna kahe moko harAve jabeM / bole tAta na kIjiyo duramatI jA jIvatA tUM abe // seMmi bhAI rAya ke nagara kA rAjA banogA nhiiN| tArA aMgada prANa tyAga karihaiM maiM bhI maroMgA jahIM // (mattamayUrA chaMda) bole rAjA dAsahi AgyA kara dIje / sItA jAne rAma kaheM khoja na kIje // baMdara bheje cAra disA kI bhUI bhAkhI / jAo khojo mAsahi Avo mana rAkhI // 10 // . (zikhariNI chaMda) kaho kaise jAveM kahata ha~sa vRddhA kapina soN| muMdAo A~khoM ko sabana hama kAr3heM vipana soN| DhaMpI A~kheM kAThe malayagiri dekhA udadhi peN| bar3I ciMtA vyApI saba makara bItA jaladhi peM // 11 // nivedana jina pratiyoM ke AdhAra para AbhAsarAmAyaNa kA pATha saMzodhita kiyA gayA hai, unake dAtAoM kA maiM vizeSa rUpa se AbhArI huuN| yahA~ una pratiyoM kA vivaraNa de diyA jAtA hai| 1-yaha hastalikhita prati saMvat 1867 ke bhAdrapada zukla 1 guruvAra ko samApta huI thii| isameM 31 patre haiN| pratyeka patre meM dasa dasa paMktiyA~ donoM ora haiN| moTe bA~sI kAgaja para likhA gayA hai| pATha vizeSata: zuddha hai| yaha prati saMpUrNa hai aura isI kA vizeSa rUpa se AdhAra liyA gayA hai| isa prati ko paM0 lajjArAma mehatA ke dauhitra paM0 rAmajIvana nAgara ne sabhA ko diyA hai| mehatAjI ne apanI jIvitAvasthA hI meM isa pustaka tathA garabAvalI ko sabhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 nAgarIpracAriNI patrikA dvArA prakAzita karAne ke liye patra dvArA likhA thA aura unheM saMpAdita karane ko bhI ve taiyAra the para IzvarecchA se ve isa kArya ko na kara sake aura yaha kArya sabhA kI AjJA se mujhe karanA par3A / 2 - yaha prati bhI hastalikhita hai / AraMbha meM pUrNa hote bhI aMta meM khaMDita hai | isakA lekha pahalI prati ke samAna suDaula nahIM hai para pATha taba bhI sAdhAraNata: acchA hai / isameM choTe choTe aTThAvana patre haiM aura pratyeka meM ATha ATha paMktiyA~ haiM / isameM laMkAkAMDa prAyaH samApta hai / Age kA uttarakAMDa bilakula nahIM hai I isa prati ko paM0 harIrAmajI nAgara ne diyA hai / 3 - yaha prati bhI hastalikhita hai para donoM ora se khaMDita hai / isakA lekha suMdara hai aura bA~sI kAgaja para pustakAkAra likhA gayA hai / pratyeka pRSTha meM paMdraha paMktiyA~ haiM / yaha prati rAya kRSNadAsajI kI hai / 4 - yaha prati isa nibaMdha ke lekhaka hI kI hai| yaha purAne kalakattA TAipa meM chapI huI hai / isake prAraMbha tathA aMta donoM ora ke eka eka pRSTha nahIM haiM / ar3atAlIsa pRSThoM meM praoNkTevo sAija kI yaha pustaka hai, jisake hara eka peja meM bAIsa paMktiyA~ haiM / isakA pATha bhI sAdhAraNataH zuddha hai / yaha prati lagabhaga sau varSa purAnI hai / isa lekha ke likhane meM paM0 harIrAmajI nAgara paMcolI se vizeSa sahAyatA milI hai, tadartha maiM unakA anugRhIta hU~ / para itanA avazya kahanA par3atA hai ki isa kArya meM jitanA utsAha unhoMne pahale dikhalAyA thA vaha bAda ko maMda par3a gayA aura ve jitanA kaha cuke the utanA sAdhana prastuta na kara ske| isa kAraNa yaha lekha jaisA cAhie thA vaisA na likhA jA sakA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAsarAmAyaNa bAlakAMDa ( rAga ahaMga, tAla, chaMda rekhatA ) ganapati ke carana pUja lAla caMdana dUba sa I subha kAja- karana siddha-siddhi - buddhi gharuNi seoM // 1 // bAnI bacana bisAla aura rasAla rasa bharI / dila meM karoM khuzAla zabda - jAla khyAla soM // 2 // guru koM karoM praNAma jinheM parama iSTa rAma / aja ziva hanu nArada vAlmIka tulasi soM // 3 // agama nigama jinake kahate haiM damabadam / dazaratha - kumAra rAma megha- zyAma badana soM // 4 // guna kyA karoM bakhAna sesa kahata Aja leoM / bAnI na cala sakegi zabda pArabrahma soM // 5 // unakA hai lADilA jo bhakta pavana kA kumAra / jinheM ATha jAma jAta rAma kahata sunata soM // 6 // hanumAna hukama mA~ga kheN| rAma kI kathA / vAlmIka ne kahA so saMkSepa sajana sAM // 7 // kahatA haiN| rAga gAya bhajana sajana raMjana rAma | raghubara sa rajA pAya sira navAya carana soM // 8 // tapa veda ke nidhAna gyAna devarukha kahA / vAlmIka soM sunA use karor3a kara kahA // 6 // vahi soM karor3a chora udadhi satva mathani kAla / caubisa hajAra caubisa achara lagAya liyA // 10 // 2- khuzAla = ( phA0 khuzahAla ) prasanna | -lagAtAra / 8 - zjA = zrAjJA / 38 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 4 -- damabadam = barAbara, www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 nAgarIpracAriNI patrikA sItAkumAra sIkha kiyA nugu jubA~ sabhI / raghunAtha koM sunAya ke lobhAya basa kiyA // 11 // svara tAna tAla rAga raMga saera kI majA / sravanan piyAle bhara bhara pAyUkha saba piyA // 12 // lavakuza kaheM au rAma suneM sura nara muni bIca / raghunAtha ne kiyA so Akhira talaka bhayA // 13 // eka avadhapurI bharI purI jarajarI nizAna / khuzadila baseM baside mutalaka seMgama gayA // 14 // aja ke kumAra dasaratha mahAratha chatara dhrai| navakhaMDa sAta dvIpa moM kare dayA mayA // 1 // paTarAni tIna tIna se pacAsa mhlsraa| hue sATha hajAra sAla chatra ca~vara raNa diyA // 16 // dasaratha umara bur3hAnI binA putra phikaramaMda / kahA jagya maiM karauM jo guru basiSTha sidha kareM // 17 // sumaMtra kahe maiM sunA sanatkumAra se| RSizRMga ko bolAya jagana sadana meM dhareM // 18 // RSi lyAvane dasaratha gae ghara romapAda ke| sanamAna soM bolAya sakala jana pAyana pareM // 1 // sarajU ke pAra jagya karo brahmaRSi khe| nyotA paThAo sabana ko maMDaleza ke ghareM // 20 // 11-jubA~ = kaMThAgra, yaad| 12-saera =zera, phArasI kA pada / 13-Akhira talaka = aMta taka / 14-jarajarI nizAna = jahAM purAne cihna vartamAna haiM yA (jara+jar3I) jahA~ sunahale maMDe phaharA rahe haiN| basidebAziMdaH, nAgarika / mutalaka =(a.) vartamAna / 19-mahatasarA = aMtaHpura, rnivaas| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prabhAsarAmAyaNa hotA hai aisA jaga kahIM nahIM huA sunA / jo kucha koI ki mA~ge vahIM use bhare // 21 // saba deva kI sabhA mila goviMda sarana jAya / binatI kare pokAra ke rAvana kI Dara Dare // 22 // dhareMge | manukha - janama suna karAra sura gae / pAyasa diyA nikala ke jahA~ jaga-gina jare ||23|| pAyasa khilAe tIna ko kIne vibhAga cAra / brahmA ke bacana deva kapI - janma tare // 24 // RSi ko calAya cAha soM cakora - cita nareza / isa barasa hirasa grAsa darasa parasa caita caMda ||25|| dina caita sudI nAmI graha pA~ca jaba bulaMda | karakaTa lagana vikaTaharana pragaTa bhae mukuMda // 26 // zaMkha, zeSa, cakra tIna anuja phira bhae / zrIrAma bharatha lachamana zatrUghana nAma dvaMdva // 27 // kaMja- naina megha- zyAma rAma, lachamana gore / vaise bharatha zatrUghana donoM haiM eka jiMda ||28|| aise kumAra cAra cAroM beda guNanidhAna / dazaratha ke dila ke hAra jaga sujana ke AnaMda kaMda // 2 // suMdara sarUpa sara-dhanu-dhara raghubara ranadhIra / dazaratha ke dila ko dina dina zAdI ko phikiramaMda // 30 // gAdhI kumAra jhagar3a lachana - rAma le cale / bAmhana ke bana jagana bidhana-harana mArana ko riMda // 31 // * 421 * duradure | + kareMge / 25 - hirasa = icchA / 28 - jiMda = ( 0 jiMsa ) 31 - jagana = yajJoM / riMda = nirbhaya I samAna / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 nAgarIpracAriNI patrikA pratIbala par3hAya bana dekhAya tAr3akA marAya / astra le je nizicara hate apasuMdasuMdanaMda // 32 // TAre bighana jagana ke jaMgala kie hare / RSi kula mulaka sunA cale kamAna-jAga meM // 3 // gaMgA ke gana aganita bikhyAta jagata saba sune / sAgara bhare bhagIratha pitaroM ke bhAga meM // 34 // vizAla purI paiThe jahA~ mAruta pragaTe / gautama zilA ahalyA tArI sohAga meM // 3 // gautamakumAra zatAnaMda janaka ne sunaa| Ae haiM brahma-RSI do kumAra bAga // 36 // kuzala pUcha zatAnaMda janaka jI kahe / do deva kauna lyAe mahabUba jAga meM // 30 // khuza naina khUba rUpa suraja caMda dila hare / cahie dhanuSa dhareM kareM sItA sohAga moM // 38 // raghubIra haiM ranadhIra do dazaratha ke laaddile| Ae haiM lachana-rAma kAma dhanuSa-jAga meM // 3 // suna mana anaMda zatAnaMda rAma se kahe / yaha nRpa so brahma-RSi bhae basiSTha bhAga moM // 40 // RSi kI kathA sunAya zatAnaMda janaka cle| kala Aya dhanu car3hAie sItA bihAie // 41 // zaMkara-kamAna mAna asura-sura-nara trseN| raghunAtha turata tor3A bala ko sarAhie // 42 // rIjhe janaka tilaka kiyA siya mAla gare DAla / dazaratha ko dUta jAkara jaladI bolAie // 4 // 32-pratIbala = maMtra haiN| 37-mahabUba =(40) priya, atyaMta suMdara / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 premaraMga tathA AmAsarAmAyaNa zAdI kI zugala sunakara khuza dila se saba cle| dina-rAta cala barAta janakapura pocAie // 44 // kuzadhvaja bolAya lAe yudhajita avadha se aae| guru janaka kula bakhAna kahA godAna karAie // 4 // janavAsa Aya kaha paThAya janaka soM mile| maMDapa banAya cAru cAroM bara bolAie // 46 // dazaratha-kumAra cAra cAra ku~ari janaka kii| bihA diyA bidA kiyA avadha ko jAie // 47 // maga meM mile bhRgunaMdana raghunaMdana ghere| lekara dhanuSa kahA maheMdragira ko dhAie // 48 // rAma rAma cInhe kInheM bakhAna ved| brAhmana gae nRpa saja bhae nagara sajAie // 4 // turata bhavana Aya bharata koM bidA kie| zacipata soM 'premaraMga' siyAvara ramAie // 50 // iti zrI prAbhAsarAmAyaNe bAlakAMDaH samAptaH / ayodhyAkAMDa ( lAvanI kI cAla, rAginI baravai) bharata zatrUdhana le gae mAmA khijamata lachamana rAma krii| rAjA dazaratha ko rAja dena ko sAlagiraha sAyata ThaharI // 1 // nahIM rAma sA nara hai jaga ma jaga-mohana au jsdhaarii| ma~Dalezvara maMjUra kiyA taba nRpa karavAvata taiyArI // 2 // rAma-rAja kA huA ha~gAmA ghara ghara khuziyA~ phaila gii| kaikeyI kI laur3I bhIr3I dekhata jala bala khAka bhaI // 3 // 44-zugala =(10) viSaya / 3-ha~gAmA =smaaroh| -khijamata = (a. khidamata) sevaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 nAgarIpracAriNI patrikA kaikeyI ko yoM samujhAyA rAmarAja mata hoya kdhii| bharata bicArA vahA~ paThAyA tuja para hogI aina badI // 4 // kyA jAneM kyA joga sunAyA basa kara rAjA bacana liyaa| kaikeyI baradAna mA~gakara Aja tilaka maukUpha kiyA // 5 // kaikeyI ne rAma bolAe bidA karAe guru jana soM / kauzalyA pari pAya manAI lachamana kur3hake tana mana soN||6|| mA~gI sIkha siyA ghara Aye rahana kahA taba marana lgii| sarbasa de nikasI maga meM lakha rovata nagarI raina jagI // 7 // kaikeyI saba mila samujhAI dhidhika pAI gurujana soN| pahira cIra jaba bAhara nikase biraha Aga lAgI tana soM // 8 // ratha para baiTha cale jaba bana ko thAvara-jaMgama saMga cle| nahiM koi vaisA rahA nagara meM jinake naina na nIra Dhale // 6 // rAma cale banabAsa ri sajanI uTha ghara meM kyA kAma rhaa| sItA rAma lie lachamana sa~ga mukha soM rAjA jAhu kahA // 10 // hA hA karata cale nara-nArI jaba laga ratha kI dhUra disI / tanamanadhana kI sudha bisarAI biraha-Aga hiya sela dhaMsI // 11 // pahilI rAta base saba bana meM binA kahe cupake saTake / uThata, rAma nahiM dekhata rovata ghara pAvata jiya jana huTake // 12 // gaMgA darasa parasa hiya harakhe zRMgavera kI ma~jala liyaa| guha malAha kI jAta kauna sI dila bhara apanA yAra kiyA // 13 // guha soM milakara nadI utarakara bharadvAja se jAya mile / eka dina rahe phalahAra khAya kara citrakUTa moM gae cale // 14 // daMDaka bana ko se bihArI banacara mRga muni abhaya die / kuTI banAya bhulAya rAja ko acala acala para bAsa kie // 15 // 4-aina = tthiik| badI =buraaii| 5-maukUpha kiyA=roka diyA / 13-maeNjala =maMjila, par3Ava / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 425 vahA~ sumaMtra basata suna bana meM rovata ratha ko phera liyaa| roe tura~ga kura~ga bhuMga jala thala bana paMchIhU roya diyA // 16 // pUchata nara nArI saba mila kara kahA rAma tuma tyAga kie / kauzalyA nRpa jaba pUDheMge kauna bacana tuma kaMTha kie // 17 // suna sumaMtra kA ratha jaba AyA jhaTapaTa rAjA uTha baitthe| nahIM rAma khAlI ratha AyA sunata khATa para phira aiMThe // 18 // kahata sumaMtra basata haiM bana meM kaha paThavAyA gurujana soN| caudaha barasa bitAya prAya koM phira lAgoMgA caranana sau // 1 // suna kauzalyA bacana hamArA zravana-sarApa-pApa jaagaa| jaisA karai so taisA pAvai rAma biraha se phala lAgA // 20 // AdhIrAta pokArata rovata hAya rAma lachamana siitaa| itanI kahI so kahI nahIM phira bole rAjA jaga jItA // 2 // kauzalyA uTha prAta pokArI pati dekhe paraloka ge| jana ranavAsA rotA sunakara avadha-nivAsI dIna bhae // 22 // kahata basiSTha sabhA kara saba koM bina rAjA nahIM kAma cale / tela-kuMDa meM rakha rAjA ko bharata bolAvana dRta cale // 23 // bharata laina koM cale dUta jaba vahA~ saina meM sapana bhyaa| khAna-pAna kI sudha bisarAI sakhA sabana soM svAda gayA // 24 // pahu~ce dUta bolAvata gurujana jaladI calie avdhpurii| kuzala pUcha kahi cale paMtha moM kiyA mukAma na eka ghar3I // 25 // sAta rAta dina cale paMtha moM purI jarI sI dekha Dare / ratha se utara gae ghara meM phira kaikeyI ke pA~va par3e // 26 // kahata pitA nahiM bhAI dekhoM nagara ujara sA dekha pare / jitanI bhaI kahIM saba titanI sunata par3e jo bRccha gire // 27 // dhik jananI tU nahiM maiM terA, patighAtina nAgina jaisii| rAmadAsa mohiM jAnata saba jaga kyA ulaTI hiya buddhi basI // 28 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA raina bihAnI kauzalyA ghara guru ke kahe sau kriyA krii| rAja dena lAge saba mila taba hAya rAma kahi A~kha bharI // 28 // kahata bharata saba sune maMtri guru rAma le pAvana ahada kro| jo nahiM mAne kahA kadhI to baiTha sAmhane se na TaroM // 30 // rAma laina ko cale sabana mila nara-nArI sabha hI nikasI* | zRMgabera meM jAya par3e taba guha bole apane jana soM // 31 // mile bharata guha kuzala pUcha kahi kyoM raghubara se lar3ana cale / dAsa mue bina pAsa na pahu~co sunata bharata dRga nIra Dhale // 32 // kahata bharata guha bacana-bAna se mata bedhe-hiya bedha kro| rAma lena koM jAta jAtisa~ga calo nAva para tuma utaro // 3 // sunata bacana guha nAva bolAI kiyA gujArA lazkara kaa| bharadvAja so jAphata lekara milA ThekAnA raghubara kA // 34 // lazkara chor3A pAvana jor3A saMga lie zatrUghana ko| dhuMA dekhakara hue khuzAlI ihA~ rAma Ae bana ko // 35 // vahI same siyapAte bana biharata kAga A~kha para tIra lgaa| lazkara dekha Dare lachamana prabhu bharata prAya mata karata dagA // 36 // mata lachamana yaha bAta bicAro mukara rAja degA mujhako / tuma cAho to tumheM dikhAU~ bharata nahIM duzamana tumako // 37 // pahu~ce bharata rAma koM dekhe daur3a gire nahi pahu~ca ske| lie uThAya goda baiThAe lagI TakaTakI rUpa chake // 38 // pitA-marana suna ati dukha pAe nadI nahAya Aya baitthe| bharata kahata kara jor3a gor3a gira tona bhrAta seM prabhu jeThe // 3 // * naranArI cikase ghara se| kudd'e| 30-ahada-praNa, pratijJA / 34-gujArA = utAra / jAphata =(a0 jiyAphata) jevanAra, bhoja / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa ___427 tuma rAjA hama dAsa tumhAre calo avadha pura rAja kro| jananI kI takasIra mApha kara rAjasiMghAsana pA~va dhro||40|| aise bahubidha bacana sunAe nahiM raghubara ko eka lge| caudaha barasa kahe so kahe nahiM kahe kisI ke rAma Dige // 4 // nema kiyA jaba bharata marana kA karuNAnidhi yaha bidhi bole / yahI pA~varI rAja karegI jaise hama para chatra Dhale // 42 // kahata bharata saba sune sabhAjana ahada avadha laga deha dhroN| jo nahiM dekho carana-kavala to paiTha agina meM vohiM jaroM // 43 // pA~vara lekara bidA hoyakara sira para dhara paranAma kiyaa| Aya avadhapura ujara dekhakara bharata A~kha bhara roya diyA // 44 // naMdigrAma meM base bairAgI caudaha barasa bitAvana koN| vahA~ rAma girirAja tyAgakara cale atri ke Azrama ko // 45 // muni pada parase anusUyA ne siyamukha sunA svayaMbara ko| 'premaraMga' prabhu sukha se base dhase banaghana sara dhanudhara ko // 46 // iti zrI AbhAsarAmAyaNe ayodhyAkAMDa: samAptaH / mAraNyakAMDa (rAginI soraTha, tAla dhImA titAlA, chaMda rekhatA) paiThe haiM bana saghana meM kara dhara bAna au kamAna / kyA khUba rUpa mahabUba jaTAjUTa mukaTa se // 1 // laTakIle naina baina madhura bola basa kie| TAre na TareM tApasa laTake haiM laTaka se // 2 // eka eka kI kuTI jAyakara phala mUla rahe khaaykr| Age se bana bikaTa se ThaThake haiM khuTaka se // 3 // 40-takasIra = doss| 43-ahada =samaya / 36 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 nAgarIpracAriNI patrikA etane meM daur3a Akara nizicara le calA siya ko| lachamana ke kahe jhapaTe chor3AyA hai dapaTa se // 4 // sIne meM bedha pAya kara rakha sIya le calA duhu~na ko| sItA ko dekha rote kara tor3e haiM caTaka se // 5 // birAdha maiM amara ho nahiM maratA hoM kisI se / raghunAtha jo tumhI ho gAr3oge paTaka se // 6 // gar3ahe mo gAr3a nizicara Age ko cale haiM bana meN| zarabhaMga rAma raMga hue jala khAka jhaTaka* seM // 7 // mila mila ko muni Ae raghubara-rUpaguNa lobhaae| bhaya pAya abhaya mA~ge rAvana ke kaTaka seM // 8 // yamarAjadik meM sunate munivara agasta kahA~ rhte| daza sAla yoM gujara kara sutIkSNa rAha batAe // 6 // pahu~ce haiM darasa parasa kara munivara pAsa rahaiM rghubr| zamazera kamAna achai zara apanI amAna pAI // 10 // rahanA hai hamaiM barasoM koI khuza Thaura hukma kiije| tapa jJAna jAna prabhuko janasthAna bAsa batAI // 11 // jaTAyu prAya milakara kara kuTiyA meM rahe koi dina / gulabahAra nihAra sarovara jaldIhi nahAe bhaaii||12|| eka bera kaheM zugala meM vahA~ sUpanakhI aaii| bhor3I sI sakala nigor3I suMdara sarUpa lobhAI // 13 // do cAra daphe daur3AI byAha karane ko donoM bhaaii| ha~sa sujAna kAna kATe ho nakaTI vahA~ se dhAI // 14 // raghunAtha sarUpa kahe te nAkoM meM khUna bahate / caudaha calAe khara ne nizicara car3hAi lyAI // 15 // * caTaka / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 426 dekhe haiM bar3e bhayAnaka prabhu lachamana ko sauMpa thAnaka* / mAre haiM sabhI sahaja meM jamarAja purI dekhAI // 16 // rAkasU ko mAre sunakara khara caudaho hajAra lekr| lyAyA dUkhana vagere trizirA, raghubara se marAyA // 17 // khara eka dekha ratha para kahi do-cAra bAta sakhatI / lar3a bhir3a ko thakA jAnA sara bedhi sira girAyA // 18 // sura muna ne sunA nahAe taja ranabhUma kuTI meM Ae / bana brAhmana abhaya pAe ha~sa siyArAma gare lagAyA // 16 // eka surpanakhI akaMpana Dara daur3a gaI hai laMkA / sItA ko harana batAyA mArIca madata TharAyA // 20 // mArIca DarA DarAyA bala raghunAtha kA sunaayaa| jaMjAla ghera lyAyA janasthAna harina carAyA // 21 // siya dekha phUla cunate ajaba suvarna harana cugate / mana naina hare harina ne raghubIra ko daur3AyA // 22 // bharame haiM dUra jAkara lagI sara bedha girA nizAcara / maratei kahA ho lachamana siya prANa DarAyA // 23 // Atehi avAja lachamana siya barajora ptthaayaa| rAvana ne siyAharana kara khagarAja kaTAyA // 24 // para kATa calA gagana se siya rotI hi DAla ghnaa| dhara aMka laMka pahu~cA surabara khIra khilAyA // 2 // mArIca mAra phirate khaga-mRga bAe~ bhauMra karate / lachamana ko dekha Darate kahA siyA ko kahA~ ga~vAI // 26 // kuTiyA ko dekhi khAlI phala gula bela phUla puuche| bekarAra behAla bebasa DhU~Dhe haiM kahIM na pAI // 27 // * 'thAnaka' yaha zabda eka prati meM chUTa gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 nAgarIpracAriNI patrikA rote haiM gama se gaza meM kahA~ jAtI ho tumheM dekhaa| banavAsa hAsa kaisI kahe kadali ko gale lagAI // 28 // godAvarI DarI sI lakha mRga dIna dakhina ko daudd'e| ata krodha kAla agina so ranabhUma lachamana dekhAI // 26 // ratha chatra bAna kamAna kara dhara hAtha kabaMdha kiske| itane meM dekha khaga ko kahA siyA isI ne khAI // 30 // rote haiM sune sara dhara bina para darda moM rAma dekhe / sItA kI harana sunAI raghabara goda moM mauta pAI // 31 // cAcA se sevAya gama kara karanI so calAya surapura / kabaMdha baMdha kATe tana jarane so madata batAI // 32 // sugrIva sahAya sunakara 'premaraMga' mataMga-bana ko| dekhe zavarI satI kI gata kara paMpA kI sara* sohAI // 33 // iti zrI AbhAsarAmAyaNe pAraNyakANDa: samAptaH / kiSkidhAkAMDa (rAginI sAvaMta, tAla dAnalIlA kI cAla se, savaiyA chaMda) phUlana kI drumanu kI jhakhana kI bahAra nihAra sarovara jhAra jare haiN| kokila kUjata bhaMvara gUMjata morana kUkata paMkha jhare haiM / kuMda kadaMba nitaMba se tAla tamAla nae nae bhAra bhare haiN| Aja akAja basaMta asaMta mareM na bihaMga anaMga dhare haiM // 1 // lachamana tuma jAya kaho saba se jaba se hama prANa dhare tana maahiiN| jAnakI jAnakI jAnakI gAhaka nAhaka bhartakara mata jhAhIM // Aja samAja kareM kapirAja to rAkSasa rAjapurI kula nAhIM / saumitra sarUpa jagAvata hI prabhu paiThe pahAr3a piMgeza ke mAhIM // 2 // * pavana / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 431 golAMgula bAnara rIcha ke Iza base bana bAlI balI yaha nere / kuha kaMdara aMdara baMdara haiM muni tApa pratApa pahAr3ana here / sugrIva ke jIva ko caina yahI cali jAya mile dina-rAta haiM daure| bana se nikase kapiyoM hada se uThake chaTake eka Thora na Thahare // 3 // mahAbIra balI ranadhIra harI hanumAna kaho anumAna se jAne / dUta sapUta sa~vArata kAja samAja kie bina kauna paicAne / / dvija rUpa so Aya pare prabhu pAya svarUpa sunAya rijhAya bakhAne / nareMdra kapida-samAja kareM unakI suna koM prabhu jo manamAne // 4 // saneha se bA~dha dhare dou kA~dha le Aya nareza kapIza milaae| varu DAra baiThAya ko Aga jarAya ko mitra karAya sabhI sukha pAe / siya ko haranA suna ko gahanA yo girAya gaI so dekhAya rovaae| sugrIva sa~desa sune so prabhU kara kaula kahA kali bAli marAe // 5 // kaula sune so kalola kiyA balI bAli bake so bicAra se jAne / pratIta na hota siyApata se taba duMdubhI deha dekhAya DarAne // dudubhI deha gayA dasayojana tAla patAla bidhe saramAne / nAtha sanAtha kiyA mujako dhara hAtha anAtha kahA~ lo bakhAne // 6 // prabhu ko saMga le ko cale lar3ane bala bAli bar3he taba kAla se laage| parAya lukAya rahe giri Aya kaheM prabhu mAra khevAya ko tyaage|| rAma kahe donoM bhAina meM taba cInhi pare rana soM jaba bhaage| itanI kaha kaMTha lagAya latA phira tAla ThokAya liyA dhara aage||7|| bana brAhmaNa Aya praNAma karAya baiThAya sabhI sukha* so lalakArA / suna dA~ta bajAvata tAla lagAvata dhAvata Avata rokata tArA // nAtha chipA koi sAtha meM hai raghunAtha ke hAtha sahAya pokArA / tiya ko samujhAya bhir3e bana meM naga zRMgana mUkina jaMghana mArA // 8 // * chipaay| 3-kuha = prvt| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 nAgarIpracAriNI patrikA dapaTeM lapaTeM paTakeM uThakeM kara dA~ta kaTAkaTa deha vidAre / zRMgana bRcchana aMgana se bara aMga bhar3Aka pahAr3a se phAre // muSTi ke kaSTa kaniSTa haTe taba dRSTa ke ghRSTa se iSTa pokAre / agasta ke dasta ke tora kI sista meM kAla ke gasta meM bAli ko mAre // 6 // hiya phAr3a gar3e se pahAr3a Dige taba dUra se dInadayAla dekhAne / pAsa bolAya kahA lar3ako tuma rAjakumAra ki cora chipAne / tIra kamAna vahI sanamAna javAna jatAya ko bAna ko mAne / tiyA baraje garaje na sahA tRNa-kUpa ko yUpa dharAdhara jAne // 10 // rAma kaheM kapi kyoM kalape alape aparAdha na bAdhata praanii| bhata ke bhrAta so urta nahIM tiya baMdha badhU tuma bhogata mAnI // hama dInadayAla nihAla kareM jihiM hAtha dharAya ba~dhAya jbaanii| etanI suna bAli dhare kara bhAla kRpAla kRpA karo maiM aba jAnI // 12 // ba~darI ba~darA maranA suna ke bana Aya ko bAli biloka ko rove / aMgada aMga chuve para pAya uThAya ko goda* baiThAya ko rove|| tAta tajo tuma jAti-subhAva saho sukha duHkha cacA khuza hove / etanI kaha mAla pinhAya sugrIva koM bAna nikAsata prAna ko khove // 12 // suSeNa-sutA tArA sigarI pati-aMga uThAya prAliMgana dehaiN| lachamana hanumAna kahe karanI karane ko cale kapi yAna gahe haiM / aMgada aMga dahe pitu ke saba snAna kie hari nagra cale haiN| hanumAna kahe prabhu nagra calo Rtu pAvasa mAsa meM pAsa rahe haiM // 13 // rAma kahe hama kAma taje banabAsa saje nahiM nagra caheMge / tuma bhAmini bhUma sirAya ko Ao hama na ghana dAminI jhAra jreNge| * paas| + ttove| --ghRSTa = ishaaraa| dasta = hAtha / sista = zrAba, dhaar| gasta - pher| 10--tRNa-kUpa =jisa ku~e kA mukha ghAsa-pAta se chipA ho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 433 tuma cAturamAsa bilAsa karo hama cAtrika bUMda kI Asa gheNge| ravinaMdana rAja baiThAya ko aMgada de yuvarAja sabI sukha leMge // 14 // lachamana badarA umar3e ghumar3e garaje barase jiya ko lalacAveM / dAdura kokila mora ke sora ghaTA ghana-ghora si gherata Ave // jaladhAra dharA soM mile Rtu meM hameM prAna-priyA ke biyoga satAve / sAvana kI sabajI lakha jI ko najIka siyA bina naina DharAve // 15 // dekho bhAdo nadI umahI o mahI dhana-dhAnya-bharI Rtu tyAgata miitaa| hama sUkhata svalpa sarovara se isa Azvina mAsa meM pAsa na sItA // jala sIta bhae jala dAha gae phala phUla nae barakhA Rtu biitaa| lachamana samujhAvata to nahiM mAnata unmatta se manmatha aba* jItA // 16 // maga sUkha gae jala sApha bhae nabha nirmala cA~dani caMdra bikAse / kAtika mAsa karAra kiyA kapi kArana kauna na saina nikAse // unmatta ko latta lagAvata lachamana, bAla ke kAla ke bAna haiM khAse / lachamana suna sesa se sA~sa bhare sara sAja saje dhasa krodha prakAse // 17 // Darape badarA ba~darI na DarI samujhAya rijhAya kapIsa milAe / aMgada bIra hanUmAna jAMbavaMta nala nIla suSeNa aneka dekhAe / harIza nareza ke pAsa cale so cale tihu~ loka bhalai DarapAe / dRga hAtha se pochata haiM raghunAtha jojakta ke nAtha anAtha se pAe // 18 // saradAra ginAya baiThAya kaha kara jora kapI prabhu jo pharamAve / rAma kaheM saba kAma kie siya khoja lagAya ko phauja lar3Ave // udayAcala dakkhina astagirI kapi uttara kUla lauM desa batAve / kapicArabolAya ko cAra dizA paThae kahi ekahi mAsa meM Ave // 1 // tIna dizA tInoM phauja gaI hanumAna bakhAna muMdarI ptthvaaii| kai koTa jojana ke bhuvana he kapI tuma kaise lakhI kisane dekhalAI // * mana / 15-najIka = najadIka, pAsa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 nAgarIpracAriNI patrikA prabhu bAla ke baira meM bhAgata meM kara gopada sI kai bera ghumAI / tIna disA phira Ae kapI hanUmAna sa~desa kI Asa baMdhAI // 20 // daMDaka biMdhya malAdri saheMdra ko DhU~r3hata bhUkha piyAsa ke gaaddh'e| bila dekha pha~se phala phUla dise koI roja base so svayaM prabhu kAr3he // Rtu bItu gae so lage marane saMpAti saMdeza so bA~dara baaddh'e| chAla ginAya thake na sake jAMbuvAna kahe hanumAna se ThAr3he // 21 // janma samai zizu rUpa tumhI ravi lena cale taba rAhu calAe / rAhu ko chor3a gajeMdra pai dhAvata vajra lage hanUmAna kahAe / / vAyu ke kopa se deva bolAya avadhya karAya atI bala paae| 'premaraMga' prabhU ko pratIta tumhIM uTha kAja karo sa~ga aMgada Ae // 22 // iti zrI AbhAsarAmAyaNe kiSkiMdhAkAMDa: samAptaH / suMdarakAMDa ( rAga bhairava, dhImA titAlA, pada kI cAla soM kavitta) hanUmAna jIvana saba ke tuma uTha sItA kI khoja karo // hanU0 // kahi saMpAtI pAra jAna kI uchAla lagAvana bala sumiro // hanU0 // taba rAvana ripu siyA khoja kI sudha pAe bala badana bar3hAe / jAMbavAna aMgada sukha pAe kahA sabhana ko yahiM tthhrohinuu0||1|| etanA kahata bar3he mArutasuta kahI aMgada ko dhIra dhro| laMka uThAya dharoM uta te ita sukhI hoya bAnara vicaro ||hnuu0||2|| cUrana naga kara gagana gatI dhara kara dhara ke mainAka kakA para / nAga-mAta koM garva harana kara mAra siMhikA pAra paro // hnuu0||3|| mArajAra sama bapu kara nisimukha laMka jIta dekhata Dagaro / caMdra cA~danI camaka cahU disa bana upabana saba DhUMr3hi phirohnuu0||4|| 21--chAla = uchAla, kudAna / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 435 ghara ghara ghUmata kUdata dhAvata nikasata paiThata kahIM na baiThata / rAvana sadana badana tiya dekhata syaMdana bimAna herana nikro||hnu0||5|| tila tila jala thala mahala hera hari hAra hadasa ciMtA cita baaddh'ii| kahIM na dekhAnI raina bihAnI puna khojata ghara ghara sigro||hnu0||6|| banika asoka lakhI mRganainI alpa raho pichalI jaba rainii| ziMzu zAkha zuka* rUpa dharayo taba rAvana Avana zabada paro ||hnu0||7|| narama garama kahi siya dhamakAI rAvaNa tRNa lakha kopata mAI / dhika tohe mohe raghunAtha nAtha bina nahiM dusaro nara dRSTa paro |hnu0||8|| khaDga kAr3ha mArana koM dhAyo maMdodarI samujhAya phirAyo / yAtudhAni bamakI dabakI trijaTA sapane dazakaMdha maro ||hnu0||6|| bharttA-bijaya sunata siya harakhI bAI ora bAI bhujA phrkii| ukhatAya mara nagara meM dhari benItaba hariraghubara jasa ucro||hnu0||10|| cakita hoya citavata cahu~ disa kapi bara mukha nirakhata harakha dderaanii| dhIraja devatiyA laike raghunAtha kuzala kahi kAja sro|hnu0||11|| suni sugrIva sanehI sa~ga meM rAma lacchana ke lacchana aMga meM / dUta harI lakha A~kha bharI a~gurI muMdarI dai pAya paro ||hnu0||12|| zravana sunata siya naina ave kapi kahatarAma Avata ita jaladI / dina nahiM caina raina nahiM nidrA siyA nAma ko maMtra tthro||hnu0||13|| bidA karata mani deta cinhAI kAka tilaka kI kathA sunAI / lachamana manAya raghubara le Aya sugrIva sahAya samudra tro||hnu0||14|| eka mAsa jIvana suna maNi le bidA hoya mana tor3a diyo / banA girAya banapAla mAra jai rAma dUta kahi sora karo |hnu0||15|| asI hajAra kiMkara bidAra puni sAta pA~ca maMtrina sa~ghAra / akSakumAra mAra surabara-ripu hAra saMbhAra na astra dharo ||hnu0||16|| * shishu| 40 gRha / 16-surabara-ripu=iMdrajIta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 nAgarIpracAriNI patrikA brahmA- bacana sumira mArutasuta atra sUtra soM aMga dharayo / nRpa darasana bhASana bipharana bicarana svataMtra tana jaMtra karo || hanu0||17|| bA~dha nizAcara nRpa dekhalAe kaho bA~dara toheM kauna paThAe / rAma* harIza kuzala kahi tumako kuzala siyA le pAya paro || hnu0||18|| rAmabAna se bAla gire kharadUkhana trizirA Thaura mare / aja maheMdra ziva zakati nahIM siya-cora bacAvana bacana dharo // hanu0 // 1 // spaMdana car3ha lar3anA bisarAyo bhaya pAyo mArana pharamAyo / anuja bibhISana kahi niSedha puni pU~cha jarana ko maMtra Tharo || hnu0||20|| pU~cha jarAvata naya phirAvata harakArA kahi Terata mArata / laghu hoya badana chor3Aya agina soM taja svakIya gar3ha laMka jaro || hnu0|| 21 // kAraja sidha kara poMcha bujhAyo hA~ka sunAya udadhi la~gha Ayo / jAMbuvAna aMgada jasa gAyo madhubana paiTha binAza karo || hanu0 ||22|| dadhimukha jAya harIza pokArA hanUmAna aMgada mohe mArA / mukara siyA ko dekhi bicArA jAo paThAo mApha karo || hanu0||23|| rAma samIpa pahu~ca pada parase dekhI siyA nizAcara ghara se | rudita mudita mukhapaMkaja-mani le sumira saneha biraha bipharo || hanu0 ||24|| kaho sa~desa yAsoM sune saba yahi jIvana kI Asa rahi aba / kAka tilaka kI kathA sunata prabhu hAya siyA kahi A~kha bharo || hanuH // 25 // 'premaraMga' zrIrAma parama dyuti sarvasa jJAna aliMgana dIno / kRta kRta mAnata kahata pavanasuta prabhu pratApa aisA sudharo || hanu0 || 26 // iti zrI prabhAsarAmAyaNe suMdarakAMDaH samAptaH / yuddhakAMDa ( rAginI pahAr3I tAla, chaMda paMcapadI sUrabIra kI cAla se pa~vADA ) sunakara jo kucha huA so hanuman sarAhe rAma / dUjA nahIM na hogA nizicai meM kAr3he kAma // * bhrAta / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsa rAmAyaNa 437 yahI hanumAna akelA / gagana gata mAre helA // jAya siyA koM saMdesA melA laMkA kInI Aga kA DhelA // Aya mujhe jIvana soM melA // 1 // sarbasa dete bakasIsa kapIsa koM uTha gale lagAya hanumAna balI aMgada donoM raghubara lie phaujeM bAdala sI daur3IM / gajaiM joM jamIna sI hathiyAra hAthoM meM DAre tor3I / ba~daroM ne bAgeM mutalaka marane kI Dara bhI chor3I // 2 // uThAya // phor3I // mor3I // sAita koM sAdha calane soM saguna pavana sahAya / raghunAtha ke hukuma soM khetoM koM kUda bacAya // DerA daryAva para dInA / baMdaroM koM girda meM lInA // rIcha laMgUra ko pITha meM kInA / birahAnala soM sInA bhInhA // hAya sItA jobana hoyagA hInA // 3 // laMkA kI dasA dekha ka rAvaNa ko nizicara sabhA bolAya koM saba mila kareM mujhe aba kyA sallAha hai / maiMne uThAya girI kailAsa hilA hai / lar3ane ko rAma yamarAja saMga use baMdarA bekarAra | bicAra || dalA hai / calA hai // milA hai // 4 // saranAma / baMdara samuddara pAra kai balI bar3e jala thala banAya lyAya koM lar3Aya mAregA rAma // mujhe khatarA hai jI kA / manasUbA batalAo usI kA // harana kiyA maiM sItA satI kA / mahalla mujhe lAge phIkA // subhoga siyA sa~ga lAge nIkA // 5 // 2--mutalaka = saba, bilakula / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 nAgarIpracAriNI patrikA sunakara uThe nizAcara hArthoM meM le hathiyAra / iMdrajIta prahasta mahodara lar3ane ko pallepAra // sabhI ko mAreMge sote / jIveMge so jAya~ge rote // kai eka daryAva meM khAyeMge gote / unoM kI prAi hai mote // jo koi hamana se baira bote // 6 // dhImAna suna bibhISana kahate haiM sira navAya / suMdara salAha siyA dyo raghubara kI sarana jAya / laMkA ko ujAr3a ddaaleNge| bhAI tega mAra ddaaleNge|| ba~dare beToM ko bidAra DAleMge / baradAna bahAya ddaaleNge| dasa sosa bAnoM se kATa ddaaleNge||7|| rAvaNa kahe amara ho maiM agina ko dyoM jalAya / mautoM ko mAra DAloM sUraja koM dyoM girAya // taiMne mujhe kyA bicArA / nadiyoM kI ulaTAya dyoM dhaaraa|| kaiyaka rAjoM kI hara lyAyA dArA / baMdara nizicara kA caaraa|| mukara maiMne raghubara ko mArA // 8 // dhikkAra hai bhAI tujhe nahIM merA duzamana / bAteM banAvatA jalAvatA hai merA tana // bibhISana suna ko ruutthe| mAre sabhI jAoge jhUThe / / saMga saMgI cAroM yAra bhI uutthe| Ae haiM harIza jahA~ baitthe| bIca deSe raghunAtha anUThe // 6 // AkAza sau pukArA raghunAtha kI sarana / laMkA sadana sajana chor3A eka mAsarA carana // bibhISana nAma hai merA / harIza ne harIpha sA herA // hanumAna kahaiM inakoM dIjie DerA / prabhu kahe bhAI sA cerA // jo kai eka bAra sarana kA TerA // 10 // 10-harIpha shtru| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prAmAsarAmAyaNa 436 bolAya ko milAya ko carana dharAya koN| laMkA kA bheda pAya ko rAjA banAya ko|| sabhI sukha so birAje / cerA zArdUla para rAje // dekha daur3A rAvana daravAje / samudara para baMdara gAje // suna subA so sallAha sAje // 11 // gagana soM suA bolA raghunAtha ke samIpa / rAvana kuzala kahA bakhAnatA hai laMka dIpa // laMkeza hai kAla kA jaisA / dariyAva dAna meM vaisA // harIza-nareza jItoge kaisA / baMdaroM ne rauMdA aisaa|| kasam karatA au maratA hai taisA // 12 // sabakI salAha soM kie bAsara upAsa tIna / zeSa taja sIrAnA raghunAtha hAtha kIna // dayA daryAva na jAnI / uThakara kamAna ko tAnI // kA~pagae tIna loka ke mAnI / kara jor3a ko gor3a girA pAnI // prabhU kI kIrata bakhAnI // 13 // sara ko pheMkAya mAravAr3a deza sudha karAya / nala koM batAya pula ko pAnI gayA pari pA~ya // dina pA~ca mo pula banAyA / lazkara pate pAra calAyA // hanUmAna aMgada donoM bIra utthaayaa| subele mukkAma karAyA // subA chor3ane kA hukuma phuramAyA // 14 // sagun mumArakha dekha ko lachamana so kahe raam| dila so hulAsa yoM hai sura-muna ke sAdhe kAma // mukkAma morce para sAje / laMkA meM nakkAre baaje|| suna baMdara bamake o gAje / subA ke saMdeza so laaje|| rAvana Age sArana birAje // 15 // 15-mumaarkh=raam| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 nAgarIpracAriNI patrikA donoM jAo khabara le Ao siropAva paaoge| saradAra saba samujha ko mujako jtaaoge| donoM baMdara bane haiN| sardAra ke e gine haiN| paicAna bibhISana ne dhara lIne haiM / maMtrI suka sAran cInhe haiN| chor3Aya prabhU ko dekhana dIne haiM / / 16 / / sArana ne suna saMdeze rAvaNa se saba kahe / laMkA nizAcara rAjA siya ko diye rhe| rAgho jI se rana pdd'eNge| lachamana zrI sugrIva ldd'eNge| bhedo bibhISana bhAI bhidd'eNge| hanumAna aMgada bar3heMge / unake mukAbila kauna ar3eMge // 17 // jAMbuvAna nIla nala suSeNa zata balI rabhasa / maiMda dvivida kumuda tAra DaMbha gaja panasa // gavaya zarabha gaMdhamAdana / gavAkSa zrI kesarI tapana // kAr3heMge karAla radana / sunakara malIna kara badana / car3he haiM prasAda sadana // 18 // rAvaNa kahe sArana se baMdara kA kaho sumAra / kumAra kisake bala kyA dala kyA kahe pokAra / sAranu kahe suna dIvAne / tusase jabara cAra bakhAne / rAma lachamana ke nizAna pharrAne / bibhISana sugrIva TarrAne / / kai koTa arbuda baMdara arzane // 18 // mada devoM ke kumAra terA bara au bala bicAra / bA~dara la~gUra rIcha soM chAyA hai ArapAra / / sIyA de jIyA jo cAhe / daso sIsa khAvegA kAhe // nirlajja tujhe maiMne jAnA hai| rAjA ko corI bejA hai / / sItA ihA~ jamarAja bhejA hai // 20 // 16-siropAva = khilazrata, puraskAra meM pAe hue vana / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prAbhAsarAmAyaNa 441 suna dA~ta pIsa rAvana sAran soM lar3a pdd'aa| dusamana kA bala bakhAna bANa dila mere gar3A // lar3A hoM maiM deva dAno se / pare ho jA dUra kAnoM so|| mAra DAlo donoM ko jAnoM so| nakAre bajavAya nizAnoM soN|| dAje sajavAya jvAnoM soM // 21 // zArdUla saba bolAya kahA rAma pAsa jAo / saradAra sabake dila kI jaladI khabara le aao| nizicara lazakara meM Ae / bibhISana pahecAna paae|| pakar3a do-cAra ko mAra divAe / raghubara kA hukuma bcaae| Aya rAvaNa ko ghAva dekhAe // 22 // ghabarAya koM sabhA kara caukI sajAya koN| bijalI kI jIbhavAlA mAyA banAya k|| nizAcara saMga meM liinaa| raghubara kA sira kamAna kInA / / sItA ko dekhAya bhI dInA / sIyA mana meM zoka sA bhiinaa| dekha saramA ne mAyA hai cInhA // 23 // daur3A aAyA nizAcara rAvaNa ko le gyaa| nAnA kahe na lar3a jhir3aka sunI khaphA bhyaa|| saramA soM sItA saMtoSI / rAvana mArA jAyagA doSI / caudo bhuvana meM kartA haiM zoSI / maMdodarI chor3a anokhI / durbuddha kahatA hai sItA ko cokhI // 24 // mAlyavAna khaphA hue uTha gae aviMdhya / saba saja khar3e nizAcara dUjA hai mAnoM siMdha // prahasta ko pUraba daravAje / mahodara dakhina biraaje|| iMdrajIta khar3A pazcima meM gAje / apane apane dala ko sAje // __ Apa car3hA uttara so rAje // 25 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 nAgarIpracAriNI patrikA madhya gola khar3e karana virUpAkSa se khaa| laMkA sajI sabhA tajI rAjI mahala rahA / rAgho jI ne sabhya bulAe / lachamana au sugrIva saba Ae / hanUmAna aMgada bibhISana baiThAe / duzmana ke makAna dekhAe / isa laMka ne deva dAno haTAe // 26 // raghUnAtha so binaya soM kahate haiM bibhISana / mere raphIka cAroM Ae haiM isI china / laMkeza laMkA tyAra kraaii| prahasta pUraba jimme paaii|| pazcima dala pUta paThAI / dakhina daravAje do bhaaii|| uttara AyA Apa car3hAI // 27 // bibhISana kA vacana suna ko nIla koM diyA prahasta / dakhina diyA aMgada ko mahApArzva mahodara masta // hanUmAna ko rAvaNa kA beTA / merA hai laMkeza se bheNttaa|| sugrIva rahe bIca phauja lapeTA / nizicara ko dekhAya dapeTA // 28 // saradAra saMga le prabhu subela giri cle| dekhi cA~danI sugaMdha pavana-biraha se jale // laMkA ko nihAra bakhAnI / khAI meM daryAva sA paanii|| agama dekhI laMkA rAjadhAnI / bAgIce naMdana ke saanii|| mahalAta mAnoM kailAsa dekhAnI // 26 // suvarNa kI devAla ratana motiyoM mddh'ii| pravAla thaMbha ghara ghara parvata banI gddh'ii| dhaneza kA vimAna le aae| iMdra kA aizvarya girAe / pAsa baruNa ne chipA bacAe / yamarAja ne daMDa chipAe // tInoM bhuvana kI tiriyA hara lyAe // 30 // 27-raphIka = mitra / 21-sAnI-parApara / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 443 aisA jo duSTa dekhA harIpha ko hriish| sira chatra cavara dure bure daza birAje sIsa // mukuTa daza caMda se camake / bA~dara rAjA dekhate bamake // chalAMga mArI dazagrIva para dhmke| china eka gArI dena ko tthmko| uchalla paTakA donoM jaMgha meM lapaTe // 3 // jhapaTa lapaTa mukuTa pakar3a paTaka dIyA dhara keza / gaTapaTa bhae aTA para markaTa bhae piMgeza / laMkeza ko hArA hai jAnA / mAyA bala karegA mAnA / hoTha dA~toM soM pIsa grmaanaa| sira meM thopI mAra udd'aanaa|| samIpa rAgho ke para pAya saramAnA // 32 // hita rAma kaheM harivara tumhe ucita nahIM sAhasa / Aphata jo hotI tuma para mujakoM hotA apajasa // aisA kAma phera na kIje / baiTho phalAhAra kIje 4 // hissA lagAya sabhoM+ ko dIje / saboM kI sallAha lIje // saguna hote haiM duzamana jo chIje // 3 // subala so utarakara lazakara moM Aya mile / hanumAna nIla aMgada morce meM gae cale // prabhu sugrIva soM bole / dekho utapAta ke Dole // mautamAMge nizicara ke gole / kapivara ko saMga lie Dole // tarkaza au kamAna ko tAle // 34 // rAvaNa ne sunA baMdara daravAje Aya add'e| dahazata se krodha kara koM nizicara kie khdd'e| pkdd'| 8 aataa| * jeIje / * uddddaan| jaMga meM jmke| + sbho| 41 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 nAgarIpracAriNI patrikA rAgho jI ne dUra soM jAnA / lar3egA mukarrara garamAnA // dInadayAla dayA pahecAnA / vakIla se kahalAya paThAnA* // aMgada saba suna saMdesa ur3AnA // 35 // nizicara kI sabhA jAya ko aMgada khar3e rhe| raghunAtha ke saMdese rAvaNa se saba kahe // jIvana kA jatana kregaa| bhAI o beTA mregaa| rAjadhAnI laMkA zahara jaregA / sIyA de zarana pregaa| bacAva yahI jo vacana dharegA // 36 // sunakara pakar3A nizAcara cAroM ko kahA dharo / mAnuSa kA dUta baMdara ko baMdha meM kro|| rAkhasa cAroM aMgada soM cipaTe / chalAMga sau chUTa par3e rapaTe / prasAda mahala para jhapaTe / aTArI ko tor3a uchala dapaTe / / raghubara ke caraNa se lapaTe // 37 // aMgada kI bAta suna ko laMkA taiyAra dekha / kur3hake siyA nirodhathAna lekha biraha ke bhekha // baMdaroM ne najara pahecAnI / bhir3anA hai sallAha jAnI // uchala car3he laMkA rAjadhAnI / prabhU ne kabUla kara mAnI / hukuma kiyA lar3anA hai ThAnI // 38 // nala panasa car3ha nagara upara aneka saMga sahAya / rAvana ko khabara pahu~cI gar3hI ko gherI Aya // lar3ane ko hukuma pharamAyA / nakkAre au zaMkha phukAyA / nizicara kolalakAra ldd'aayaa| ekeka baMdara dhara nIce giravAyA // 3 // pahAr3a per3a dA~ta nakhoM so girAvate / rAkhasa bhI prAsa bANa per3oMx se lar3Avate // * kahalAvanA ThAnA / | kopa kr| ddevddh'ii| 8 ke eka / 4 pttoN| 11-dahazata = ddr| mukara avazya / 38-nirodhathAna = kArAgAra / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa mAroM kI ghAta bacAveM / apanA apanA nAva sunaaveN|| mahala tor3eM o khaMdaka paTAveM / nizicara jamapura ko jAveM // raghunAtha sevaka vaikuMTha ko dhAveM // 40 // nadiyA~ bahIM rudhira kI muradoM kA huA kIca / jor3oM soM jor3e gaTha gae bAje baje raNa bIca // aMgada iMdrajIta hraayaa| hariza se praghasa marAyA // hanumAna jaMbumAlImAra giraayaa| lachamana virUpAkSasoM laayaa|| mitranna rAvaNa ke bhAI ne khAyA // 41 // suptadhana jaghana kopa soM raghubara se lar3e cAra / eka eka koM eka tIra soM cAroM ko DAre mAra // kaieka baMdaroM ne mAre / rAkhasa saba jor3oM se hAre // bhAga gae so laMkeza pokAre / hAthI rathI azva bidAre / kabaMdha uThe mAro mAra pokAre // 42 // kAlarAta katala kI sI rAta ho gii| koI ko koI na dekhe* aisI kaTA bhii|| hArA iMdrajIta bhI paratA / chipa ko mAyA-bala ko krtaa| harAma jamIna moM pA~va na dharatA / astara barasAta sA karatA // kai koTa kATe sira bhuToM sA giratA // 43 // soya gae saba koI nahA khar3A dise / raghubIra donoM bIra ko nakha-sikha lauM sara dhase // kase dama jvAna gire se / bibhISana sugrIva Dare se|| sara jIta calAmAnoM kAma sarese / sItA ko dekhAya mare se|| samujhAya trijaTA ne le jAya pare se // 44 // 7 jaane| + astara sara barasAta sA bhrtaa| 43-kaTA=mAra-kATa / harAma= pizAca / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 nAgarIpracAriNI patrikA gaza so uThe jaba rAma pAsa anuja girA dekha / aneka sara bidhe ruMdhe se prANa haiM bisekha // brahmA ke bacana ko pAlA / suSeNa saMjIvanI mAlA / / suparNa Ae sA~pa sIsa ko DhAlA / sakhA kahake bheMTa baiThAlA / / nivRna uThe sabhI sena samhAlA // 45 // dhIraja diyA TaMkAra kara cikkAra kapi kre| suna bhUpatI bhuvanapati bhUtoM ke pati Dare // rAvaNa ko saMbhrama ne gherA / uThe saba kahatA hai ceraa|| rAma Aya laMkA dvAra para DerA / laMkezajAnA mauta hai merA // lalakAra dhUmrAkSa lar3ane ko prerA // 46 // dhUmrAkSa ko nikalate hotA hai apasagun / mukara jAnA maraNA hai sanamukha dekhe hanuman // bAnoM kI barasAta barasAI / baMdara mAre phauja bhagAI // yaha dekha hanumAna zilA uThAI / nizicara ne gadA claaii| bacAya mArI zilA mauta hI pAI // 47 // dhUmrAkSa marA sunakara rAvaNa ko car3hA kAla / bajradaMSTra bhejA raghubara ko mAra DAla // phaujeM apanI saMga le car3hatA / sagun bhor3e dekha ko DaratA // dakhina daravAje aMgado lar3atA / agina aukAla sA bar3hatA // dekha aMgada bhI lalakAra ko bhir3atA // 48 // eka per3a kapi ne pheMkA nizicara ne dInA todd'| naga-zRMga calAe ratha para tila tila sA dInA phodd'| kUdA nizicara lapaTAnA / kustI mukI hArA jAnA // uThAya vegA DhAla lar3anA ThAnA / aMgadakhAIcoTa ghumar3AnA // __ sa~bhAla mArI tega sIsa minnAnA // 4 // 45-suparNa =grudd'| nivRna = (nivraNa) vraNa yA ghAva se rahita / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prAmAsarAmAyaNa 447 bajadaMSTra marA taba akaMpana aayaa| phauja saja calA jarA asaguna so DarapAyA / harIgaNa kI phauja bhgaaii| paTe au taravAra calAI // prAsa tomara kI mAra karAI / kumuda aura maiMda bhagAI // lalakAra nizAcara phauja paratAI // 50 // hanumAn paiThe dala meM rAkhasa ko ghera lie / lohU-nadI bahI mahI murade bichAya die / darakhata nizAcara ne chedA / zikhara so nizicara ko khedaa*| chitarAya diyA hAr3a cAma au medA / akaMpana hanumAna ragedA // darakhata soM mAra sarIra saba bhedA // 51 / / hanUmAna bala bakhAna ko sabhI stutI kreN| rAvaNa sunA akampana hanUmAna soM mreN| Dare Tuka prahasta bolAyA / bakhAnA bahota bar3hAyA / / saradAra senApata taiyAra kraayaa| bibhISana ne nAva btaayaa| ratha car3ha nizicara bezumAra le AyA // 52 // narAMtaka au kumbhahanU mahAnAda samunnata / dviviMda tAra durmukha jAMbuvAna soM pAI gata // rAkhasa ko baMdara bidAre / kaieka baMdara nizicara soM hAre / / rudhira ke daryAva kara DAre / prahasta senApati nIla lalakAre // 53 / / naga-zRMga le pilA milA senApatI prahasta / bAnoM se kATa parvata baMdara ko kiyA susta // nIla ko hoza joza jaba jAgA / lazakara nizAcara kA bhAgA // prahasta kUdA TUTe ratha ko tyaagaa| mUzala lekara nIla soM lAgA // ghumAya bala so chAtI nIla kI dAgA // 54 // 7 phedaa| 1-mahI= pRthvI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 nAgarIpracAriNI patrikA coTeM sa~bhAla nIla pilA zilA uThAya masta / jabardasta prahasta kA mastaka chitarAya gae asta / senApata rAvana kA mArA / jasa lai nIla senA sNbhaaraa|| nizicarane jAya rAvana pokaaraa| DarapAya himmata bhI hArA // Apa AyA saba sahAya ko TArA // 55 // ratha para dekho laMkeza ko saba saja khar3e sahAya / sabake nAma rAma pUchA bibhISana diyA batAya // inhIM ne trailokya harAyA / rAvana ne saba ko rovAyA / paradhAna marAsuna prApacar3ha aayaa| jinane prabhu kI nAra coraayaa| deva dAno kA makkAna chor3AyA // 56 / / raghubara kaheM mAro mukara na jAvatA phire / saba deva sajana dekheM bANoM soM sira gire // akelA rAvana pilA hai| sugrIva sajIva girA hai| hanumAna muSTIsoM kaSTI hilA hai / nIla kI phurtI dekha khilA hai| - lachamana balI ko barthI kIlA hai // 57 / / lachamana uThAe nA uThe hanumAna ne lkhaa| rAvana girAya lyAe lachamana ko nija sakhA / dekhA raghunAtha risAne / sanamukha siyA-cora dekhAne / rAmabAna lage naMgA hoya parAne / bhAgA rAvana deva harakhAne / - lachamana bA~daroM ke jakhama jhurAne // 58 / / yoM sahaja bAna cIkhe tIkhe lage kaThora / kahA kuMbhakarana jAge lAgegA merA jora // muzkila so bhAI jgaayaa| uThA jo parvata dekhAyA / Aya rAvana soM sanamAna ko paayaa|mhodr ko DA~Ta dbkaayaa|| sirapAva pAya lar3ane ko dhAyA // 5 // %3D Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 446 rAvana ke pAsa jAte kapi ko najara pdd'aa| parabata sA dekha koM Dare aMgada huA khdd'aa|| bibhISana ko rAma dekhAve / bhAI parAkrama batAve // jaMtara karo baMdara bhAga na jAve / nIla ko yoM hukum pharamAve // lalakAro mAro yAro rAma bacAve // 6 // nizicara koM saMga le car3hA bar3hA balAya saa| ulakA girI akAza se trizUla meM giddha dhaMsA // AyA mahAkAla kA jaisA / baMdara jAnA mauta hai taisA // ghamAsAna kare jaisA jala moM bhaiMsA / aMgada bhI lalakAre aisA // ur3Aya detA A~dhI pauna hai taisA // 6 // RSabha zarabha maiMda dhUma nIla raMbha tAra / kumuda dviviMda panasa hanu iMdrasutakumAra // lalakAra suna sAmane par3ate / marane soM mutalaka na ddrte|| barasAta bichoM nizAcara zira karate / hajAroM rageda soM marate // tisa nizacara mara jAna soM girate* // 2 // dviviMda ne pahAr3a kuMbhakarana para hnaa| Tuka baca gayA nizAcara senA kA cUra banA / / saboM ne bichauM so mAre / rAkhasa trAhi trAhi pokAre / hanUmAna aMgada ne mAra bidAre / rudhira ke daryAva kara DAre // kaieka nizicara ko hanUmAna ne TAre // 6 // nizicara ne kheMca mArA hanUmAna koM trizUla / lalakAra pahAr3a sA phAr3a ghUme sAlA jarA eka hUla // *tA bicrte| + nizicara ko hanumAna cottaare| coTa gira kI sira ke cIthare phaare|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 nAgarIpracAriNI patrikA RSabha kapi pA~ca mila pAe / pA~coM ko bedama solAe // aMgada kaieka pahAr3a barasAe / nizicara tila tila ur3Ae / trizUla mArA aMgada chor3a bacAe // 64 // aMgada uchala tamAcA lagatehi ghuma girA / uTha ha~sa ko eka Duca soM kapi ko girAya phirA // baMdara kA bichaunA kInA / sugrIva ko sAmhane lInA // chAtI meM bhinnAya trizUla ko diinaa| hanUmAna ne adhara meM chiinaa|| do TUka kIyA lAgana na dInA // 65 // cir3ha ko pahAr3a pheMkA sugrIva ko laagaa| uThAya le calA laMkA mo Tuka dhIra soM bIra jAgA // manasUbA kara kUkha ko phAr3A / kAnoM nAkoM noca ukhaadd'aa| DarapAya raghubara sarana meM ThAr3A / nakaTe ne mugdala ko jhAr3A / bhagAe baMdara dhara lInA dhAr3A // 66 / / sAtha le bichAya AvatA lachamana ar3e ldd'e| sara so rijhAya rAma ko dekhAya die khdd'e|| acala sA acala para dhAyA / nizicara baMdara donoM khAyA // hAtha AyA mukha meM DAla cabAyA / raghubara ne astara calAyA // ghumatA AyA lohU mA~sa nahAyA // 6 // nizicara ne kahA rAma maiM birAdha nahIM kabaMdha / bAlI nahIM na mArica maiM kuMbhakarana dhuMdha // mugdala se maiM deva bhagAe / kahate donoM hAtha ur3Ae // dhAya Ae donoM pAva kaTAe / saccA rAma bAna calAe / sira kATa laMkA dvAra bATa chekAe // 6 // bAje bajAya deva puhupa pAvasa brkheN| gaMdharva nAga yakSa munI dekheM harakheM // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa nizicara jo bace so bhAge / rAvana tana meM Aga sI lAge / dA~ta kATe rove dukha moM pAge : jAne rAma rUpa meM jAge // hadasAya AsA jIvana kI tyAge // 6 // rAvana ko sunA rote trisirA uThA bamaka / cAra bhAI do cAcA lar3ane kI dIni dhamaka // hamane tInoM loka ko jItA / mAreMge baMdara ke mItA // bhAga jAveM so jAveMge jItA / yuddhonmatta matta sA jItA // mahApArzva mahodara rana sajItA // 7 // devAMtaka au narAMtaka atikAya trizira cAra / rAvana soM khuza khilata le lar3ane cale taiyAra // senA saba sardAra saMga dIne / baMdara bhI pahAr3a ko lIne // hathiyAra morce moM mukkAbale kIne / nizAcara ke baMdara ne sIne // phAr3a dA~toM soM hathiyAra ko chIne // 7 // ghor3e car3hA narAMtaka ballama soM mAratA / koToM kapI kaTe harIza aMgada pokAratA // bhejA mAra svAra ghor3e kA / daur3A gherA jvAna jor3e kA // prAsa chAtI lInAhAtha koddekaa| tAjuba tila tila tor3e kA // tala soM mArA ghor3A A~kha phor3e kA // 72 // narAMtaka ne bAliputra ke mastaka calAI muSTa / aMgada kI lagI sIne meM ghumar3Aya ko girA duSTa // A~kheM phAr3a mauta hI pAI / aMgada kI jai deva sunaaii| hanumAna sugrIva so besavAsa pAI / rAghojI zyAbAza sunaaii| bamake baMdara nizAcara phauja bhagAI // 73 // narAMtaka ko marA suna ko devAMtaka daudd'aa| aMgada ko de haTAya tInoM ne hanUmAna so jaMga jodd'aa| 42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 nAgarIpracAriNI patrikA ghUse se sira phAr3a DAlA hai / mahodara ko nIla DhAlA hai / rana meM trizira para hanumAna bAlA hai|tiinoN sIra ko kATa DAlA hai|| RSabha mahApArzva ko mAra DAlA hai // 4 // atikAya ati pracaMDa hai parAkramI mahA / bibhISana ko rAma pUchA rAvana kumAra kahA // baMdara koM bistara sA kInA / lachamana ne sanmukha soM lInA // kaieka astra se harAya bhI dInA / pavana ke kahe se cInhA / / brahmAstra mArA sira kaMkarI bInA // 7 // senA bacI so jAya ko rAvana ko ddraayaa| jAnA prabhU haiM rAma koM himmata se harAyA // caukI cAroM ora sajAI / iMdrajIta ne AjJA pAI // brahmAstra vidyA aMtaradhyAna dekhAI / baMdara gardI kara deSalAI / sATha karora nizAcara phauja ma~gAI* // 76 // saradAra saba solAe koI nahIM bce| hanumAna balI bibhISana nirabaMca haiM bAnara bace / / DaMkA dai laMkA ko paratA / rAvana suna saMtokha ko dharatA / / suta goda baiThAya cuMbana koM krtaa| bibhISana hanumAna bicaratA / / pahecAna jAMbavAna ke gor3a para giratA // 77|| suno pavana ke kumAra jAMbavAna ne khaa| auSadha le Aya jivAo prabhu brahmAstra ko sahA // sunate hI badana bar3hAe / aukhada ke pahAr3a ko lyAe / Ate hI lazkara meM baMdara jilAe / lachamana bAlArAma utthaae| dhara Aya gira koM kilakAra karAe // 7 // hukuma huA raghunAtha kA laMkA jalAya dIyA / rAkhasa triyA~ sarvasa jalA dariyAva lAla kIyA // ** sar3asaTha karor3a nija phauja kAma prAI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 453 mahaloM ko baMdara jalAveM / lachamana rAghonAtha sohAveM // TaMkAra karake nizAcara DarapAveM / yUpAkSa prajaMgha do AveM // saMga zoNitAta kaMpana bhI dhAveM // 7 // aMgada dvivida o maiMda tInoM yaha cAra soM ldd'e| mAre haiM cAroM nizAcara jo dvaMda judha jur3e // nikuMbha kA kuMbha jo bhaaii| aMgada kI A~kha giraaii|| maiMda dviviMda kI jor3I soM ldd'aaii| jAMbavAna kI phauja bhgaaii| jAya sugrIva soM jaMga macAI // 8 // sugrIva ne bala bakhAne soM mada kuMbha ko bddh'aa| kustI meM lar3a thakA taba hAri mUkiyoM gar3hA // uThAya ko daryAva meM ddaalaa| jala meM se uchala ke bAlA // muSTa mArImAnoM mauta sNbhaalaa| ghar3I do meM hari hoza sNbhaalaa|| bajra mArI muSTi zaila sA DhAlA // 1 // nikuMbha sunA kuMbha ko mare soM joza bhraa| kara parigha le pilA milA hanumAna pahecAna ThaharA // baMdara bhAge rAma sarana meM / parigha to hanumAna ke tana meN| tila tila huA vajrAMgabadana meM / mUrchA sI bacAya korana meM // nikuMbha uThA mUkI khAya ko china meM // 2 // nikuMbha ne harI ko hara gagana le udd'aa| mastaka meM muSTi khAya ko mukha bAya ko pdd'aa| pakar3a ko jamIna meM paTakA / gardana ghumAya ko jhaTakA // ukhAr3a pheMkA sira kiyAmaraghaTa kaa|ttaaraatiinoN loka kA khaTakA // nizAcara bacA so bhaya pAya ko saTakA // 8 // rAvana ne dA~ta pIsa ko makarAkSa se khii| tuma jAo phate sunAo sunateI kamAna kara ghii|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA mochoM para tAva ko pherA / kahatA hai bala dekho merA // jAhi DAloM raghUbara para gherA / baMdaroM koM bhagAvatA herA // zrIrAma kahaiM khara sA hAla hai terA // 54 || 454 para kur3hA / khara mArana kI noka suna ko rAma lar3abhir3a ko ratha ko tor3A taba zUla le bar3hA // mArA so raghunAtha ne tor3A / rAkSasa mUkI bA~dha ko daur3A // aganyAstra se rAma ne sInA phodd'aa| khara ke khara ne prAna ko chor3A | senA saba laMkA bhAgI pITha na mor3A / 85 // makarAkSa ko suna rAvana ne dA~ta bajAya / meghanAda bhejA jAtA hai sira navAya // apanA iSTa homa bara dInA / chipa kapi meM katalAma sA kInA // rAma lachamana ko bhI peMca meM lInA / rAvana kA kumAra hai cInhA // brahmAstra soM bhAgA darzana na dInA // 86 // pachima tarapha gayA siyA mAyA banAya ko / hanumAna haga DharAe siyA-badha dekhAya ka // baMdara jyoM bAdala ur3Ae / lAkhoM lotha kara dikhalAe || hanumAna pilace saba kapI para dhAe / nagazRMga soM mAra haTAe // pachatAya phirate rote rAma sevAe // 87 // marA siyA marana hanumAna kahA rAma suna badana phire / kadalI kaTe paTe se aise ghUma ghUma ghararAya gire // lachamana ne saMbodha sunAyA / bibhISana daur3A AyA // uThAya prabhu ko hathiyAra sajAyA / bhatIje kA bheda batAyA // saMga lAya laMkA para lachamana car3hAyA // 88 // bibhISana kA bacana suna prabhu saumitri soM kahA / hanUmAn aMgada mila duSTa mAro maiMne kaSTa bahuta sahA // www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNe 455 lachamana suna kamAna koM lInA / bibhISana kI bAta ko cInhA // hanumAna aMgada kI phauja saMga dInA / raghubara kI paradachinA kInA // Aya nikuMbhilA sIma ko chInA ||8|| bibhISana kahe lachamana soM yahi gola jo gire / bina homa hue cir3ha koM bina ratha mile phire // mArA tabhI jAyagA duzamana / suna bAna barasAe lachamana // baMdara lar3AveM lalakAra bibhISana / nizicara dekheM kInhe kadana // vahIM daur3A car3ha pahale spaMdana ||20|| I hanUmAna para calAyA eka tIra bekadara | lalakAra ko bibhISana lachamana mohobbilU kara // hanumAna para svAra kraae| iMdrajIta ke sAmane Ae // bar3hA baragata bina para chor3Ae / lachamanajI ko bheda batAe // aMtardhyAna hote isa ko hAtha lagAe // 61 // cAcA ko cir3ha bhatIjA kahatA kaTuka bacana / cAcA kahaiM bake jA marane ko terA cihna // lachamana soM bakavAda karatA hai / hathiyAroM kI mAra karatA hai // hanumAna para car3ha lachamana bhir3ate haiM / rana meM barAbara lar3atA hai lachamana kaheM nIca Aja maratA hai / 62 / kavaca kaTe duhu~na ke sara-jAla bhare akAsa / eka eka ke bAna kATe gaTapaTa bhae saba pAsa // baMdaroM ne ghor3oM ko phArA / rathavAna kA sira utArA // lachamana ne nizAcara ke gAla bidArA / kai eka bibhISana ne mArA | chipa jAya ratha lyAya iMdrajIta lalakArA // 83 // 11 astara lachamana nizAcara nivAratA / ana mAra koM baMdara bidAratA // 61 ~~mohobbil = ( zra0 muhiba ) prIti se / calAve apAnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 nAgarIpracAriNI patrikA lachamana kamAnasoMbAna hai jhrtaa|baanoN para bAnoM ko saratA // iMdra kA dInA bAna kara meM dharatA / raghubarakA kasama sata krtaa|| caTAka mArA sira bhuTTAka sA giratA // 4 // iMdrajIta marA iMdra ke astroM soN| saba deva RSI dekha haraSa puhupa barakhe stotra soN|| lachamana kI jai kahe sidhAre / raghubara ke para pAya nihAre // taba goda baiThAya bakhAna pucakAre / suSeNa ne ghAva sa~bhAre // tayyAra ThAr3he baMdara morce mAre // 6 // meghanAda marA suna rAvana ne roya diyaa| dA~toM soM oTha kATe siyA mArana ko tega liyaa| daur3A dekha jAnakI DaratI / raghubara kI phikara ko karatI / / samujhAya supArzva ne buddhi phera dI / sabhA baiThe chAtI jaratI // bilkula bhejI phauja halle karatI // 66 // raghubara ko prAya ghere makar3I meM lie chAya / gaMdharba astra mArA Apusa moM dinA kaTAya // TiDDi tor3a rAma lakhAne / aMtrI khume se deva harakhAne / nizicara koM nizicara sabhI rAma dekhaane| svajana se askha bakhAne / isa bala ko hama au zaMkara mAne // 6 // ghara ghara meM par3A ronA rAvana zravaNa . sunaa| mahAkAla sA krodha kara kahA lar3anA banA apanA / mochoM para tAva de bolA / Dara ko tInoM loka bhI DolA // bar3AI apanI kahatA bAvala bholA / jisako de usI kA maulA // rAma mAroM kaha kamAna ko tolA // 8 // prathama pA~va dharate sanamukha se huI chIMka / apasaguna marane ko kahane lage najadIka // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa ratha parabhArI joma car3ha daudd'aa| mahApArzva virUpAkSa kA jodd'aa|| bhAI mahodara jaMga meM chor3A / baMdara koTI koTa ko todd'aa| sugrIva lar3a ko nizicara ko mor3A || birUpAkSa gaja car3hA bar3hA sugrIva se ldd'aa| eka per3a se gaja girAyA birUpAkSa uchala khdd'aa|| tegA DhAla lai ko lar3atA / sugrIva zilA-vRkSa se bhidd'taa| coTa tegAkhAya nikala ko udd'taa| uchala lAta chAtI meM jar3atA // prANa chuTe A~kheM phAr3a ko giratA // 10 // hukuma so mahodara ne baMdaroM ko bhgaayaa| sugrIva ne lalakAra zilA sira meM lagAyA // nizicara tila tila ur3AI / ratha tor3a jamIna dekhAI // hathiyAra tor3e mUkI lAta calAI / tegA o DhAla kI lar3AI // sugrIva kATA sIsa beza vAha pAI // 10 // mArA sunA mahodara mahApArzva prAya dhAya / kapi kA katalla kiyA liyA aMgada soM rAr3ha jAya // bAnoM kA barasAta barasAyA / ratha tor3A jamIna dekhAyA / / lohaMgamArA aMgada kUda bcaayaa| mUkoM sojamaloka phuNcaayaa| ___ mahApArzva marane so rAvana ko rovAyA // 102 // kaTa gae sabhI sahAya rahA akelA aap| ratha para tAmasa ke astra so baMdaroM ko de saMtApa // bAnoM kA bAdala sA chAyA / rAghojI ke rUpa lobhAyA / avvala lalakAra lachamana attkaayaa| lar3ane chor3e rAma para dhAyA // asurAkhna para rAma agnyAna calAyA // 10 // ratha tor3a diyA lachamana bibhISana mila koN| bI calAI bhAI bacA lachamana bedhe pila ko| 101-beza = bahuta acchii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 nAgarIpracAriNI patrikA gire prANahIna se hokara / raghubara ne bAnoM se moha kr|| hanumAna bhejA uttara rAma ne rokara / jar3a so giriko lyAyA naukr|| saMjIvanI dInI uThe mukha dhokara // 104 // ratha baiTha AyA rAvana astara clovtaa| raghunAtha dihA tor3a iMdra ratha bhejAvatA // bAnoM soM rAvana khijlaayaa| rAhu rAmacaMda dabAyA / tInoMbhuvana meM utpAta dekhAyA / bajhai so trizUla tor3AyA / rAma bANa so aceta bhagAyA // 10 // rAvana ko ceta hote rathavAna se khaa| taiMne kyoM mujhe bhagAyA ghAyala sune sahA // dInA hai inAma kA gahanA / le cala rAma sAmhane rahanA / / duzamana mAregA yAmAra korahanA / agasta ke upadeza ko cahanA // zrI sUryanArAyaNa ko brahma kara kahanA // 106 // rathavAna ne ratha calAya ko jaba rAma para pilA / aMtrikha soM deva dekhe thalahala se ratha calA // saguna marane ke jAne / ratha pherate dhUla nahAne / rAvana ratha ke nizAna phaharAne / raghubara kI sahAya bekhAne / hulAsa dila meM sabhI deva bakhAne // 107 // lar3ane lage ratha donoM nizicara baMdara khdd'e| maranA hai kahe rAvana mArana ko rAma ldd'e| donoM bIra bAna calAveM / rAvana dhvajA kATa giraaveN|| rAma rAvaNa kA nizAna uThAveM / bAnoM kA piMjara sA chAveM // daur3Aya ratha ko ratha ke sAtha saTAveM // 10 // gaTapaTa bhae ratha donoM ghor3e lipaTa ldd'e| gadA muzala paTA trizUla rAma para jhdd'e| 107-aMtrikha = (aMtarikSa) AkAza / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA zrAbhAsarAmAyaNa 456 vaise rAma bAna barasAveM / caudaha bhuvana trAsa sA pAveM // deva dAnava muni nAga tapAveM / go brAhmana kalyAna manAveM // rAvana soM rAma kA jai sunAveM // 10 // | girAyA raghubara ne bAna soM / dazagrIva jAna rAvana kA zira sIM // aise girAe sau zira dharA / marA // kyoM kara rAma bAna jiivaayaa| dina rAta kA yuddha karAyA // jamIna AsamAna parabata meM dhAyA / mAtalI ne brahmAstra batAyA // agasta dInA bANa dasta car3hAyA // 110 // Dara gae sura saraga sara prabhU ne kara brahmAsra prayoga kara sRjA rAvana chAtI phor3a ratha soM geraa| sura surasari meM snAna kara pherA // tIra tUNIra paiThA pAya para cerA / sura muni ne 'raghunAtha ko gherA // nakkAre bajavAya sumana bakherA // 111 // caugarda deva dala bAdala se bAnara bamake 1 jai jai siyAbara kI kahaiM bibhISana hue gama ke // rAvana kI kimmata bakhAnI / bhAI merI eka na mAnI // rAma-bAnoM sA soyA gumAnI / rAvana kI karnI karnI ThAnI // rAma kaheM merA aba dosta hai jAnI // 112 // maMdodarI rAvana marA suna koM sakhI saMga Aya / jAra jAra rove ranavAsa patI ke pAsa khar3I saba dhAya // maMdodarI mU~r3a uThAve / raghubara ko bilApa sunAve // rAma hanumAna saMbodha samajhAve / lachamana jI karnI karavAve || kara kAja bibhISana sarana meM Ave // 113 // laMkeza huA bibhISana hanumana kahI siya Asa / raghubara kI rajA pAya ko bibhISana le Ae pAsa // * bhae / 43 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA prabhu sItA tyAga kara diinii| kasama kara ko Aga ne liinii|| bidhibedabAnI bole rAmastuti kInI / bhAI mAyArAma kI cInhI // dazarathanaMdana se saba vyakta hai hInI // 114 // agina teM siyA lInI* lInI gale lagAya / zaMkara bakhAna kara gae dazaratha koM mile dhAya // iMdra ne AsIsa gujarAnI / jIve bA~dara phala phUla o pAnI / / nita nitta pAveM aisI bola dI bAnI / uThesabajoraina bihAnI / / siya rAma lachamana ne acaraja sI mAnI // 11 // saba deva bhae bidA guru bidaaii| bibhISana dInI / puSpaka vimAna car3ha cale sa~ga phauja anaginI // nizAcara kI ranabhUmi dekhAI / samuMdara kiSkiMdha cddh'aaii| RSyamUka paMpA janasthAna lakhAI / kuTI citrakUTa kI AI // mukAma prayAga mo paMcamI pAI // 11 // hanumAna ne jAya saMdeze jaba bharatha ko khe| AnaMda bhare Dagara nagara bheMTa kara ghe| cale prabhu ko milana ko / avadha meM utsAha hai jana ko // jananI calIMsabhI saMgale dhana ko| Ae rAma grAma madhya bhavana ko|| rAja lInA bhAyA bharata ke mana ko // 117 // ratha para cale nagara ko tribhuvana meM jaijaikAra / ikSvAkukula meM Aya kiyA abhiSeka saraMjAma taiyAra // samuMdara-jala baMdara sblyaae|sur munijana mila rAma nhlyaae|| siMghAsana baiThe guru ne kITa pahanAe / saba ghara gae hanumAna bara pAe / dasa sAla hajAra sukha dekhalAe // 118 // agina ne siyA diinii| dAvata / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA prAbhAsarAmAyaNa zrIrAma rAja baiThe aiMThe na sune koya / dhanya dhAnya bharI dharanI karanI svadharma hoya // adharma kA leza na jAnA / jana ne jaga meM rAma bakhAnA / deva munigana sabane iSTa sA maanaa| dharmAdika padArtha jina pAnA // 'premaraMga' gAe anAyAsa tara jAnA // 11 // iti zrI AbhAsarAmAyaNe yuddhakAMDa: samAptaH / uttarakAMDa (rAginI paraja kA jaMgalA, tAla dhImA titAlA, chaMda rekhatA*) milA jaba rAja raghubara ko / munI sabhI Ae mila kara ko|| mare kahate haiM nizicara ko / lachamana dhana dhana kahaiM phira koM // 1 // prabhu pUche haiM dhana rakha kA / kaho baradAna saba bala kA // kaheM haiM agasta pulasta kula kA / janama bIte laMkezvara kA // 2 // aja ke hetIsoM vidyutakeza / use suta sA~ba diyA sosukeza / use suta tIna hue so laMkeza / car3hAe rana moM jina hara koM // 3 // *ka prati meM uttarakAMDa ke prAraMbha meM bhI nimnalikhita pA~ca dohe adhika haiM [ vyAhRti ] jihi beda kahI vahI sarUpa dhara rAma / nimikha gomatI-tIra jaga kInha muni vizrAma // bhUdeva bAnara laMkapati janaka kaikayAdhIza / muni mila sevata carana yuga bhrAta mitra avadhIza // bhuvapati dInadayAla prabhu rAvana mArana kAja / raghupati siyapati zrIpati kaheM lava-kuza siratAja // banake ziSya valmIki ke Adi-kAvya zruti nAma / caubisa sahasa kI saMhitA sAta kAMDa saranAma // svarga mRtyu pAtAla meM rAma nAma vizrAma / aise hue na hopaMge sajana mana abhirAma // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA sumAlI mAlyavAna mAlI / sAlaMkaTaMkaTa ke kula pAlI // chinAI laMka banamAlI / bace do bhAga lar3a mara koM // 4 // sumAlI kI kumArI se / rAvana ghaTakarNa supanakhI se // jana bibhISana adhikArI se / bar3he bara pAya tapa kara ka // 5 // laMkA dhanapAla soM chInI / bihAya maMdodarI lInI // janA suta nAda dhana kInI / soprA ghaTakarNa kie ghara koM // 6 // dhaneza kA dUta khilAya DAlA / car3hAdhanapAla girAya DAlA // uThAya kailAsa hilA DAlA / zaMkara soM roya liyA barakoM // 7 // dahA tana vedavatI sItA / masta lAcAra soM jItA // ananya ke zApa bhayabhItA / jitAyA ajaba jamapura koM // 8 // nAgoM kA pura kiyA basa meN| donoM dAnoM se kara kasameM // baruNa beTe bace rasa meM / balI bAmana kahe hara ka // 8 // uchala pAtAla meM ravi soM / kahAyA hAra hajUrI sIM // divAne dekha garUrI soM lar3A mAMdhAta kiyA dostI // 10 // pavana kI ATha sIr3hI car3ha / lar3A rAvana sabhoM se bar3ha // nizAkara jyoM* amara hara par3ha / kapila se bhUla gaI mastI // 11 // kaika tiriyA chinAya lyAyA / roI triyA zrApa phira khAyA // supanakhA sthAna khara pAyA / kuMbhInasI kAja calA gastI // 12 // hajAroM akSauhiNI lekara / madhU ko mila liyA sa~ga dhara // pakar3a raMbhA soM jabarI kara / nalakUbara zrApa bajI svastI || 13 | saraga pahu~ce amara suna koM / bacana vAmana lar3ana suna koM // sumAlI mAta basa suna ko / zacIpati ghera liyA hastI || 14 || rAvana ko ghera liyA sunakara / lar3A ghananAda a~dherA kara // pulomApUta bhagAyA Dara / chor3Aya rAvana kiyA kustI // 15 // 462 * zrota / 15 - puleAmApUta - iMdra | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa nizAcara kA pUta lar3A pila koN| pakar3a lyAya pAkazAsana koN|| chor3AyA deva diyA pana koM / bar3hA iMdrajita pitA pustI // 16 // kaheM raghunAtha agasta muni soN| koI jabaradasta na rAvana soN|| chor3AyA bA~dha arjuna sa / pulasta kara dosta huI sustI // 17 // sunA jabbara bar3A bAlI / dharana rAvana calA khAlI // bagala dhara bA~dha pacAya DAlI / siroM para sira jabaradastI // 18 // hanumAna bala ko sarAhe rAma / kahA munivara naMdina kAma // pitAsugrIva sesumAtA nAma / kumAra muni kAkathana kahate // 1 // dasAnana mauta prabhU pahecAna / siyA budha rohinI sI mAna / / nArada sitadIpa balI jana jAna / khelAyA geMda jIyA bahate // 20 // balI rAvana kA suta sarajAma / prabhu mArana hue nara rAma / / kathA kahe muni gae nija dhAma / janaka kaikeya bidA gahate // 21 // yAvat bA~dara bidA lete / sarana hanumAna rahana dete // bibhIkhana aura pratardana te / trizat rAjA biraha dahate // 22 // liyA puSpaka bagIce jAya / siyA bana koM liyA bara pAya // nicana kebacana lachamana sNgjaay|chodd'aavaalmiik banu rahate // 23 // sumaMtra maMtra kahA honahAra / mile prabhu soM roe caudhAra // lachamana se sunazamana ura dhAra / sabhA dokhana nagara lahate // 24 // nimI nRga sI tamananakarI / gire guru deha deha dharI // yayAtI kI kSamA sutharI / sabhA guna suna karana kahate // 25 // sunA dvija kA kiyA insaaph| giddha ko jAna kInI mApha // muni madhubana ke mA~ge sApha / lavana mArana arihana cahate // 26 // zatrughna ko diyA sara rAma / prAe vAlmIka muni ke dhAma // sunA saudAsa siyA suta nAma / lar3e madhubana lavana sahate // 27 // 16-pAkazAsana = iMdra / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 nAgarIpracAriNI patrikA kaTA sira zUla binA zara soM / basA bana rAma viraha bara soM // / jilAyA bAla dhara Dara soM / kaTA sira saha zaMbhu kA turta // 28 // agasta ke dasta liyA gahanA / sunA DaMDaka kA bana kahanA // jikara hayamedha avadha rahanA / lachana vRtrAri kI kahi pharta // 2 // prabhU ila kI kathA kahate / puruSa aurata jo nara rahate // pUrukha pUta pragaTa lahate / aisI sA~ba jAga kI hai jurta ||30|| bolAe baMdhu saba jaga meN| Ae vAlmIka jaga maga meM // kahA lava-kuza ne jaga ra~ga meM / siyA se gaMda kiyA sudha Darta // 31 // huA jaga rAjadhAnI prAya / milI jananI patI pada jAya // bharata gaMdharva ke tallapura pAya / aMgadacaMdra ke tapAya birta // 32 // sunA prabhu kAla kA bhAkhana / sidhAre kAla kArana lachamana // hajAra gyAraha hue sama suna / mulaka lava - kuza lie kara suta // 33 // zatrughna koM bolAya lIne / nagara taja rAma gavana kIne // prabhU parabrahma darasa dIne / gae goptAra mohana mUrta ||34|| cale saba deva mila sAMtAna / bhae divya deha car3he haiM vimAna || avadha meM lekha na dekhA prAna / kahA vAlmIka par3heM anivarta ||35|| aghamocana koTa janama kA jAna / itI AbhAsa aMtaradhyAna // kahA 'premaraMga' siyApati gyAna / gAyana se rAma mileMge zarta // 36 // iti zrI prabhAsarAmAyaNe uttarakAMDaH samAptaH / phala-stuti rAmAyaNa AbhAsa yaha sAta kAMDa vAlmIka | artha jJAnI adhika rasa lakhata rAma jasa lIka // 1 // manana jJAna rasa jJAna jihi~ rAga jJAna sudha hoya / tAhi rijhAvana gAna yaha sukha soM samajhata sAya // 2 // sIkhata sunata jo rAma-jasa dahata pApa lakhajoni / anurAgAtmaka eka dRr3ha bhakti udaya vinhi honi // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa 465 tAraka maMtra prataccha prabhu dasarathanaMdana rAma / soi ziva saba ko kahata hI ziva hoya dhAvata dhAma // 4 // chaMda racana jAnata nahIM nahiM jAnata sudha rAga / chamA kIje mohi catura nara lakhi raghubara anurAga // 5 // pAsa rAma kI kara acala pAsa khar3e haiM jAna / mAna tyAga kara bhajata ho mana svarUpa dhari gyAna // 6 // kAsIbAsI bipra ho rahata rAma taTa dhAma / pavanakumAra-prasAda soM gAya rijhAvata rAma // 7 // aja ziva zeSa na kahi sakeM mahimA sItArAma / iMdradeva sura devasuta nAgara kabi abhirAma // 8 // saMskRta prAkRta dou kahe iMdraprastha ke bola / vAlmIkIya prasAda soM gAe rAga nicola // 6 // aThAraha so aTThAvanA vikrama zaka malamAsa / jyeSTha kRSNa ekAdazI ravikulanaMdana pAsa // 10 // jahA~ rAmAyana kahata koi sunata kapI kara jora / pulakita aMga nayana sravata prAni ripu asu ghora // 11 // prabhu saMgata jyoM tarasata jyoM rAkhyo kapi tana cAma / 'premaraMga' hanumaMta dhana sunata aharnisa rAma // 12 // iti zrI AbhAsarAmAyaNe phala-stutiH smaaptaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) khumAna aura unakA hanumata zikhanakha [ lekhaka - zrI akhaurI gaMgAprasAdasiMha, kAzI] carakhArI ke rAjA vijaya vikramajIta siMha bahAdura svayaM eka acche kavi the aura kaviyoM kA Adara-mAna bhI yatheSTa karate the / unake darabAra ke prasiddha kaviyoM meM khumAna yA mAna, pratApazAha, bhoja, sabasukha aura prayAgadAsa ke nAma vizeSa ullekha yogya haiN| khumAna yA mAna kA Asana ina kaviyoM meM sarvocca thaa| DAkTara griyarsana ne khumAna aura 'mAna' ko do kavi likhA hai para vAstava meM ye donoM nAma eka hI vyakti ke haiM / khumAna kA janma chatarapura ke nikaTa kharagA~va nAmaka grAma meM huA thA / zivasiMhasarojakAra ke matAnusAra unakA janma saMvat 1840 hai / paraMtu saMvat 1836 ke likhe hue unake amaraprakAza nAmaka graMtha ke mila jAne se yaha sarvathA azuddha pramANita ho cukA hai / yadi saMvat 1830 mAnA jAya to unakA janma saMvat 1800 ke lagabhaga mAnanA bahuta anucita na hogaa| mizrabaMdhu - vinoda meM khumAna kA kavitA - kAla 1870 mAnA gayA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA gayA hai ki "khAja 1605 meM amaraprakAza kA racanA - kAla saMvat 1836 likhA hai / " mAlUma nahIM, ina virodhI bAtoM ko vinoda meM khumAna kA kavitA - kAla Dr. Grierson erroneously takes Khuman and Mana to be two different persons whereas in reality they were one and the same. Search reports for Hindi manuscripts. (1906-1908.) 44 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 nAgarIpracAriNo patrikA kyoMkara sthAna diyA gayA hai / jaba khumAna - likhita eka graMtha 1836 kA prApta ho cukA hai to unakA kavitA-kAla 1836 na mAnakara 1870 kyoM mAnA jAya ? punaH yadi usa graMtha ke racayitA zrathavA usake racanA- kAla ke saMbaMdha meM saMdeha thA to use spaSTa kyoM na kiyA gayA ? astu, jo kucha bhI ho jaba taka isa saMbaMdha meM koI vizeSa prakAza nahIM DAlA jAtA amaraprakAza ke racanA- kAla se 6 varSa pUrva arthAt 1830 ke karIba khumAna kA kavitA - kAla mAnanA hI hameM yuktisaMgata jAna par3atA hai aura kavitA - kAla se 30 varSa pUrva unakA janma-saMvat mAnanA ucita hogaa| kahA jAtA hai ki khumAna janmAMdha the, kAvya-kalA kI zikSA unheM kisI sAdhu dvArA prApta huI thI / khumAna hanumAnajI ke bhakta the aura unakI prazaMsA meM unhoMne kaI pustakeM bhI likhI haiN| yaha kiMvadaMtI sunane meM AI hai ki khumAna apanA deva saMbaMdhinI kavitAoM meM saMzodhana nahIM karate the; eka bAra jo kucha mukha se nikala jAtA thA use Atmaprerita vAkya samajhakara jyoM kA tyoM rahane dete the / unakI racanAoM meM jo thor3Ibahuta sAdhAraNa truTiyA~ parilakSita hotI haiM, jAna par3atA hai ve unakI isI dhAraNA ke pariNAma haiN| phira bhI khumAna kI racanAe~ utkRSTa huI haiM aura unameM kAvyaguNa - vizeSata: anuprAsa kI acchI chaTA dekhane ko milatI hai| aba taka kI khoja meM unakI nIce likhI dasa pustakeM prApta huI haiM (1) hanumAna paMcaka - hanumAnajI kI prArthanA / ( 2 ) hanumAna pacIsI - hanumAnajI ke vinaya ke 25 kavitta / ( 3 ) hanumata pacIsI "" "" ,, (4) hanumata zikhanakha / (5) lakSmaNa zataka- - 128 chaMdoM meM lakSmaNa aura meghanAda ke yuddha kA varNana hai / isa pustaka kI racanA saM0 1855 meM huI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha (6) nRsiMha caritra-viSNu ke avatAra bhagavAna nRsiMha ke caritroM kA vrnnn| isa pustaka kI racanA saM0 1836 meM huii| (7) nRsiMha pacIsI-pacIsa kavittoM meM bhagavAna nRsiMha kI prshNsaa| (8) nIti-nidhAna-carakhArI ke rAjA khumAnasiMha (17651785 I0 ) ke sabase choTe bhAI dIvAna pRthvIsiMha kA hAla / (6) aSTayAma-carakhArI ke rAjA vikramasiMha kA dainika kArya-kalApa / (10) samara-sAra-briTiza sarakAra se saMbaMdha-sthApana ke saMbaMdha meM carakhArI ke rAjA vikramajIta bahAdura kI jaba bAtacIta cala rahI thI usa samaya kisI briTiza aphasara ke anucita vyavahAra ke damana karane meM rAjakumAra dharmapAla ke zaurya kA varNana / ___ ukta pustakoM meM se lakSmaNa zataka tathA nIti-nidhAna ke atirikta aura kisI pustaka kI mudrita prati hamAre dekhane meM nahIM AI hai / lakSmaNa zataka nAmaka pustaka kAzI ke bhAratajIvana kAryAlaya se prakAzita huI hai / isa pustaka kI racanA bar3I joradAra hai| isameM kAvyaguNa yatheSTa mAtrA meM prastuta hai aura isake par3hane se isake racayitA kI kAvyazakti kA acchA paricaya milatA hai| hama isa kAvya ko eka bAra sabhI kavitA-premI pAThakoM se par3hane kA anurodha kreNge| idhara hAla meM apane eka mitra kI kRpA se khumAna-kRta 'hanumata zikhanakha' kI eka prati hameM dekhane ko milI hai| isakI pratilipi chatrasAlapuranivAsI ThAkuraprasAda nAmaka kisI vyakti ne saMvat 1925 meM apane paThanArtha kI hai| yathA yaha hanumata sikhanakha likhyo kabi ThAkuraparasAda / chatrasAlapura meM samujhi, mAsa asAr3ha ninAda (1) // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 nAgarIpracAriNo patrikA saMbata sara bhuja aMka sasi sudi asAr3ha kI tIja / likhi ThAkura kabi pATha nija mana meM kari tajabIja // aba hama pAThakoM ke avalokanArtha hanumata zikhanakha kA saMpUrNa pATha nIce de rahe haiN| isameM hanumAnajI ke pratyeka aMga para racanA kI gaI hai| yadyapi isakI racanA lakSmaNa zataka ke samAna utkRSTa nahIM bana pAI hai, phira bhI burI nahIM hai| hanumata zikhanakha hanumatmAhAtmya darasa mahesa ko ganesa ko alabha sabhA, sulabha suresa ko na pesa hai dhanesa ko| pUji dvArapAlani bacAva prajApAla diga pAla lokapAla pAvai mahala prabesa ko ? bera bera kauna dIna araja sunAvai tahA~, yAte binaivAna haiN| naresa avadhesa ko| 'mAna' kabi sesa ke kalesa kATibe ko hoI hukuma haThIle hanumaMta pai hamesa ko // 1 // maMDana umaMDi tana maMDi khala khaMDana ko, daura daMDa dAhino uThAe maradAna haiN| coTI caMDikA kI bAma cuTakI capeTi kai, mahirAvanai dapeTi kaTi dAbe balavAna haiM / / bhanai kabi 'mAna' lasai bikaTa laMgUra dIha, dAhine carana cApe nAtaka mahAna haiN| sA~kinI darana hanai DA~kinI Darani haMki, hA~kinI harana kAkinI ke hanumAna haiN||2|| * kAkinI gA~va carakhArI rAjya meM hai| usI kAkinI ke hanumAnajI kI upAsanA khumAna kavi karate the aura yaha zikhanakha unhIM hanumAnajI kA hai| le| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha 471 mahAkAya, mahAbala, mahAbAhu, mahAnakha, mahAnAda, mahAmukha, mahA majabUta haiN| bhane kabi 'mAna' mahAbIra hanumAna mahA, devana ke deva mahArAja rAmadUta haiN| paiThike patAla kInhI prabhu kI sahAi, mahirAvanai DhahAibe ko auDhara sapUta haiN| DAkinI ke kAla sAkinI ke jIvahArI sadA, __ kAkinI ke giri pai birAjai pauna-pUta haiN||3|| zikhA zUla janu kAsI haricakra mathurA sI rAma tAraka-vibhA sI koTa bhAnu kI prabhA sI hai| oja-udabhAsI ochi aMjanI prakAsI rAja rAjai amRtAsI pati pUjI jama-pAsI hai| veja-bala-rAsI kabi 'mAna' hI hulAsI jana pokhana sudhA sI kAma-varSana maghAM sI hai| bhAla jyoM viSAsI dRga-jvAla ati khAsI, hanumaMta kI zikhAsI pralai-pAvaka-zikhA sI hai // 4 // keza hATaka-mukuTa dipai dIpati pragaTa koTi, bhAnu ke pramAnu je vibhAnu dharibo kareM / sagara-arAti bharirAti tinhaiM tAki, tararAte teja tIkhana bha~DAra bharibo kareM / bhanai kabi 'mAna' je sarAhe hRSIkesa tinhaiM, ... dhyAya alakesa byomakesa laribo kareM / baMdI kesa kesarI-kumAra ke subesa je, hamesa gur3Akesa ke kalesa haribo kareM // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 nAgarIpracAriNo patrikA lalATa khala-dala khaMDibA bihaMDibo bighana-bRda, rAma-rati maMDibo ghamaMDI ghamAsAna ko / saMkaTa kI khAlibo prasanna prana pAlibo, asaMtana ko sAlibo pradAtA baradAna ko / bhane kabi 'mAna' sura saMtana ke trAna likhyo jAmeM vidhi-sAna tapa teja nahiM mAna ko / byAja udaghATa karai arina ucATa kAlabaMcana kapATa yoM lilATa hanumAna ko // 6 // bhAla bajra kI jhilani maMDilani kI gilani, raghurAja kapirAja kI milani majabUta ke / siMdhu-mada jhAribo ujAribo bipina laMka, vAribo ubAribo bibhISana ke sUta ke // bhane kabi 'mAna' brahmasakti prasi jAna rAma bhrAtA-prAna-dAna drona-giri ke akUta ke / raMjana dhanI ko soka-gaMjana siyA ko likho, bhAla khala-bhaMjana prabhaMjana ke pUta ke||7|| bhauMha khaTakI dasAnana ko caTakI car3hI sI vAki, a~TakI hai sadA prAna-kalA akSa bhaTa kii| brahmasakti phaTakI su jhaTakI tareri pekhi paTakI saTaki meghanAda se subhaTa ko (1) // 'mAna' kabi raTa kI suvaTa kI pratijJA pAli, laTakI trilokI jAti dekhe jAhi mttkii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha 473 pragaTI prabhAu teja trikuTI tarala baMdI; bhRkuTI bikaTa mahAbIra marakaTa kii||8|| satru matimaMda hota dUri dukha-duMda hota, maMgala anaMda hota mauja loM manuja kii| bhane kabi 'mAna' mana-baMchita kI dAni bhakti bhAva kI nidAna hai siyA sI anuja kii| sA~cI saranAgata kI lAgati sahAi jApai, jAgati hai tAkati na devatA danuja kii| khala-dala-gaMjanI hai raMjanI prapanna kRpA, bhauMha bhaya-bhaMjanI hai aMjanI-tanuja kI // 6 // zravaNa jinheM kopa kaMpata akaMpata sakaMpa je tamIcara triyAna tuda toSana tuvana ke| piMga hota piMgala sudaMDa jAta daMDabala, nATha hota mAThara dinesa ke uvana ke|| bhane kabi 'mAna' yuddha kruddha ke bar3hata dekhi jinake car3hata prAna chUTata duvana ke| ghora bikramana akSa akSa ke bhramana baMdI ugra te ve zravana samIra ke suvana ke // 10 // jahA~ jete hota raghubIra-guna-gAna tete, sunata nidAna dAni kIsani anaMda ke / kuMDalani maMDita umaMDa khala khaMDana kI, sIMka soka-nAsani siyA ke dukha-daMda ke // bhane kabi 'mAna' bhare jJAna ke mayUSa pie~, bacana-piyUSa sadA rAma-mukha-caMda ke| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 nAgarIpracAriNo patrikA dIna pai dravana binaivAna ke sravana baMdI ugra te ve sravana samIrana ke naMda ke // 11 // tapa bhare teha bhare rAma-pada-neha bhare, saMtata saneha bhare prema kI prabhA bhare / sIla bhare sAhasa sapUtI majabUtI bhare, tarja bhare bAla-brahmacArI kI capA bhare // bhane kabi 'mAna' dAna sAna bhare mAna bhare, ghamAsAna bhare duSTa-darana-drapA bhare / socana ke mocana birocana kutrAsana te, __ baMda piMgalocana ke locana kRpA bhare // 12 // suSTi koTi kAmadhenu lau dhurIna kAmanA ke deta, ciMtA hari leta koTi ciMtAmani kUta kii| bithA cakacUrai koTi jIvana-sudhA lauM siMdhu pUrai koTi kalapalatA lauM purahUta kii| bhanai kavi 'mAna' koTi sudhA lauM sudhAra koTi siMdhujA lau sukhadAni dAna paMcabhUta kii| gaMjana bipatti mana-raMjana subhakti bhaya___ bhaMjani hai najara prabhaMjana ke pUta kI // 1 // kudraSTi bAr3ava kI barani jamadaMDa kI parani, cillI jhAra kI jharanirisa bharani girIsa kii| gAja kI girani pralai-bhAnu kI kirani cakrI cakra kI phirani phUtakAra kai phanIsa kI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha dAvAnala dIsani kai rIsana munIsana ko mIsani bharI kI daMta posani khabIsa kI / kAlI kAlakUTa kI kalA hai kAla-kopa kI kai kunajari kruddha kausalesa ke kapIsa kI // 14 // nAsikA zraja udbhAsikA subhAsikA kI rAsikA, kai akSa-prAna-pyAsikA vilAsikA balani kI / pauna unacAsikA kI jarA anusAsikA, kai tamIcara- trAsikA hai lAsikA dalana kI // bhanai kabi 'mAna' rAma - svAsikA-upAsikA, kai ri lai bAsikA usAsikA calana kI / muni-mana - kAsikA prakAsikA bijai kI, dhanya pauna-pUta-nAsikA binAsikA khalana kI // 15 // kapAla kaiyo brahmasakti nija sakti gili meli jina, kelI sata koTi coTa koTi je sumAra ke / nija ko nivAla bAlabhAnu- cakravAla kAlanemi ke karAla kAla teja ke tumAra ke // bhane afa 'mAna' kInho brahma astra grAsa je ve, trAsa ke ghamaMDa dena khalani khumAra ke / melata aDola jAmeM arina ke gola je ve, bipula kapola baMdI kesarI kumAra ke // 16 // paMcamukha prAcI kapi-badana arIna ko kadana - narasiMghA tana dakSina su bhUta-preta- aMta ko / 45 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 475 www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 nAgarIpracAriNI patrikA pacchirAja pacchima nigAha biSarAha bhaMji, uttara barAha-mukha saMpati anaMta ko // bhane kabi 'mAna' tuMDa Uradha turaMga mAni, bidyA-jJAna-dAni trAnakArI sura-saMta ko / racyo jo na raMca na biraMci ke prapaMca mukha, paMcaka su baMdI paMcamukhI hanumaMta ko|| 17 // jAmeM mela mudrikA samudra kUdi go jyoM ari proDyo jihi kulisa-prahAra purahUta ko / samara ghamaMDa jAsoM grasyo hai udaMDa atra kInho mada khaMDana akhaMDala ke sUta ko // 'mAna' kavi jAso boli amRta amola bola, daMpati sukhada pada pAyo rAma-dUta ko / mArataMDa-maMDala akhaMDa gilyo jAsoM yaha, dau mukha-maMDala pracaMDa pauna-pUta ko // 18 // garAja mukha jAkI hota hUha ur3eM arina ke jUha, kUha __ phailata samUha saina bhAgi jAtudhAna kii| jAkI sune haMka macyo laMka meM ataMka, laMka pati bho sasaMka nidharaka prIti jAnakI // bhanai kabi 'mAna' AsurIna ke arabha gireM garbhina garabha siMdhu sarabha sa~sAna kii| aMbuda avAja jAsoM lAjata tarAja baMdI, bajra te darAja so garAja hanumAna kI // 16 // khala-dala kAjai gAja giratI darAjai jana joma kI mijAje siratAjai sapha-jaMga kii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha chatrapana chAjai bala bikrama birAje sAjai saMtana samAjai sadA maujana umaMga kI // 'mAna' kabi gAjai jana-bhIti bhaMji bhAjai tejabhrAjai tAjai taraje tarAjai rabi raMga kI / lAjai lai - ghana kI garAjai gala gAje bAje duMdubhI tegUja va garAje bajaraMga kI // 20 // lAgI laMka lUke~ jagI jvAla kI bhabhUkaiM lakhi, Ukai tA katUkai tiya kUkaiM jAtudhAna kI / diSTa rAja jU ke kara dU kai pada chUkai bUkai arina kI mU~... dhUkai sama dhUkai jana prana ko na cUke maghavAna kI // 'mAna' kabi jasa rUkai bhIma rUkai dipai bhAna kI / khalana kI bhUkai bhUta-bhaya bhaji DhUkai hiya-- hUkai dasakaMThahU ke hUkai hanumAna kI // 21 // oTha eka nabha ora eka bhUtala ke chora brahmAMDa kora tora phAla grAsa anumaMtA ke / dekhi dala bhinna hota ari-ura bhinna-- dasakaMTha-mana khinna dukha chinna siyA kaMtA ke // bhanai kabi 'mAna' maghavAna rana-cAva jina dApi dale darapi divAkara ke jaMtA ke / vIra rudrarasa ke banAe bidhi gaur3ha khala DhoDha karate ve oTha baMdoM ahaMtA ke // 22 // daMta taMva sruti aMta birataMta baranaMta balasaMvata anaMta hivaMta bhagavaMta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ke / 477 www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 nAgarIpracAriNI patrikA je kaTakaTaMta lakhi nisacara giraMta bhUta bhairava DaraMta bhaTa bhAgata bhiraMta ke // 'mAna' kabi maMtra japavaMta mai DharaMta saMta aMtaka haraMta je karaMta ari aMta ke| bajra te duraMta dutivaMta darasaMta jvAla vaMta te jvalaMta baMdI daMta hanumaMta ke||23|| dAr3hI rudrarasa relai rana khelai mukha mele mAri asurani nAsai je ubArai sura gAr3ha te| capala nisAcara-camUni cakacUrai mahi pUrai laMka bhAjata jarUrai jAr3ha pAr3ha ve|| janani ko DhAr3he soka-sAgara te kAr3he sAna sAr3he guna bAdai bala bAr3e bajra bAr3ha te / pare prAna pAr3he dali duSTana ko dAr3he dhanya paunapUta-dAr3he utai kAr3he jamadAr3ha te||24|| siyA-soka gaMji mana raMji phala jAsoM maMju svAda bhaMji bATikA trikuTa purahuta kii| jahA~ bAnI bAsa jAnai jAnakI bilAsa mahAnATaka prakAsa katha prabhu kI prabhUta kI / bhane kavi 'mAna' gAna vidyA meM sujAna beda prAgama purAna itihAsa ke prakaTa kii| asanA nihArI napai rAma-jasa nema biSai basanA surasanA prabhaMjana ke pUta kI // 25 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha Thor3hI pragaTa prabhAna so sumera kI sikhA kaidha prakhara siMdUrAcala - sAnu bar3e sAna kI / aruna umaMDa ghanI ghana kI ghaTA hai pralai pAvaka chaTA hai kai harani ari-prAna kI // samIrana UmI jaitra patro jAhi bhUmI chUmI samara ghamaMDa caMdra cUmI pavamAna kI / gor3I bhAnu maMDalI bagor3I sura-saina lari r3I bajra oTa dhanya Thor3hI hanumAna kI // 26 // kaMTha jAsoM bAhu meli mile sAnuja sakeli rAma, akSa kara jheli karo khela mallapana ko / dAbyo bhujabIsa ko dabyo nA banyo khori hai na jAko ora-chora banyo jora khala gana ko // bhanai kabi 'mAna' mani-mAlA chabivAna hari jasa ko nidhAna dharai dhyAna ghanAghana ko / malyo hai sukaMTha jo sarAhyo sitikaMTha ranabaMdI yaha kaMTha dasakaMTha-ripu-jana ko // 27 // kaMdha lAe drona acala upATi dhari jApai vyoma byApai bala kApai kahi jAta majabUta ke / hema-upavIta pIta basana parIta je gharaiyA iMdrajIta juddha lacchana sapUta ke // bhanai kabi 'mAna' mahA bikrama birAjamAna sarAhe purahUta ke / bhArI jAna samara 476 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 nAgarIpracAriNI patrikA jApai dInabaMdhu sahita car3hAe te ve ____baMda juga kaMdha dasakaMdhari-pradUta ke // 28 // bhujA giri gar3ha DhAhana sanAhana harana vAra kruddha hai karana vAra khala-dala bhaMga ke| 'mAna' kabi oja udbhUta majabUta mahA, bikrama akUta dharai tUta saphajaMga ke / Thokata hI jinheM rana-Thaura taji bhAjai ari Thaharai na ThIka ThAka umar3i umaMga ke| bhArI balavaMta kAladaMDa te pracaMDa baMdoM, udita udaMDa bhujadaMDa bajaraMga ke // 2 // pUjI je umAhai bhArI bala kI umAhai loka chAhI mahimA hai prabhukAraja prabhUta kii| ari-dala dAhai kAla-daMDa kI ujAhai sura meTatI rujAhai kai sanAhai purahUta kii| 'mAna' kabi gAhai sadA jAsu jasa gAhai oja vAhai avagAhai je nigAhai ranatUta kii| khalana ko DhAhai karai dInana pai chAhai jomajana ko nibAhai dhanya bA~hai paunapUta kI // 30 // paMjA mIDi mahi-maMDala kamaMDala yau khaMDe kopi phorai brahmAMDa ko samAna aMDa phUla ke| bajra hU~ te jinake prahAra haiM pracaMDa ghora kAladaMDa daMDa te umaMDa jhalA jhalake / bhanai kabi 'mAna' saranAgata sahAi kareM, arina DhahAi je bar3hAI bala khala ke| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha 481 rAma-rana-raMjA gaja-karna-gala-gaMjA ranaakSa mukha bhaMjA dhanya paMjA mahAbala ke // 31 // muSTikA phoratho kuMbha-mastaka lathorayo kaMdhakAlI jihi, kAlI ko jhakorayo mada morayo maghavaMta ko| ghorAnana ghorayo byoma-bIthini bithorayo niradhUtakAya jhorayo kaSTa torayo sura-saMta ko / / mAlI ko marorayo jambumAlI jhakajhorayo kabi'mAna' jasa jorayo chorayosaMkaTa anaMta ko| arina pai ruSTa batra niradhuSTa duSTa dAruna supuSTa baMdoM muSTa hanumaMta ko // 32 // cuTakI khuTakI buTI lauM nAga ghuTakI usaka gaTI guTakI gaTaki gahi jAne teja tuTakI / phuTakI lau pheMki mahA kuTakI biTapa jAne, samara meM suTakI sapUtI siyA muTakI // ruTakI hai puTakI prale kI puTakI sI roga TuTakI harani 'mAna' kAla ke lakuTa kii| cuTakIna laMka ghUTi ghuTakI masosI caMDacuTakI su baMda hanumaMta pAni-puTakI // 33 // a~gUThA pAvai joma kuSTa japai maMca sata ghuSTa naSTa, tAko jura kaSTa suSTa dAtA baradAna ko| 'mAna' kabi tuSTa deta dAsana ko, duSTa mIDi mArai khala khuSTa kAla duSTana ke prAna ko / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 nAgarIpracAriNI patrikA bikrama hi so ju rAkheM muSTa ko supuSTa teja, muSTa karai bajrani raghuSTa maghavAna ko| laMka rana ruSTa hanai bAja gaja ruSTa baMdoM duSTa-dala-bhaMjana aMguSTha hanumAna ko // 34 // u~galI khaDaga trisUla kheTa khaTvA aMga bhiMDipAla, lie giri laMka garbha AsurI tuvana kii| mudagara-balita kamaMDala kalita jJAna mudra so lalita phAsa nAsana duvana kI / bhane kabi 'mAna' phala mAni ke bimAna bhAnu, gahi jina gaMji prabhA kAta hI uvana kii| aMga kari maMDita abhaMgulI kuliza pATha, baMdI sATha aMgulI te aMjanI-suvana kI // 3 // capeTA tarani ke trAsani je grAsani akaMpana kI, prAsani vinAsani jo kAma niradhUta kii| trisirA-tarAsani nikuMbha kI nirAsani, hirAsani hur3aki dhUmalocana akUta kI / bhane kabi 'mAna' jo khakheTini khalani jo, suseTani saseTa bhagI senA puruhUta kI / laMkinI lapeTani dapeTani dalani baMdI, ata kI capeTani capeTa paunapUta kI // 36 // aMjali saMta-hita-vAdinI hai prabhu kI prasAdinI hai, ari-utasAdinI hai pyArI puruhUta kI / aMjanI-pramAdinI hai siyA-ahalAdinI hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha 483 laMka-manujAdinI-bidArana ke tUta kI // mIcu dasakaMTha kI sukaMTha kI mitAI bAla kaMTha kI kaTAI sitakaMTha hita hUta kii| vaMjulI-mukula kaMja-kuMDamala maMjulI su baMdI kara-aMjulI prabhaMjana kI pUta kI // 37 // chAtI sera juta sAhasa sumeru kI silA hai, kidhauM upaja ilA hai bAla bikrama ke tUta kii| kidhau dasasIsa-bala pIsabe kI peSanI hai, rekhanI hai kidhI koTa bajra ke akUta kii|| 'mAna' kabi kidhauM kalA kAla ke kapATani kI ___ari-udghATani ko pATa majabUta kii| vIra-mada-mAtI rana-rosa so dhaMdhAtI rAmabhakti-rasa-rAtI dhanya chAtI paunapUta kI // 38 // udara bharayo jAta jAmeM siyA-rAma ko prasAda jo biSAda haradAyA ko nidhAna be garaja ko| pragaTe triloka jAte nAga nara deva adya deva kukSi sAtahU samudra ke daraja ko|| bhanai kavi 'mAna' nadI nAr3I bahai Ar3I joti- joga kala mAr3I tapa teja ke taraja ko| pralai ko prakhaMDa brahmAMDa ko piThara loha - laThara jaThara baMdoM pauna-jaTharaja ko||36|| kaTi mRgapati-laMka baMka raMka chabi lAge sa kalaMka laMka jArai kala kiMkinI ke raTa ko| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 nAgarIpracAriNI patrikA bhanai kavi 'mAna' tejapuMja muMja mekhalA ko kopIna tarja barja brahmacarya utakaTa ko / ari-dala-meTana ko sujasa-sameTana ko ___baMdhI lakhi pheTa rahai nirbhaya nipaTa ko| lapaTo nipaTa jAmeM puraTa ko pIta paTa, baMdI kaTi bikaTa prakaTa marakaTa ko||40|| laMgara sUladhara-sUla kai sasUla samatUla drona sUla-unamUla mUla maMgala anaMta ko / meru-sama thUla bala-bikrama atUla, parai laMkapura hUla phUla-phala kara saMta ko / siyA dukha bhUla mukha rAvana ke dhUla ripu rUla roSa bhUla jai kabUla bhagavaMta ko / khala-pratikUla haribhakta anukUla baMdI siMdhukUla phUlana laMgUra hanumaMta ko||41|| rAkhai nija kukSi byApi brahma lau atukSa kapi rikSa-dala suta jo hai kukSa kulavaMta ko| sukhada bubhukSa hetu ukSa tara bhukSa ketu kaMTaka mumukSa nAma dukSa raja paMta ko // bhane kabi 'mAna' mahA garabha ko guta pekhi paMcasata dukSa pUjyo gukSa balavaMta ko / ukSapati ukSa lauM ripukSaya ko rukSa ghamasAna mukha mukSa baMda pukSa hanumaMta ko||42|| khala-dala-khaMDana bijai ko dhuja-daMDa, kai karAla kAladaMDa kAlanemi ke nipAta ko| laMka-dAha-dena dhUmaketu ko niketu, kai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ khumAna aura unakA hanumata zikhanakha nisAcara-binAsa hetu ketu utapAta ko|| bhane kabi 'mAna' rana-maMDapa ko khaMbha, kaidhauM baMdhana ko rajju dasakaMdhara ke jAta ko| saMbhu-jaTA-jUTa, kai apAra hemakUTa, kai trikUTa-kUTa-gaMjana laMgUra bAtajAta ko||43|| Uru khalani ko khUdi bajra-bega-mada [di je vai siMdhu kUdi sukhada siyA kI rAma raMjanI / jIte iMdrajIta kI char3AI kai car3hAI bajI bikrama bar3AI je lar3AI lAr3a aMjanI // bhane kabi 'mAna' bar3e, bala ke bilAsa dhUma nAsa ko binAsa dasakaMdha-mada-bhaMjanI / dhakkA kI garUrI karai dharAdhara dhUra dhanya paunapUta-aru je asura-garbha-gaMjanI // 44 // jAnu kInho dhUmanAsa ko binAsa jina rauMdi khA~di, lAkhana ko khaMDita je maMDita samara ke| Thokara ke lAge jAsu maMca ke acala kaMpi sasakai kamaTha sesa bala ke ubhara ke|| bhane kabi 'mAna' mahA-bikrama-nidhAna, malla bidyA ke vidhAna prAnapyAre raghuvara ke| pAlata prajAni bhaMji prari kI bhujAni te ve baMdo juga jAnu jAnakI ke soka-hara ke||45|| jaMghA masaka lau jinasoM masosyo khagga roma khaMDi khalana ko khoma joma jIte rana raMga kii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 nAgarIpracAriNI patrikA kAladaMDa hU te je karAla, tatakAla jina kInhoM akSa kIla kAlanemi hU ke bhaMga kii| bhanai kabi 'mAna' laMka jinase pradhAna so pradhAna mIDi mAre bar3e bikrama aDaMga kii| harai janu aMdhai siMdhu sAtahU~ ulaMghe bharI bala raMdhai dhanya jadhai bajaraMga kI // 46 // caraNa eka bAra pAra pUri rahe pArAvAra hai na vArApAra pAra bala-bikrama akUta ke| jinake dharata Daga dharanI ugata dhiMga dhArAdhara dhakkani so dhUri hota dhUta ke| bhane kabi 'mAna' kareM saMtata sahAi je DhahAi khala-garba gaMja garur3a-garUra ke| cApi cUre jinasoM nisAcara udaMDa te ve prabala pracaMDa baMdI carana pauna-pUta ke||47|| gopada-barana toyanidhi ke tarana akSa dala ke darana je karana ari-aMta ke| Apaduddharana dayA dIna pai dharana, kAlanemi-saMgharana ura-Abharana saMta ke // prauDhara-Dharana 'mAna' kabi ke bharana cArauM phala ke pharana jaya-karana jayavaMta ke| asarana-sarana amaMgala-harana baMdI Rddhi-siddhi-karana carana hanumaMta ke||48|| Uradhabadana ke biradana ke badana ke kadana sadana gaja radana ke aMta ke| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 khumAna aura unakA hanumata zikhanakha kAlanemi-tana ke bidIrana-karana avadIrana-karana dhUmalocana duraMta ke|| bhane kabi 'mAna' halAhala ke samAna maghavAna ke gumAna gaMja bhaMjana dukhaMta ke| sUla te sakhara akSa bakSa ke bakhara (?) baMdI bana hU~ te prakhara nakhara hanumaMta ke // 4 // sarvAMga rAma-raja-bhAla kI jai rabi gila gAla kI jai, aMjano ke lAla kI karAla hA~kavAre kii| bIra baribaMDa kI udaMDa bhujadaMDa kI jai, mahAmukhamaMDa kI pracaMDa nAkavAre kI / / bhanai kabi 'mAna' hanumAna bajaraMga kI jai, acani abhaMga kI ba~kaita bA~kavAre kii| jai jai siMdhu nAkure kI DhAla paga ThAkure kI kAkini ke bA~kure kI bA~kI TA~gavAre kI // 50 // sarva zarIra jvAlA soM jalai nA jala-joga so galai nA, astra-sastra so ghalai nA jo calai nA jimI jaMga kii| kAladaMDa oTa sata koTa ko na lAgai coTa, sAta koTi mahAmaMtra maMtrita abhaMga kii| manai kabi 'mAna' maghavAna mili gIrabAna, dInheM baradAna pavamAna ke prasaMga kii| jIte moha-mAyA mAri kInhIM chAra chAyA, rAmajAyA karI dAyA dhanya kAyA bajaraMga kI // 51 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 nAgarIpracAriNI patrikA romarAji aruna jyoM bhauma so madagalI asoma soma, ___ komala jyoM choma kara pherai siyAkaMta ke| kahA pralai-dhoma muni lomasa ke roma rana, bairini-biloma anuloma sura-saMta ke // bajra mRdu momada bibhAnu sama soma je, asoma graha soma kara omana ke aMta ke| khalana ke khoma havyajA meM hota homa joma jvAlana ko toma naumi roma hanumaMta ke // 52 // oja-bala-balita lalita laharata lakhi jAhiM haharata kie senA sunAsIra kii| kalapa-kRsAnu ke pramAnu jvAlAvAna koTa bhAnu ke pramAnu ke samAnu ranadhIra kI // bhanai kavi 'mAna' mAlivAna-bhaTa-bhaMjinI hai ___aMjanI-sukhada manaraMjanI samIra kii| jApai rAma rAjI koTi bajra te tarAjI yaha baMdo teja tAjI romarAjI mahAbIra kI // 53 // bA~cai Der3hamAsA soka-saMkaTa binAsA, sAta paitapa ko tamAsA bAsA maMgala anaMta ko| vibhava bikAsA manabaMchita prakAsA, dasau AsA sukha saMpati bilAsA kara saMta ko|| mahAbIra sAsA pUji bIrA au batAsA, karai bipati ko grAsA vana-trAsA ari aMta ko| sikhani sukhAsA riddhi-siddhi ko nivAsA yaha dAsa-pAsa pUrai pau pacAsA hanumaMta ko // 54 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) vividha viSaya [1] sAvayadhamma dohA mUla-lekhaka devasena; anuvAdakartA prophesara hIrAlAla jaina ema0 e0, ela-ela0 bI0; dohA-saMkhyA 224; pRSTha-saMkhyA 125; mUlya 2 // ); prakAzaka seTha gopAladAsa cavare, kAraMjA, braar| ___ yaha 'aMbAdAsa cavare digaMbara jaina graMthamAlA' kA dvitIya graMtha hai| cavare saMsthA kA paricaya usake prathama graMtha jasahara-cariu kI samAlocanA karate samaya isa patrikA meM eka bAra diyA jA cukA hai| kAraMjA ke seTha aMbAdAsa cavare ne paryApta dAna dekara jaina prAcIna graMthoM ke chapAne kA prazaMsanIya prabaMdha kara diyA hai| kAraMjA ke jaina maMdiroM meM aneka prAcIna graMthoM kA saMkalana hai| prastuta graMtha senagaNa maMdira ke bhaMDAra se se liyA gayA hai aura usake saMzodhana ke liye bhAratavarSa ke aneka sthAnoM se sAmagrI ikaTThI kI gaI hai jisako zrIyuta hIrAlAla jaina ne chAnabIna kara mUla-pATha ke sthira karane kA kuzalatApUrvaka prayatna kiyA hai| unhoMne mUla ke sAmane hiMdI anuvAda dekara isa dasavIM zatAbdI kI apabhraMza bhASA meM likhita pustaka kA artha sarva-sAdhAraNa ke samajhane yogya kara diyA hai aura bhASA-tattvajJoM ke liye sAragarbhita bhUmikA likhakara usa samaya kI bhASA aura graMthakartA para vizeSa prakAza DAlA hai| aMta meM zabdakoza aura TippaNI lagAkara mUla ke pUrNa adhyayana ke liye mArga sugama kara diyA hai| anumAnataH dohA chaMda kA pracAra isa graMtha ke kartA devasena ke samaya ke Asa-pAsa hI huA kyoMki usane isa graMtha ke pUrva aura eka graMtha dohoM meM likhA thaa| usa samaya eka mitra ke ha~sa dene para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 nAgarIpracAriNI patrikA usako gAthA meM parivartita karanA par3A thaa| paraMtu devasena kI ruci dohe para kadAcit prabala thI, isaliye usane yaha dUsarA graMtha dohoM meM phira raca DAlA / isameM jaina-dharma ke prAcAra-vicAra kA varNana hai aura jaina zrAvakoM ke liye vizeSa upayogI hai| mUla lekhaka Adi hI meM likhatA hai--NamakAre piNu paMcaguru dUri daliya duhakammu / saMkheveM payaDakkharahiM akkhami sAvayadhammu // " arthAt- "duHkhakoM kA nAza karanevAle paMcaguru ko namaskAra karake maiM saMkSepa meM prakaTa zabdoM dvArA zrAvaka dharma kA vyAkhyAna karatA huuN|" isa Upara ke uddharaNa meM pAThaka graMthakartA kI bhASA tathA chaMda aura anuvAdakartA ke anuvAda kA namUnA bhI dekha sakate haiM / hIrAlAla [2] vIra-vibhUtiH jaina yuvaka-saMgha, bar3audA ne nyAyavizArada, nyAyatIrtha zrI nyAyavijayajI ke "vIra-vibhUti:" nAmaka saMskRta sapta-paMcAzikA kA zuddha sarasa gujarAtI anuvAda saja-dhaja ke sAtha prakAzita kiyA hai| eka pRSTha meM zloka tathA dUsare meM usakA artha- isa prakAra 115 pRSThoM meM mahArAja mahAvIra ko mAtRbhakti, pitR-sevA tathA unakA utkRSTa sadAcAra varNita hai / isameM saMdeha nahIM ki mUla-lekhaka dvArA anuvAda zuddha hArdika bhAvoM kA viziSTa citraNa kara detA hai| isa anuvAda meM yahI khAsa vizeSatA hai| navayuvakoM ke liye hI yaha pustaka likhI gaI hai| AzA hai, isameM varNita, kutsita vAtAvaraNa se bacakara apanA Adarza jIvana banAne meM unheM khAsI saphalatA prApta hogii| pustaka paThanIya hai| jaina dhanikoM kI yaha pravRtti stutya hai / sA~valajI nAgara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha viSaya 461 [3] padamAvata kI lipi tathA racanA-kAla 'padamAvata kI lipi tathA racanA-kAla' (nA0pra0pa0 bhAga 12, aMka 1-2) nAmaka lekha meM hamane yaha siddha karane kI ceSTA kI thI ki padamAvata kI lipi kaithI tathA usakA racanA-kAla san 627 se san 148 hijarI taka hai| zraddheya ojhAjI ne hamAre isa kathana ko asAdhu siddha karane kA kaSTa kiyA hai| jahA~ taka hamase ho sakA hai, hamane zrI ojhAjI kI sammatiyoM para vicAra kiyA hai, phira bhI hameM apanA mata hI sAdhu pratIta hotA hai| nidAna, hamArA yaha dharma hai ki hama eka bAra phira isa viSaya para kucha vicAra kareM aura dekheM ki zraddheya ojhAjI kI bAteM hameM kyoM amAnya haiN| zrI ojhAjI kI prathama TippaNI (pR0 105) meM kahA gayA hai-"jAyasI ne padamAvata hiMdI meM likhI yA urdU meM yaha anizcita hai, paraMtu hijarI san 647 kA 627 ho jAnA yahI batalAtA hai ki yaha bhrama urdU lipi ke kAraNa hI huA ho|" Age calakara Apa kahate haiM-"yadi mUla prati hiMdI lipi meM hotI to 4 ke sthAna meM 2 par3hA jAnA sarvathA asaMbhava thA, yadi hi0 sa0 927 meM usakI racanA huI hotI to 647 likhane kI AvazyakatA sarvathA na thii| hi0 sa0 647 meM zerazAha dillI ke sAmrAjya kA svAmI bana cukA thaa|.....'adhiktr pratiyoM meM san 647 hi0 hI milatA hai vahI mAnane yogya hai|... 'yadi zerazAha ke rAjyAbhiSekotsava ke bAda usane zerazAha kI vaMdanA likhI hotI to vaha racanA kA san bhI rAjyAbhiSeka ke bAda kA dhara detaa|" sAhasa to nahIM hotA, para satya ke anurodha se gurujanoM kI sevA meM namra nivedana na karanA aparAdha hI samajhA jAyagA; ataH kucha nivedana karanA ucita jAna par3atA hai / padamAvata kI lipi ke viSaya meM hamArA kathana thA ki vaha kaithI lipi thii| zrI ojhAjI kA kahanA hai ki vaha urdU lipi thii| apane mata ke pratipAdana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 . nAgarIpracAriNI patrikA meM ojhAjI jo pramANa dete haiM vaha svata: vicArAdhIna hai| Apa eka prakAra se yaha nizcita samajha lete haiM ki 4 ke sthAna para 2 ho jAne kA ekamAtra kAraNa urdU lipi hI hai| kahane kI AvazyakatA nahIM ki bhramavaza 4 kA 2 yA 2 kA 4 par3hA jAnA donoM pakSa meM tulya hI hai| hamArI samajha meM 2 ke sthAna para 4 karane ke liye zerazAha kA dRr3ha AdhAra hai, 4 se 2 karane ke liye kevala anumaan| yaha nityaprati kI bAta hai ki saMdigdha sthala para buddhi se kAma liyA jAtA hai| hamako to isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai ki yaha 4 buddhi kA prasava hai, jisakI kalpanA zerazAha ke zAhevakta meM nihita hai| pAThabheda kA kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA ki svayaM mUla-padamAvata kI lipi urdU thI; kyoMki sabhI pratiyoM kA AdhAra vahI nahIM hai| spaSTa hai ki sabase prAcIna prati jo baMgalA meM upalabdha hai usameM san 627 hai| isameM to kisI ko Apatti nahIM ho sakatI ki yaha anuvAda yathAzakya sAvadhAnI se kiyA gayA thaa| isakA eka mukhya kAraNa yaha hai ki isakA saMbaMdha eka videzI rAjA se thA, jo padamAvata kA advitIya bhakta thaa| saMbhavata: yaha prati kaithI meM hI raho hogii| anya anUdita pratiyoM ke viSaya meM hamArI dhAraNA hai ki unameM adhikatara san 27 hI hai| mizrabaMdhuoM tathA rAya sAhaba zyAmasuMdaradAsa kI sammati bhI yahI hai| yadi upalabdha pustakoM kI tAlikA bane to isa kathana meM kisI ko bhI Apatti nahIM ho sktii| san 636 kisI kisI meM milatA hai; para vaha tyAjya samajhA gayA hai| isa pAThabheda kA kAraNa yaha hai ki dhIre dhIre urdU lipi ke pracAra ke kAraNa padamAvata bhI usI lipi ko apanAne lgii| loga eka lipi se dUsarI lipi meM likhane lge| jaba kisI ko saMdeha huA, zAhevakta ke AdhAra para 2 ke sthAna para 4 ko ThIka samajhA / yahI krama aba taka calA A rahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha viSaya 4-83 isa pakSa ke paMDitoM kI dRSTi isa ora tanika bhI nahIM mur3atI ki isa san kA saMbaMdha zAhevakta se nahIM hai / "serasAhi dehalIsultAnU" se "san nava se saiMtAlIsa " taka paryApta aMtara hai / prathama 12 veM dohe ke anaMtara AtA hai aura dvitIya 23 veM ke / spaSTa hai ki isa san kA saMbaMdha zAhevakta se, jaisA bhramavaza loga samajhate haiM, kadApi nahIM hai / yaha to kathA ke AraMbha kA samaya hai- " kathA raMbha baina kavi kahA" / kaithI lipi ke pakSa meM eka akATya pramANa yaha hai ki svayaM jAyasI ne apanI akharAvaTa meM isI lipi ke varNoM kA paricaya diyA hai / akharAvaTa kI racanA padamAvata se pahale kI gaI thI / isakA r3ha pramANa yaha hai ki kabIradAsa kA saMketa akharAvaTa meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai / kabIradAsa kI nidhana - tithi, kisI prakAra bhI, padamAvata ke AraMbha ke pahale hI rahatI hai / isa viSaya para hama pahale hI adhika vivecana kara cuke haiM / isa prakAra akharAvaTa kA racanA - kAla kisI bhI dRSTi se saM0 1575 ke anaMtara nahIM jA sakatA / yadi hama padamAvata kI AraMbha tithi san 647 svIkAra karate haiM to isa 20 varSa, yA isase bhI adhika samaya taka jAyasI kA mauna rahanA saMgata nahIM jAna par3atA / isa dRSTi se vicAra karane para yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki akharAvaTa ke anaMtara padamAvata kA AraMbha avazya hI kiyA gayA hogA, kyoMki usake AkhyAna meM akharAvaTa ke siddhAMtoM kA madhura vyAkhyAna hI hai / hama yaha pahale hI lekha meM kaha cuke haiM ki dharma tathA pracAra kI dRSTi se bhI kaithI lipi kA honA hI adhika saMbhava hai / yadi hama okAjI ke isa kathana ko mAna bhI leM ki zerazAha ke samaya meM urdU lipi kI sRSTi ho cukI thI to bhI hamAre kathana meM vizeSa bAdhA nahIM par3atI / yadi usa samaya urdU kA paryApta pracAra hotA to akabara ko phArasI kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 nAgarIpracAriNI patrikA zaraNa na lenI par3atI; zerazAha kI mudrAoM para hiMdI kA vidhAna na hotA; dakSiNa meM hiMdI rAjya-bhASA na bntii| hamArI samajha meM vartamAna urdU-lipi zAhajahA~ ke samaya meM prastuta rUpa dhAraNa kara sakI thii| yaha eka saMkara lipi kahI jA sakatI hai| rahI bhASA ko baat| yaha spaSTa hI hai ki usa samaya yadi urdU bhASA isI rUpa meM pracalita hotI to jAyasI avadhI meM kadApi na likhte| hamako to eka bhI kAraNa nahIM dekha par3atA jisake AdhAra para padamAvata kI lipi ko urdU mAna leN| vastuta: vaha kaithI lipi hai| lipi kI bhA~ti hI racanA-kAla bhI anizcita hai| apane lekha meM anumAna ke AdhAra para jo kucha hamane kahA hai usa para aba taka vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA hai| svayaM ojhAjI ne bhI usa para vizeSa dhyAna dene kA kaSTa nahIM kiyA hai| ApakA kathana hai-"stutikhaMDa pIche se likhA gayA, mAnanA bhI kalpanAmAtra hai| dUsare arthAt siMhala dvIpa varNana khaMDa ke prAraMbha meM hI vaha likhatA hai ki 'aba maiM siMhala dvIpa kI kathA gAtA hU~' jisase spaSTa hai ki pahale stuti-khaMDa ko samApta karane ke pazcAt usane dvitIya khaMDa likhanA prAraMbha kiyA thA / " isa TippaNI ko dekhakara hameM to yaho bhAna hotA hai ki ojhAjI ne hamAre kathana para-"hama isa saMpUrNa khaMDa ko graMtha kI 'iti' ke uparAMta kI racanA mAnane meM asamartha haiN| 'siMhala dvIpa kathA aba gAvau' kA 'aba' hI hameM lAcAra karatA hai"-kucha bhI dhyAna nahIM diyaa| hama to baMdanA-zerazAha kI vaMdanA-ko bAda kI racanA mAnate haiN| jAna par3atA hai ki ojhAjI ne mizrabaMdhuoM se hamAre kathana meM kucha vizeSatA na dekhakara hI unhIM ke rUpa meM hamArA khaMDana kiyA hai| hama yaha mAnate haiM ki jAyasI ne apanA padamAvata meM racanA-tithi mahIne meM nahIM dI hai; para hama yaha nahIM kahate ki hama usake liye anumAna bhI nahIM kara sakate / isI kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha viSaya 415 ke vazIbhUta hokara hamane grISma Rtu kA anumAna kiyA hai / isake atirikta svaya ojhAjI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki zerazAha kI 'gaddInazInI' kA utsava san 648 meM huaa| hamArI samajha meM isI avasara se vaha vAstavika zAhevakta kahA jA sakatA hai| isake pahale to usakA dillI para kevala adhikAra thaa| rAjya hAtha meM lagate hI kisI ko zAhevakta kahanA yuktisaMgata nahIM kahA jA sktaa| zerazAha ke viSaya meM jo kucha padamAvata meM kahA gayA hai usase isakA spaSTIkaraNa bhI nahIM ho paataa| san 627 mAna lene meM kucha ar3acana nahIM hai| zAhevakta kI vaMdanA masanaviyoM meM anivArya nahIM hotI / isako eka prakAra se samarpaNa samajhanA caahie| hamArI dhAraNA hai ki jAyasI ne apanI padamAvata meM zerazAha kI vaMdanA jor3a dI hai| ____ zrI ojhAjI ne eka aura TippaNI kI hai| ApakA kathana hai"lekhaka mahodaya ne padmAvatI ke smaraNa kie hue mAlavadeva ko jodhapura kA rAThaur3a rAjA mAladeva batalAyA hai jo mAnane yogya nahIM hai|...... padamAvata kA mAladeva jAlaura ke cauhAna rAjA sAmaMtasiMha kA dUsarA putra thaa|" isa mAlavadeva ke viSaya meM hamArA kahanA hai "ata: yaha vaha mAlavadeva nahIM ho sakatA jisako alAuddIna ne jItakara cittaura diyA thaa|" spaSTa hI hai ki isa mAlavadeva ko padamAvatI ne bar3e hI Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai / svayaM ojhAjI ke pratipAdana se spaSTa hai ki jAlaura ke mAladeva ko lagabhaga san 1313 I0 meM alAuddIna ne cittaura kA rAjya de diyaa| yahI nahIM, jisa samaya padamAvatI usakA smaraNa karatI hai usa samaya usakI kucha khyAti bhI nahIM thii| hama yaha nahIM kahate ki jAyasI ke samaya ke mAladeva meM kAladoSa nahIM hai| hamane spaSTa kaha diyA hai ki unhoMne padamAvata meM jina rajavAr3oM kA varNana kiyA hai unakI saMgati prAyaH zerazAha ke samaya meM hI ThIka ThIka baiThatI hai| sArAMza yaha hai ki jAyasI ne itihAsa kI upekSA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 nAgarIpracAriNI patrikA kI hai| svayaM ojhAjI siMhala dvIpa kI padminI tathA gorA bAdala ke viSaya meM yahI kahate haiN| jAlaura kA mAladeva eka aprasiddha vyakti thaa| yadi jAyasI ko itihAsa kI chAnabIna se usakA patA calA hotAto ve usako padmAvatI ke mu~ha se isa prakAra sammAnita na krte| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki gorA bAdala kA mahattva isa mAladeva se kahIM adhika thaa| phira isa mAladeva ne kisako zaraNa dI thI; kyA kAma kiyA thA ? isakA nAma to san 1311 ke anaMtara AtA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki jAyasI kI padamAvata meM tatkAlIna mAlavadeva kA hI saMketa hai| AzA hai, zraddheya ojhAjI hamArI dhRSTatA para dhyAna na de satya kA prakAzana karane kA kaSTa kreNge| caMdrabalI pAMDeya [4] purAtattva vikrama saMvat kA varNana AraMbha meM kRta saMvat ke nAma se AtA hai| loga mAnate haiM ki vikramAditya san I0 se 57 varSa pUrva hue| para isa vizvAsa ke liye koI pramANa abhI taka nahIM milA hai| khiSTIya pAMcavIM zatAbdI ke pUrva saMvat varSoM kA nAma kRta varSa likhA hai aura una lekhoM meM kisI prakAra kA saMketa bhI nahIM hai ki ina varSoM kA saMbaMdha vikramAditya se kisI prakAra rahA ho| to phira kRta varSa kA-"kRtA: vatsarAH" kA artha kyA hai| rAjapUtAnA ke udayapura rAjyAMtargata naMdAsA grAma meM isa saMvat kA ati purAnA zilAlekha milA hai| usameM mitI isa prakAra likhI hai-kRtayordvayorzatayodvarthazItaya = kRta 200 +80+2 / aise lekhoM meM kRta zabda kA saMbaMdha sadaiva varSa se rahatA hai| isa viSaya meM DAkTara DI0 Ara0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha viSaya 4-60 bhaMDArakara ne jUna 1832 ke iMDiyana aiMTokerI meM eka lekha likhA hai / zuMga vaMza ke mahArAjA brAhmaNa jAti ke the| inake samaya meM, vizeSakara puSyamitra ke samaya meM, brAhmaNa dharma ne phira bahuta unnati kI / inakA mata hai ki purANoM aura mahAbhArata meM jo viSNuyazas brAhmaNa ke yahA~ kalki avatAra hone kA varNana hai vaha isI puSyamitra ke viSaya meM hai / kaliyuga kA varNana puSyamitra ke pUrva kI sthiti se bilakula milatA-julatA hai| kaliyuga ke pIche kRta yuga honevAlA thA / isaliye puSyamitra ne hI kRta saMvat 57 I0 pU0 meM calAyA, aisI kalpanA ukta mahAzaya kI hai / itihAsajJoM ke mata se puSyamitra kA kAla 180 I0 pU0 mAnA jAtA hai / Apa isa mata kA khaMDana karane kA prayatna karate haiM, para Apake mata ke samarthana meM koI puSTa pramANa nahIM milatA / ( 2 ) moheMjodarA aura harappA meM jo muhareM milI haiM unake par3hane kA prayatna jUna 1932 kI iMDiyana hisTArikala kAraTaralI meM DAkTara prANanAtha dvArA jArI hai / isa viSaya kA kucha varNana zrAvaNa 1886 kI nAgarIpracAriNI patrikA ( 13 -2 ) meM diyA jA cukA hai| aisA mAlUma par3atA hai ki siMdhu nadI kI taraiTI meM loga jina devatAoM ko pUjate the unameM se kucha to dezo aura kucha videzo-jaise baibilana prAMta ke -- the / gaurIza, nAgeza, nageza, zizna, hoM, zrIM klIM ityAdi - I nAma una logoM ke devatAoM ke haiM aura ye sthAnIya devatA jAna par3ate haiM / inno, inI, sin, nannA, gaga, ge ityAdi sumeriyana devatAoM ke prasiddha nAma haiM aura siMdhu ke lekhoM meM aksara pAe jAte haiM / DAkTara sAhaba kA mata hai ki cAmuMDA devI ke viSaya ke graMtha meM Apako ina nAmoM kA patA milatA hai| I aise hI kucha nAma dakSiNa bhArata meM pAe gae purAne miTTI ke bartanoM para bhI milate haiM / isaliye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 nAgarIpracAriNI patrikA ApakA mata hai ki siMdhu deza ke kucha devatAoM kI pUjA dakSiNa bhArata meM bahuta pracalita thI / Apane nAnA dezoM aura kAloM ke akSaroM kI samAnatA kI jA~ca isa lekha meM bar3I yogyatA se kI hai| isake sivA Thappe se aMkita purAnI mudrAoM (punch marked coins) ko par3hane kA prayatna Apane kiyA hai / ina mudrAoM kA viSaya nirAlA hai| unake lekhoM aura saMketoM ko abhI taka kisI ne nahIM samajha pAyA hai| aisI mudrAe~ bahuta milI haiN| unake par3ha lene se bhAratavarSa ke purAne itihAsa para bahuta prakAza par3egA, kyoMki ve mudrAe~ tIsarI yA dUsarI zatAbdi I0 pU0 ke pUrva hI pracalita thiiN| siMdhu nadI kI taraiTI ke pUrva logoM kI bhASA ekAkSarI vizeSa mAlUma par3atI hai / ina muharoM ke par3hane ke viSaya meM abhI aMtima nizcaya nahIM huA hai / paMDyA baijanAtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgarIpracAriNI patrikA arthAt prAcIna zodhasaMbaMdhI traimAsika patrikA [ navIna saMskaraNa] bhAga 13-saMvat 1989 saMpAdaka mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA - : kAzA-nAgarIpracAriNI sabhA dvArA prakAzita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Printed by A. Bose, at the Indian Press, Ltd., Benares-Branch. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha-sUcI viSaya pR0 saM0 1-bhAraziva rAjavaMza [ lekhaka zrI kAzIprasAda jAyasa. vAla, paTanA] ... ... ... ... 1 2-gaura nAmaka ajJAta kSatriya-vaMza [ lekhaka-mahAmaho pAdhyAya rAyabahAdura zrI gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA, ajamera] ... ... 3-padmAvata kA siMhala dvIpa [lekhaka-mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura zrI gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA, ajamera] 13 4-mathurA kI bauddha kalA [ lekhaka-zrI vAsudevazaraNa agravAla ema0 e0, ela-ela0 bI0, mathurA] ... 17 5-saMdhyataroM kA apUrNa uccAraNa [ lekhaka-zrI guruprasAda ema0 e0, kAzI] ... ... ... 47 I-vividha viSaya ... ... ... ... 57 7-buMdelakhaMDa kA saMkSipta ivihAsa [ lekhaka-zrI gorelAla tivAr3I, vilAsapura] ... ... ... 65 8-vividha viSaya ... 235 -saMgIta-zAstra kI bAIsa zrutiyA~ [ lekhaka-zrI maMgeza rAva rAmakRSNa tailaMga, baMbaI] ... ... 253 10-hammIra-mahAkAvya-[lekhaka-zrI jaganalAla gupta, bulaMda zahara] ... ... ... ... 276 11-buMdelakhaMDa kA saMkSipta itihAsa [ lekhaka-zrI gorelAla * tivAr3I, vilAsapura] ... ... ... 341 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pR0 saM0 12-kavi jaTamala racita gorA bAdala kI bAta [ lekhaka. mahAmahopAdhyAya rAyabahAdura gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA] 387 13-kAThiyAvAr3a Adi ke gohila [ lekhaka-zrI muni ... jinavijaya, vizvabhAratI, bolapura] ... ... 405 14-premaraMga tathA AbhAsarAmAyaNa [ lekhaka-zrI brajaranadAsa bI0 e0, ela-ela0 bI0, kAMzI] ... ... 406 15-khumAna aura unakA hanumata zikhanakha-[ lekhaka-zrI akhaurI gaMgAprasAdasiMha, kAzI] 16-vividha viSaya ... ... ... .... 486 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ allebih Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com