Jindev Darshan

Author(s): Mohanlal Dalichnad Desai
Publisher: Mulchand Hirji Mangrolwala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034906/1

Page #1

GlasbJIdle [૪ ToIRaē p&
*elcoblo ‘to?lilal33
ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨ ૩૦૦૪૮૪૬
ગુટખાના ({
નદેવદર્શન.
૩, વિવેચન સહિત, )
(મુનિશ્રી ચારિત્રવિજયજીની સહાયતાથી )
સંયોજક
મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ ખી. એ. એક્ એક્. બી.
( જૈન હેસ્ટેલ, એલ્ફીન્સ્ટન રોડ પરેલ, મુંબઈ. )
દા. મૂલચંદ હીરજી માંગરોળવાળા
તરફથી
વીરસંવત્ ૨૪૩૬.
SYC
પેાતાની મર્હુમ પતિ ખાઈ મોંઘીના સ્મરણાર્થે જૈનબંધુઓને ભેટ.
ઈ. સ. ૧૯૧૦.
મુંબઈ.
tr
કાલબાટલેઈન નં. ૨૩ માં આવેલ “ નિર્ણયસાગર ” પ્રેસમાં બાળકૃષ્ણ રામચંદ્ર ઘાણેકરે માલીકને માટે છાપ્યું.
( સર્વ હક્ક સ્વાધીન. )
पु
-247
નર
12427

Page #2

શ્રી જિનદેવદર્શન. ( વિધિ, હેતુ, વિવેચન સહિત)
(મુનિશ્રી ચારિત્રવિજયજીની સહાયતાથી)
સંયોજક મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ
બી. એ. એલ એ. બી. ( જૈન હોટેલ. એલ્ફીન્સ્ટન રોડ પરેલ, મુંબઈ) દા. ભૂલચંદ હીરજી માંગળવાળા
તરફથી પોતાની મહુમ પતિ બાઈ મોંઘીના સ્મરણાર્થે
જૈનબંધુઓને ભેટ
વિરસંવત્ ૨૪૩૬.
ઈ. સ. ૧૯૬૦
મુંબઈ કોલભાટલેઈન નં. ૨૩ માં આવેલ “નિર્ણયસાગર” પ્રેસમાં
બાળકૃષ્ણ રામચંદ્ર ઘાણેકરે માલીકને માટે છાપ્યું.
(સર્વ હક સ્વી. )

Page #3

जिनेंद्रपूजा गुरुपर्युपास्ति · सत्वानुकंपा शुभपात्रदानं । गुणानुरागः श्रुतिरागमस्य
नृजन्मवृक्षस्य फलान्यमूनि ॥ આ નરજન્મરૂપી વૃક્ષનાં ફલો જિનદેવની પૂજા, ગુરૂની સેવા, સર્વ જીવોપર દયા, સુપાત્રે દાન, ગુણેનો અનુરાગ, અને શ્રત એટલે આગમપર પ્રીતિ એ છે.
सावलेपं विहायैव स्वृद्धिमान् सदुपासकः । भक्तिपूर्व जिनं स्तौति स एव जगदुत्तमः ॥
–પવામાહાઉત્તમ પુરૂષોને ઉપાસક સમૃદ્ધિવાળો જે શ્રાવક ગર્વને તજી ભક્તિપૂર્વક જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરે છે તે જગતમાં ઉત્તમ ગણાય છે.
पापं लुपति दुर्गति दलयति व्यापादयत्यापदं
पुण्यं संचिनुते श्रियं वितनुते पुष्णाति नीरोगताम् । सौभाग्यं विदधाति पल्लवयति प्रीतिं प्रसूते यशः ।, स्वर्ग यच्छति निवृतिं च रचयत्यर्चाहतां निर्मिता ॥
શ્રી અરિહંતોની પૂજા પાપને લોપ કરે છે, દુર્ગતિને દળી નાખે છે, આપદાનો નાશ કરે છે, પુણયને એકઠું કરે છે શ્રીને વધારે છે, આરોગ્યતાથી પવિત્ર કરે છે, સૌભાગ્યને આપે છે, પ્રીતિને ખીલાવે છે, યશને ઉત્પન્ન કરે છે, સ્વર્ગને આપે છે અને છેવટે મોક્ષની રચના કરે છે.
ते जन्मभाजः खलु जीवलोके ___ येषां मनो ध्यायति अर्हनाथम् । वाणी गुणान् स्तौति कथां शृणोति
श्रोत्रद्वयं ते भवमुत्तरन्ति ॥ જેઓનું મન અરિહંત ભગવાનનું ધ્યાન કરે છે, જેની વાણી તેમના ગુણનું સ્તવન કરે છે અને જેને બે કાન તેમની કથા સાંભળે છે તેમનોજ, ખરેખર આ જીવલોકમાં લીધેલો જન્મ સાર્થક છે અને તેઓ જ સંસારને ઉતરી જશે.

Page #4

નંબર. નિવેદન. પ્રભુમંદિરે પ્રભુતાપ્રાપ્તિ. જિનદેવદર્શન. મંગલાચરણ...
૧
૨
૩
૪-૫ વિષયનો પ્રસ્તાવ
७
t
૯
અનુક્રમણિકા.
પ્રબંધ ચતુષ્ટય વીતરાગ મૂર્તિ કેવી છે?
03.
...
...
...
ચૈત્ય શબ્દનો અર્થ દેવદર્શન ધર્મક્રિયા છે. સદેવનો અર્થ
મંદિરમાં હાલનું વાતા
વરણ ૧૦ દર્શનવખતે વાતાવરણ કેવું હોવું જોઈએ ? ૧૧ અશાંતિથી કર્મબંધન. ૧૨. દર્શન કરનારમાં જ્ઞાન કેટલું જોઈએ ?... ૧૩ મનની શુદ્ધિ અને એ
કાગ્રતા•••
...
૧૪ દેવવંદન
૧૫ દેવવંદનનો હેતુ ૧૬ અરિહંત અને સિદ્ધદેવ
૧૭
માં ફેર. અરિહંતનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ...
...
...
પૃષ્ઠ. | નંબર. ૧૮ ૧૯
930
૧
૧
»
૪
૧૧
૧૪
૧૪
૧૪
૧૫
२०
...
જપપૂજાં ૨૧ નિક્ષેષે વીરપ્રભુ
૨૨
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
...
નિક્ષેપે અરિહંત દેવપૂજા પ્રત્યે મનને ઉ
પંદેશ...
૩ર
33
૩૪
...
૨૩
૨૪ પ્રભુનાં નામ તથા કેથાનું ફૂલ સ્થાપના જિનપૂજા... ૨૦
૧૯
ક્યપૂજા
ભાવપૂજા
...
...
કોઈ ભવે દર્શન સત્યરીતે થયું છે?
...
વીર’ એ પ્રભુના નામના અર્થ...
૧૮
ખીજાં નામનાં અર્થ... ૧૯
...
૨૯ દેવના ગુણ આઠ પ્રાતિહાર્યે દરેક પ્રાતિહાર્ય પર લા
૩૦
...
૩૧
...
...
...
...
પૃષ્ઠ.
૧૬
...
૧૬
૧૭
૧૭
...
***
વના
93.
પ્રથમ અશોક વૃક્ષ પ્રાતિહાર્યપર ભાવના... ર૪ બન્ત પુષ્પવૃષ્ટિ પ્રાતિહાર્યપર ભાવના... ૨૪ ત્રીજા દિવ્યધ્વનિ પ્રાતિહાયપર ભાવના
૨૧
૨૩
૨૩
૨૪
૨૫

Page #5

નંબર,
પૃષ્ઠ. 1 નંબર. ૩૫ ચોથા ચામર પ્રાતિહા | પ૧ પ્રણિપાત ... ....
ચંપર ભાવના ... ૨૫ | પર નમસ્કાર - ૩૬ પાંચમા સિંહાસન પ્રાતિ- | પ૩ નવકાર પ્રમુખ નવ સૂત્રે ૪૧
હાર્યપર ભાવના છે. ૨૬] ૫૪ આશાતના... • ૪૨ ૩૭ છઠા ભામંડલ પ્રાતિહાર્ય
પપ અવિધિથી કરવું તેના કપર ભાવના .. ૨૬
રતાં ન કરવું સારું? ૪૭ ૩૮ સાતમા દેવહંદુભિ પ્રા
પર સ્વસ્તિક એટલે સાતિહાર્યપર ભાવના. ર૭
થીઓ ... ૩૯ આઠમા છત્રત્રય પ્રાતિ
... ૪૭ | પ૭ પૂજા ... .. ૪૮ હાર્યપર ભાવના.... ૨૭
પ૮ અષ્ટપ્રકારી પૂજામાં ભા૪૦ ચાર અતિશય . ૨૮
વના ... ૪૧ તીર્થકરની વાણીના રૂપ-
... ૫૦ | ગુણ . . ૨૯ | પ૯ ભાવપૂજાનું વિશેષ સ્વ૪ર તીર્થકરના ૩૪ અતિશય ૩૦
રૂપ .... ... ૪૩ સિદ્ધનું સ્વરૂપ
પૂજાનો પ્રસ્તાવ ... ૪૪ વિધિની જરૂર
સ્તુતિના પ્રકાર ... ૪૫ અંગશુદ્ધિ.
૬૨ ચૈત્યવંદન અને તેના ૪૬ દશત્રિક ...
પ્રકાર . ... ४७ અભિગમ ... ૪૮ દ્વિદિશા ....
૬૩ જઘન્ય ચૈત્યવંદનનું વિ. ૪૯ અવગ્રહ ....
શેષ સ્વરૂપ . ૫૮ ૫૦ વંદના
1 ૬૪ ક્રમના હેતુ સાથે સૂત્રો ૫૯
૩પ !
૪૦

Page #6

નિવેદન.
શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનનાં દર્શન, વંદન, સ્તુતિ, પૂજ, આદિ સત્ય વિધિપૂર્વક તેના હેતુસાથે લખવાની ઈચ્છા રહેતી હતી. ઈચ્છાને માર્ગ મળવાને યોગ્ય નિમિત્તભૂત સાધન મળે ત્યારે ઈચ્છા ફલીભૂત થાય છે. મુનિશ્રી ચારિત્રવિજયજીની પાસે ટુંકી અને અપૂર્ણ નોટ્સ હતી તે તેમણે મને આપી, અને તેને વિસ્તારવાનું કાર્ય પણ સોંપ્યું. આથી પૂર્વની ઈચ્છા ગતિમાન થઈ, અને તેના ફલરૂપે આની સાથે જે લખીને જૈનપ્રજા સંમુખ ધરવામાં આવ્યું છે તે કરી શકાયું.
આ કૃતિમાં દેવવંદન ભાગ્યનો મુખ્યપણે આધાર લેવામાં આવ્યો છે, પરંતુ મોટા ચિત્યવંદનમાં જે સૂત્રો આદિ વિસ્તારમાં બોલવામાં આવે છે, તેનો ઉપયોગ આમાં કરવામાં આવ્યો નથી, અને તેની મર્યાદા નાના ચૈત્યવંદન સુધી રાખવામાં આવી છે, કારણકે તેજ સર્વત્ર વિશેષ પ્રચારમાં છે. ભાષ્ય સિવાય કલ્યાણમંદિર અને ભક્તામર સ્તોત્રો, શ્રી આનંદઘનજી વીશી, શ્રી દેવચંદ્રજી વીશી આદિ પુસ્તકોનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે. આથી તે સર્વને ઉપકાર થયો છે.
આ પુસ્તકમાં વિષય શ્રી જિન ભગવાનનાં દર્શન કયા પ્રકારે કરવાં તે છે, અને તે દરેક જૈનને હમેશાં પ્રથમ આવશ્યકરૂપે છે, તેથી દરેક જૈનને ઉપયોગી આ ગ્રંથિકા છે. આમાં દર્શનની વિધિ હેતુસહિત બતાવવામાં આવી છે. પૂર્વાચાર્યોએ જે વિધિ દરેક ક્રિયાની બતાવી છે, તે સર્વથા સહેતુક છે; આજકાલ વિધિનો વ્યવહાર જેવામાં આવે છે, તેની સાથે તે વિધિ પરંપરાના કારણે તેમજ શિષ્ટજનો ઘણા કાલથી આચરતા આવ્યા છે તે કારણે સ્વીકાર કરવાઆદરવા યોગ્ય છે, એટલુંજ નહિ. પરંતુ તેની સાથે તે વિધિ આચરવાના શુભ આશયો, હેતુઓ, કારણે હમેશાં હોય છે; તે હેતુ લક્ષમાં રાખી વિધિનું આચરવું થાય તો વિશેષ કલ્યાણકારી નીવડે છે. આથી વ્યવહાર અને નિશ્ચય નય બંનેને સમાન-યોગ્ય આદર આપી શકાય છે, અને તેથી શુદ્ધતા તરફ ધીમે ધીમે એક શ્રેણીથી બીજી તેનાથી ઉત્તમ શ્રેણુ તરફ જઈ શકાય છે.

Page #7

આ વાત ધ્યાનમાં રાખી શ્રી જિન ભગવાનના અતિશયો અને પ્રાતિહાર્યોમાં જે જે ભાવના ભાવી શકાય તેમ છે તે તે ભાવના, જે દર્શન–વંદન વિધિ છે તેના હેતુઓ, અને દેવવંદનમાં જે સૂત્રનો ક્રમ આપેલ છે તે ક્રમનો જે મૂલ આશય હોઈ શકે તે આપેલ છે, અને સાથે શ્રી જિનપૂજાનું સામાન્ય સ્વરૂપ પણ સમજાવેલ છે. આ સંબંધે મુનિશ્રી ચારિત્રવિજયજીએ જે અમૂલ્ય સહાય આપી છે તેને માટે આ લેખક તેમનો અતિ ઉપકાર માને છે; અને વિશાલ વાંચનથી સ્થિતપ્રજ્ઞ રા. રા. અમરચંદ ઘેલાભાઈ(ભાવનગરવાળા)એ આ પુસ્તક આખું અવલોકી જે જે સૂચનાઓ કરી છે, તેને માટે તેમને પણ આભાર સ્વીકારે છે.
ભાષા બહુ સરલ, સામાન્યજન અને વિદ્યાર્થી વર્ગથી સમજી શકાય તેવી રાખવા પ્રયત્ન કર્યો છે. તેથી જ્યાં જ્યાં દેવવંદન ભાષ્ય અગર ત્રણ ભાષ્ય શિખવવામાં કે અભ્યાસક્રમમાં રાખે છે–જેવી રીતે શેઠ અમરચંદ તલકચંદ જૈન ધાર્મિક પરીક્ષા, શેઠ ઉત્તમચંદ જૈન સ્ત્રી ધાર્મિક પરીક્ષા, જૈન પાઠશાળાઓ વગેરે–ત્યાં ત્યાં આ પુસ્તક ઉપયોગી નીવડશે એમ આ લેખક નમ્રપણે આશા રાખે છે, અને તેમ થયે તેને શ્રમ વિશેષ કૃતાર્થ થશે.
આ પુસ્તકને હજુ પણ વિશેષ વિસ્તારવાની જરૂર રહે છે, છતાં હાલત બીજા સંજોગોને લઈને, તથા તેને જેમ બને તેમ જલદી બહાર પાડવાની તાકીદીથી થોડું પણ મુદ્દાસર જે લાગ્યું તે સરલ ભાષામાં રજુજ કર્યું છે. - છેવટે આ પુસ્તક લખતાં જે કંઈ દોષ, અસત્ય કથન આદિ થયું હોય તો તે સંબંધે “તમિથ્યા તુરં સૂચ, જિનિત્તતં જમવાથા” માગી લઈ વિદ્વાનોને વિનતિ કરીશ કે તે સર્વ મને લખવામાં કે જણાવવામાં આવશે, તે સુયોગે બીજી આવૃત્તિ થાય તો તેમાં યોગ્ય અનુસરણ કરવાનું કદી ભૂલીશ નહિ. શેઠ ગોકુલભાઈ મૂલચંદ્ર
જિનચરણોપાસક, જેન ટુડંટ્સ હોસ્ટેલ
મેહનલાલ દ, દેશાઈના પરેલ, મુંબઈ, , ; ૨૪. ૯. ૧૮૧૦, , , , ,
જય જિનેન્દ્ર.

Page #8

(પ્રભુમંદિરે પ્રભુતાપ્રાાસ. )
આવો-પ્રભુના મંદિરે, દેવનું પૂજન કરીએ, સ્થિર મને હદયો ઉદ્ઘસિએ, ભાવનાથી સમતાનાં દ્વીવ્યગાન ગાઈએ, તલ્લીન થઈ જગત્ સર્વને ભૂલીએ. જીઓ!–ઓજસ ભર્યો અમીઝરણાં પ્રભુશિરે વહે છે, ઝળહળતું જ્યોતિઃસ્વરૂપ વ્યાસ થાય છે, દિગન્તમાં પ્રસરે છે,
અંધકાર વિદ્યારે છે.
ભૌતિક લોચનો દિવ્ય થઇ તેનું ભીંતર દર્શન કરે છે, એકતા–અનેકતા, જડત્વ–જીવત્વ સર્વેમાં
સમતા નિહાળે છે,નિરપેક્ષતા પિછાને છે.
ચાલો ! આપણે સમતાનાં શાંતિદાયક ગાન કરીએ;
૧.*
કલ્પતરૂની લતા, પ્રેમમય જનની તું મા,
ઉરે લઈ અમ ખાળ, અમીનાં દૂધડલાં પા. પ્રભુ રહિત જે દોષ રાગ ને દ્વેષજ બંને તેનાથી અતિદૂર કરે અમ બાલકડાંને.
* શાળા વૃત્ત

Page #9

ઝુલાવે પારણિએ, પ્રેમે ઝુલાવો !
હાલરડાંથી ધૂન મચાવો-ઝુલાવો. કોમળ આશાથી ભય, શિશુ અમ હૃદયે માત ! પ્રશાન્ત ભાવ ભરી કરો, સ્થાયી સંસ્કૃત જાત્ય.
ખેલના થઈ કંઈ તે ધાવો, અધઃપાતમાંથી બચાવો,
સુમાર્ગે ચડાવો, કંઈ જ્યોતિ બતાવો, પારણુએ બિછાવો-ઝુલાવો.
ગાન સાંભળી સ્વીકારી સમતામાતા પધાર્યા,
અમી દુધડલાં પાયાં, રોમ રોમ પ્રસરાવ્યાં, રાગ-દ્વેષ–ને મેહ વિદાય દર્શન પ્રગટયું, જ્ઞાન જ્યોતિ વિસ્તરી,
આત્મસ્વરૂપ જાગ્યું, શક્તિ ફુરણા થઈ આત્મગુણઘાતક કર્મ ફેડી અંતરને પ્રભુ પ્રભુતામય થયો,
દેવદુંદુભિ ગાયાં, દેહવિલયે આનંદઘન–પરમાત્મા-સિદ્ધ બન્યો.
* ભૈરવી. અરે કેઈ આવે, પિયાને મનાવે. એ રાહ.

Page #10

શ્રી જિનદેવદર્શન.
૧. મંગલાચરણ,
तुभ्यं नमस्त्रिभुवनार्तिहराय नाथ ! तुभ्यं नमः क्षितितलामलभूषणाय । तुभ्यं नमः त्रिजगतः परमेश्वराय तुभ्यं नमो जिन ! भवोदधिशोषणाय ॥
અર્થ-ડે નાથ ! ત્રણ ભુવનની પીડા હરનાર એવા આપને નમસ્કાર હો ! તથા પૃથ્વીતલને વિષે નિર્મલ અલંકારરૂપ એવા આપને નમસ્કાર હો ! ત્રણ જગા પ્રભુ એવા આપને નમસ્કાર હો ! તથા હે શ્રી વીતરાગ ! સંસારરૂપ સમુદ્રનું શોષણ કરનારા એવા આપને નમસ્કાર હો !
૨. પ્રબંધચતુષ્ટય.
અહીં વિષય દેવવંદન છે, તેના અધિકારી આત્માËજનો છે, ગ્રંથનું પ્રયોજન અધિકારી એવા આત્માર્થીને આ દેવવંદનના વિષયનો અર્થબોધ થવાથી ઉપકારરૂપ થશે તે છે, અને સંબંધ એ છે કે આજકાલ દેવવંદનનું ખરું રહસ્ય દેખાવામાં આવતું નથી.
3.
જે શ્રી જિનભગવાનનાં દર્શન પરમ પવિત્ર કરે છે તેની મૂર્તિ– વીતરાગમુદ્રા કેવી છે ? શ્રી આનંદઘનજી કથે છે:
મૂર્તિ કેવી છે? અમીય ભરી મૂરતિ રચીરે, ઉપમા ન ઘટે કોય, શાંત સુધારસ ઝીલતી રે, નિરખત નૃપતિ ન હોય; વિમલજિન ! દીઠા લોયણ આજ. વિશેષાર્થ–પરમાત્માની મૂર્તિના સ્વરૂપનું વિશેષ વર્ણન એક મુખે કેટલું કરી શકું ? તોપણ અલ્પમાં અહુ કહીશ. જગત્માં અમૃતસમાન પ્રશંસાપાત્ર કોઈ વસ્તુ નથી, તેથી નિઃકેવલ અમૃતમયજ જેમ

Page #11

કોઈએ રચી હોય તેમ આપની મૂર્તિ સ્વાભાવિક તેવી રચાયેલી છે. જગતમાં એવો કોઈ પદાર્થ નથી કે જેની ઉપમા આપની મૂર્તિને આપી શકાય; અહીં જે મૂર્તિને અમીયભરી કહી છે તે માત્ર વચનવ્યાપાર કરવારૂપ ઉપમા કહી છે; પરંતુ પ્રભુની મૂર્તિ તો રાગદ્વેષના અભાવથી પરમ શાંતરૂપ અમૃતરસમાંજ ઝીલી રહી છે, જાણે મૂર્તિમાન શાંતરસ દ્રવતો હોય, તેવી મૂર્તિ છે. વળી અમૃતોપમા પણ ઘટતી નથી, કારણ કે અમૃતથી તો માત્ર અંગોપાંગ અજર થવાય છે, અને પ્રભુમૂર્તિના શાંતરસથી આત્મા જન્મમરણરહિત થાય છે; તેથી પ્રભુની મૂર્તિને નિરખતાં નિરખતાં મારી ચક્ષુને, દર્શનની ઈચ્છાને, અને હૃદયનેત્રને તૃપ્તિ થતી નથી.
શ્રી જ્ઞાનસારકૃત બાલાવબોધમાંથી. स्वान्तं ध्वान्तमयं मुखं विषमयं दृग्धूम्रधारामयी तेषां यैर्न नता स्तुता न भगवन् मूर्तिर्न वा प्रेक्षिता ।
શ્રીમદ્યશોવિજયજી. અર્થ-જેઓએ ભગવાનની મૂર્તિને નમસ્કાર કર્યો નથી તેમનું હૃદય અંધકારવાળું છે, જેઓએ તેની સ્તુતિ કરી નથી, તેમનું મુખ ઝેરવાળું છે, અને જેઓએ તેનાં દર્શન કર્યા નથી, તેમની દ્રષ્ટિ ધુમાડાના ગોટેગોટાથી ભરેલી છે.
પ્રભુદર્શન એ ધર્મક્રિયા છે, અને ધર્મ વગર અર્થ અને કામ
સાધી શકાય તેમ નથી. એક સુભાષિત છે કે – પ્રસ્તાવ. ત્રિવસંસાધનમંતરેખ પરોરિવાથુર્વિષ્ઠ નરહ્યા
तत्रापि धर्म प्रवरं वदन्ति न तं विना यद्भवतोऽर्थकामौ ॥ અર્થ-ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણવર્ગ સાધ્યાવિના પુરૂષનું આયુષ્ય પશુના આયુષ્યની પેઠે નિષ્ફળ સમજવું. તેમાં પણ ધર્મ સર્વોત્તમ કહેવાય છે કારણ કે તેવિના અર્થ અને કામની સિદ્ધિ નથી.
આ ઉપરથી સમજાશે કે આપણે અર્થલાભ તથા કામેચ્છા વ્યવહાર માટે પરિપૂર્ણ કરીએ પરંતુ તે જ ધર્મપૂર્વક ન થાય તો તે નકામાં છે–પ્રયોજન વગરનાં છે એટલું જ નહિ પરંતુ હાનીકારક છેઅધોગતિમાં નાંખનારાં છે. તે જેટલી જેટલી ક્રિયા કરવી તે

Page #12

ધર્મપૂર્વક કરવી જોઈએ અને તેમ થતી ક્રિયાને ધર્મક્રિયા કહેવામાં આવે છે.
આવી ધર્મક્રિયાઓમાં પ્રભુદર્શન ઉત્તમ ક્રિયા છે. પ્રભુદર્શનમાં પ્રભુનાં ગુણગાન, નામસ્મરણ, સ્તુતિપાઠ–ધ્યાન ઇત્યાદિ સર્વને સમાવેશ થાય છે અને તેથી પ્રભુસ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે. અશુભ કર્મ (પા૫) ધીમે ધીમે ખરી જાય છે, અને આત્મા પરમાત્માને ઓળખતાં તેમાં મગ્નતા પામે છે એટલે મોક્ષ મળે છે.
दर्शनं देवदेवस्य दर्शनं पापनाशनं ।
दर्शनं स्वर्गसोपानं दर्शनं मोक्षसाधनम् ॥ . અર્થ-દેવના પણ દેવ એવા અરિહંત ભગવાનનું દર્શન પાપને નાશ કરનાર છે-સ્વર્ગની સીડી છે–મોક્ષનું સાધન છે.
હવે સ્વર્ગ કરતાં મોક્ષનું સુખ અનંતગણું વધારે છે, છતાં એજ દર્શન સ્વર્ગને પણ આપે છે, અને મોક્ષને પણ આપે છે. તો તેનું. કારણ એ છે કે જેવી ભાવના તે પ્રમાણે સિદ્ધિ. અમુક પ્રકારની ઈચ્છાથી જેટલી જેમાં સમજ તેટલાથી તે દર્શન કરે તો તેનું ફલ મળે છે કારણ કે જ્યાં કિયા ત્યાં ફલ હોય. જે ઈચ્છાવગર ઉદાસીન ભાવે પ્રભુના સ્વરૂપ ચિંત્વનની દશા પ્રાપ્ત કરી પછી આત્મરમણતા થાય તે આત્મા પરમાત્મા બને છે એટલે મોક્ષ પામે છે. કહ્યું છે કે –
चैत्यवंदनतः सम्यक् शुभो भावः प्रजायते ।
तस्मात्कर्मक्षयः सर्व ततः कल्याणमनुते ॥ અર્થ-રૂડે પ્રકારે ચૈત્ય પ્રભુ) વંદનથી શુભ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી (શુભ ભાવથી) કર્મનો નાશ સર્વથા થાય છે અને તેથી કલ્યાણ (મોક્ષ) મેળવાય છે.
ચિત્ય શબ્દનો અર્થ, લોકમાં જિનબિંબ અથવા જિનમંદિર એ
પ્રસિદ્ધ છે, છતાં કેટલાએક તેને અર્થ જ્ઞાન, મુનિ, * અને વન એ કરે છે તે યથાર્થ નથી. વ્યાકરણમાં
ચિત્ ધાતુ કે જેનો અર્થ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન કરવી એ થાય છે
બ્દનો અર્થ.

Page #13

તેપરથી ચૈત્ય થયેલ છે. જેમ કાઇ વગેરેમાં પ્રતિમાને જોઇને આ અરિહંતની પ્રતિમા એવું જ્ઞાન થાય છે. ધાતુપાઠમાં પણ ચિત્ ધાતુથી ચૈત્યનો પ્રયોગ કરેલ છે. હવે કોશ આદિ શબ્દશાસ્ત્ર જોઇએ. નામમાળા ગ્રંથમાં ચૈત્યવિદારે નિલાનિ’ એવીરીતે ચૈત્યશબ્દ વિહાર અને જિનાલયમાં વપરાયેલ છે. આજ ગ્રંથના ટીકાકારે ‘વિયતે કૃત્તિ ચિતિ' જેનાથી વૃદ્ધિ પમાડાય તે ચિત્ અને તેનો જે ભાવ-વૃદ્ધિ પમાડવાપણું-તે ચૈત્ય કહેવાય છે એમ સિદ્ધ કર્યું છે. અમરકોશમાં પણ ધૈર્યમાયતનું પ્રો, ’એટલે ચૈતશબ્દનો અર્થ સિદ્દાયતન-જિનમંદિર એમ કહ્યું છે. વળી શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યે પોતાના અનેકાર્થ સંગ્રહમાં વસ્યું ખ઼િનૌસચિવ, વૈચમુ દે રાપાટુવઃ । ચૈત્ય તે જિનમંદિર, જિબિંબ અને જે વૃક્ષની નીચે શ્રી તીર્થંકરને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય તે વૃક્ષ એમ ત્રણ અર્થ કર્યાં છે. વલી આગમાદિમાં પણ વિચારતાં એજ અર્થ સ્પષ્ટતાથી ધ્વનિત થાય છે.
"
"
૭.
આવીરીતે વિષયનું દિગ્દર્શન તાવી ફરી સ્મરણમાં લાવીશું કે દેવવંદન એ ઉત્તમ ધર્મક્રિયારૂપ પાપ નાશ દેવદર્શન ધકરનાર છે. દેવમાં અરિહંત અને સિદ્ધ છે, અરિમૈક્રિયા છે. હુંતમાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, અને સાધુ એ ત્રણેનો સમાવેશ થાય છે, તેથી દેવવંદન પાપનો નાશ કરનારૂં છે અને પંચ પરમેષ્ઠિને નમસ્કાર એ પણ પાપ નાશ કરનાર છે. એ એ વાક્યોથી એક મીામાં વિરોધ આવી શકતો નથી તેથીજ કહ્યું છે કે, एष पंचनमस्कारः सर्वपापप्रणाशनः ।
સામાયિક અને પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયાઓ યથાર્થરીતે કરવામાં આવે તો પરંપરાએ મોક્ષના નિમિત્તભૂત છે અર્થાત્ તે મોક્ષના રસ્તારૂપ છે, પરંતુ દેવદર્શન એ ધોરી રસ્તો છે કારણ કે ત્યાં ક્રિયાની સાથે દેવતા–પરમાત્માના સ્વરૂપનું ચિંત્વન છે.
<.
• દેવ એ દિવ્એટલે પ્રકાશવું અથવા દિવૂ એટલે ક્રિડા કરવી એ ધાતુપરથી થયેલ છે, અને તેનો અર્થ જ્ઞાનનો પ્રકાશ કરનારા અથવા આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનાર એમ થાય
સદેવના અર્થ.

Page #14

૫
છે. જ્યાં રાગદ્વેષરૂપી અંધકાર છે ત્યાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ નથી. જ્યાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ છે ત્યાં દેવત્વ છે, તેથી દેવ રાગદ્વેષ વગરનાજ હોવા જોઇએ, અને તેથીજ આત્મરમણ તે કરે છે. જે દેવ હથિયાર ધારણ કરે તે રાગદ્વેષવાળા છે. કારણ કે કાંઈપણ હથિયાર ધારણ કરવું એ દ્વેષની નિશાની છે, તેથી આવા દેવ ખરાદેવ–સદ્દેવ ન કહેવાય. આવા હથિયાર ધારણ કરનારા દેવ ભય ટાળી શકે તેમ નથી કારણ કે જેને ભય હોય તેજ હથિયાર ધારણ કરે અને જે ખીતા હોય તે બીજાની ખીક કેમ નિવારિ શકે? કેટલાક દેવને જપમાળા હોય છે. ખરા દેવને આની જરૂર નથી કારણ કે જે સર્વજ્ઞ છે તે વળી કોનો જપ કરે? ખરા દેવ પવિત્ર છે તેથી તેને કમંડળ આદિ જળપાત્રની જરૂર નથી; તે દયાના સાગર છે તેથી તેને સિંહ, હાથી આદિ વાહનની જરૂર હોયજ નહિ. તેથી ખરા–સદેવને વંદ્દન કરવાથી ભય મટે છે, રાગદ્વેષાદિ દૂર થાય છે અને કર્મોનો ક્ષય થવાથી શુદ્ધ આત્મગુણ પ્રગટે છે. હવે આપણે ચૈત્યમાં દેવદર્શન કરવા જઇએ છીએ ત્યાં હાલ શું વાતાવરણ જોઇએ છીએ, તે વાતાવરણુ કેમ સુધારી શકાય, અને દેવદર્શન કરનારમાં જ્ઞાન અને મનશુદ્ધિ કેટલાં, હોવાં જોઇએ, કે જેથી હેતુ, ઉત્તમવંદન કયું? વગેરે તે સમજી શકે તે જરા જોઇશું.
૯.
દેવદર્શન કરવાનો હેતુ દેવના ગુણોનું ધ્યાન કરી તેમની પેઠે આપણે કર્મનો ક્ષય કરવાનો છે. આત્મસ્વરૂપના આડે આવનારાં ચાર ઘનઘાતી કૌ દૂર કરવાનાં છે; જ્યારે
હાલનું વા
તાવરણ. આપણે તેને તોડવા દેવમંદરે જવું જોઇએ ત્યારે ઊલટાં કર્મો બાંધીને આવીએ છીએ. આ વાત નીચેની હકીકતથી સત્ય જણાશે. આ વસ્તુતઃ તપાસીએ તો હમણાંની જે જે સ્થિતિ જાણ્યે અજાણ્યે ઉભી કરવામાં આવી છે તે સારી નથી. જે દેવમંદિરે શાંતિનું સામ્રાજ્ય હોવું જોઇએ ત્યાં જતાં આજકાલ દેરાસરની અંદર નીચેની સ્થિતિ માલૂમ પડે છે.
૧. અનેક વ્યક્તિઓ આવી ઘંટના જબરા અવાજ કરે છે. ૨. કેટલાક દુઃસ્વરવાળા ભેંકડા તાણી સમજ્યા વગર ખુમાઃમથી સ્તવન ગાનારાના અવાજો સંભળાય છે.

Page #15

આવા શેરબકોરમાં યોગીઓ જ સ્વસ્થ ચિત્ત રાખી દેવધ્યાન અને શાંતિથી દેવનું દર્શન ગુણાનુરાગ અને ભાવપૂર્વક કરી શકે તેમ છે. આપણે યોગીઓ ન હોવાથી એમ કરી શકીએ તેમ નથી. આથી આપણને પ્રભુદર્શનમાં થવા જોઇતા પ્રભુસંબંધના ઉચ્ચ વિચારોમાં વિશ્વ આવે છે તે દરેક સમજુ માણસ કહી શકશે. આથી વિનતિ કે કોઈ વિદ્વાન સુસ્વરથી અમુક સ્તવન ગાતો હોય તો બીજાએ અસભ્ય થઈ પોતાનો સ્વર કાઢી સુસ્વરથી ગાનારને તથા અન્યને વિહ્વરૂપ ન થઈ કાંતો ધીમેથી અગર મનમાં પોતે સ્તવન ગાવું, અગર સુસ્વરથી ગાતા જન પાસે જઈ તેનું સ્તવન એકચિત્તથી શ્રવણ કરવું. ઘંટ આદિના નાદ કરવા તો ધીમેથી કરવા.
આપણું મનોબલ બહુજ નબળું છે તેમ મન બહુ ચંચલ છે;
તેથી આ મર્કટ જેવી ચેષ્ટા કરનાર અને પાવન કરતાં દર્શન વખતે બલવાન મનને સ્થિર જેથી કરી શકાય તેવું વાતાવરણ વાતાવરણ કેવું હોવું તે જોઈએ. દર્શન વખતે શાંતિ (કારણ કે શાંતિને વખતે
મન સ્થિર રાખી શકાય છે) એટલી બધી હોવી જોઈએ કે એક સાધારણ માણસ પણ સ્વસ્થતાથી પ્રભુસબંધીના ઉચ્ચ વિચારોનો લાભ મેળવી શકે.
આપણે જાણીએ છીએ કે શબ્દો જેમ પૌલિક છે તેમ મન પણ પગલિક છે, આવાં શબ્દો-મનના વિચારો-માનસિક ભાવનાઓ ઘણાખરાઓના પ્રભુદર્શન કરતી વખતે ઉચ્ચ હોવાથી ઉચ્ચ મનોવર્ગણાના અને ભાષાવર્ગણના પુદ્ગલોથી દેવમંદિરમાં પુદ્ગલોતો હમેશાં શુદ્ધ રહ્યા જ કરે છે. આ વખતે માત્ર શાંતિની જ જરૂર રહે છે, કે જેથી આપણું મન ઉપર શુદ્ધ પુદ્ગલોની વધારે સારી અસર થતી
જુવો! પારસીઓની અગીઆરીમાં–રા મુસલમાનાદિની મસીદોમાં–બ્રીસ્તિના દેવળોમાં જોઈએ છીએ તો તરતજ માલમ પડે છે કે પ્રભુપ્રાર્થના તે તે સ્થલે તેઓ કેવી શાંતિમાં કરે છે ? શાંતિનો આ ખાસ ગુણ આપણે જૈનો ગુણગ્રાહી હોવાથી સ્તુતિ કરતી વખતે અવશ્ય ગ્રહણ કરવો જોઈએ અને આશા છે કે તેમ થશે.

Page #16

શાંતિનો સ્વીકાર નહીં થાય, તે નીચેનાં ઘનઘાતી કર્મ બાંધીશું.
ઘનઘાતી કર્મ એટલે આત્માના સ્વરૂપનાં ઘાતક કર્મો અશાંતિથી કર્મબંધન.
* કે જેથી આત્માનું મૂલ સ્વરૂપ મેળવી શકાતું નથી
તે ચાર છે. ૧-જ્ઞાનાવરણુય કર્મ-જ્ઞાનીઓના સ્તવનમાં વિઘરૂપ થવાથી. ૨-દર્શનાવરણીય કર્મ-બીજાઓને દેવદર્શન થતાં અટકાવવાથી. ૩. મેહનીય–કેટલાક કિસ્વર કાઢતા હોય તો તે ઉપર ક્રોધ
આવી જાય છે તેથી. (આની સાથે કહેવું પડે છે કે કેટલાક પોતાની દૃષ્ટિ કે ચિત્ત પુકલ રચના - રફ રાખે છે તેથી આ કર્મ બાંધે છે.) વળી દર્શન કરતી વખતે દેવના ગુણોનું રટન, સ્મરણ, અને ધ્યાન કરવાને બદલે પ્રભુની આંગી સારી નથી થઈ આભૂષણ-પુષ્પ આદિ બરાબર પહેરાવ્યાં નથી. એવા વિચાર સાથે દર્શન ન કરવાં જોઈએ; પરંતુ આવી તપાસ માત્ર પ્રભુભક્તિ માટે દર્શન પહેલાં કરી લેવી, અને કાર્ય કરનારાઓને શાંતિથી સૂચના આપવી પણ
દ્વેષ ન કરો. દર્શન કરતાં આવી ખટપટ ન કરવી. ૪. અંતરાય–તાણને ઘોઘાટ કરવાથી બીજાના દર્શનમાં અંતરાય
રૂપ થાય છે. ( આની સાથે કહેવાનું કે પ્રભુમંદિરમાં લોભના કારણથી અથવા તો કરો ખાઈ જશે એવાં કારણોથી કે ઉપરીને રાજી રાખવા હલકા નૈવેદ્યાદિ ચઢાવવાથી અને બીજાને તેમ કરતાં શીખવવાથી થાય છે. વળી હાલમાં દેરાસરમાં હલકા ઘીના દીવા બળે છે, કંદોઈની દુકાનની મીઠાઈ ચઢે છે; હલકા ચોખાના સાથીઓ થાય છે તે શોચનીય
છે, અને તેથી પણ ખરી રીતે અંતરાય કર્મ બંધાય છે.) આથી સમજી શકાશે કે ઉપલી વાત ધ્યાનમાં રાખી શાંતિના આરાધક થવું-વિરાધક ન થવું જોઈએ.

Page #17

૧૨.
પ્રભુનું દર્શન કરનારમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ઉચા પ્રકારનું જોઇએ; તે પણ ઉચા પ્રકારનું ન હોય તો ભાષા જ્ઞાન અને અર્થજ્ઞાન તો અવશ્ય જોઇએ. ભાષા વગર પ્રભુના ગુણો વર્ણવી શકાય નહિ, અને અર્થસાન વગર પ્રભુનાં સ્તુતિગાન, સ્તવનોમાં શું રહસ્ય છે તે સમજી શકાય નહિ; કારણ કે સમજ્યા વગર જો ખોલવું કે સાંભળવું હોય તો એક સારૂં ગ્રામોફોન કે ોનોગ્રાફ દહેરાસરમાં રાખવાથી કામ સરે તેમ છે. જોકે ોનોગ્રાફમાં ઉતારેલાં ભક્તિરસપૂર્ણ સ્તવનો આદિમાં પણ ભાષા અને અર્થના જાણુ ઉત્તમ પુરૂષો લીન થઈ શકે છે; તો ભાષા–અર્થજ્ઞાન અવશ્યનું છે. ભાષા તથા અર્થનું જ્ઞાન મતિ તથા શ્રુતજ્ઞાનમાં સમાવેશ પામે છે. શ્રુતજ્ઞાનથી શ્રી પ્રભુનાં ગુણો—તેમની પૂજા—પૂજાવિધિ-ભાવપૂજા આદિનું જ્ઞાન થાય છે તે પણ ખાસ જરૂરનું છે.
દર્શન કરનારમાં જ્ઞાન કેટલું જોઈએ ?
આપણામાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન છે? જ્ઞાન માટે શ્રાવકો ઘણા ભાગે હમેશાં વ્યાખ્યાનોમાં જઈ સાંભળે છે, પરંતુ કેટલાક શ્રાવકોને કેમ જાણે અદત્તાદાનનો દોષ લાગતો હોય તેમ સાંભળેલું વ્યાખ્યાનમાંજ મૂકીને ઘેર આવે; વગેરે થોડું શોચનીય છે ?
-
આપણે યથાપ્રકારે ચર્મચક્ષુથી અશુભ કર્મના ઉદયે સાક્ષાત્ દેવનાં દર્શન કરવા અસમર્થ છીએ, તો પછી અંતર્ચક્ષુથી થતા દર્શનની ક્યાં વાત કરવી?! છતાં આ સ્થિતિ પુરૂષાર્થ-વીર્યનો ઉપયોગ કરવાથી ઘણી સુધારી શકીએ તેમ છીએ. હાલ આપણે નિર્બળ-શક્તિહીન પ્રા તરીકે લેખાઇએ છીએ—જે વીર પ્રભુએ એક ચરણના અંગુઠડાથી મેરૂપર્વતને કંપાવ્યો હતો તેના પુત્ર આપણે આત્મશૌર્યવગરના હોઇએ તે ઓછું શરમાવનારૂં છે? આગળના શ્રાવકો સાથે આપણને સરખાવતાં તરતજ જણાઈ આવે છે કે તેમનો આચાર પરમ શુદ્ધ હતો. સદ્ગુણો અને વીરત્વની મુદ્રાથી તેઓ અંકિત હતા, ન્યાયી અને પરાક્રમી હતા. આપણે હવે જો ચેતીએ તો તેમના જેવા કાં ન થઈ શકીએ ? જે કોમનો ધર્મજ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ છે તેમાં વિદ્વાનો કે જે હાલમાં હોય તો ગણ્યાગાંધ્યાજ છે તેનો મોટો જથ્થો માં ન

Page #18

હોય ? હોવો જોઈએ; તો મતિજ્ઞાન, અને શ્રુતજ્ઞાન મેળવવામાં દરેક શ્રાવકોએ વીર્ય સ્કુરાવવું જોઈએ.
ધ્યેય એવા જે અનંત ચતુષ્ટયવાળા પ્રભુરૂપ ધ્યાતા થાય તો જ ખરું ધ્યાન કહેવાય અને એજ અંતિમમાર્ગ છે. આ ધ્યાનની યથાર્થ દશા જાણવા માટે પણ જ્ઞાન અને વીર્યની પૂર્ણ જરૂર છે.
પરમસુખને સે કોઈ ઈચ્છે છે. હવે પરમસુખ તે કયું? જે ત્રિકાલાબાધિત, શાશ્વત હોય છે. આવા સુખને વાસ્તે જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને ભક્તિ એ ત્રણજ બસ છે. જ્ઞાનવિનાના છો આંધળાથી પણ આંધળા છે. જ્ઞાન એ પ્રાણીમાત્રની બે ચક્ષુ સિવાયની અંતર્ચક્ષુ છે. હવે આ જ્ઞાન મેળવવા માટે સમ્યગ્દર્શન જોઈએ; કહ્યું છે કે
જ્ઞાન નહિ દરશન વિના, જ્ઞાન વિના ન ચરિત,
ચરણ વિના નહિ મોક્ષ છે, તવ નિર્વાણ વદિત્ત. દર્શન વિના જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન વિના ચારિત્ર નથી. ચારિત્ર વિના મોક્ષ નથી, અને મોક્ષ એટલે જ નિર્વાણ.
સમ્યગ્દર્શન એટલે યથાતથ્ય દર્શન છે. તે પ્રાપ્ત કરવાને માટે પ્રભુદર્શન એક મુખ્ય કારણ છે કેમકે તેથી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. સમ્યકત્વથી આધ્યાત્મિક ગુણો પ્રાપ્ત થાય છે, અને સત્ જ્ઞાનનો વિકાસ થતાં થતાં કેવલજ્ઞાન પણ પ્રકટ કરી શકાય છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે કેવલજ્ઞાન-દર્શનનું મૂળ, પ્રભુદર્શન છે.
ખરા દર્શનનું સ્વરૂપ સમજવામાં, અને સ્વામીની પિછાન કરવામાં જ્ઞાનની આવશ્યકતા તો રહેલી છે. જુઓ! પ્રભુને નમસ્કાર કરતાં આપણે બે શબ્દો જેમકે “નમો હિતા” એમ કહીએ છીએ, તેમાં પણ જ્ઞાનનો ઉપયોગ થાય તો તે બે શબ્દથી આખા સંસારભ્રમણથી તરી જઈએ છીએ. તેની ટુંક સમજણ આ છે. અરિ એટલે શત્રુઓ–અંતરંગ જેવા કે કામક્રોધાદિ કષાયો વગેરે જે કર્મબંધનાં કારણે છે તે. આથી આ જાણવામાં કર્મબંધ કેનાથી થાય છે, તેનું સ્વરૂપ, તે પરથી ઉપજતા બંધ, આસ્રવ તત્વોનું સ્વરૂપ; અને હતા એટલે હણનાર. હણવામાં કેનાથી હણાય છે તે એટલે સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષનું સ્વરૂપ અને કોણ હણી શકે છે કે જીવ અને કોને હણવાનું છે એટલે કર્મરૂપી અજીવને–આથી છવ અને અજીવ

Page #19

તત્વનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ.–આથી સાત તત્વોના સ્વરૂપનું જ્ઞાન, તેમાં શ્રદ્ધા, અને ચારિત્ર એ ત્રણે તત્વ સમાઈ ગયાં તેથી એ ત્રણના સમુદાયથી પ્રાપ્ત થતો મોક્ષમાર્ગ સુલભ થયો. એવા શ્રી પરમાત્માને કે જેણે ઉપલો મોક્ષમાર્ગ પ્રાપ્ત કર્યો છે તેને ન કહેતાં નમસ્કાર છે. આ ઉપરથી સ્વામી એવા શ્રી અરિહંતને ઓળખવાથી આપણે પણ અંતે મોક્ષગામી થઈ શકીએ છીએ. શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ
સ્વામિદર્શન સમો નિમિત્ત લહી નિર્મલો,
જે ઉપાદાન એ શુચિ ન થાશે, દોષ કે વસ્તુનો અહવા ઉદ્યમ તણે,
સ્વામિસેવા સહી નિકટ લાશે
તાર પ્રભુ તારો મુજ સેવક ભણ૦ અર્થ-શ્રી વીતરાગના દર્શન સમાન નિર્મલ નિમિત્ત કારણ (જેમ ઘડો બનાવવામાં કુંભાર, ચક્ર આદિ નિમિત્ત કારણ છે તેમ) લઈ જે આત્માનું ઉપાદાન મૂલ પરિણતિ (જેમ ઘડામાં ઉપાદાનકારણ માટી છે તેમ) શુચિ એટલે પવિત્ર ન થાય તો તેનો દોષ વસ્તુનો એટલે જીવનો છે (એટલે જીવ અયોગ્ય–અભવ્ય હોય), અહવા–અથવા ઉઘમનો દોષ છે એટલે પુરૂષાર્થની ખામી છે માટે ઉપાય એજ છે કે સ્વામીની સેવા નિશ્ચયે નિકટ એટલે નજીકતા પમાડશે. વળી તેની સાથે જ કહ્યું છે કેસ્વામિગુણ ઓલખી સ્વામીને જે ભજે
દર્શનશુદ્ધતા તેહ પામે જ્ઞાન ચારિત્ર તપ વીર્ય ઉલ્લાસથી
કર્મ ઝીંપી વસે મુક્તિધામે. તાર પ્રભુ અર્થ–સ્વામી જે શ્રી અરિહંત તેના ગુણને ઓલખી જે પ્રાણી શ્રી અરિહંતને ભજે-સેવે, તે દર્શન એટલે સમકિતરૂપ ગુણ પામે, દર્શનની નિમળતા પામે, જ્ઞાન તે યથાર્થભાસન, ચારિત્ર તે સ્વરૂપ - મણ, તપ તે તત્ત્વએકાગ્રતા, વીર્ય તે આત્મસામર્થ્ય તેના ઉલ્લાસથી કેતાં ઉલસથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મને છતી મુક્તિ એટલે મેક્ષ-નિરાવરણ સંપૂર્ણ સિદ્ધતારૂપ ધામ–સ્થાનકે વસે.

Page #20

૧૧
.
સ્વામીને ઓળખવો એ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન વિનાના જીવો મુ ડદાં સમાન છે, કારણ કે જ્ઞાન એ જીવનું લક્ષણ છે. જ્ઞાનીને મનરૂપી મંદિરમાં દેવનાં દર્શન ગમેત્યારે અને ગમેત્યાં થઇ શકે છે; પરંતુ સાધારણ માણસોથી તેમ થવું મુશ્કેલ છે, માટે ઉપાસક જ્ઞાની હોવો જોઇએ. “ મન મંદિર આવો રે, કહું એક વાતડલી, ” એમ ગાઈએ છીએ તો ત્યાં વિચારો કે, શાણા માણસને આપણે બોલાવશું તો ઘરની કેટલી મનોહરતા, સ્વચ્છતા, રાખીશું? તો પ્રભુને મનમંદિરમાં ઓલાવતાં મનની નિર્મલતા કેટલી કરવી જોઈએ ?
જેમ અજવાળું હોય ત્યાં અંધારૂં રહેતું નથી, તેમ જ્ઞાન હોય ત્યાં અજ્ઞાન રહી શકે નહિ; અજ્ઞાન એ અશુભ કર્મોનું કારણ છે. અજ્ઞાન જતાં અશુભ કર્મો પણ થતાં અટકે છે તો અશુભ કર્મીને અટકાવવાની ખાતર જ્ઞાનની જરૂર છે. કેટલીક વખત એટલેસુધી અને છે કે અજ્ઞાનીની સમજમાં જે પુણ્ય હોય તે જ્ઞાનીની સમજમાં પાપ હોય, અને તે અજ્ઞાની જ્ઞાની થાય ત્યારે તેને પણ પાપ માલુમ પડે.
આ સર્વ વિસ્તાર કરવાનું કારણ જ્ઞાનની પરમ અને મુખ્ય આવશ્યકતા અતાવવાનું છે.
૧૩. મનની શુદ્ધિ અને એકાગ્રતા. विना मनः शुद्धिम शेषधर्मकर्माणि कुर्वन्नपि नैति सिद्धिम् । erभ्यां विना किं मुकुरं करेण वहनपीक्षेत जनः स्वरूपम् ॥
અર્થ—મનઃશુદ્ધિ વગર સર્વ ધર્મકાર્યો કરતા હોવા છતાં સિદ્ધિ મળતી નથી જેમ માણસ આંખો વિના હાથમાં મુકુરને ધારણ કરેલ હોય તો પણ તે સાથે હોય છતાં તેના સ્વરૂપને દેખી શકતો નથી. આ શ્લોકથી મનની શુદ્ધિની જરૂર છે એમ સામીત થાય છે. જ્ઞાનની સાથે મનની શુદ્ધિ જોઇએ. શુદ્ધ મનનો આધાર સાત્વિક ખોરાકપર છે. સાત્વિક એટલે શુદ્ધ (મનને જડ કે સુસ્ત ન અનાવનારો) અને ન્યાયથી મેળવેલો. અન્યાયથી મેળવેલ પૈસાના ઉપલોગથી મુદ્ધિ મલીન રહે છે. આહારશુદ્ધિની ખાસ જરૂર છે. છ ૫

Page #21

૧૨
પ્તિમાં પણ પહેલીજ આહારપર્યાપ્તિ કહેલી છે, એટલે બાકીની પાંચે પર્યાપ્તિનો એ પાયો છે. બીજી પર્યાપ્તિઓની શક્તિનો આધાર પહેલી ઉપરજ છે. પહેલી જેમ શુદ્ધ હશે, તેમ તેટલી બીજીઓ સારી હશે. આહારથી શરીર, શરીરથી ઇંદ્રિયો, શ્વાસોચ્છ્વાસ, ભાષા, અને મન. આ બધા સાત્વિક આહારથી સારા રહે છે, અને રાજસ કે તામસ આહારથી મલીન રહે છે. સામાન્યપણે આહાર વધારે ખાનારો વધારે ખાવાથી આળસુ થતો જાય છે અને સાધારણ માણસનું મન ભૂખ્યા રહેવાથી અસ્થીર થઈ જાય છે. તેથી તેઓ મનને એકાગ્ર કરી શકતા નથી. જ્યારે આહારવિહારમાં નિયમિત રહેનારા તનને તથા મનને વધારે દુરસ્ત રાખી શકે છે, અને તેમ નહિ કરનારા તંદુરસ્તી ગુમાવી બેસે છે. તંદુરસ્તી ગુમાવતાં અનેક રોગો જોરજુલમથી શ. રીરમાં પેસી જાય છે અને માનસિક દુઃખોના ભોક્તા થવું પડે છે. વધારે ખાવું કે શક્તિ ન હોય છતાં કાયકલેશ અતિશય કરવો, કે ખાવામાં અનિયમિત રહેવું એ શારીરિક પાપ છે. શારીરિક અવ્યવસ્થાથી માનસિક અવ્યવસ્થા છે અને માનસિક અવ્યવસ્થાથી ચિત્તની એકાગ્રતા નથી, એકાગ્રતા વગર પ્રભુસ્વરૂપની પીછાન નથી. આથી આહાર ઉપર થોડો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે.
હવે એકાગ્રતા ઉપર આવીએ—પ્રભુમાં એટલા બધા લીન થઈ જવું જોઈએ કે જે સ્થિતિમાં મન અને તનની આધિવ્યાધિ સર્વે આપણને અસર કરી શકે નહિ, અગર આપણે ગમે તે કરતાં હોઇએ, છતાં ધ્યાન પ્રભુમાં હોય. આને માટે શ્રીમદ્ આનંદઘન કહે છે કેઃ૧ રાગ અલૈયા વેલાવલ.
એસે જિનચરણે ચિત્ત ત્યાં રે મના—— એસે અરિહંત કે ગુન ગાંઉ રે મના–એસે જિન૦ ઉદર ભરનકે કારણે રે, ગૌઆં વનમેં જાય; ચાર ચરે ચિહું દિશ ફિરે, વાકી સુરતી વછરૂઆ માંહે રે-એસે. ૧ સાત પાંચ સાહેલીયાં રે, હિલ મિલ પાણી જાય તાલી દીયે ખડખડ હસે રે, વાકી સુરતિ ગગરૂ
માંહે રે-એસે. ર
૧ કાલિંગડામાં ઉત્તમ ભાવથી ગવારો.

Page #22

૧૩
નટુઆ નાચે ચકમે રે, લોક કરે લખસોર વાંસ ગ્રહી વરતે ચઢે, વાકો ચિત્ત ન ચલે કહું ઠોર રે–એસે. જૂઆરી મનમેં આરે, કામકે મન કામ; આનંદઘન પ્રભુ યુ કહે, તમે લ્યો ભગવંતક નામ રે-એસે.
આનો અર્થ સહેલો છે, એટલે વિસ્તારની જરૂર નથી.
ધ્યાનથી ધ્યાતા ધ્યેય સમાન થાય છે. રાગાદિકથી ગ્રસેલાને ધ્યાતાં રાગાદિકને વશ થવાય છે, કામીને કામીનીનું ધ્યાન કરતાં કામ ઉત્પન્ન • થાય છે, તેમ શ્રી વીતરાગનું ધ્યાન કરતાં પુરૂષ વીતરાગ થઈને સંસારબંધનથી મુક્ત થાય છે. કહ્યું છે કે
वीतरागं यतो ध्यायन् वीतरागो भवेनवी।
ईलिका भ्रमरीभीता ध्यायंती भ्रमरी यथा ॥ અર્થ –વીતરાગનું ધ્યાન કરતો થકો ભવી જીવ વીતરાગરૂપ થાય છે. જેવી રીતે ભ્રમરીથકી બીક પામેલી એવી જે યેળ તે ભ્રમરીનું ધ્યાન કરતી થકી ભમરીરૂપજ થાય છે. આવી રીતે શ્રી કલ્યામંદિર સ્તોત્રમાં કહ્યું છે કે –
ध्यानाजिनेश! भवतो भविनः क्षणेन देहं विहाय परमात्मदशां व्रजन्ति । तीव्रानलादुपलभावमपास्य लोके
चामीकरत्वमचिरादिव धातुभेदाः ॥ અર્થ– હે જિનેશ ભવ્ય પ્રાણીઓ તમારા ધ્યાનથી એક ક્ષણમાત્રમાં દેહ ત્યાગ કરીને પરમાત્મદશાને પામે છે. જેમકે લોકોને વિષે ધાતભેદો એટલે જુદી ધાતુઓ છે તે પ્રબલ અગ્નિથી પાષાણ-ભાવને છોડીને થોડા સમયમાં સુવર્ણપણાને પામે છે. __ य एवं वीतरागः स देवो निश्चीयतां ततः ।
भविनां भवदंभौलिः स्वतुल्यपदवीप्रदः ॥
અર્થ—જે વીતરાગજ છે તેનો દેવ તરીકે નિશ્ચય કરવો જોઈએ પછી તે ભવી જીવોના સંસારનો નાશ કરવામાં વજસમાન છે અને પોતાના જેવી પદવી આપનાર છે.
આ વીતરાગ કેવા છે તેનો કંઈ ખ્યાલ “ઉવસગ્ગહર” નામક . દ્વિતીય સ્મરણનું મનન કરવાથી આવશે.

Page #23

૧૪. વંદન બે પ્રકારનાં છે. ૧. દ્રવ્યવંદન–પગ અને મસ્તકથી નમસ્કાર કરવો
એટલે જેમાં હાથ, મસ્તક અને ચરણ દેવવંદ્મ.
આદિનું હલન ચલન થાય છે તે. ૨. ભાવવંદન–વિશુદ્ધ મનનું યોજવું અને તેનાથી
નમસ્કાર કરવો તે. " હવે ઉત્તમ વંદન કયું?–ઉત્તમ જાતના વંદનનું સ્વરૂપ એ છે કે શરીરવડે વંદન કરવું, વાણીવડે સ્તવન કરવું અને મનવડે અનુચિતન કરવું આદિ ત્રિકરણ શુદ્ધિથી એટલે પ્રશંસા કરવા લાયક કાય, વાણું અને મનના વ્યાપારવડે શુદ્ધ પ્રત્યક્ષ ચડતા ભાવપ્રત્યે આમાની પરિણતિ કરવી તે.
adida
દેવ એટલે અરિહંત અને સિદ્ધ. અરિહંત દેવનું વંદન
ન કરવાનું કારણ એ છે કે આ ભવમાં ભ્રમણ કર* વાની બીક પામેલા જીવોને અનુપમ આનંદરૂપ એવું
પરમપદ–મોક્ષ તેના માર્ગને દેખાડવામાં તે પરમપકારી છે. સિદ્ધ દેવને વંદન કરવાનો હેતુ એ છે કે સિદ્ધને જે ગુણે નામે અનંત ચતુષ્ટય-અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતચારિત્ર અને અનંતવીર્ય પ્રગટ થયા છે તે ગુણો જીવોને અત્યંત ઉપકારના હેતુ છે.
૧. અરિહંત અને સિદ્ધ એ બંનેના વ્યુત્પત્તિ અર્થ જુદા જુદા
થાય છે તે ઉપરથી જુદા જુદા અર્થ નીકળી શકે અરિહંતદેવ છે તે નીચે આપ્યા છે. અને સિદ્ધદેવમાં ફેર.
૨. અરિહંતમાં પોતાના બાર ગુણ છે. સિદ્ધમાં
નિજ આઠ ગુણ છે. ' ૩. અરિહંત એટલે તીર્થંકર. તે તીર્થ પ્રવર્તન કરે અને ઉપદેશ આપીને ઘણા જીવોને ઉપકાર કરે; જ્યારે સિદ્ધ તેમ કરતા નથી અને સિદ્ધ પણ શ્રી અરિહંતના ઉપદેશ થકી ચારિત્ર આદરી કર્મરહિત

Page #24

૧૫
થઈ સિદ્ધપણું પામી શકે આથીજ શ્રી પંચપરમેષ્ટિમાં શ્રી અરિહંતને સિદ્ધની પહેલાં મૂકેલ છે.
૧૭,
અરિહંત ત્રણ પાઠે લખાય છે. ૧ અરહંત ૨ અરિહંત અને
૩ અરૂહંત. અરિહંતને . (૧) અરહંત (અહંત–જે યોગ્ય છે. અ = યોગ્ય થવું
એ ધાતુ) એટલે જે પૂજાને–આઠ મહાપ્રાતિ
હાર્યરૂપ પૂજાને યોગ્ય છે તે. કહ્યું છે કે अरहंति वंदण नमं सणाइ अरहंति पूअसकार । सिद्धिगमणं च अरहा अरहंता तेण वुचंति ॥ જે વંદન, નમસ્કારાદિને યોગ્ય છે, જેને પૂજાસત્કાર કરવા યોગ્ય છે અને જે સિદ્ધિ પામવા યોગ્ય છે તેને અરહંત
કહે છે. • (૨) અરહંત (અરજ–રોહનના–રજ હણવાથી રજવગરના)
એટલે ચાર આત્મગુણઘાતી કર્મરૂપી રજને હણનાર. (૩) (અરહસ્ય–જેને રહસ્ય નથી તે) એટલે પોતાને કેવલ
જ્ઞાન-દર્શન પ્રાપ્ત થયેલ હોવાથી જેને કંઈ પણ છાનું નથી તે. (૪) (અ = નથી + હ = એકાંત પ્રદેશ + અંત = મધ્યભાગ. જેને
એકાંતપ્રદેશ કે મધ્યભાગ નથી) એટલે જેને કંઈ પણ વસ્તુ
છાની નથી તે. (પ) (અન્ન નથી + રહ = રથરૂપી પરિગ્રહ + અંત = વિનાશ-વિ
નાશકરનાર એવા જરા–ઘડપણ આદિ) એટલે જેને પરિગ્રહ
કે જરા આદિ નથી તે. (૬) (અરહય-ર = છાંડવું, જેણે છોડ્યો નથી) એટલે જેણે સ્વ
સ્વભાવ છોડ્યો નથી તે. ૨. અરિહંત. (અરિહંતા-અરિ = શત્રુ + હંતા = હણનાર) એટલે આઠ
કર્મરૂપ શત્રુને હણનારા. ૩. અરૂહંત (અરૂહ-૨ = ઉગવું–ઉપજવું–જેને ઉગવું કે ઉપજવું
નથી) એટલે જેને કર્મો ક્ષીણ થઈ જવાથી બીજો ભવ લેવાનો નથી તે.

Page #25

૧૬
આવી રીતે કરેલા વ્યુત્પત્તિ અર્થથી અરિહંત ભગવાનનું સ્વરૂપ થોડું ઘણું જાણ્યું.
૧૨.
હવે આપણે નિક્ષેપ–આરોપણથી અરિહંતદેવનું સ્વરૂપ જોઇએ. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાનિક્ષેપ એમ ચાર નિક્ષેપથી અરિહંતનું ચાર પ્રકારે સ્વરૂપ છે.
નિક્ષેપે અરિહંત.
નામઅરિહંત——અરિહંત એટલે ઋષભાદિક જિનનાં જે નામ છે તેમને તે નામથી ખોલાવીએ તે. સ્થાપનાઅરિહંતશ્રી જિનભગવાનની જે જે પ્રતિમા, મૂર્તિ, પગલાં આદિ છે તે.
દ્રવ્યઅરિહંત——જેમણે શ્રી તીર્થંકર નામ કર્મ આંધ્યું છે એવા શ્રીકૃષ્ણ, શ્રેણિકાદિક સર્વ તથા જેઓ તેજ ભવમાં તીર્થંકરપદ પામશે પરંતુ દીક્ષા લઇને કેવલજ્ઞાન નથી પામ્યા તે. કારણ કે આ બધા જિનના જીવ કહેવાય.
ભાવઅરિહંત——જેઓ કેવલજ્ઞાન પામી સમવસરણમાં એસી ધર્મોપદેશ આપે તે.
૧૯.
જ્યારે દેવપૂજા કરવાની છે ત્યારે આ ચારે પ્રકારે શ્રી અરિહંત ભગવાનનું સ્વરૂપ વિચારી પૂજા કરવાની છે. દેવપૂજાપ્રત્યે મનને ઉપદેશ. તે દરેક પ્રકાર શુભ ફલ આપે છે તે વિચારીએ. જિનપૂજાએ જિનપ્રત્યેની આપણી પ્રીતિ છે, અને પ્રીતિ જુદી જુદી રીતે દર્શાવી શકાય છે; તેથી એક પોતાના મનને સમજાવતાં કહે છે કે હૈ મન ! તું ખીજે રસ્તે ન જતાં અથવા મને ખીજે-અવળે માર્ગે ન ચડાવતાં જિનપ્રત્યે પ્રીતિ કરવામાં લઈ જા.
રાગ-ધન્યાશ્રી.
હે મનવા ! કાં ચકડોળે ચડાવ,
સપથ મારે સાધવો, શિવપ્રતિસાધન થાય
સાધ્ય દૃષ્ટિમાં આવતું, ભાવારોગ્ય થવાય—હૈ મનવા. પૂજા પ્રીતિરૂપ છે, પ્રીતિરૂપ અનેક
દર્શન, નામ, નમન, સ્તુતિ, ધ્યાન, મગ્રતા છે—હે મનવા.

Page #26

૧૭
હે મન ! તું મને શામાટે ચકડોળે ચડાવે છે! મારે તો સન્માર્ગ સાધવો છે અને તે ત્યારે જ સધાય કે જે તે શિવ એટલે કલ્યાણ –મોક્ષ અગર જિનદેવ પ્રત્યે પ્રીતિમાં સાધનરૂપ થાય તે; અને તેમ થાય તોજ મારૂં સાધ્ય એટલે મેક્ષ દૃષ્ટિમાં આવે અને ભાવથી આરોગ્ય બનું એટલે કામ, ક્રોધાદિક અંતરંગ રોગોથી મુક્ત બનું.
હવે તે શિવપ્રીતિ કઈ? તે કહે છે કે તેનાં રૂપ અનેક છે તેમાં પૂજા પણ શિવપ્રીતિ છે, અને તે જિનપૂજાનો ક્રમ સામાન્યરીતે આપ્રમાણે છે કે પ્રથમ જિનભગવાનનાં દર્શન પછી તેમના નામનું સ્મરણ, તેઓશ્રીને નમન, તેમનો સ્તુતિપાઠ, પછી તેમનાં જ્યોતિ સ્વરૂપનું ધ્યાન, અને છેવટ મમ્રતા-તલ્લીનતા-એકરૂપતા છે.
૨૦, પ્રભુનાં નામો ઉચ્ચારવાથી તેમનાં ચરિત્ર કથાઓનું સ્મરણ
એ થાય છે અને તેથી તે પ્રમાણે આપણું પોતાનું વર્તન જ પૂજા.
રાખવાની કલ્પના-ઈચ્છા–નિશ્ચય થાય છે. આવી ભાવનાથી મન નિર્મલ થાય છે, અને તેવા વર્તનથી આપણે ઉચ્ચ દશા પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ.
ઉદાહરણતરીકે છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીરનું નામ લઈએ. તે નામ અનેક સુંદર અર્થ અને ભાવનાનું પ્રકટીકરણ કરે છે તે જોઈએ, અને તેથી ચાર નિક્ષેપે શ્રી વીરભગવાનની ઓળખાણ કરીએ.
• નામનિક્ષેપ-વીર એવું નામ તે નામવીર. નિક્ષેપ વ. સ્થાપનાનિક્ષેપ-વરભગવાનની સ્થાપના સ્થાપવી તે
સ્થાપના વીર.
રપ્રભુ.
દ્રવ્યનિક્ષેપ–વીશ સ્થાનક મધ્યેથી ગમે તે સ્થાનક આરાધી
તીર્થકરપણે થવાનાં દલીઓ ઉપાર્યો ત્યારથી દ્રવ્ય
વીર ભગવાન ભાવનિક્ષેપ-કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી સમવસરણને વિષે બેસે,
દેશના દે ત્યારથી ભાવવીર ભગવાન તીર્થંકર. પ્રથમના ત્રણ નિક્ષેપ સિવાય ભાવનિક્ષેપ થઈ શકે તેમ નથી

Page #27

14
એટલે પ્રથમનાં ત્રણ ભાવ નિક્ષેપનાં નિમિત્ત છે, તેથી ક્રમ પ્રમાણે પહેલાં ત્રણ પછી ઉત્તમ એવો ભાવનિક્ષેપ પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું પૂર્ણ રહસ્ય વીરનું યથાર્થ નામા તથા ગુણા: એ પ્રકારે નામ લેતાં જણાઈ આવે છે, તે આપણે જોઇએ.
૨.
૧. વિશેષેન પતિ ક્ષિપતિ સત્તાળિ કૃતિ થીઃ એટલે જે વિ- વીર એ શેષપણે તે તે કર્મને ખપાવે છે તેનું નામ વીર. પ્રભુના નામના ભાવનિક્ષેપમાં ચરમ-છેલ્લી સ્થિતિ કે જે કેવલીની આવે છે તે સ્થિતિ સર્વ કર્મને ખપાવ્યાવગર આવતી નથી. विदारयति यत्कर्म तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तश्च तस्मादुवीर इति स्मृतः ॥
અથ.
જે કર્મને છોડી દે, તપથી વિરાજમાન થાય, અને તપ તથા વીર્યથી યુક્ત હોય તે વીર કહેવાય છે.
૩. વીરત્વ ત્રણ પ્રકારે કહ્યું છે.-દાનવીરત્વ, યુવીરત્વ અને ધર્મવીરત્વ. આ ત્રણે પ્રકારનું વીરત્વ શ્રી વીરભગવાનમાં હતું એમ શ્રી માનવિજયજી પોતાના ધર્મસંગ્રહમાં કથેછેઃ——
कृत्वा हाटककोटिभिर्जगदसद्दारिद्र्यमुद्रांकितम् हत्वा गर्भशयानपि स्फुरदरीन् मोहादिवंशोद्भवान् । तवा दुस्तपमस्पृहेण मनसा कैवल्यहेतुं तपस् धा वीरयशो दधद्विजयतां वीरखिलोकी गुरुः ॥ દાનવીરત્વ–કોટીસુવર્ણથી દાન કરી જગદારિદ્રની મુદ્રાના ચિન્હથી રહિત કર્યું તેથી.
યુદ્ધવીરત્વ-મોહાદિ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અંતરના પણ સ્ફુરણાયમાન શત્રુઓને માર્યો તેથી.
ધર્મવીરત્વ-નિસ્પૃહ મનવડે કૈવલ્યપદના કારણરૂપ એવું છુસ્તપ
આચર્યું તેથી.
'
આવીરીતે ત્રણ પ્રકારે વીરત્વ દાખવી વીરના યશને ધારણ ક રતા ત્રણ લોકના ગુરૂ શ્રીમહાવીર પ્રભુ વિજય પામો. આથી · વીર ’ એ નામથી કેટલી કેટલી ભાવનાઓ સ્ફુરવી જોઇએ તે બતાવ્યું.

Page #28

૧૩.
અર્થ.
તેવીજ રીતે પ્રભુનાં અનેક નામો ગુણ પ્રમાણે આપી શકાય છે. આજ નામના જેવાં કે બુદ્ધ, શંકર, વિધાતા, પુરૂષોત્તમ. શ્રી માનતું
ગસૂરિ કર્થ છે કે,बुद्धस्त्वमेव विबुधार्चितबुद्धिबोधात् स्वं शंकरोऽसि भुवनत्रयशंकरत्वात् । धातासि धीर! शिवमार्गविधेर्विधानात्
व्यक्तं त्वमेव भगवन् ! पुरुषोत्तमोऽसि ॥ અર્થ–હે નાથ ! દેવતાઓએ જેમનો કેવલજ્ઞાનનો બોધ પૂજ્યો છે માટે તમે બુદ્ધ છો-જ્ઞાનતત્ત્વી છો! ત્રણ ભુવનને સુખ કરનાર હોવાથી તમે શંકર છો. હે ધીર! તમે મોક્ષમાર્ગના વિધિ (રત્નત્રય યોગરૂપ ક્રિયા)નું વિધાન કરવાથી વિધાતા-સંપન્ન છો, અને હે ભગવન ! તમે પ્રકટપણે પુરૂષોત્તમ છો.
૨૪,
શ્રીમાનતુંગસૂરિ ભક્તામર સ્તોત્રમાં કર્થ છે કે –
आस्तां तव स्तवनमस्तसमस्तदोष પ્રભુનાં નામ રહંકાર નાત ટુરિતાનિ તિ તથા કથાનું
दूरे सहस्रकिरणः कुरुते प्रभैव
पद्माकरेषु जलजानि विकाशभाजि ॥ જે થકી સર્વ દોષ નાશ પામ્યા છે એવું આપનું સ્તવન તો દૂર રહો, પણ આપની સંકથા-ચારિત્રકથા ત્રણ જગતનાં પાપને હખે છે. જેવી રીતે સૂર્ય તો દૂર રહો પરંતુ તેની પ્રભા-કાંતિજ સરોવરમાંનાં કમલોને વિકસાવે છે. - આજ ભાવાર્થવાળું શ્રીમત્ સિદ્ધસેનસૂરિ કથે છે કે
आस्तामचिंत्यमहिमा जिन संस्तवस्ते नामापि पाति भवतो भवतो जगति ।
तीव्रातपोपहतपाथजनानिदाघे : प्रोणाति पद्मसरसः सरसोनिलोऽपि ॥
હે જિન! જેનો મહિમા આચંત્ય છે એવું આપનું સંસ્તવન દૂર રહો, પરંતુ આપનું નામ પણ સંસારથકી ત્રણ જગતનું રક્ષણ કરે છે. જેવી રીતે પદ્મસરોવરનું (પાણી દૂર રહો પરંતુ) તેને રસ

Page #29

૨૦
વાળો પત્રન પણ ઉનાળામાં સખત તડકાથી હણાયેલ એવા મુસાફરોને સંતોષે છે.
( કલ્યાણમંદિર સ્તોત્ર )
૫.
સ્થાપના જિનની પૂજા કલ્યાણકારી છે.
સ્થાપના ( પ્રતિષ્ઠા ) લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે, અને સત્યના ત્રણ પ્રકારમાં સ્થાપના સત્ય પણ શ્રી સ્થાનાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે.
સ્થાપના-જિ
નપૂજા. આમાં યુક્તિ એ છે કે જેમ સાધુઓને ભીંતઉપર ચીતરેલી પુતળી પણ જોવી ઘટે નહિ કારણ કે તેથી રાગ, કામાદિ ઉત્પન્ન થાય છે; પણ શ્રી જિનેશ્વરની મૂર્તિ હંમેશાં જોવી ઘટે, કારણ કે તેથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાનું કારણ મળેછે. જેમ બાળક ક, ખ, આદિ અક્ષરોને ઓળખ્યા વિના ફક્ત મોઢેથી બોલેછે છતાં તે અક્ષરો કોઇએ લખેલા હોય તો તે બાળકને આપવાથી તે જેમ તેમ એટલે કોઈ અક્ષરને બદલે કોઈ અક્ષર બોલે છે, પણ જો તે ઓળખતો હોય તો દરેક અક્ષરોનાં ખરાખર નામ દઈ વાંચી શકેછે, તેવીજરીતે માણસ ચોવીશ તીર્થંકરોનાં નામનો ઉચ્ચાર કરે, પણ તેમની આકૃતિને ઓળખ્યાવિના અન્ય દેવોની મૂર્તિથી જિનેશ્વરની મૂર્તિનું ભિન્નપણું તેને શીરીતે જાણી શકાય? આ કારણથી જિનેશ્વરની પ્રતિમાની સ્થાપના કરવી યોગ્ય છે.
• જિનપ્રતિમા જિનસારખી ' એ વાકય યથાયોગ્યરીતે ગ્રહણ કરવાનું છે. શાહીથી કાગળપર લખેલા અક્ષરો વાંચવાથી જિનોક્ત કથનનો બોધ થાયછે તેવીજ રીતે પ્રભુની પ્રતિમા જોવાથી તેમના સ્વરૂપનો ખોધ થાયછે. લૌકિક શાસ્ત્રમાં પણ એક ભિક્ષુ દ્રોણાચાર્યની મૂર્તિને રાખી ધનુર્વિદ્યા શીખી શકયો હતો—તો “પ્રભુનો અનુભવ કરવા પ્રભુને પ્રત્યક્ષ કરવાની જરૂર છે, પ્રત્યક્ષ કર્યો પછી તેમાં એકાગ્રતા સાધવાની જરૂર છે, અને એકાગ્રતાથીજ દેવસ્વરૂપનું અનુભવજ્ઞાન કે જે એક અગમ્ય વસ્તુ છે તે થાય છે. પ્રતિમામાં પ્રભુભાવના કરી યજન (પૂજન) કરવાથી અંતઃકરણમાં વધારે ઉચી ભાવના રમણ કરેછે; તેને સાન કરાવવું, પુષ્પ ચડાવવાં, આંગી કરવી આદિ ક્રિયાઓમાં ઉચ્ચભાવના ભળેલી હોવાથી અંતઃકરણમાં પ્રભુસંબંધી પ્રેમ અને ભક્તિ પોષાય છે. અને જે સ્થાનમાં પૂજા થતી હોય તે સ્થાનનું વાતાવરણ પણ પવિત્ર વિચારોથી અધિકાધિક પવિત્ર થતું જાયછે.

Page #30

નિત્ય નિત્ય આવી રીતે કરવાથી દેવમંદિરની પવિત્રતા અને આધ્યાત્મિકબળ કોઈ વિલક્ષણ શાંતિને, ભક્તિને, અને વૃત્તિના ઉચ્ચભાવને પ્રકટાવનાર થાય છે.”
ઉપર કહેલ છે તેમાં દ્રવ્યપૂજાને સમાવેશ થાય છે. તે પૂજ દ્રવ્યપૂન.
, સાન, વિલેપન, ભૂષણ, ફલ, વાસ, ધૂપ, દીપ, ફૂલ
* તંદુલ, પત્ર, પુગી, નૈવેદ્ય, જલ, વસ્ત્ર, છત્ર, ચામર, વાજિત્ર, ગીત, નૃત્ય, સ્તુતિ, દેવદ્રવ્ય કોશ વૃદ્ધિ એવી રીતે (૨૧) એકવીશ પ્રકારે થાય છે; અને એવા અનેક ભેદ થઈ શકે છે.
૨૭, હવે ભાવપૂજા વિષે વિચારીએ–હાલમાં ઘણાખરા લોકો જિનદર્શન
કરવા જાય છે અને દહેરામાં જઈ અમુક ક્રિયાઓ ભાવપૂજા.
* કરી પોતાનામાં ભાવના થયેલી માને છે. દર્શન કરનારા દર્શન કરતી વખતે જુદા જુદા વિચારો કરતા દેખાય છે, કેટલાક ભોળા અજ્ઞાની લોકો પુત્રાદિક સુખની તેમજ કેટલાક કુટુંબ સુખની અને કેટલાક વ્યાપારાદિમાં સારો લાભ થવાની આશા રાખે છે.—કેટલાક દેવલોકાદિક સુખની આશાએ અને કેટલાક મોક્ષની આશાએ દર્શન કરવા જતા હોય એમ દેખાય છે.
ખરીરીતે પ્રભુદર્શન કેમ કરવા જોઈએ અને તેવખતે મનમાં શું શું વિચારો આવવા જોઈએ એનો વિચાર ભાગ્યેજ થોડાને આવતો હશે. પૌલિક સુખની આશા કે ઈચ્છા વગર પ્રભુસંબંધેજ માત્ર ઉચા વિચાર પ્રભુદર્શન કરતી વખતે મનમાં ઉદ્ધવવા જોઈએ; તેવા પ્રભુસં. બંધેના ઉચ્ચ વિચારોમાં પ્રભુના ગુણો આદિનો સમાવેશ થાય છે અને તે સરલ ભાષામાં કહેવાને આ લઘુ પુસ્તકનો હેતુ છે. આ પૂજાનો વિષય જરા વિસ્તારપૂર્વક આગળ આપણે જોઈશું.
૨૮, મનુષ્યભવ દુર્લભ છે તેથી આ ભવમાં જો દેવનામસ્મરણ-પૂજન
દર્શન–ચિત્વન આદિથી ધર્મગ્રહણ નહિ થાય તો પછી , કોઈ ભવે દુર કરી ચોરાશી લાખ જીવયોનિરૂપી સંસારચક્રમાં રખશેન સત્યરીતે થયું છે?
ડવાનું છે; અને તેમ થશે તો અંતિમ સાધ્ય મેળવી શકાય તેમ નથી અને હજુ સુધી તે મેળવી શકાયું

Page #31

૨૨
નથી એ વાત ચોક્કસ છે અને તેથી શ્રીમત સિદ્ધસેનસૂરિ કરૂણાર્ક ચિત્તે કલ્યાણમંદિર સ્તોત્રમાં ચાર શ્લોકમાં કથે છે કે –
अस्मिन्नपारभववारिनिधौ मुनीश! मन्ये न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि । आकर्णिते तु तव गोत्रपवित्रमंत्रे
किं वा विपद्विषधरी सविधं समेति ॥ | હે મુનીશ ! હું એમ માનું છું કે આ અપાર ભવસાગરમાં આપ મને શ્રવણગોચર થયા નથી એટલે મેં આપને કદી-કોભિવે સાંભવોલા નથી, કારણ કે જે આપના ગોત્ર–નામરૂપ પવિત્ર મંત્ર સાંભળેલો હોય તો આપદારૂપી સાપણી મારી સમીપ કેમ આવી શકે ? અર્થાત આપનું નામ સાંભળ્યા પછી તો આપદા આજ નહિ અને મને તો આ સંસારરૂપ આપત્તિઓ આવેલી છે તેથી હું એમ માનું છું કે મેં પૂર્વભવોને વિષે ક્યારે પણ આપનું નામ સાંભળ્યું નથી.
जन्मांतरेऽपि तव पादयुगं न देव ! मन्ये मया महितमीहितदानदक्षम् । तेनेह जन्मनि मुनीश ! पराभवानां
जातो निकेतनमहं मथिताशयानाम् ॥ હે દેવ ! હું માનું છે કે જન્માંતરે પણ આપનું વાંછિત આપવામાં ચતુર એવું ચરણયુગલ મેં નથી પૂછ્યું; કારણ કે હે મુનીશ ! આ જન્મમાં પરાભવો કે જેણે (મારા) આશય મથી નાંખ્યા છે તેનું હું સ્થાન થયો છું અર્થાત આપના ચરણારવિન્દનો પૂજક પરાભવનું સ્થાનક હોતો નથી અને હું તેમ થયો છું તેથી મેં પૂર્વભવોને વિષે આપના ચરણારવિંદ ક્યારે પણ પૂજ્યા નથી એમ ભાસે છે.
नूनं न मोहतिमिरावृतलोचनेन पूर्व विभो ! सकृदपि प्रविलोकितोऽसि । मर्माविधो विधुरयंति हि मामनाः
प्रोद्यत्प्रबंधगतयः कथमन्यथैते ॥ હે સ્વામિ ! ખરેખર મોહરૂપી અંધકારથી ઢંકાયેલ આંખવાળા એવા મેં પહેલાં આપને એકવાર પણ જોયેલ નથી કારણ કે જો દર્શન કર્યો હોત તો મર્મને ભેદી નાંખનારા અને કર્મબંધની પ્રવૃત્તિ જેણે વિશેષે પ્રાપ્ત કરી છે એવા આ અનર્થો મને કેમ પીડે છે ?

Page #32

आकर्णितोऽपि महितोऽपि निरीक्षतोऽपि नूनं न चेतसि मया विटतोसि भक्त्या। जातोऽसि तेन जनबांधव ! दुःखपात्रं
यस्मात् क्रियाः प्रतिफलंति न भावशून्याः ॥ (અથવા) હે જનહિતકારી! મેં આપને સાંભળ્યા પણ (હશે), પૂજ્યા પણ હશે, તથા દીઠા પણ હશે પરંતુ ખરેખર ભક્તિથી ચિત્તમાં ધારણ કરેલા નથી કારણ કે હું દુઃખનું પાત્ર ઉત્પન્ન થયેલ છું તેથી ભાવનગરની ક્રિયા ફલતી નથી. (ભાવ વિષયે “ભાવપૂજા પર વિવેચન જુઓ.)
દેવના ગુણ.
હવે દેવના ગુણ તપાસીએ. દેવમાં અનંત ગુણ છે અને ખરું આ જોતાં તેનું વર્ણન સરસ્વતિ કે બૃહસ્પતિ પણ કરી
ન શકે તેમ નથી છતાં મુખ્ય ગુણો શાસ્ત્રોમાં કહ્યા છે તે જોઈએ.
પંચપરમેષ્ટિને નમસ્કાર એ બધા મંગલોમાં પહેલું મંગલ છે. તે પંચ પરમેષિમાં અરિહંત અને સિદ્ધ દેવ છે અને આ ચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ ગુરૂ છે. આ પુસ્તકમાં દેવતત્ત્વ એ વિષય હોવાથી તેજ ચર્ચીશું.
બાર ગુણ અરિહંત દેવપ્રણમીજે ભાવે
સિદ્ધ આઠ ગુણ સમરતાં, દુઃખ દોહગ જાવે. શ્રી અરિહંત પ્રભુના બાર ગુણ છે, તેમાંના આઠ પ્રાતિહાર્ય કહેવાય છે અને ચાર અતિશય કહેવાય છે.
૩૦, પ્રાતિહાર્ય એટલે જે પ્રતિહારી તરીકે પ્રભુ પાસે રહે છે તે.
નીચે પ્રમાણે. ૮ પ્રાતિહાર્ય.
अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यध्वनिनामरमासनं च।
भामडलं दुंदुभिरातपत्रं सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ।। અર્થ—અશોકવૃક્ષ, દેવતાથી થતી પુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્યધ્વનિ, ચામર, સિંહાસન, ભામંડલ, દુંદુભિ, અને છત્ર એમ જિનેશ્વરનાં આઠ પ્રાતિહાર્ય છે. એટલે શ્રી તીર્થકર જ્યાં જ્યાં વિચરે અને સમવસરણ કરે

Page #33

૨૪
ત્યાં ત્યાં દેવતાઓ પ્રભુની કાયાથી આર ગણો, વિસ્તીણું શાખાવાળો અશોકવૃક્ષ, ફૂલની વૃષ્ટિ, મનોહર વીણાના સ્વરો કે જેથી પ્રભુની દેશના મનોહર મને, રતથી જડિત શ્વેત ચામરો ( ભગવાનને વીંજવા માટે), સુવર્ણમય સિંહાસન ( ભગવાનને બેસવા માટે ), જ્યોતિનું મં ડલ (પ્રભુના મસ્તકને પાછલે ભાગે ), દુંદુભિ–વાજિંત્રો, છત્રો ( પ્રભુને મસ્તકે ) કરે છે.
૩૧.
આ પ્રાતિહાર્યે વિચારતાં તેમાં ભાવના મૂકી શકાય તો હૃદય દરેક પ્રાતિ-ઘણુંજ ઉન્નસિત થાય છે તેમ છે. શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ હાર્ય પર લા- નીચે પ્રમાણે ભાવના ભાવી સુંદર ોધ કરે છે.
વના.
૩૩.
પ્રથમ અશેાકવૃક્ષ નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના. धर्मोपदेशसमये सविधानुभावा
दास्तां जनो भवति ते तरुरप्यशोकः । अभ्युते दिनपतौ समहीरुहोऽपि किं वा विबोधमुपयाति न जीवलोकः ॥
અર્થ—(હું સ્વામિન) ધર્મોપદેશ આપતી વખતે આપના સમીપ એટલે પાસે રહેવાના પ્રભાવથી લોક તો દૂર રહો પરંતુ વૃક્ષ પણ અશોક એટલે શોકરહિત થાય છે, અથવા સૂર્ય ઉદય પામતાં વૃક્ષાદ્રિથી સહિત એવો જીવલોક એટલે સમસ્ત જગત્ વિબોધ કહેતાં વિકાસને નથી પામતું? ( પામે છે) એટલે જેમ સૂર્યોદય થવાથી કેવલ લોકજ નિદ્રાનો ત્યાગ કરી વિોધને પામે છે. એટલુંજ નહિ પણ વનસ્પતિ પણ પત્રસંકોચાદિ લક્ષણવાળી નિદ્રાનો ત્યાગ કરી વિકાસ પામે છે, તેમ તમારા સમીપે થવાથી કેવલ વિક લોકજ અશોક થાય છે એટલુંજ નહિ પરંતુ વૃક્ષ પણ અશોક થાય છે.
૩૩.
બીજા સુરક્રૃત પુષ્પવૃષ્ટિ નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના. चित्रं विभो ! कथमवाङ्मुखवृंतमेव विष्वक पतत्यविरला सुरपुष्पवृष्टिः ।

Page #34

૨૫
स्वद्गोचरे सुमनसां यदि वा मुनीश!
. અતિ સૂનમ gવ હિ શ્રેષનાર છે હે વિભુ! અવિરલ–નિરંતરની દેવતાએ કરેલી પુષ્પની વૃષ્ટિ ચારે તરફ ઊચું છે મુખ જેનું અને નીચે છે બીટ (બધન) જેનું એવી રીતે પડે છે એ આશ્ચર્ય છે! ખરેખર, હે મુનીશ! તમો પ્રત્યક્ષ છતાં શોભાયમાન મનવાળાનાં બંધનો નિશ્ચયે નીચેજ જાય છે. અર્થાત્ તમારા સમીપે સુમનસ્ જે ફૂલ તેનાં બીટ જે બંધન તે અધોમુખ થાય છે અને સુમન જે ભવ્ય જીવ તેનાં બાહા અને અભ્ય.. તર બંધન પણ નીચાં થાય છે.
૩૪ ત્રીજા દિવ્ય ધ્વનિ નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના.
स्थाने गभीरहृदयोदधिसंभवायाः पीयूषतां तव गिरः समुदीरयति । पीत्वा यतः परमसमदसंगभाजो
भव्या ब्रजंति तरसाऽप्यजरामरत्वम् ॥ આપની વાણું ગંભીર હૃદયરૂપ સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થએલ અને મૃતત્વ બહાર કાઢે છે તે યોગ્ય જ છે કારણ તેનું પાન કરી ઉત્કૃષ્ટ હર્ષના સંગને સેવનાર ભવ્ય પ્રાણુઓ શીગ્રપણે અજર અને અમરત્વને પામે છે. અર્થાત અમૃતપાન કરવાથી અજરામરપણું પ્રાપ્ત થાય છે તેવી રીતે આપની વાણીનું પાન કરવાથી અજરામરપણું પ્રાપ્ત થાય છે તેથી તે અમૃતનું પાન છે એમ જે કહ્યું છે તે યોગ્ય જ છે. (અને દિવ્યધ્વનિ તે યથાર્થ નામ છે.)
૩૫, ચેથા ચામર નામના પ્રાતિહાર્યવિષે ભાવના. स्वामिन् ! सुदूरमवनम्य समुत्पतंतो मन्ये वदंति शुचयः सुरचामरौधाः । येऽस्मै नतिं विदधते मुनिपुंगवाय..
ते नूनमूर्ध्वगतयः खलु शुद्धभावाः ॥ હે સ્વામિન! હું એમ માનું છું કે પવિત્ર એવા દેવતાએ વિજેતા ચામરોનો સમૂહ અત્યંતપણે નીચા નમીને ઉચા ઉછલતા હેઈ એમ

Page #35

કહે છે–જણાવે છે કે જે મનુષ્યો આ મુનિપુંગવ–મુનિમાં પ્રધાન એવા શ્રી તીર્થંકરપ્રભુને નમસ્કાર કરે છે તે ખરેખર નિશ્ચયે ઉચી ગતિવાળા અને શુદ્ધ ભાવવાળા થાય છે અર્થાત્ ચામરો જણાવે છે કે, અમો પણ પ્રભુ આગળ નીચા નમીને પછી ઉચા ચડીએ છીએ તેમ બીજા પણ જે ભવ્ય જીવો છે તે પ્રભુને નમસ્કાર કરીને ઊર્ધ્વગતિ પામશે.
૩૬, પાંચમા સિંહાસન નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના.
श्यामं गभीरगिरमुज्ज्वलहेमरत्नसिंहासनस्थमिह भव्यशिखंडिनस्त्वाम् । आलोकयंति रभसेन नदंतमुच्चै
श्चामीकरादिशिरसीव नवांबुवाहम् ॥ ભવ્યરૂપ શિખંડી એટલે મોર છે તે આ સમવસરણને વિષે તમોને ઉજવલ હેમ અને રતથી જડેલ સિંહાસનમાં બેઠેલા શ્યામવર્ણયુક્ત અને ગંભીર વાણવાળા આપને જેવી રીતે મેરૂપર્વતના શિખરમાં ઉચે સ્વરે શબ્દ કરતા–ગર્જતા નવીન મેઘનેજ જાએ તેમ ઉત્સુકપણાથી જુએ છે. અર્થાત મેરૂપર્વતને સ્થાને સિંહાસન જાણવું અને મેઘને સ્થાને પ્રભુનું શ્યામ શરીર જાણવું અને ગર્જનાને સ્થાને પ્રભુની વાણું સમજવી. આ ભાવના પાર્શ્વનાથ આગલ ભાવેલ છે તેથી શ્યામ શરીર ગ્રહણ કરેલું છે. બાકી દરેક તીર્થંકરોનાં શ્યામ શરીર હોતાં નથી.
૩૭, છઠા ભામંડલ નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના. . उद्गच्छता तव शिति धुतिमंडलेन लुप्तच्छदच्छविरशोकतरुर्बभूव । सान्निध्यतोऽपि यदि वा तव वीतराग!
नीरागतां ब्रजति को न सचेतनोऽपि ॥ તમારું ઉચું જતું તેવું એટલે પ્રસરતું પ્રભાના મંડલ જેવું ભામંડલ તેનાથી અશોકવૃક્ષ એ થયો કે તેના પાંદડાની કાંતિ અર્થાત રક્તતા પાઈ ગઈ કારણ કે જેના રાગદ્વેષ ગયા છે એવા હે વીતરાગ! ત

Page #36

૨૭
५
५५ जगधयाय
.
.
.
મારા સાન્નિધ્યપણાથી પણ (એટલે વચનશ્રવણ, રૂપદર્શન તો દૂર રહો) પણ સમીપે હોવાથી, ચેતનાવાળો કયો નીરાગતા એટલે નિર્મમત્વને પામતો નથી ? (અર્થાત્ સર્વ પામે છે.)
૩૮, સાતમા દેવદુંદુભિ નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના.
भो भोः प्रमादमवधूय भजध्वमेनमागत्य निर्वृतिपुरि प्रतिसार्थवाहम् । પરિવેતિ ! માય
मन्ये नदन्नभिनभःसुरदुदुभिस्ते ॥ હું એમ માનું છું કે હે દેવ! તમારો દેવદુંદુભિ આકાશને અ- ' ભિવ્યાસ કરતે શબ્દાયમાન થઈ ત્રણ જગને આ પ્રકારે નિવેદન કરે છે. હે જગત્રયજનો! પ્રમાદને ત્યાગ કરી આ મોક્ષપુરી પ્રત્યે માર્ગવાહક-લઈ જનારા એવા શ્રી તીર્થંકર પ્રભુ પાસે આવીને તેને ભજે.
૩૯ આઠમા છત્રત્રય નામના પ્રાતિહાર્ય વિષે ભાવના.
उद्योतितेषु भवता भुवनेषु नाथ ! તારાવિશ્વો વિષય વિદાયઃ मुक्ताकलापकलितोच्छुसितातपत्र
ब्याजानिधा ततनुध्रुवमभ्युपेतः ॥ વિસ્તાર અર્થ– હે નાથ! આ તમારા ઉપર જે ત્રણ છત્ર છે તે ત્રણ છત્ર નથી પરંતુ શું છે? તે કે મુક્તા એટલે મોતી તેના સમૂહથી સહિત અને ઉલ્લસિત એવા આતપત્ર કહેતાં ત્રણ છત્ર તેના મીશે કેરીને તારામંડળ સહિત નિશ્ચયે ત્રણ પ્રકારનું શરીર ધારણ કરી વિધુચંદ્રમા છે તે તમારી સેવા કરવા અર્થ જાણે તમારી પાસે આવ્યો હોય નહિ ? તે ચંદ્રમાનો અધિકાર (જગતમાં પ્રકાશ આપવાનો) હણાઈ ગયો છે કારણ કે તમો ત્રણ ભુવનને પ્રકાશિત કરો છો તેથી ચંદ્રમાનો પ્રકાશ કરવાનો અધિકાર નિષ્ફલ થયો. તેથી તમારી પાસે આવી રહ્યો હોય તેમ લાગે છે.

Page #37

૨૮
૪૦.
અતિશય એટલે ઉત્કૃષ્ટતા. આ મૂલ ચાર છે.
ચાર અતિશય.
૧. અપાયાગમાતિશય−( અપાય = ઉપદ્રવ અને અપગમ=નાશ ) આ બે પ્રકારનાં છે. અ-સ્વાશ્રયી એટલે પોતાના સંબંધમાં અપાય એટલે ઉપદ્રવનો દ્રવ્યથી અને ભાવથી નાશ કર્યો છે તે.
દ્રવ્યઉપદ્રવ–સર્વ રોગો. આ પોતાને ક્ષય થઈ ગયા હોય છે. ભાવઉપદ્રવ–અંતરંગ એવાં અઢાર દૂષણ. આ અઢાર નીચે
પ્રમાણે.
अंतरायादानलाभ वीर्य भोगोपभोगगाः
हासो रत्यरतिर्भीतिर्जुगुप्सा शोक एव च ॥ कामो मिथ्यात्वमज्ञानं निद्रा चाविरतिस्तथा । रागद्वेषौ च तौ दोषौ तेषामष्टादशाप्यमी ॥
(૧) દાનાંતરાય. (૨) લાભાંતરાય. (૩) વીર્યંતરાય. (૪) ભોગાંતરાય. (૫) ઉપભોગાંતરાય. (૬) હાસ્ય. (૭) રતિ. (૮) અતિ. (૯) ભય. (૧૦) શોક. (૧૧) જુગુપ્સા = નિંદ્રા. (૧૨) કામ. (૧૩) મિથ્યાત્વ. (૧૪) અજ્ઞાન. (૧૫) નિદ્રા. (૧૬) અવિરતિ. (૧૭) રાગ. (૧૮) દ્વેષ.
આ રીતે સ્વાશ્રયી અપાયાપગમ અતિશય,
અ—પરાશ્રયી અપાયાપગમ અતિશય કે જેનાથી પારકાના ઉપદ્રવ નાશ પામે. એટલે જ્યાં ભગવાન વિચરે, ત્યાં દરેક દિશામાં મલીને સવાસો જોજન સુધીમાં પ્રાયઃ રોગ, મરકી, વૈર, અતિવૃષ્ટિ, દુકાળ આદિ થાય નહિ.
૨. જ્ઞાનાતિશય—જેનાથી ભગવાન લોકાલોકનું સ્વરૂપ સર્વ પ્રકારે જાણે છે તે, કારણ કે તેમને કેવલજ્ઞાન છે તેથી કાંઇ પણ તેમને અજ્ઞાત રહી શકતું નથી.
3
૩. પૂતિશય—જેનાથી શ્રી તીર્થંકર સર્વે પૂજ્ય છે. એટલે ભગવંતની પૂજા રાજા, બલદેવાદિ, દેવતા-ઇંદ્રઆદિ કરે છે, અગર કરવાની અભિલાષા કરેછે તે.

Page #38

૨૯
- ૪. વચનાતિશય–જેનાથી શ્રી તીર્થંકરની વાણિ દેવ, મનુષ્ય અને
તિર્યંચને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાય છે તે. કોરણકે તેમની વાણુ સંસ્કારાદિક ગુણવાળી છે. આ વાણી ૩૫ ગુણે સહિત છે. તે ગુણો નીચે પ્રમાણે –
૪૧ તીર્થકરની વાણના ૩૫ ગુણ. संस्कारवत्त्वमौदार्यमुपचारपरीतता। मेघनिर्घोषगांभीर्य प्रतिनादविधायिता ॥ १ ॥ दक्षिणस्वमुपनीतरागत्वं च महार्थता । अव्याहतत्वं शिष्टत्वं संशयानामसंभवः ॥२॥ निराकृतान्योत्तरत्वं हृदयंगमितापि च । मिथःसाकांक्षता प्रस्तावौचित्यं तत्वनिष्ठता ॥३॥ अप्रकीर्णप्रसृतत्वमस्वश्लाघान्यनिंदिता। आभिजात्यमतिस्निग्धमधुरत्वं प्रशस्थता ॥ ४॥ अमर्मवेधितौदार्य धर्मार्थप्रतिबद्धता। कारकाधविपर्यासो विभ्रमादिवियुक्तता ॥५॥ चित्रकृत्त्वमद्भुतत्वं तथानतिविलंबिता । अनेकजातिवैचित्र्यमारोपितविशेषिता ॥ ६ ॥ सत्वप्रधानतावर्णपदवाक्यविविक्तता।
अन्युस्थितिरखेदित्वं पंचत्रिंशञ्च वाग्गुणाः ॥ ७ ॥ ૧. સર્વ ઠેકાણે સમજાય તેવી. ૨. યોજનપ્રમાણ સંભળાય તેવી. ૩. પ્રૌઢ. ૪. મેઘ જેવી ગંભીર. ૫. શબ્દવડે સ્પષ્ટ. ૬. સંતોષકારક. ૭. દરેક મનુષ્ય એમ જાણે જે મને જ કહે છે એવી. ૮. પુષ્ટ અર્થવાળી. ૯, પૂર્વાપર વિરોધ રહિત. ૧૦. મહાપુરૂષને છાજે એવી. ૧૧. સદેહ વગરની. ૧૨. દૂષણ રહિત અર્થવાળી. ૧૩. કઠણ વિષયને સહેલો કરે એવી. ૧૪. જ્યાં જેવું શોભે તેવું બોલાય એવી. ૧૫. ઉદ્ભવ્ય અને નવ તત્વને પુષ્ટ કરે એવી. ૧૬. પ્રયોજન સહિત. ૧૭. પદરચના સહિત. ૧૮. છ દ્રવ્ય નવ તત્વે પટુતા સહિત. ૧૮ મધુર. ૨૦. પારકો મર્મ જણાઈ ન આવે એવી ચતુરાઈવાળી. ૨૧. ધર્મ-અર્થ પ્રતિબદ્ધ. ર૨. દીપસમાન

Page #39

પ્રકાશ, અર્થ સહિત. ૨૩: પરનિંદા અને પોતાનાં વખાણ વગરની. ૨૪. કર્તા, કર્મ, ક્રિયા, કારક, કાલ, વિભક્તિ સહિત. ૨૫. આશ્ચર્યકારી. ૨૬. વક્તા સર્વગુણસંપન્ન છે એવું જેમાં લાગે તેવી. ર૭. ધર્યવાળી. ૨૮. વિલંબરહિત. ૨૮. ભ્રાંતિરહિત. ૩૦. સર્વે પોતાની ભાષામાં સમજે. ૩૧. શિષ્ટ બુદ્ધિ ઉપજાવે એવી. ૩ર. ૫દના અર્થને અનેકપણે વિશેષ આરોપણ કરી લે તેવી. ૩૩. સાહસિકપણે બેલે એવી. ૩૪. પુનરૂક્તિ દોષ વગરની. ૩૪. સાંભળનારને ખેદ ન ઉપજે એવી.
આ ચારે અતિશય એક શ્લોકમાં ભગવંતને જુદાં જુદાં વિશેપણ આપી ઘટાવીએ, ધર્મસંગ્રહમાંની સ્તુતિ લઈએ.
प्रणम्य प्रणताशेषसुरासुरनरेश्वरम् ।
तत्त्वज्ञं तत्त्वदेष्टारं महावीरं जिनोत्तमम् ॥ | સર્વ સુર અસુર અને રાજા જેને નમેલા છે એવા (પૂજાતિશય), તત્ત્વને જાણનાર (જ્ઞાનાતિશય), તત્વનો ઉપદેશ કરનાર (વચનાતિશય), અને રાગદ્વેષને જીતનાર એવા જિન એટલે સામાન્ય કેવળીમાં ઉત્તમે (“જિન” એ શબ્દથી અપાયાપગમાતિશય) એવા શ્રી મહાવીરને પ્રણામ કરીને.......
હવે આ ચાર અતિશય કહ્યા તેને વિસ્તારવાથી ૩૪ અતિશય નીચે પ્રમાણેના બને છે –
તીર્થકરના ૩૪ અતિશય. तेषां च देहोद्भुतरूपगंधो निरामयः खेदमलोझिझतश्च ।
श्वासोजगंधो रुधिरामिषं च गोक्षीरधारा धवलं ह्यविस्त्रं ॥१॥ . .आहारनीहारविधिस्त्वदृश्यश्चत्वार एतेऽतिशयाः सहोत्थाः।
क्षेत्रे स्थिति योजनमात्रकेऽपि नृदेवतिर्यग्जनकोटिकोटेः ॥२॥.. !: वाणी नृतिर्यक्सुरलोकभाषा संवादिनी योजनगामिनी च ।
भामंडलं चार च मौलिपृष्ठे विडंबिताहर्पतिमंडलश्च ॥३॥ - अग्रे च गव्यूतिशतद्वयेरू जावरमार्यतिवृष्टयवृष्टयः ।।
दुर्मिक्षमन्यस्वचक्रतो भयं स्यानैत एकादश कर्मघातजाः ॥ ४॥

Page #40

खे धर्मचक्रं चमराः सपादपीठे मृगेन्द्रासनमुज्ज्वलं च। छत्रत्रयं रखमयो ध्वजोंहिन्यासे च चामीकरपंकजानि ॥५॥ वप्रत्रयं चारु चतुर्मुखांगता चैत्यद्भुमोघो वदनाम कंटकाः । दुमानतिदुंदुभिनादमुच्चकैर्वातोनुकूलः शकुना प्रदक्षिणाः ॥ ६॥ गधाम्बुवर्षे बहुवर्णपुष्पवृष्टिः कचश्मश्रुनखापवृद्धिः । . चतुर्विधामत्यंनिकायकोटिर्जघन्यभावादपि पार्श्वदेशे ॥ ७॥ ऋतुनामिन्द्रियार्थानामनुकूलत्वमित्यमी। एकोनविंशतिर्दैव्याश्चतुस्विंशच मीलिताः ॥ ८॥ અર્થ૧. શરીર અનંતરૂપમય, સુગંધમય, રોગરહિત, પરસેવારહિત
ને મલરહિત હોય. ૨. રૂધિર તથા માંસ, ગાયના દૂધ સમાન ધોળાં અને દુર્ગંધ
વગરના હોય. ૩. આહાર તથા નીહાર, ચર્મચક્ષુથી અદ્રશ્ય હોય. ૪. શ્વાસોચ્છાસમાં કમળના જેવી સુગંધ હોય.
આ (૧-૪) ચાર અતિશય જન્મથીજ હોય માટે સ્વાભાવિક–સહજાતિશય અથવા મૂલાતિશય કહેવાય છે. યોજનપ્રમાણ સમવસરણમાં મનુષ્ય, દેવ, અને તિર્યંચની કોડાકોડ સમાય અને તેમને બાધા થાય નહિ. પચીસ યોજન એટલે બસે ગાઉ સુધી પૂર્વોત્પન્ન રોગ ઉપશમે અને નવા રોગ થાય નહિ. વૈરભાવ જાય. મરકી થાય નહીં. અતિવૃષ્ટિ એટલે હદ ઉપરાંત વરસાદ થાય નહિ. અનાવૃષ્ટિ એટલે વરસાદનો અભાવ થાય નહિ.
દુર્લક્ષ એટલે દુકાળ ન પડે. ૧૨. સ્વચક્ર અને પરચકનો ભય ન હોય. ૧૩. ભગવંતની ભાષા મનુષ્ય, તિર્યંચ, અને દેવતા સર્વ પોત
પોતાની ભાષામાં સમજે. ૧૪. એક યોજન સુધી સરખી રીતે સંભળાય.

Page #41

૩૨
૧૫. બાર સૂર્યના તેજવાળું ભામંડલ હોય.
આ અગીયાર (પ-૧૫) અતિશય કેવલજ્ઞાન થાય ત્યારે થાય તેથી તે કર્મક્ષયજાતિશય કહેવાય છે. અને ૬-૧ર માં જણાવેલા રોગાદિક સાત ઉપદ્રવ તે ભગવંત વિહાર કરે ત્યારે પણ ચારે દિશાએ ફરતા પચીસ યોજન સુધી
ન હોય. ૧૬. આકાશમાં ધર્મચક્ર હોય. ૧૭. બાર જોડી (ચોવીસ) ચામર અણવીંજાયાં વીંજાય. ૧૮. પાદપીઠ સહિત સ્ફટિક રતનું ઉજવલ સિંહાસન હોય. ૧૯. ત્રણ છત્ર દરેક દિશાએ હોય. ૨૦. રનમય ધર્મધ્વજ હોય (તેને ઈંદ્રધ્વજ પણ કહે છે) ૨૧. નવ સુવર્ણકમળ ઉપર પગ વડે (બે ઉપર પગ મૂકે અને
સાત પાછળ રહે.) ૨૨. મણિ, સુવર્ણ, અને રૂપાના એ રીતે ત્રણ ગઢ હોય. ૨૩. ચાર મુખે કરી ધર્મદેશના દે, (બાકીનાં ત્રણ પ્રતિબિંબ
મુખ દેવ કરી દે.) ૨૪. સ્વશરીરથી બારગણું ઉચું અશોક વૃક્ષ છત્ર, ઘંટ, પતાકા
આદિથી યુક્ત હોય. ૨૫. કાંટા અધમુખ એટલે અવળા થઈ જાય. ૨૬. ચાલતી વખતે સર્વ વૃક્ષ નમી પ્રણામ કરે. ર૭. આકાશમાં દુંદુભિ ચાલતી વખતે વાગે. ૨૮. યોજન પ્રમાણ અનુકૂળ વાયુ હોય. ૨૯. મેહ વગેરે શુભ પક્ષીઓ પ્રદક્ષિણા કરતાં ફરે. ૩૦. સુગંધ જળની વૃષ્ટિ થાય. ૩૧. જળસ્થળમાં ઉપજેલાં પાંચ વર્ણફૂલની ટીંચણ સુધી વૃષ્ટિ
- થાય. ૨૨. કેશ, દાઢી, નખ, વધે નહિ. (સંયમ લીધા પછી). ૩૩. જઘન્યતાથી ચાર નિકાયના કોડ દેવતા પાસે રહે. ૩૪. સર્વ ઋતુઓ અનુકૂળ રહે.
આ છેલ્લા ૧૬–૩૪ એટલે ઓગણીસ અતિશયો દેવતા કરે. તેથી તે દેવકૃતાતિશય કહેવાય છે..

Page #42

૪૩.
આ
કર્મથી મુક્ત થઈ મોક્ષમાં બિરાજે છે, જે અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર, અનંત વીર્યાદિ અનંત ગુણોથી પૂર્ણ છે, જે અનંત જ્ઞાન અને અનંત દર્શન વડે લોકાલોકનું સ્વરૂપ ક્ષણે ક્ષણે જાણી અને જોઈ રહ્યા છે તે સિદ્ધ દેવ છે. તેમની સ્થિતિ સાદિ અને અનંત છે. જ્યારે આઠે કર્મ ખપાવી સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તેમની શરૂઆત થઈ માટે તેમની સ્થિતિ સાદિ (આદિ=શરૂઆતે કરી સહિત), અને મોક્ષમાંથી ચવવાનો-ફરી જન્મ લેવાનો અભાવ હોવાથી અનંતકાળ સુધી સિદ્ધના સિદ્ધ રહેવાના એટલે કે તેમની સ્થિતિમાં ફેરફાર અનંતકાલ સુધી નહિ થવાનો હોવાથી તેમની સિદ્ધસ્થિતિ અનંત છે. સિદ્ધ આઠ કમેં રહિત છે અને આઠ ગુણે સહિત છે. આ આઠ કર્મમાંથી એક એક ખપાવવાથી એક એક સિદ્ધનો ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. આનું સ્પષ્ટી કરણ નીચે પ્રમાણે છે:——
કર્મ.
તે કર્મ જવાથી મળતા ગુણ.
૧. જ્ઞાનાવરણીય. કેવલજ્ઞાન (આથી લોકાલોકના સ્વરૂપને સમસ્ત પ્રકારે જાણી શકાય છે. )
૨. દર્શનાવરણીય. કેવલદર્શન ( આથી લોકાલોકના ભાવ સમસ્ત પ્રકારે દેખી શકાય છે. )
રૂપ
સિદ્ધનું સ્વ
૩. વેદનીય.
આથી સુખદુ:ખ વેદવામાં-સહવામાં આવે છે.
૪. મોહનીય.
૩૩
૩
અવ્યામાધ સુખ (અ = નહિ + ચામાધ = પીડા) પીડા વગરનું, નિર્વેદનીય-નિરૂપાધિક અનંતસુખ કારણુ કે અહીંના આનંદમાં સુખદુઃખ એ હોતું નથી.
ક્ષાયકસમ્યકત્વ-નિમાઁહ થવાથી અનંતચારિત્ર ઉત્પન્ન થાય છે.
૫. નામ.
નેટ-એકથી ચાર કર્મો ધનધાતી–આત્માના સત્ય સ્વરૂપના સંહારક છે. અરૂપીપણું–નામ કર્મ હોય ત્યાં શરીર હોય અને શરીર ત્યાં રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, વાદિ હોય તેથી નામકર્મનો ક્ષય થવાથી અરૂપી ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે.

Page #43

उ४
૬. ગોત્ર. અગુરુલઘુત્વ = ભારીપણું નહિ તેમ હલકાપણું નહિ.
ગોત્રકર્મ ક્ષય થવાથી ઉચ-નીચપણું રહેતું નથી. ૭. અંતરાય. અનંતવીર્ય-બલ. અંતરાય-કર્મ જવાથી અનંતદાન
લાભ-ભોગ-ઉપભોગ–વીર્યમય થવાય છે. ૮. આયુષ્ય. અક્ષય સ્થિતિ, આયુષ્યકર્મ ક્ષય થવાથી સિદ્ધ
થવાય છે અને બીજો જન્મ થતો નથી તેથી સિદ્ધની
અવસ્થા સાદિ અનંત છે. નોટ-પાંચથી આઠ આંકડાવાળાં કમ અઘાતી છે એટલે ઘનઘાતી નથી.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે આઠ કર્મ ક્ષય કરવાથી જે આઠ ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે તે સિદ્ધના ગુણો છે. આ કર્મ મુખ્ય રીતે આઠ છે. અને બીજી રીતે જોતાં અનેક છે, પણ તે સઘળાનો સમાવેશ ઉકત આઠ કમોંમાં થાય છે; એ આઠને પરિપૂર્ણ જાણતાં અનેક કર્મોની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશ વગેરેને યથાર્થ જાણી શકાય છે.
શ્રીમદ્ધિસેનસૂરિ કહે છે કે
धन्यास्त एव भुवनाधिप! ये त्रिसंध्य વિધની જરૂર.
माराधयन्ति विधिवद्विधुतान्यकृत्याः। भत्तयोलसत्पुलकपक्ष्मलदेहदेशाः
पादद्वयं तव विभो ! भुवि जन्मभाजः ॥ હે ત્રિભુવનનાથ ! હે વિભુ! તેજ મનુષ્યોને ધન્ય છે કે જે બીજાં કાર્યો છોડીને ભક્તિ કરી ઉલ્લાસ પામતા એવા રોમાંચથી છેતાના શરીરના ભાગ વ્યાપ્ત કરી આપના ચરણકમલને વિધિપૂર્વક ત્રણ કાલે આરાધે છે–સેવે છે. '
કોઈ પણ કાર્ય વિધિપૂર્વક અને ભાવપૂર્વક કર્યાથી તેનું ફલ ઉ. ત્કૃષ્ટ આવે છે. તો ચૈત્ય–દેવવંદન કરવાને વિધિ શાસ્ત્રમાં કહેવા પ્રમાણે સમ્યક રીતે સાચવવો જોઈએ. .
૪૫, પ્રથમ તો દેવમંદિરે અંગ શુદ્ધ રાખી જવું જોઈએ. જે જે | સ્થલે મધ્યસ્થ ભાગમાં જિનમંદિર હોય છે ત્યાં તે - પોતાને ઘેરથીજ શુદ્ધ, જીવરહિત, અને કાંકરા કે

Page #44

૩૫
વેળુવાળી જમીન ઉપર જરૂર જેટલા ઉષ્ણ પાણીથી સ્નાન કરી, શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરી, પાદ પ્રક્ષાલનાર્થે જળપાત્ર સાથે લઈ જિનમંદિરે જવું તે અત્યુત્તમ છે; પરંતુ જ્યાં પોતાના ઘરથી જિનમંદિર વધારે દૂર હોય ત્યાં તેમ કરવું તે લોકવિરૂદ્ધ અને શરીરને અપવિત્ર થવાના સંભવવાળું છે, કારણ કે મેટે અને લાંબે માર્ગે જતાં અશુચિનો તેમજ વ્યાવહારિક નીતિને અનુસરતાં મલીન જનોના સંસર્ગનો સંભવ છે. જ્યારે આમ હોય ત્યારે જિનમંદિરે જઈને સ્નાન કરવું યોગ્ય છે.
દશાંત્રિક
હવે ચિત્યવંદનનાં ચોવીશ દ્વાર છે. તેમાંનું પહેલું દશત્રિક (ત્રિક= ત્રણનો સમૂહ) દ્વાર કહીએ. આમાં પ્રથમ ત્રિક (નૈધિકી નિસિહિ)ની છે. ૧. નેધિકી ત્રિક–નધિકી = નિસિહી પ્રથમ દેરાસરે જતાં કહેવી.
નિસિહિ એટલે નિષેધ–સાવઘ (પાપસહિત) વ્યાપારન મન, વચન, અને કાયાથી નિષેધ કરવો. (૧) ઘરના સાવદ્ય વ્યાપાર નિવર્તાવવા માટે શ્રી જિન
મંદિરના અગ્રદ્વારે એકવાર યા મન, વચન, અને
કાયાથી નિવર્તવવા ત્રણવાર નિસિહી કહેવી. (૨) જિનગૃહ એટલે દેરાસરના વ્યાપારથી નિવર્તવા
રૂપ તેના મધ્યમાં (ગભારામાં) પેસતાં–એકવાર યા મન, વચન, કાયાથી નિવર્તવા ત્રણવાર નિસિહી કહેવી. અહીં દ્રવ્યપૂજાનો સ્વીકારે છે. (૩) દ્રવ્યપૂજાના વ્યાપારના ત્યાગરૂપ ચૈત્યવંદનના અવસરે
એકવાર યા મન, વચન, કાયાથી નિવર્તિવારૂપ ત્રણવાર નિસહી કહેવી. અહીં ભાવપૂજા–સ્તવ
નાદિકથી એકાગ્રચિત્તથી પઠનનો સ્વીકાર થાય છે. ૨. પ્રદક્ષિણા ત્રિક-ચત્યના દક્ષિણભાગથી ચિત્યને ત્રણ પ્રદક્ષિણ
દેવી એટલે ભાવથી એમ સમજવાનું છે કે સંસારના ભ્રમણ ટાળવા માટે શ્રી પ્રતિમાપ્રભુની જમણી બાજુથી અનુક્રમે
જ્ઞાન, દર્શન, અને ચારિત્રની આરાધનારૂપ ત્રણ ફેરા ફરવા. ૩. પ્રણામત્રિક-ત્રણ જાતના પ્રણામ કરવા તે. (૧) અંજલિબદ્ધ પ્રણામ-બે હાથ જોડી અંજલિ કરી પ્રણામ
કરવા તે.

Page #45

૩૬
(૨) અર્ધોવનતપ્રણામ અર્ધો નમેલા એટલે કેડથી શરીર જરા નમાડી તથા માથું, હાથ આદિથી ભૂમિને પગ આદિનો સ્પર્શ કરી પ્રણામ કરવા તે. આમાં ચાર અંગ નમે છે. (૩) પંચાંગપ્રણામ–એટલે પાંચ અંગ-નામે બે જાનુ, એ હાથ, અને એક માથું નમાડી ખમાસમણ આપી પ્રણામ કરવા તે. ૪. પૂજાત્રિક. ત્રણ જાતની પૂજા.
(૧) અંગપૂજા-શરીરપૂજા–આમાં પ્રથમ સાતવાનાં નામે મન,
વચન, કાય, વચ્ચે, પૂજાનાં ઉપકરણો, ભૂમિ એ છની શુદ્ધિ તથા નીતિનું ધન એમ જોઇએ. એ પછી નિમૈલ વસ્ત્ર પહેરી આપડો મુખકોશ થાય એવું ઉત્તરાસંગ રાખી પ્રભુના શરીરની પૂજા કરવી જોઈએ. તે શરીરની પૂજા આ પ્રમાણે થાય છે. પહેલાં આશાતના ટાલવા માટે બિંબને–ભગવાનના અંગને મોરપીછીથી કે પુંજણીથી પુંજવા, પછી નવરાવી, અંગ લુહી, વિલેપન કરી, ઘરેણાં પહેરાવી આંગી રચી, ફૂલ ચડાવી, ધૂપ સુગંધ વાસક્ષેપ વગેરેથી પૂજા કરવી.
•
(અહીંઆ આંગીસંબંધી થોડું ખોલવું યોગ્ય થઈ પડશે. પ્રભુની આંગીમાં સુધારો થવાની બહુ જરૂર છે. કેટલેક ઠેકાણે પ્રભુને કોટ, પાટલુન, ખમીશ, વાસકુટ વગેરે પહેરાવાય છે, એ બિલકુલ યોગ્ય નથી. શું પ્રભુને આપણા જેવા બનાવવા માંગીએ છીએ ? ખરી રીતે એવો શણગાર પહેરાવવો જોઈએ કે જે જોતાંજ વીતરાગદશા–ગંભીરતા–પ્રૌઢતા એકદમ યાદ આવે. દર્શનની ઘણીજ અસર થાય છે. જેમ એક ક્રોધીને જોતાંજ ક્રોધ ચઢે છે, મલવાને જોતાંજ અલ સ્ફુરે છે, સૂગ ચઢે એવી વસ્તુ જોતાં સૂગ આવે છે, ખાટી વસ્તુ જોતાંજ મોઢામાં પાણી આવે છે, રોગીને જોતાં ત્રાસ છૂટે છે, પોતાની સ્ત્રીની મૂર્તિ જોઈને કામ વ્યાપ્ત થાય છે, પોતાની માતા, પિતા, કે ગુરૂની છખી જોઈ આનંદ થાય છે અને તેને મન, વચન, અને કાયાએ કરીને નમસ્કાર થાય છે, તેવીજ રીતે પરમેશ્વરને-વીતરાગને જોતાંજ વીતરાગતા થવી જોઈએ. તેમની મૂર્તિ શાંત મુદ્રાવાળી છે અને તેમ હોવાથી તે જોઈને આપણને આનંદ ઉત્પન્ન થાય છે, એટલુંજ નહિ,

Page #46

૩૭
પણ તેમના સદગુણનું અનુકરણ કરવાનું મન થાય છે. વળી આપણે જેમ વધારે ભાવથી વીતરાગ પ્રતિમાને નિરખીએ છીએ, તથા સ્તુતિ, નમસ્કાર, પૂજા આદિ પ્રકારથી તેનું બહુમાન કરીએ છીએ, તેમ તેમ આપણા આત્મામાં સગુણ ગ્રહણ કરવાની તથા સદાચરણથી ચાલીને મોક્ષ મેળવવાની ઈચ્છાના અંકુરો પ્રગટ થાય છે. પ્રતિમાનું દર્શન કરવાથી, તેની પૂજા કરવાથી, જે ઉત્તમ જીવનું તે પ્રતિબિંબ છે તેના ચરિત્રનું મનન કરવાથી, તથા આપણી જીંદગી પણ તેમના જેવી ધમિંછ, દયાળુ અને પરોપકારી થાય, અને આપણે પણ તેની પેઠે મોક્ષનાં અનંત સુખ મેળવીએ એવી ભાવના ભાવવાથી આપણને કલ્યાણ થાય છે. આ દર્શન પરંપરાએ પરિણામરૂપ છે તેથી તે પરંપરાએ દર્શનથી તેના જેવી સ્થિતિએ પહોંચવાને આપણે લાયક થઈએ છીએ. આ પરથી સમજાશે કે આંગી એવી હોવી જોઈએ કે જે વીતરાગ મુકાનું યથાસ્થિત ભાન કરાવે, અને આપણા કરતાં અનંતગણ ગુણોને તે ધારણ કરનારા છે એવું હૃદયપૂર્વક સમજાય.
હમણુના લોકો બાહ્ય આડંબરમાંજ મોહી રહ્યા છે. ઘેર આવીને વીતરાગ મુદ્રાનાં વખાણ એક કોર રહ્યાં, પરંતુ આંગીનાં જ વખાણ આપણે સાંભળીએ છીએ અને તે આવી રીતે કે “ઓહો ! આંગી કેવી સરસ હતી! હાર કેવો સુંદર લીલમનો હતો! ઘડીઆળ કેવું શોભતું હતું!” આમ થવાથી ભૂલ વસ્તુ ભૂલી જવાય છે, અને ચિત્તને વીતરાગ મુદ્રાથી પ્રાપ્ત થનારા ગુણ નામે સ્થિરતા, શાંતિ અને સમભાવ પ્રાપ્ત થતાં નથી; અને જે તે પ્રાપ્ત ન થાય તો સમજવું કે આપણા દર્શનમાં કાંઈ ખામી છે; અને આ ખામી દૂર કરવાનું આપણું કર્તવ્ય છે.) | (૨) અગ્રપૂજા-ધૂપ, દીવો, નૈવેદ્યાદિ ભગવાનની આગળ મૂકી
આરતી, ઘંટ, ચોખા આદિ સાહિત્યોથી પૂજા કરવી તે. (૩) ભાવપૂજા--ભાવસહિત સ્તુતિ, સ્તવન, ચૈત્યવંદન વગેરે બોલી
ચામર વગેરે ઢાળવાથી થતી પૂજા તે.
ભાવે ભાવના ભાવીએ ભાવે દીજે દાન, ભાવે જિનવર પૂજીએ ભાવે કેવલજ્ઞાન. . કાર્યની સફળતાનો આધાર ભાવના ઉપર છે.

Page #47

૩.
ભાવના એટલી બધી ચ હોવી જોઈએ કે તે ભાવના પાસે સ્વર્ગાદિકનાં સુખો તૃણ સમાન ભાસે. ૫. અવસ્થા ત્રિક–ભગવંતની ત્રણ અવસ્થા છે, તે ત્રણે ભાવવાની છે.
(૧) પિંડસ્થ અવસ્થા-તીર્થંકરના શરીરની અવસ્થા—આ તીર્થંકર નામકર્મ આંધ્યું ત્યારથી કેવલજ્ઞાન થાય ત્યાંસુધીની છદ્મસ્થ અવસ્થા છે. આ અવસ્થાના ત્રણ ભેદ છે.
અ. જન્માવસ્થા—આ અવસ્થા નવરાવવું, પ્રક્ષાલન કરવું, અંગ લુહવું વગેરે ક્રિયા કરતાં ભાવવાની છે. આ. રાજ્યાવસ્થા–કેસર, ચંદન, ઘરેણાં ચઢાવતી વખતે તથા આંગી રચવી, માલા પહેરાવવી એ વખતે લાવવાની છે.
ઈ. શ્રમણાવસ્થા—ભગવંતના કેશ આદિ રહિત મસ્તકાદિ ( સાધુ જેવા) જોઈને લાવવાની છે. (૨) પદ્મસ્થ અવસ્થા-પટ્ટુ એટલે તીર્થંકર પટ્ટ–કૈવલ્યજ્ઞાન તે મોક્ષગયા સુધીની કેવલી અવસ્થા. પ્રભુનો આઠ મહા પ્રાતિહાર્ય અને ચાર અતિશય સહિત જોઈને આ ભાવવાની છે. (૩) રૂપાતીત અવસ્થા-રૂપવગરની એવી સિદ્ધપણાની અવસ્થા—( જયાં પુદ્ગલનાં પરમાણુ હોય ત્યાં રૂપ હોય; પરંતુ સિદ્ધને પરમાણુમાત્ર નથી તેથી તે અરૂપી કહેવાય છે). આ અવસ્થા પ્રભુને પર્યંકાસને ( પલાંઠીમાં ) કાયોત્સર્ગ ( કાઉસગ્ગ ) કરતાં જોઇને ભાવવાની છે. આવી અવસ્થામાં અપૂર્વશાંતિ પ્રગટે છે અને તેથી ઘણા તીર્થંકરો આ કાઉસગ્ગ મુદ્રામાં મોક્ષે ગયા છે.
ૐ. દિશા ત્રિક–ત્રણ દિશા–નામે ઊર્ધ્વ–ચી, અધો—નીચી, અને તિર્યક્—તી.–આડી અવળી છોડી દઈ ફક્ત જિનમુખ ઉપરજ દૃષ્ટિ રાખી એકાગ્રતા કરવી. આ ત્રિકનું આખું નામ ત્રિદિશિનિરીક્ષણવર્ઝન ત્રિક છે.

Page #48

૩૯
૭. પદ્મભૂમિપ્રમાર્જન ત્રિક-એટલે ચૈત્યવંદનાદિક કરતાં પગ મૂકવાની ભૂમિનું ત્રણ વાર પ્રમાર્જન (જીવ રક્ષાને અર્થે ગૃહસ્થે વસ્ત્રના છેડાથી અને સાધુએ રજોહરણથી પુંજવું) તે. ૮. આલંબન ત્રિક—આલેખન આશ્રય, આધાર. તે ત્રણ છે. (૧) વર્ણાલેખનનમુક્ષુણું વગેરે સૂત્ર ખોલતાં અક્ષરી
શુદ્ધ, ન્યૂનાધિકતા રહિત, અને યથાસ્થિત ઓલવા તે. (૨) અર્થાલખન—તે સૂત્રના અર્થ હૃદયમાં લાવવા તે. (૩) પ્રતિમાલંબન–જિન પ્રતિમા, ભાવ અરિહંત, આદિનું સ્વરૂપ ધારવું તે.
૯. મુદ્રાત્રિ
(૧) યોગમુદ્રા–એ હાથની દશે આંગળીઓ માંહો માંહે મેળવી કમલના કોષ-ડોડાના આકારે હાથ જોડી પેટ ઉપર કોણી રાખી રહેવું તે. આ મુદ્રાએ પંચાંગ પ્રણિપાત ( ઈચ્છામિ ખમાસમણ ), અને સ્તવનાદિક કરવાં.
(૨) જિનમુદ્રા–જિનભગવાન કાઉસગ્ગમાં રહે છે તેથી તેની મુદ્રા એટલે બે પગના આંગળાના વચમાં આગળથી ચાર આંગળનું અને પાછળથી કાંઈક ઓછું અંતર રાખી કાઉસગ્ગ કરવો તે. આ મુદ્રાએ વાંદણાં તથા અરિહંત ચેઈઆણુ આદિ કાઉસગ્ગ કરવાના છે. (૩) મુક્તાણુક્તિમુદ્રા-મોતીની છીપ જેવી મુદ્રા એટલે બે હાથ સરખા ગર્ભિતપણે ભેગા કરી કપાળના મધ્યભાગમાં લગાડવા તે. આ મુદ્રાએ જયવિયરાય આદિ કહેવું.
૧૦. પ્રણિધાન ત્રિક–
(૧) ચૈત્યવંદનરૂપ-જાવંતિ ચેઈઆઈ એ ગાથાથી. (૨) ગુરૂવંદનરૂપ-જાવંત કેવિ સાદ્ એ ગાથાવડે. (૩) પ્રાર્થનાસ્વરૂપ-જયવીયરાય કહેવાથી
અથવા મન, વચન, અને કાયાનું એકાગ્રપણું કરવું એ ત્રણ પ્રણિધાન જાણવાં.

Page #49

ક.
૪૭, અભિ-સન્મુખ. ગમ-જવું. ચૈત્યાદિકમાં જવાને-પ્રવેશ કર અભિગમ. રવાનો વિધિ.
આ પાંચ પ્રકારે છે. (૧) કુલ ફલાદિ સચિત્ત વસ્તુને તજવી. (૨) નાણું, વસ્ત્ર, આભૂષણ આદિ અચિત્ત વસ્તુને અણ
છાંડવી. (૩) મનની એકાગ્રતા રાખવી. (૪) ઉત્તરાસંગ એકવડું અને બંને છેડા સહિત રાખવું. (૫) અંજલિબદ્ધ પ્રણામ જિનેશ્વરને દૂરથી જોઈ કર,
અને કહેવું કે “નમો જિણછું.”
૪૮,
એટલે પુરૂષોએ જિનેશ્વરની જમણી દિશાએ રહી અને સ્ત્રીઓએ વિદિશા, ડાબી દિશાએ રહી વંદન કરવું.
(૧) જઘન્ય અવગ્રહ-જિનેશ્વરથી ૯ હાથ વેગળા રહી
અવગ્રહ,
અશ્વગ્રહ,
ચૈત્યવંદના કરવી તે.
(૨) મધ્યમ અવગ્રહ-નવ હાથથી વધારે અને સાઠ
હાથથી અંદર રહી વંદના કરવી તે. (૩) ઉત્કૃષ્ટ અવગ્રહ-સાઠ હાથ દૂર રહી વંદના કરવી તે.
૫૦,
વંદના.
(૧) જઘન્યવંદના-નવકારઆદિ
થી વંદના કરવી તે.
(૨) મધ્યમ વંદના-નવકાર, શકસ્તવ કહી ઉભા થઈને
અરિહંત ચેઈથાણું કહી કાઉસગ કરી સ્તુતિ કહેવી તે. * હાલ આ કમ સમવાતો નથી તેથી વૈષ્ણવની હવેલી જેવી ધમાલ શાંતિગ્રહ (જિનમંદિર) માં થાય છે, તે ન થવી જોઇએ.

Page #50

૪૧
(૩) ઉત્કૃષ્ટ વંદના-તે-પાંચ નમુથુણં, આઠ સ્તુતિ અને - ત્રણ પ્રણિધાન નામે જાવંતિ ચેઈયાણું, જાવંતિ કવિ 'સાહુ અને જયવીયરાયથી વંદના કરવી તે.
૫૧, પ્રણિપાત એટલે પ્રકર્ષે કરી ભક્તિ બહુમાનપૂર્વક નમવું તે. અ
* પંચાંગે એટલે એ જાન-ઢીંચણ, બે હાથ અને એક પ્રણિપાત. મસ્તક ભૂમિને લગાડી થાય છે અને તે ખમાસમણ આપતાં લગાડાય છે.
પર, - એક, બે એમ માંડીને એકસો સાઠ સુધી નવકાર ગણવાથી નમસ્કાર નમસ્કાર થાય છે તે.
કરી
પ્રણિપાત. પંચાંગ
નવકાર પ્ર. ૧. પંચમંગલ મહાગ્રુતસ્કંધ-નમસ્કાર એટલે નવમુખનવ સૂત્ર. કાર સૂત્ર.
૨. પ્રણિપાત. ઈચ્છામિ ખમાસમણ સૂત્ર. ૩. પ્રતિક્રમણ શ્રુતસ્કંધ – ઈરિયા વહિયાનું સૂત્ર. ૪. શકસ્તવ. નમોથુછું સૂત્ર. આમાં જિયભયાણું
સુધી ભાવતિર્થંકરને અને જે અઈઆ સિદ્ધા એનાથી આગળ થનાર દ્રવ્ય
'જિનને વાંદવાના છે. . ચૈત્યસ્તવ અિરિહંત ચેઇયાણં સૂત્ર. આથી ચે
ત્યની સર્વ પ્રતિમાને વાંદવાની છે. ૬. નામસ્તવ.
લોગસ્સ સૂત્ર. આથી ઋષભાદિક ૨૪
જિનને વાંદવાના છે. તે ૭. શ્રુતસ્તવ.
પુખરવરદીનું સૂત્ર. આની પહેલી
ગાથાથી શ્રી સીમંધર સ્વામી વિચ; ; રતા ભાવજિનને વાંદવાના છે. અને
તમતિમિરપાલ ત્યાંથી શ્રુતજ્ઞાનને વાંદવાનું છે,
..

Page #51

૮. સિદ્ધસ્તવ.
૯. પ્રણિધાન ત્રિક.
૪૩
સિદ્ધાળું બુદ્ધાળું સૂત્ર. આથી તીર્થં અતીર્થ આદિ પંદર સિદ્ધને વાંદવાના છે. જાવંતિ ચેઈયા, જાવંત કેવિ સાન્ અને જયવીયરાય. આથી વીર, તેમિનાથ, ૨૪ જિનપ્રતિમા, સમ્યષ્ટ્રષ્ટિ દેવતા અદિને વાંઢવાના છે. પંચદંડક કહેવાય છે.
આમાંના ૫ થી ૮ એ આ ગ્રંથમાં જેટલી જેટલી ચૈત્યગૃહમાં કરવાની ક્રિયા કહી તે સર્વને સફલ કરવાંને ચૈત્યગૃહમાં આશાતના દૂર કરવી જોઈએ.
૧૪.
(આય = લાભ + શાતના ખંડના ) જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના લાભની ખંડના કરવી.
આશાતના.
આ આશાતના જઘન્યથી દશ પ્રકારની (કે જે મોટામાં મોટી છે ) છે, મધ્યમથી ૪ર પ્રકારની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ૮૪ આશાતના છે. જઘન્યથી દશ પ્રકારની આ પ્રમાણેઃ—
૧. તાંબુલ-સોપારી, નાગરવેલનાં પાન આદિ ખાવું. ૨. પાન—પાણી પીવું તે.
૩. ભોજન-કરવું તે.
૪. ઉપાનહ–મોજડી, પગરખાં પહેરવાં તે.
૫. મૈથુન-કામચેષ્ટા કરવી તે.
૬. શયન-સુવું તે.
૭. થૂંકવું—શ્લેષ્મ નાંખવું તે;
૮. મૂત્ર-લઘુનીતિ કરવી તે.
૯. ઉચ્ચારવડી નીતિ કરવી તે,
૧૦. ાગટે રમવું તે.
9-90.
મધ્યમ પ્રકારે ૪ર આશાતના આ પ્રમાણેઃ ઉપર જણાવેલી છે. ૧૧.જાગતું આદિ જોવું.

Page #52

પલાંઠી વાળવી.
પગ પ્રસારવા. પરસ્પર વિવાદ.
૧ર.
૧૩.
૧૪.
૧૫. પરિહાસ.
૧૬. મત્સર.
૧૭. સિંહાસન પરિભોગ. ૧૮. કેશ શરીર વિભૂષા. ૧૯. છત્ર રાખવું. ૨૦. ખરે છે. ૨૧. ફુટ રાખવો.
રર. ચામર રાખવાં.
૨૩.
ધરણું કરવું એટલે કોઇ કારણમાટે (સંઘ ઉપર) લાંઘણ કરવી ૨૪. હાસ્યાદિ વિલાસ પરિહાસ.
૫.
૨૬.
૨૭.
૨૮.
૪૩
વિટ સાથે પ્રસંગ કરવો ( અન્ય પુરૂષ સાથે ).
સુખકોશ ન કરવો. મિલન શરીર રાખવું.
૨૯.
મલિન વસ્ત્ર પહેરવું. અવિધિથી પૂજા કરવી. ૩૦. મનનું એકાગ્રપણું ન રાખવું.
૩૧. સચિત્ત દ્રવ્ય અહાર ન મૂકી આવવું. ઉત્તરાસંગ ન કરવું.
૩ર.
૩૩. અંજલિ ન કરવી.
૩૪. અનિષ્ટ પૂજોપકરણ રાખવાં.
૩૫. હીનકુસુમાદિ,, અનાદર કરવો.
૩૬.
૩૭.
જિનેશ્વરના પ્રત્યનિક-શત્રુભાવે વર્તનારાને વારવો નહિ. ૩૮. ચૈત્ય દ્રવ્ય ખાવું.
૩૯. ચૈત્ય દ્રવ્યની ઉપેક્ષા કરવી.
૪. છતી શક્તિએ પૂ, વંદન આદિમાં મંદતા કરવી. ૪૧. દેવદ્રવ્ય આઢિ ખાનાર સાથે વ્યાપાર, મૈત્રી, કરવી. ને વડા (શેઠીઆ) કરવા, તેની આજ્ઞા માનવી.
૪૨.
""
"3

Page #53

૪૪
ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારે ૮૪ પ્રકારની આશાતના છે તેમાં ઉપલી જાન્ય દશ અને મધ્યમ કે જેમાં જઘન્ય દશ સમાઈ જાય છે તે ૪૨ એક યા બીજી રીતે આવી જાય છે; છતાં આમ ત્રણ પ્રકારે વર્ગ પાડી. આપવાનું કારણ એ છે કે તેનો ક્રમ છે. આ ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની ચોરાશી આશાતના ન થાય એવું વર્તન ન બની શકે તો મધ્યમ મેતાલીસ આશાતના વર્જવાની છે, તે પણ જો અની ન શકે તો જઘન્ય જે દશ મોટામાં મોટી છે તે તો અવશ્ય વર્જવાની છે. હવે ૮૪ પ્રકારની આશાતના કઈ તે જણાવીએ છીએ.—
૧. ખેલશ્લેષ્મ એટલે અળખા આગ્નિ નાંખવા. ૨. જાગતું આદિ ક્રીડા.
૩. કલહ.
૪. ધનુર્વેદ્ય આદિ કલા.
૫. કોગળા નાંખવા.
૬. પાનસોપારી ખાવી.
૭. પાન આદિના કૂચા નાંખવા. ૮. ગાળો દેવી.
૯. ઝાડે કે પેશાઞ જવું. ૧૦. નાવું.
૧૧.
વાળ ચોળવા.
૧૨. નખ કાઢવા.
૧૩. લોહી માંસ વગેરે નાંખવું.
૧૪. શેકેલાં ધાન્ય વગેરે ખાવાં.
૧૫. ચામડી વગેરે નાંખવું. ૧૬. ઓસડ ખાઈ ઉલટી કરવી. ૧૭. ઉલટી કરવી.
૧૮. દાતણ કરવું.
૧૯. વીસામણુ કરાવવો દાખલા તરીકે પગ ચંપાવવા. ૨૦. આકરી ગાય ભેંસ ઘોડા હાથી બાંધવા.
૨૧૨૭. દાંત, આંખ, નખ, ગંડસ્થલ, નાક, કાન, માથા આદિ સર્વનો મેલ નાંખવો.

Page #54

૪૫
૨૮. સૂવું. ૨૯. મંત્ર, ભૂત, રાજા વગેરેનો વિચાર કરવો.
વૃદ્ધ પુરૂષના સમુદાયમાં આવી મળવું, એટલે વિવાદ
અર્થે તેથી વાદવિવાદ કરવો.
નામાં લેખાં કરવાં. ૩૨. ધન વગેરેની વહેંચણી કરવી. ૩૩. પોતાનો દ્રવ્યભંડાર ત્યાં સ્થાપવો. ૩૪. પગઉપર પગ ચઢાવી બેસવું. ૩૫. છાણ થાપવાં. ૩૬, કપડાં સૂકવવાં. ૩૭. દાલ વગેરે ઉગાડવું. ૩૮. પાપડ વણવા. ૩૮. વડી, શીરાવડી વગેરે કરવી. ૪૦. રાજા વગેરેના ભયથી દેરાસરમાં સંતાઈ જવું. ૪૧. દિલગીરીથી–શેકથી રડવું. ૪૨. વિકથા કરવી. ૪૩. બાણ, તરવાર વગેરે હથીઆર ઘડવાં કે સજવાં. ૪૪. ગાય ભેંસ રાખવી. ૪૫. તાપણું તાપવી. ૪૬. અન્નાદિ રાંધવું. ૪૭. નાણું પારખવું. ૪૮. અવિધિથી નિસિહિ કહ્યા વિના દેરાસરમાં જવું. ૪૮–પર. છત્ર, પગરખાં, હથીઆર, ચામર–આ ચાર સાથે
લઈ પ્રવેશ કરવો. ૫૩. મનને ચંચલ રાખવું. ૫૪. તેલ વગેરે શરીરે ચોપડવું. ૫૫. સચિત્ત પુષ્પફલાદિક બાહેર ન મૂકવાં. ૫૬. અજીવ વસ્તુ જે હાર, વીંટી, કપડાં વગેરે બહાર મુકી
શોભા વિનાના થઈ દેરાસરમાં દાખલ થવું. - ૫૭. ભગવંતને જોતાંજ હાથ ન જોડવા,

Page #55

૫૮. ઉત્તરાસંગ ન રાખવું. ૫૯. મુગટ મસ્તકે ધરવો. ૬૦. બોકાનું મુખ આદિ પાઘડી પર હોય તે ન છોડવું. ૬૧. ફુલના હાર તેરા માથેથી ન મૂકી દેવા. ૬૨. હોડ પાડવી એટલે તરત બકવી. ૬૩. ગેડીદડે રમવું. ૬૪. પ્રાહુણ (પરોણ) આદિને જુહાર કરવો. ૬૫. ભાંડ, ભવૈયાની રમત કરવી. ૬. હંકારે કોઈને બોલાવવો. ૬૭. લેવા દેવા આશ્રયી ધરણું માંડવું–લાંઘણ કરવી. ૬૮. રણસંગ્રામ કરવો. ૬૯. માથાના વાળ જુદા કરવા કે માથું ખણવું. ૭૦. પલાંઠી વાળીને બેસવું. ૭૧. ચાખડીએ ચડવું. ૭૨. પગ પસારીને બેસવું. ૭૩. પીપુડી કે સીટી બજાવવી (ઈશારા વિગેરે માટે.) ૭૪. પગનો મેલ કાઢવો. ૭૫. કપડાં ઝાટકવાં. ૭૬. માંકડ, જી આદિ વીણીને નાંખવાં. ૭૭. મૈથુનક્રિડા કરવી. ૭૮. જમણ કરવું. ૭૯. વેપાર–લેવું દેવું, વેચવું કરવું. ૮૦. વૈદું કરવું. ૮૧. પથારી, ખાટલો ખંખેરવો. ૮૨. ગુહ્ય ઇકી ઉઘાડવી કે સમારવી. ૮૩. મુકાબાજી તથા કુકડા વગેરેનું યુદ્ધ કરાવવું. ૪. ચોમાસામાં પાણી સંઘરવું, તેથી સ્નાન કરવું અને પીવાને
માટે પાણીનાં પાત્ર રાખવાં. આ આશાતના કેટલીક દર્શન કરતાં અને કેટલીક પૂજા કરતાં વર્જવાની છે. આ ઉત્કૃષ્ટપણે ૮૪ આશાતના જિનભુવનમાં વર્જવી.

Page #56

89.
કેટલાએક આશાતના ટાળવા જતાં પોતેજ આશાતના કરનારા બને છે, જેમકે કોઈ બરાબર ચૈત્યમાં કામ ન કરતો હોય તે જિનમંદિરમાં તેને ગાળાગાળી અપાય છે, મારામારી થાય છે, અને ક્રોધથી ગમે તેમ બોલી જવાય છે, તો તે ખાસ ધ્યાનમાં લઈ ઉપરની આશાતના વર્જવામાટે મનન કરવાની છે.
કોઈ એમ કહે કે અવિધિએ પૂજા કરવી તે કરતાં ન કરવી
- તે સારૂં. તે આને શિખામણરૂપે ઉત્તર આપવાનો કે અવિધિથી ક. તે વાક્ય ઉસૂત્ર છે કારણ કે જિનપૂજાદિ ક્રિયા ન રવું તેના કરતાં ન કરવું સારું કરવાથી આત્મા ભારે કર્મી થાય છે, અને કરવાથી
- લઘુ કર્મી થાય છે. માટે ધર્મક્રિયા હંમેશાં કરવી અને તેમાં પણ તે પોતાની સર્વ શક્તિથી વિધિપ્રમાણે કરવાનો યત્ર રાખ વો. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “વિધિયોગને ધન્ય છે, નિરંતર વિધિપક્ષના આરાધકને ધન્ય છે, વિધિનું બહુમાન કરનારાને ધન્ય છે અને વિધિપક્ષને દૂષણ ન લગાડનારાને ધન્ય છે.
આતો સર્વને અનુભવ થયો હશે કે સાંસારિક કાર્યો જેવાં કે વેપાર કરે, ભોજન કરવું, ખેતી કરવી, ઔષધ ખાવું, આદિ વિધિ. પૂર્વક કર્યાથી સારું ફળ આપે છે, તે આ દેવસેવા, દેવપૂજા આપણા મહર્ષિઓ પ્રણીત વિધિપૂર્વક કર્યાથી અવશ્ય ઉત્તમ ફળ આપે એમાં શું આશ્ચર્ય!
પ૬, આ સાથી નીચેના આકારમાં જિનમંદિરે ચોખાથી અથવા સ્વતિ એ. મોતીથી પૂરવામાં આવે છે. ટલે સાથીઓ.
આ ઘણો ગંભીર તેમજ ઘણોજ મનનીય અર્થસૂચક છે. સ્વસ્તિકનાં ચાર પાંખડાં તે ચાર ગતિ નામે મનુષ્ય, દેવ, તિર્યંચ અને

Page #57

૪
નારકીને સૂચવે છે. તેની ઉપરના ત્રણ બિંદુ તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી રભત્રયની સૂચના કરે છે. અર્ધચંદ્રકાર ચિહ્ન તે ઊર્ધ્વસ્થાન સિદ્ધશિયા.-મુક્તિસ્થાન સૂચવે છે. તેમાં રહેલ બિંદુ સિદ્ધસ્વરૂપ પુંજ સૂચવે છે. આ સ્વસ્તિક પૂરીને એ માગવાનું છે કે હું ત્રૈલોક્યનાથ! આ ચાર ગતિમાંથી મને મુક્ત કરી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયનું દાન દઈ મોક્ષસ્થાન પામવા શક્તિમાન કરો.
૫૭.
આપણો અહીં પ્રસ્તુત વિષય શ્રી જિનદેવદર્શનનો છે, છતાં તેમાં જિનદેવના દર્શન સાથે પૂજનનો સામાન્ય પ્રકાર અંતપૂજા. ગંત થાય છે, તેથી આપણે શ્રી જિનપૂજનનું દિગ્દર્શ ન તેનાં ફૂલ, હેતુ, અને ભેદ સાથે સામાન્ય પ્રકારે કરીએ. પ્રભાતે શું કરવું જોઇએ ? પૂજન. તેમાટે શ્રીમાન્ આનંદઘનજી સ્તવે છે કે,
સુવિધિ જિણેસર પાય નિમને, શુભ કરણી એમ કીજે રે અતિઘણો ઉલટ અંગ ધરીને,પ્રહ ઉડી પૂછજે રે–સુવિધિ ૧
અર્થ-અહો ભળ્યો ! શ્રી સુવિધિ જિનેશ્વરનાં ચરણકમલને નમીને શુભ કરણી કરી, અતિશય ઉત્સાહ, હર્ષે ધરીને પ્રભાતમાં ઉઠીને અન્ય સર્વે સંસારી કામો કર્યાં પહેલાં જિનપૂજનરૂપ શુભ કરણી કરો.
તે પૂજનમાં સાચવવાની વિધિ અતાવે છેઃદ્રવ્યભાવ શુચિભાવ ધરીને, હરખે દેહરે જઇએ રે, દહતિગ પણ અહિગમ સાચવતાં, એકમના રિ થઇએરે-સુ.ર.
જે જે વખતે પૂજા કરવી તે તે વખતે પ્રથમ નિર્મલ જલથી સાન કરવું ( અંગશુદ્ધિ કરવી. જુઓ પૃ. ૩૪.) શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરવા -આ દ્રવ્યશુચિ કહેતાં દ્રવ્ય પવિત્રતા કરવી; આની સાથે ભાવચિ પણ હોવી જોઇએ. દ્રવ્ય ભાવની પવિત્રતાથી સાડાત્રણ કરોડ રોમરાજી નિકવર થતાં નિસ્ટિહિ પ્રમુખ દશત્રિક ( જીઓ પૃ. ૩૫. ) અને પાંચ અભિગમ (જુઓ પૃ. ૪૦.) કહ્યા છે તે સર્વે રીત સાચવતાં હર્ષભર હૈયે જિનમંદિર જઇએ; ત્યાં જઈ પ્રથમ તો માત્ર પૂજા કરવાને

Page #58

४८
વિષેજ મનની એકાગ્રતા કરવી, અર્થત અન્ય સર્વ કાર્યથી સર્વ પ્રકારે મનની નિવૃત્તિ કરવી. આવી રીતે તન્મય થઈ પૂજારૂપ શુભ કરણ કરવી.
પૂજાના ત્રણ ભેદ છે. ૧ અંગપૂજા. ૨ અપૂજા. ૩ ભાવપૂજા. તેમાંની પ્રથમ અંગપૂજાના પાંચ ભેદ કહે છે –
કુસુમ હવણ વર વાસ સુગુરૂ, ધૂપ દીપ મન સાખી રે, અંગપૂજા પણ ભેદ સુણું એમ, ગરૂ મુખ આગમ ભાખી–સુ. ૩.
૧. કુસુમ–પુષ્પપૂજા–મોગરી, ચમેલી, ગુલાબ પ્રમુખ, ૨. હવણ-સ્નાનપૂજા તે ગંગાજલ પ્રમુખ, ૩ વર–પ્રધાન વાસ સુગંધી એટલે ચંદન પૂજા તેમાં કસ્તુરી, બરાસ, અબર પ્રમુખ, ૪ ધૂપ તે તે અગર, દશાંગધુપ પ્રમુખ, ૫ દીપક પૂજા તે ઘી તથા સૂતરની બત્તિયુક્ત. આ સર્વ મનની એકાગ્રતાએ સાર્થક છે અને તે વિના નિરર્થક છે. આ અંગપૂજા પણ પાંચ ભેદે જેમ આગમમાં કહી છે, તેમજ ગુરૂમુખથી શ્રવણ કરી છે.
પૂર્વોક્ત અંગપૂજાનું ફલ કહે છે. એહનું ફલ દોય ભેદ સુણીજે, અનંતર ને પરંપર રે; આણાપાલણ ચિત્ત પ્રસન્ની, મુગતિ સુગતિ સુરમંદિર રે–સુ. ૪.
ફલ બે પ્રકારનું છે. ૧ અનંતર, અને ૨ પરંપર. અનંતર એટલે આંતરરહિત ફલ એ છે કે પૂજામાં તદાકાર વૃત્તિએ સ્વામિ સેવકના સંબંધથી પ્રવર્તિ, પરમેશ્વરની આજ્ઞા લોપે નહિ, વળી ચિત્ત પ્રસન્ન રહેવાની પ્રવૃત્તિથી આજ્ઞાપાલનરૂપ ફેલની પ્રાપ્તિ થાય. પરંપરા ફલતો એ છે કે આજ્ઞા સહિત પૂજન કરનારને મુક્તિ તથા સુગતિ એટલે ઉત્તમ મનુષ્ય ગતિ, અને સુરમંદિર અર્થાત્ દેવભુવન પ્રાપ્ત થાય. આમાં પણ મુક્તિ ભાવની વિશેષતા એ છે, પરંતુ જે ભવસ્થિતિની પરિપકવતા થઈ ન હોય તેથી તેવા ભાવની નિર્મલતા ન હોય તોપણ મનુષ્ય તથા દેવની ઉત્તમ ગતિ પામે.
હવે અચ પૂજા નામનો બીજો ભેદ વર્ણવે છે. ફલ અક્ષત વર ધૂપ ૫ઇ, ગંધ નૈવેદ્ય ફલ જલ ભરી રે. અંગ અગ્રપૂજા મલિ અડવિધ, ભાવે ભવિક શુભગતિ વરી રે. સુ. ૫
* હવણ, ચંદન, પુષ્પ, અલંકાર એટલાંને પણ કેટલાક અંગપૂજા કહે છે કેટલાક ધૂપને અંગપૂજમાં ગણે છે અને કેટલાક નથી ગણતા.

Page #59

૫૦
કચે ભાવના,
ઉપર કહેલ અંગપૂજાના પાંચ પ્રકાર નામે ૧ હવણ ૨ ચંદન ૩ પુષ્પ ૪ ધૂપ ૫ દીપ સાથે, અગપૂજાના ત્રણ ભેદ નામે ૧ અક્ષત તે શુદ્ધ તંદુલ. ૨ નૈવેદ્ય તે સાકર પ્રમુખ. ૩ ફલ તે સોપારી પ્રમુખ મેળવતાં આઠ ભેદ છે. આ ભવ્યજીવ ભાવસહિત કરવાથી શુભગતિ કેહેતાં મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
આવીરીતે અષ્ટપ્રકારી જે દ્રવ્યપૂજા તે ઉપર કહી ગયા. હવે રહેલી ભાવનાઓ ટુંકમાં કહેવાની જરૂર છે, તેથી આપણે તે કહીએ
- ૫૮
અષ્ટપ્રકારી દ્રવ્યપૂજામાં ભાવના. જલપૂજા, પ્રભુનું હવણ કરતાં પૂજકે એ ભાવના ભાવવાની છે કે “હે
પ્રભુ! જેમ જલપ્રક્ષાલનથી આ બાહ્ય મલનો નાશ થાય જમા છે તેમ મારા આત્મા સાથે રહેલ કર્મમેલ નાશ
થાઓ !' નોટ-જલેપૂજા પંચામૃતથી કરવી જોઈએ. ગાયનાં દૂધ, દહીં અને ઘી, તથા પાણી અને સાકર એ પાંચ વસ્તુથી પંચામૃત થાય છે. ચંદનપૂજા,
ચંદનમાં જે શીતલતા રહી છે, તેજ શીતલ ગુણ આપના મુખમાં રહ્યો છે, અને તેવી શીતલતા આત્મામાં પ્રાપ્ત કરવા અર્થે હું ચંદનપૂજા કરું છું.
નોટ–શાસ્ત્રમાં જ્યાં વાંચીએ છીએ ત્યાં દરેક ઠેકાણે ચંદનપૂજા એવું નામ આવે છે. તેને હેતુ શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે સ્વરચિત પૂજાઓમાં ઠેકાણે ઠેકાણે આત્મશીતલતા પ્રાપ્ત કરવાનું બતાવ્યું છે. હાલમાં કેસરપૂજા મુખ્ય થઈ ગઈ છે અને ચંદનપૂજાનું ગૌણત્વ સ્વીકારાય છે. કેસરમાં ઉષ્ણતાનો ગુણ છે અને ચંદનમાં શીતલતાનો ગુણ છે એ સૌ માન્ય રાખે છે; આથી સમજાશે કે કેસરપૂજા મુ.
ખ્યરીતે આજકાલ પ્રચારમાં વિશેષપણે આવવાથી જિનપ્રતિમામાં ઉષ્ણતાના ગુણને લીધે ખાડા વિગેરે પડે છે, અને તેથી કેટલીક વખત. પ્રતિમાની અંગપૂજા કરી તેપર રૂપાનું ખોભરું ચડાવી દેવામાં આવે છે; અને આથી કેસરપૂજા, આ ખભરાપર કરવી પડે છે; તો આ ઉપ

Page #60

પ૧
રથી ફલિતાર્થ એ કે ચંદનપૂજા મુખ્ય હોવી જોઈએ, અને કેસરપૂજા ગૌણ રાખવી ઘટે છે. કેસર પૂજા ગૌણ આ રીતે કે શાસ્ત્રમાં લખેલું છે કે ચંદનને વિશેષ સુગંધી બનાવવા માટે તેમાં કેસર, કસ્તૂરી, બરાસ, અંબર વિગેરેનું મિશ્રણ કરવું, પરંતુ ચંદનની વિશેષતા–મુખ્યતા રાખવી જોઈએ; અને કેસર ગૌણરીતે વાપરતાં શુદ્ધ હોવું ઘટે છે અને તેથી આજકાલ આવતા અપવિત્ર કેસરની બારીકાઈથી પરીક્ષા કરી તેનો ત્યાગ કરવો ઘટે છે. પુષ્પપૂજા,
પુષ્પનું નામ સુમનસ છે, સુમનસૂનો બીજો અર્થ સુંદર-શુદ્ધ મન થાય છે અને પુષ્પમાં સુગંધનો ગુણ રહેલો છે; તો પુષ્પપૂજા કરતાં એ ભાવવાનું છે કે “હે પ્રભુ! આ સુમન અર્પે એ ઈચ્છું છું કે મારું મન સુંદર–શુદ્ધ બનો, અને તેમાં જેવીરીતે દ્રવ્યસુગંધ રહી છે તેવી રીતે મારા મનમાં ભાવસુગંધ પ્રગટો!”
નોટ–જે જે સામગ્રી પ્રભુને ચડાવાય, પ્રભુ પાસે મૂકાય તે તે સામગ્રી શુદ્ધ હોવી જોઈએ એ સે કોઈ કબૂલ કરશે. પુષ્પો શુદ્ધ હેવાં જોઈએ એટલે વાસી ન હોવા જોઈએ, તેમ તે સુગંધી, સુંદર અને સારાં તથા પાંખડી છૂટી કર્યા વગરનાં આખાં હોવાં જોઈએ; આજકાલ પુષ્પો વેચાતાં લઈ ચડાવવામાં આવે છે તેથી તેમાં ઉપરનો વિવેક રહેતો નથી. સવારના હેલાં લઈ આવી વેચનારા માલીઓ પ્રાયઃ રાતનાં પુષ્પો રાખે છે, તેથી તે વાસી હોય છે, વળી કેટલીક વખત. તેઓ પુષ્પની માળા કરતી વખતે દોરો પગમાં રાખે છે, અને તેથી મલીન થયેલો દોરો પ્રભુપર ચડે છે, તો ટુંકમાં એ કહેવાનું કે વાસી ન હોય તેવાં, આખાં, સુગંધી પુષ્પ હોવાં જોઈએ અને આશાતના ન થવી જોઈએ. આની સાથે બીજું એ વિચારવાનું છે કે કેટલીક વખત આગળ જે સુંદર પુષ્પો પ્રભુને પૂજા કરતાં ચડાવ્યાં હોય, તે બીજે નવો પૂજક પોતાનાં ગમે તેવાં પુષ્પો હોય તે પણ તેનાથી પૂજા કરવા આગલનાં સુંદર પુષ્પો કાઢી નાંખે છે, અથવા પૂજા કરતી વખતે તે પુષ્પોની સંભાળ રહેતી નથી તેથી પડી જાય છે; આથી પ્રભુની જે મુદ્રા પૂર્વ વિશેષ આનંદદાયક અને ભવ્યતા આપનારી હોય છે, તે ન રહેતાં આશાતના થાય છે. તો સહેતુ વિચાર કરી પુષ્પપૂજાનો ઉચ્ચ ઉદ્દેશ સાચવવો એજ કર્તવ્ય છે.

Page #61

ધૂપપૂજા
આ પૂજા કરતાં એમ ભાવવાનું છે કે જેમ અગ્નિમાં ધુપ નાંખવાથી થતો સુગંધી ધૂમાડો ઉચો ચડે છે, તેમ કર્મરૂપી કઠિન લાકડું બાળવા માટે ધ્યાનરૂપી અગ્નિ છે, તેમાં શુભભાવનારૂપી ધૂપ નાંખવાથી ધૂમાડાની ઉચગતિ પેઠે મારો આત્મા ઉચ્ચ ચડો.”
નોટધૂપમાં દશાંગ ધૂપ વપરાવો જોઈએ, અને તે ઘણાં સુ. ગંધી દ્રવ્યોનો બનેલો હોવાથી તેના ધૂમાડામાં વિશેષ સુગંધ હોય છે, અને તે માટે દેરાસરમાં વિશેષ પ્રસરતાં અશુભ મલીન રજકણ દૂર થાય છે; વાતાવરણ વિશેષ સારું બને છે. આજકાલ અગરબતીથી તદન ચલાવી લેવાય છે તેમ સાવ થવું જોઈતું નથી. વળી કેટલાક અગરબતી પ્રભુ પાસે સુંઘાડવા માગતા હોય, તેમ નાકપાસે લઈ જાય છે, તેથી રાખ શરીર પર પડે છે, અને આશાતના થાય છે, તો આમ થવું જોઈતું નથી. દીપપૂજા,
આ પૂજા કરતાં એમ ભાવના કરવાની છે કે દીપક જેમ અંધકારને દૂર કરે છે તેમ મારા આત્મામાં રહેલ જ્ઞાનરૂપી જ્યોતદીવ, મારા કર્મરૂપી-અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર દૂર કરો.
નોટ–દેરાસરમાં દીવો બાળવામાટે વપરાતું ઘી શુદ્ધ અને સારું હેવું જોઈએ. અશુદ્ધ ઘીમાં ઘણી વખત ચરબી આદિ પદાર્થો હોય છે, તેથી આશાતના થાય છે, અને અશુદ્ધ ઘીથી કાળાશ-મશ બહ થાય છે, અને તેથી મલીન ૨જકણો ફેલાય છે. બીજી વાત એ યાદ રાખવાની છે કે દીવા ઉઘાડા કદી ન રખાવા જોઈએ, કારણ કે તેમ થવાથી કેટલાંક જીવડાં, કુદાં, પતંગી આદિ તેમાં પડીને મરી જાય છે તેથી હિંસા સાથે આશાતના મોટી થાય છે. અક્ષતપૂજા, - આ પૂજા અક્ષત (ચોખા)ના સાથીયા વગેરેથી થાય છે. આ પૂજા કરતાં એ ભાવવાનું છે કે સાથીઓમાં દર્શાવાતી ચાર ગતિમાંથી મુક્ત થઈ રત્નત્રયીની આરાધનાથી સિદ્ધ દશાનું અક્ષત-અખંડ પદ પ્રાપ્ત થાઓ !

Page #62

૫૩
નોટ–અક્ષત આખા અને ઉચી જાતના ચડાવવા જોઈએ. કેણકીના ન ચડાવવા જોઈએ. નૈવેદ્યપૂજા,
આ પૂજા કરતાં એ ભાવવાનું છે કેઃ “હે પ્રભુ! આપ નિર્વેદી છો અને સદા અનાહારી છો, આપની પાસે આ નૈવેદ્ય મૂકિંછું તે એ ભાવસાથે કે હું આ સર્વ નૈવેદ્યનો ત્યાગ કરી સદાને માટે આપના જેવું અનાહારી પદ પ્રાપ્ત કર્યું ” - નોટ–કંદોઈપાસેથી વેચાતી લીધેલી મીઠાઈનૈવેદ્યમાં વપરાવી જોઈતી નથી, તેનાં કારણમાં પહેલું એ કે તે મીઠાઈ કંદોઈ મલીન કપડાં પહેરી કરે છે, અને તેમાં અપવિત્ર સાકર, ઘી આદિ વપરાય છે; બીજું એ કે બીજા માણસોનો સ્પર્શાસ્પર્શ થવાથી સ્પર્યાસ્પશ્યનો દોષ આવે છે. આથી આશાતના થાય છે એ સ્પષ્ટ છે. મીઠાઈ ઘેર પોતે અગર સ્નાન કરાવી સારાં લુગડાં પહેરેલ કંદોઈ પાસે શુદ્ધ રીતે શુદ્ધ દ્રવ્યોથી કરાવવી જોઈએ, અને તેમાં બીજાઓનો સ્પર્શ ન થાય તેમ થવું જોઈએ. તેમાં વપરાતી સાકર અને ઘી સ્વચ્છ અને શુદ્ધ તેવાં જોઈએ. એટલે ખાસ કરીને સાકર પરદેશી હોય છે તો તેમાં અપવિત્ર વસ્તુઓ આવે છે તે ઉઘાડી વાત છે; તેથી તે ન વપરાતાં શુદ્ધ સ્વદેશી સાકર વપરાવી જોઈએ. વળી આ મીઠાઈ થતી વખતે ધૂપ, અને ઘીનો દીવો રખાવાં જોઈએ છીએ. ફલપૂજા,
આ પૂજા કરતી વખતે એ ભાવવાનું કે “હે પ્રભુ! આ ફલ આપની પાસે મૂકું છું અને તેની સાથે એ ઈચ્છું છું કે શિવરૂપી ફલ મને મળો”!
નોટ–આ સર્વ દ્રવ્યો પ્રભુ પાસે મૂકી પૂજા કરવાનું કારણ એ છે કે પ્રભુ પ્રતિમા એ અંતિમ શુદ્ધ ફલ પ્રાપ્ત કરવામાં નિમિત્ત કારણ છે; આમ કરવામાં વૃત્તિઓ અને ભાવના ઉચ્ચ ઉચ્ચ ચડાવવી જોઇએ એટલે આત્મા પ્રત્યે અંતર્મુખવૃષ્ટિ જોઈએ. અન્ય કોઇએ એ તર્ક લાવવાનો નથી કે જૈનો આ પૂજા કરે છે તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે જૈનો ઈશ્વરને ફલદાતા માને છે; આનો ઉત્તર ઉપર અપાયેલો છે કે આત્માની ગતિ સિદ્ધ ઈશ્વરની ઉચ્ચતમ ગતિ જેવી કરવાની છે.

Page #63

૫૪
આ અષ્ટપ્રકારી પૂજાના હેતુ બતાવ્યા, તેવાજ હેતુઓ બીજી સત્તરભેદી, એકવીશ પ્રકારી વગેરે પૂજાઓનાં છે, પરંતુ સ્થલસંકોચથી અત્ર લખવામાં આવ્યા નથી. સત્તરભેદી એટલે ૧ હરણ, ૨ વિલેપન, ૩ વસ્ત્રયુગ, ૪ વાસક્ષેપ, ૫ પુષ્પ, ૬ પુષ્પમાલા, ૭ પંચવર્ણપુષ્પ ૮ ચૂર્ણ, ૮ ધ્વજા, ૧૦ આભરણ, ૧૧ પુષ્પગ્રહ, ૧૨ પુષ્પપગર, ૧૩ અષ્ટમંગલ, ૧૪ ધૂપ, ૧૫ ગીત, ૧૬ નૃત્ય, ૧૭ વાછત્ર, એમ થાય છે. એ ઉપરથી વિશેષ પ્રકાર થાય છે તે કહે છે કે
સત્તર ભેદ એકવીશ પ્રકારે, અઠોત્તર શત ભેદે રે; ' ભાવપૂજા બહુવિધ નિરધારી, દોહગ દુરગતિ છેદે રે–સુબુદ્ધિ ,
એ રીતે સત્તર ભેદથી, એકવીશ પ્રકારથી, એકસો આઠ ભેદથી અને એક હજાર આઠ ભેદથી પણ દ્રવ્યપૂજા થાય. આ સર્વ પૂજાના ભેદ ભાવસહિત (ભાવના કેવી રીતે થાય છે તે ઉપર ટુંકમાં જણાવ્યું છે.) આચરતાં સુગતિ પ્રાપ્ત થાય. " હવે ત્રીજો ભેદ તે ભાવપૂજા છે. ભાવ શબ્દથી પરમાત્માના સ્વરૂપનું જ્ઞાનાદિક બહુ વિધિથી એટલે ઘણા પ્રકારે નિરધારી એટલે તે તે લક્ષણે અવધારીને ચિંતવવું; આ પૂજાનું ફલ દુર્ભાગ્ય એટલે જે સ્વરૂપની અપ્રાણિરૂપ કર્મસંબંધની ચારે દુર્ગતિ તેને તથા તેના દુઃખનો નાશ થાય અને પંચમ ગતિ એટલે મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ થાય તે રૂ૫ છે.
પ૯. ઉપર કહી તે સર્વ દ્રવ્યપૂજા છે. આ દ્રવ્યપૂજાને ભાવપૂજા સાથે
શું સંબંધ છે તે દર્શાવીએ. દ્રવ્યપૂજા એટલે હવણ, _ભાવપૂજાનું વિલેપનાદિક બાહ્ય ઉપચાર યોગ સમારવાનું છે. પૂજા વિશેષ સ્વરૂપ
" પતેજ આત્માના દુઃખહેતુ એવા અઢાર પાપસ્થાનક તેને પલટાવવાને જે પ્રશસ્ત રાગ પૂજામાં કરીએ છીએ, તે આત્માને તજવા યોગ્ય કર્મને નિર્જરવાની નીતિ છે તેથી સંવરરૂપ છે, માટે અવશ્ય કરવા યોગ્ય છે. ભાવપૂજા એટલે ગુણગુણની એકત્વતારૂપ પૂજા તેનું કારણ ઉપરોક્ત દ્રવ્યપૂજા છે.
આ ભાવપૂજા બે પ્રકારે છે. એકતો પ્રશસ્ત અને બીજી શુદ્ધ. પહેલામાં પ્રશસ્તરામાં મુખ્યપણે હોય છે. તે પ્રશસ્તરાગ શું છે?

Page #64

પપ
પ્રશસ્ત એટલે ગુણ ઉપર રાગ. જે વિષય, પરિગ્રહ ઉપર રાગ છે તે કર્મબંધ હેતુ છે, એટલે સ્વાર્થ પ્રેમ જેવો કે સ્ત્રી પ્રત્યેનો, માતા આદિ પ્રત્યેનો પ્રેમ, એ રાગ, મેહ આદિને લઈને હોય, તે તે કર્મબંધરૂપજ છે; પરંતુ અરિહંતાદિ પંચ પરમેષ્ટી, આગમ અને સાધાર્મિક ઉપર પક્ષપાત વિના ગુણીપણા માટે જે રાગ તે પ્રશસ્તરાગ જાણો. આ રાગ યદ્યપિ પુણ્યબંધને હેતુ છે, તથાપિ છતા આત્મગુણને સ્થિર થવાનો તથા નવા પ્રગટ કરવાનો હેતુ છે.
આનાં ઉદાહરણ જોઈએ. ચારિત્ર ગ્રંથોમાં આપણે જોઈએ છીએ કે કેટલીક વખત રાજકુમારી આદિ કોઈને પરણવા ઈચ્છતી નથી ત્યારે તેનાં માતાપિતા જુદા જુદા રાજકુમારોની છબીઓ મંગાવી તે રાજકુમારીને આપે છે, અને બને છે એવું કે તેમાંથી એકની છબી
ઈતે તુરતજ તેની સાથે પરણવાની સંમતિ આપે છે. આવી જ રીતે કોઈ રાજકુમાર આદિના સંબંધમાં બને છે. આનું કારણ પૂર્વભવને રહેલો જીવપ્રેમજ છે. - પૃથ્વીચંદ્ર અને ગુણચંદ્રનો પ્રેમ ઠેઠ કલાવતિ અને શંખરાજાના ભવથી તે એકવીશ ભવસુધી ચાલ્યો આવ્યો હતો. શ્રી નેમિનાથ પ્રત્યેને રાજુલનો પ્રેમ લાગલગાટ પૂર્વના નવ ભવથી ચાલ્યો આવ્યો. આ સર્વ પ્રેમ છવપ્રેમ હતો–પ્રશસ્ત હતો અને છેવટે તે પ્રશસ્ત પ્રેમ મટીને શુદ્ધ થતાં આત્મા આત્મારૂપે પ્રગટ થાય છે.
અહીં કોઈ પૂછે કે શ્રી ગૌતમસ્વામીને ત્રિભુવનદયાલ, ત્રિશલાનંદન, શ્રી વીર પરમાત્માપર રાગ હતો તે કેવલજ્ઞાનને રોધક કેમ થયો ? આનો ઉત્તર એ છે કે શ્રી ગૌતમનો પ્રશસ્ત રાગ ક્ષયોપશમ રત્નત્રયીનો તો દીપક હતો, પણ શ્રી વીર વિદ્યમાન છતાં રાગની મંદતા થઈ નહિ, કારણ કે છતે કારણે રાગ ઠલવો દુષ્કર છે. જેમ દશ ઘડા ઘીથી ભરેલા હોય તેમાંથી થોડા ફટે છતાં બાકીના ઘડા ઘીવાળા રહે પરંતુ એક પાત્રમાં ઘી ભર્યું હોય અને તે ફૂટી જાય ત્યારે તે પાત્ર ઘીવાળું કહેવાતું નથી, તેવીજ રીતે જ્યારે કારણ મથું તેથી શ્રી ગૌતમની રાગની અવસ્થા અટકી, તે વખતે શ્રેણી થઈ.
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવશે કે પ્રશસ્ત રાગ સર્વ જીવોને ક્ષયોપશમી રત્નત્રયીને વિરોધી નથી, ક્ષાયકતાની ઈહાયુક્ત ક્ષાયકતાને

Page #65

૫૬
નજીક કરે, પરંતુ ક્ષાયકલત્રયી થવા દીએ નહિ. પ્રશસ્ત ભાવપૂજા સાધકતામાં છે; સાધ્યપ્રાપ્તિ જ્યારે શુદ્ધ ભાવ પ્રગટ થાય ત્યારે જ થાય.
પ્રશસ્ત રાગીપણાની ઓળખાણ કરીએ. શ્રી અરિહંતના અતિશયનો મહિમા અને આઠ પ્રાતિહાર્યની વિસ્મયતા આદિ દેખી સાંભળીને જે રાગ ઉપજે છે તે પ્રશસ્તરાગ છે. જગતના જીવને મોહરૂપી અંધકારથી નિવારવા ધર્મદેશના આપવાથી તથા તત્વથી ભૂલા પડેલા જીવોને તત્ત્વના દેખાડવાથી શ્રી અરિહંતનું જે ઉપકારીપણું થયેલું છે તે પર ઈષ્ટતા રાખવી, તથા નિમૅલ કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણો ઉપર રાગ રાખવો એ પ્રશસ્તરાગ છે. આ રાગથી કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિરત આદિ તુછ ભાસે, કારણ કે તે આ લોકના સુખના હેતુ અને ભાવ અશુદ્ધતાના વધારનાર છે; આ શ્રી અરિહંતનો રાગ પરંપરાએ આ-સુખનો હેતુ છે.
શુદ્ધભાવપૂજા એટલે આત્માનું ચેતન વીર્ય શ્રી અરિહંત પરમાત્માના ક્ષાયક સિદ્ધત્વાદિ ગુણોની અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી એટલે ગુણરાગી થઈને ગુણ બહુમાની થવું તે. આ પછી સ્વસ્વરૂપમાં તન્મય થયે થકે સ્વરૂપપૂર્ણતા નીપજે, એટલે મોક્ષમાર્ગ સાધ્ય થઈ શકે.
જે આત્માના ક્ષયોપશમભાવી દર્શન ગુણ, અને જ્ઞાનાદિ ગુણ પ્રભુની પ્રભુતામાં લયલીન થયા છે, એટલે જેટલી આત્મશક્તિ પ્રગટી છે તે સર્વ, અરિહંતના ગુણને અનુયાયી કરીને તન્મયતારૂપ કરે તે શુદ્ધભાવપૂજો છે.
આવી રીતે શુદ્ધ નિર્મલાતત્ત્વી શ્રી અરિહંત દેવ સિદ્ધ ભગવાના રસથી તેના ગુણની ભોગી ચેતના રંગાય એટલે અન્ય વિકલ્પ ટાળી અનુભવભાવના સહિત પ્રભુસ્વરૂપે રસીલી થાય ત્યારે આત્મભાવ પ્રગટે એટલે ભવ્યજીવ પહેલાં આત્માવલંબી થાય ત્યારે પોતાના ગુણને સાધતો-નિપજાવતો, સમ્યગ્દર્શનાદિક ગુણને પ્રગટ કરતો, ગુણસ્થાન ક્રમે સ્વરૂપાનુભવ કરતો થકો તલ્લીનતા કરી અનાદિકાલના સત્તાગત પૂજ્ય સ્વભાવને પ્રગટ કરે. ભાવાર્થ એ કે પહેલાં “હું પણ પૂજ્ય અનંતગણું છું” એ નિર્ધારરૂ૫ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે, સ્યાદવાદ સત્તાનું
૧ જોકે પ્રશસ્ત રાગમાં ક્ષાયિક સમઝીત થાય છે, અહીં તે કરતાં લચી સ્થિતિની વ્યાખ્યા છે.

Page #66

ભાસન થાય; પછી જે સત્તા પ્રગટી, તેના રમણરૂપ–અનુભવરૂપ ચારિત્રગુણ પ્રગટે, પછી શુકલધ્યાન પ્રગટે, પછી નિરાવરણ કેવલજ્ઞાન પ્રગટે. આવી રીતે પરમપૂજ્ય શ્રી અરિહંતને પૂજવાથી પોતાનો પૂજ્ય સ્વભાવ પ્રગટે.
૫૭
૬૦.
હવે આપણે પ્રભુની પૂજા-સ્તુતિ આદિ જે સૂત્રોથી કરીએ છીએ તે સર્વે હેતુ સહિત વિચારીએ. પ્રભુની પૂજા સામાન્ય પ્રકારે એ ભેદ છે. દ્રવ્યપૂર્જા અને ભાવપૂજા. દ્રષ્યપૂજા મુખ્ય ત્રણ પ્રકારે છે. અષ્ટપ્રકારી, સત્તરશેટ્ટી અને એકવીશ પ્રકારી. તેમાંની કેટલીક દ્રવ્યપૂજા અંગપૂજા તરીકે કરવામાં આવે છે, કેટલીક અગ્રપૂજા તરીકે કરવામાં આવે છે. પ્રભુના અંગ ઉપર ચીજો ચડાવીને પૂજા કરવામાં આવે છે તેને અંગપૂજા કહે છે, અને પ્રભુ આગળ સામગ્રી મૂકીને પૂજા કરવામાં આવે છે તે અગ્રપૂજા કહેવાય છે. આનું વર્ણન આપણે આગળ કરી ગયા છીએ.
હાલમાં જે નવપદની ટ પ્રકારની તથા ખીજી પૂજા થાય છે તે સર્વનો સમાવેશ ઉપરની અષ્ટપ્રકારી સત્તરભેદી અને એકવીશ પ્રકારી પૂજામાં થઇ જાય છે.
દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજા એમ બંને કરવાનો અધિકાર શ્રાવક અને શ્રાવિકાને છે. સાધુ અને સાધ્વીને તો ભાવપૂજા કરવાનો અધિકાર છે. હવે દ્રવ્યપૂજાનો વિશેષ વિસ્તાર ન કરતાં ભાવપૂજાપર આવીએ. ભાવપૂજામાં મુખ્ય હેતુ એ છે કે સામાન્ય પ્રભુની સ્તુતિ, તે પ્રભુના ગુણો સાથે પોતાના આત્માની સરખામણી અને તે પ્રભુપદ્મ મેળવવાની ભાવના કરવી.
પૂજાના પ્ર
સ્તાવ.
૬૧.
પ્રભુની સ્તુતિ-સ્તવનાદિ સામાન્યપણે ચાર પ્રકારે કરવામાં સ્તુતિના પ્ર- આવે છેઃ—
કાર.
૧. યાંચા—પ્રભુ પાસે મોક્ષસુખ આદિની માગણી કરવાની રચનામય સ્તુતિ કરવી તે.

Page #67

- ૫૮
* *
૨. ગુણોત્કીર્તન–પ્રભુના બાહ્ય અને અત્યંત ગુણેના વર્ણન
સાથે તેમની વાણી અને અતિશય આદિનું નિ૩. સ્વનિંદા-પોતાની નિંદા પ્રભુ સમીપ કરવી તે. આનું મુખ્ય - ઉદાહરણ રસાકરપચીશી છે. ૪. આત્મસ્વરૂપાનુભવ–પ્રભુ સન્મુખ નિશ્ચય સ્વરૂપથી પોતા
નામાં અને પ્રભુમાં કાંઈ પણ અંતર નથી એમ અનુભવ સહિત સબળ આત્મસ્વરૂપના નિરૂપણ
સાથે સ્તુતિ કરવી તે. આ રીતે સામાન્ય સ્તુતિ કરવાનો નિયમ છે.
ભાવપૂજા એક શ્લોકથી તે એક હજાર ને આઠ લોક સુધી કરાય તોપણ ઓછી છે. પ્રભુની નિયમિત સ્તુતિ અમુક નિર્ણત સૂત્રો દ્વારા કરવાનો નિયમ શિષ્ટ પુરૂષોએ બાંધ્યો છે, તેનો હેતુ શું છે અને તે કેવી રીતે કરવી જોઈએ તેનું દિગ્દર્શન કરાવવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ.
પ્રથમ ભાવપૂજા “ચૈત્યવંદન” એવા પારિભાષિક શબ્દથી પ્રખ્યાત
છે અને તેનું બીજું નામ “દેવવંદન” પણ વપરાય છે. ચયવંદન અ આ દેવવંદન (ચિત્યવંદન) ત્રણ પ્રકારે કરાય છે. જન્મ ને તેના પ્રકાર. આ ૧૧ (
ઘન્ય, મધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટપણે. જઘન્યમાં એક, મદયમમાં બે અને ઉત્કૃષ્ટમાં પાંચ નમુહૂર્ણ આવે; એટલે જઘન્ય ચેત્યવિંદન કે જે હાલ ઘણ ભાગે કરવામાં આવે છે તે એ કે ચૈત્યવંદન કરી, નમુશ્કેણું કહી, સ્તવન બોલી, જયવીરાયનો પાઠ ભણ, અરિહંત ચેઈયાણુંના પાઠથી એક નવકારનો કાઉસગ કરી, એક થાય (સ્તુતિ) બોલી સમાપ્ત કરવું; મધ્યમ ચૈત્યવંદનમાં ચાર થઈ (સ્તુતિ)થી દેવને વંદન કરવામાં આવે છે, અને ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદનમાં આઠ થઈથી દેવવંદન કરાય છે.
અહીંઆ જઘન્ય ચૈત્યવંદન સામાન્ય રીતે લોકમાં વિશેષ પ્રચ. જઘન્ય ચે. લિત હોવાથી તેનું કંઈક વિશેષ સ્વરૂપ લખીશું. ત્યવંદનનું વિશેષ સ્વરૂપ.

Page #68

પ
ચૈત્યવંદનમાં મુખ્યત્વે કરીને નામજિન, સ્થાપનાજિન, વ્યજિન, અને ભાવજિન એ ચાર પ્રકારના જિનને નમસ્કાર કરવાનો છે. તેમાની દરેક ક્રિયાની આદિમાં ઇરિયાવહી પડીકમવી જોઇએ. આ ડિકમવાની પ્રવૃત્તિ હાલમાં વ્રતધારી સીવાય બીજામાં દેખાતી નથી. તે પડિકમતાં કાઉસગ્ગને અંતે ‘લોગસ્સ ' ખોલવો જોઇએ, કારણ કે તે સૂત્રથી નાર્જિનને નમસ્કાર થાય છે. હાલમાં ચૈત્યવંદન કરનાર અમુક તીર્થંકરનું ચૈત્યવંદન ખોલે છે તેથી પણ નામજિનને નમસ્કાર થઈ શકે છે. ‘ નમ્રુત્યુણ ’થી ભાવજિનને નમસ્કાર થાય છે. જે અ
ઈઆ સિદ્ધા, જેઅ વિસ્તૃતિ ણુાગએ કાલે; સંપઈઅ વટ્ટમાણા, સન્થે તિવિહેણ વંદ્યામિ આ ગાથાથી દ્રવ્યજિનને નમસ્કાર થાય છે.
""
૬૪.
હવે ચૈત્યવંદન કરતાં ખેલાતા સૂત્રોના અનુક્રમનો હેતુ સાથે જસૂત્રેાના ૩- ણાવીએ છીએ. મના હેતુ સાથે
સૂત્રેા.
પ્રથમ પોતાના કાયયોગથી છતી શક્તિ ન ગોપવવાનો ઉપદેશ સ્મરણમાં લાવી, તે સાથે હું જેમને નમું છું તે ક્ષમા આદિ ગુણથી સહિત છે, માટે મારા પૂજ્ય છે અને નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે. એ હેતુ સ્મરણમાં લાવવા ઇચ્છામિ ખમાસમણા ( પ્રણિપાત-નમસ્કાર )નો પાઠ ત્રણ વખત ખોલવો. તે પાઠ નીચે પ્રમાણે છેઃ—
इच्छामि खमासमणो वंदिडं जावणिजाए । निसीहि आए । मत्थएण वंदामि ॥
અર્થ—હે ક્ષમાશ્રમણ ! યાપનીયયા એટલે શક્તિસહિત, નૈષેધિ કયા એટલે શરીરથકી, વાંદવાને ઇચ્છું છું, મસ્તકવડે નમસ્કાર કરૂં છું. તથા ત્રણ વખત પંચાંગ પ્રણિપાત ( નમસ્કાર ) કરવો. પંચ અંગ તે એ ઢીંચણ, એ હાથ, અને એક મસ્તક, એ બધાં ભૂમિને નમતાં અડાડવાં જોઈએ અને ત્યારેજ પંચાંગનમસ્કાર ગણાય. ( અત્યારે કહેવું પ્રસ્તુત થઈ પડશે કે હાલમાં કેટલાએક નમસ્કાર કરતાં માથું અધર રાખે છે, અને વળી કેટલાએક તો હાથ પણ ભૂમિને અડકાડતા નથી. આ રીત પંચાંગ નમસ્કારમાં દૂષણરૂપ છે.)

Page #69

આટલું જણાવ્યા પછી જરા જણાવવાનું કે દશત્રિકમાં જે મુદ્રાત્રિક નામે ચોગમુદ્રા, મુક્તાશુક્તિમુદ્રા અને જિનમુદ્રાનું સ્વરૂપ આગળ બતાવ્યું છે તે પર ચિત્યવંદન કરતાં ખાસ ધ્યાન રાખવું ઘટે છે. આમાંની યોગમુદ્રાને “જયવીયરાય” પહેલાંની નીચે જણાવેલ સર્વ ક્રિયા સુધીમાં રાખવાની છે, જયવીરાયમાં મુક્તાશુક્તિ મુદ્રા રાખવાની છે અને કાઉસગ્નમાં જિનમુદ્રા રાખવાની છે. - આ યોગમુદ્રા કરીને પ્રથમ કોઈપણ તીર્થંકરની નામજિન તરીકે સ્તુતિ કરવાને માટે ચૈત્યવંદન બોલવું. ઉદાહરણ તરીકે ચૈત્યવંદન લઈએ –
સીમંધરેચત્યવંદન, શ્રી સીમંધર જગધણી, આ ભરતે આવે કરૂણાવંત કરૂણા કરી, અમને વંદાવો. સકલભક્ત તુમ ધણી એ, જો હવે હવે નાથ ભવો ભવ હું છું તાહરી, નહિ મેલું હવું સાથ. સકલ સંગ છડી કરી, એ ચારિત્ર લેઈશું પાય તમારા સેવીને, શિવરમણી વરીશું. એ અલજે મુજને ઘણે એ, પૂરો સીમંધર દેવ, ઈહિ થકી હું વિનવું, અવધારો મુજ સેવ.
અર્થ– હે જગતના નાથ એવા શ્રી સીમંધરસ્વામી! આ ભરતક્ષેત્રમાં પધારો, અને આપ કરૂણાવાળા હોવાથી કૃપા કરી અમને દર્શનવંદનને લાભ આપે. તમે કે જે સર્વ ભકતોના સ્વામિ છો તે જે અમારા સ્વામિ થાય તો હું કે જે ભવોભવ તમારો છું તે તમારો સાથ–સંગત કદી છોડું તેમ નથી. પછી અમે સર્વ સંગ-આસક્તિ છોડી ચારિત્ર–દીક્ષા લઈશું, અને તમારા પગ સેવીને શિવરૂપી સ્ત્રીને વરીશું એટલે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરીશું. આ અરજ સીમંધર દેવ ! મારી ઘણી ઘણી કરીને છે તે પૂરજે, અને હું અહીંથી આપને વિનવું છું કે મારી સેવા લક્ષમાં લેજે.
આ રીતે નામજિનનું સ્તવન થયું, હવે સ્થાપનાજિનનું સ્મરણ કરવા કેચિ”નો પાઠ બોલવો, કારણ કે આહીં જીવને ભાવના ભાવવાની તક મળે છે કે હે જીવ! જ્યાં જ્યાં જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓ છે ત્યાં ત્યાં સર્વ સ્થલે જઇને તારે તેનાં દર્શન કરવાં જોઈએ;

Page #70

૬૧
પરંતુ તેવું પુણ્ય અને તેટલી શક્તિ ન હોવાથી આ જિનબિંબની સ્તુતિ કરતાં હૃદયમાં દરેક જિનબિંખોને સ્થાપી તે સર્વને નમસ્કાર કરવાનો છે. આ હેતુથી ‘કિંચિ'નો નીચે પ્રમાણેનો પાઠ બોલવો.
ગાથા.
जं किंचि नाम तित्थं, सग्गे पायालि माणुसे लोए । जाई जिणबिंबाई, ताई सव्वाई वंदामि ॥
અર્થ-સ્વર્ગમાં, પાતાલમાં, મનુષ્યલોકમાં જે જિમિત્રો છે તે સર્વ પ્રત્યે—જે કાંઈ તીર્થ છે તે પ્રત્યે હું વંદન કરૂં છું.
હવે ભાજનને નમસ્કાર કરવાનું આવે છે. આનું કારણ આ પ્રમાણે છેઃ—જે જિનબિંબોની મુદ્રા હું નિહાળું છું તે પરમોપકારી, લોકાલોકપ્રકાશી, કેવલજ્ઞાનના ધારક, ભવ્ય જીવોનું કલ્યાણ કરનાર, અરિહંત મહારાજ થઈ ગયા છે, તેમનાં બિબો છે; અને તે વખતે તેમનાં સાક્ષાત્ દર્શન પામવાને હું ભાગ્યહીન હોવાથી શક્તિવાન થયો નહિ, અથવા તેવા પ્રભુ કોઈ ભવમાં મેં નિરખ્યા હશે તો તે પ્રભુને પ્રભુ તરીકે ઓળખ્યા નહિ હોય; આથીજ આ દુઃખમય સંસારમાં હું હા પણ પરિભ્રમણ કરતો રહ્યો છું; પરંતુ કોઈ શુભ ાયોપશમયોગે અને શ્રી અરિહંત પ્રભુ પ્રત્યે ભક્તિભાવ ઉલ્લુસ્યો છે તેથી આજિનપ્રતિમાને જિનેશ્વર સરખી માની સમોવસરણમાં બેઠેલા પ્રભુનું-કેવલી આત્માનું સ્વરૂપ તે પ્રતિમામાં સ્થાપી સાક્ષાત્ અરિહંતરૂપે માની હું ભાવતીર્થકરની સ્તુતિ કરૂં છું. આ હેતુથી ભાવસ્તવ નામે નમ્રુત્યુણનો પાઠ નીચે પ્રમાણે કહેવો.
નમ્રુત્યુણ-શક્રસ્તવ-ભાવસ્તવ.
नमुत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं ॥ १ ॥
આલ્ફાવાળ, ત્તિસ્થયવાળું, સયંસંઘુદ્ધાળું ॥ ૨ ॥
पुरिसुत्तमाणं, पुरिससीहाणं, पुरिसवरपुंडरीआणं, पुरीसवरगं
વલ્ભીનું ॥ રૂ ॥ જોનુત્તમાળ, જોમનાદાળ, ોમિાળ, જોગવાળું, હોળનો અનુરાગ | ૪ | સમયચાળ, વછુટ્યાળ, મથાળું, સરળચાળ, લોહિતચાળ | ૬ |
ગાથા સંસ્કૃત આર્યો પ્રમાણે ગવાય છે.

Page #71

धम्मदयाणं, धम्मदेसियाणं, धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं, धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टीणं ॥ ६ ॥ अप्पडिहयवरनाणदं सणधराणं, विअट्टछउमाणं ॥ ७ ॥ जिणाणं जावयाणं, तिनाणं तारयाणं, बुद्धाणं बोहयाणं, मुत्ताणं मोअगाणं ॥८॥ सव्वणं, सव्वदरिसिणं, सिव मयल मरुअ मणंतमरकय मव्वाबाह मपुणरावित्ति सिद्धिगइ नामधेयं, ठाणं
संपत्ताणं, नमो जिणाणं, जिअभयाणं ॥ ९॥
પ્રથમ સ્તોતવ્ય સંપદા છે, કારણ કે નીચેનાં વિશેષણોવાળા પ્રભુને વિવેકી પુરૂષોએ સ્તવવા યોગ્ય છે. ૧. અરિહંત (કે જેનો વિશેષથી અર્થ આગળ અપાઈ ગયેલ છે)
તેને અને ભગવંતને નમસ્કાર હો. ભગવંત એટલે ભગવાળા. ભગના છ અર્થ. સમસ્ત એશ્વર્ય, રૂપ, યશ, લક્ષ્મી, ધર્મ અને પ્રયત. આ છ વસ્તુઓ અરિહંતમાં ઉત્કૃષ્ટપણે વર્તે છે તે આ રીતેઃ-દેવતાઓ ભક્તિથી મહાપ્રાતિહાર્ય કરે છે તે સમસ્ત ઐશ્વર્ય; સકલ સ્વભાવથી થયેલ અંગુઠારૂપ અગારનિદર્શનાતિશયે કરી જે સિદ્ધ ઇંદ્રનું સારમાં સાર એવું રૂપ પ્રભુના અગુઠા પાસે લાવી એ તો તે તેની પાસે અંગાર–કોલસા જેવું લાગે એવું તે રૂપ; રાગ, દ્વેષ, ત્યજી પરિસહ, ઉપસર્ગ સહન કરવારૂપ પરાક્રમથી ઉત્પન્ન થયેલો યશ; ઘાતકર્મના નાશરૂપ પરાક્રમથી પ્રાપ્ત કરેલાં સુખરૂપી સંપત્તિ તે ઉત્કૃષ્ટ લક્ષ્મી, સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ, અને દાન, શીલ, તપ, ભાવનામય ધર્મ; અને પરમ વીર્યથી ઉત્પન્ન થયેલ એક રાત્રિજ્યાદિક એક રાત્રિ આદિપ્રમાણની
મહાપ્રતિમાભાવિહેતુ તે પ્રયત્ન. આ છ પ્રકારનું ભગ જેને છે ૨. તે ભગવંતસ્તવવા યોગ્ય સામાન્ય હેતુ કહેવા માટે સામાન્ય
હેતુસંપદા. આ પ્રમાણે –શ્રી અરિહંત કેવા છે? તેનાં વિશેષ નામે. આદિકર–પોતપોતાના તીર્થમાં દ્વાદશાંગીની આદિના કરનાર. તીર્થકર–જેણે કરી સંસાર સમુદ્ર તરાય છે તે તીર્થ એ
ટલે પ્રવચન તથા સંઘ, અથવા ગણધર, તે રૂપી તીર્થના કરનાર,

Page #72

સ્વયંસંબુદ્ધ–પોતાની મેળે સમ્યફ પ્રકારે બુદ્ધ એટલે તત્વ
ના જાણનાર. ૩. તેનો વિશેષ હેતુ કહેવા માટે વિશેષહેતુ સંપદા આ પ્રમાણે -
પુરૂષોત્તમ પુરૂષને વિષે વૈર્ય, ગાંભીર્યાદિ ગુણે કરી ઉત્તમ. પુરૂષાસિંહ–પુરૂષોમાં શૌર્યાદિ ગુણે કરી સિંહ. પુરૂષવર પુંડરીક–પુરૂષોને વિષે પ્રધાન પુંડરીક એટલે કમલ
સમાન. ૪. ઉપયોગહેતુ સંપદા.
લોકોત્તમલોકમાં ઉત્તમ.. લોકનાથ–લોકના નાથ છે. કારણ કે જ્ઞાનાદિક ગુણ ન
પામ્યા હોય તેવાને તે પમાડે છે, અને પામ્યા
હોય તેની રક્ષા કરે છે. લોકહિત–લોકનું હિત કરનાર છે. કારણ કે દ્રવ્ય થકી આ
લોકની સંપદા આપે છે, અને ભાવથકી પરલોક
નાં સુખ આપે છે. લોકપ્રદીપ–લોકમાં દીવા સમાન છે. કારણ કે ભવ્યજીવોના
સમૂહનું દેશના આદિથી મિથ્યાત્વરૂપ અંધકાર
ટાળે છે. લોકપ્રઘાતકર-લોકને વિષે વિશેષ ઉધોત એટલે પ્રકાશ કર
નાર છે; કારણ કે જેમ સૂર્ય સર્વ વસ્તુનો પ્રકાશ કરે છે તેમ ભગવંત જીવ, અજીવ
આદિ પદાર્થના પ્રકાશ કરનાર છે. ૫. તદેતુ સંપદા. અભયદય-આભયદાનના દેનાર છે, કારણ કે ભગવંતના
દર્શનથી ભવ્ય જીવોને સંસારમાં ભમવારૂપ ભ
યનો નાશ થાય છે. ચક્ષુદય-જ્ઞાનરૂપ આંખને આપનાર છે. કારણ કે જેમ વૈદ્ય
આંખનાં પડલોને ઓસડથી દૂર કરે છે, તેમ ભગવંત ભવ્યજીવોના મિથ્યાત્વરૂપ પડલો દૂર કરી સમ્યકત્વરૂપ આંખ આપી દેખતા કરે છે.

Page #73

૪
માર્ગદ્રય—માર્ગ ( મોક્ષમાર્ગ )ના આપનાર છે. જેમ ભૂલા પડેલા મુસાફરને ચોર લુંટી અવળે માર્ગે લઈ જાય છે. તેને સત્પુરૂષ વસ્ત્ર, ધન આપી ખરો માર્ગ દેખાડી તેને સ્થાનકે પહોંચાડે છે તેમ - ગવંત મિથ્યાત્વ કષાયરૂપ ચોરથી લુંટાયેલ જનોને માર્ગથી મૂકાવી જ્ઞાનાદિક રતત્રયરૂપી લક્ષ્મી આપી મોક્ષમાર્ગ દેખાડે છે.
શરદય—શરણ આપનાર છે, કારણ કે જેમ દુશ્મનથી આધેલા પુરૂષને કોઈ ઉત્તમ પુરૂષ શરણુ આપે તેમ દુર્ગતિથી બીધેલા પુરૂષને ભગવંત શરણ આપે છે. મોષિય—મોધ બીજરૂપ સમ્યકત્વ આપનાર છે. ૬. વિશેષઉપયોગહેતુ સંપદા. ધર્મદય—ચારિત્રરૂપ ધર્મના દાતાર છે. ધર્મદેશક-સર્વવિરતિ અને દેશવિરતિરૂપ ધર્મના ઉપદેશક છે ધર્મનાયક—ચતુર્વિધસંઘના પ્રવર્તાવનાર છે તેથી ધર્મના નાયક છે. ધર્મસારથી-ધર્મરૂપ રથના સારથી છે.
ધર્મવર—એટલે ધર્મમાં પ્રધાન છે અને ચાતુરંત ચક્રવર્ત એટલે ચતુર્ગતિનો અંત લાવનાર એવું જે ધર્મચક્ર તેના પ્રવર્તાવનાર છે; અથવા ધર્મવિષે પ્રધાન ચારગતિનો અંત લાવનાર ચક્રવર્તિ છે.
૭. સ્વરૂપહેતુ સંપદા.
અપ્રતિહતવરજ્ઞાનદર્શન ધર-એટલે ( પર્વતાર્દિકે ) ભેદાય નહિ
તેવા પ્રધાન કેવલ જ્ઞાન, તથા કેવલ દર્શનના ધરનાર છે. વ્યાવૃત્તછવા-એટલે છદ્મ કહેતાં ઘનઘાતીઆં કર્મ અને કામક્રોધાદિક છ અંતરંગ વૈરી જેના વ્યાવૃત્ત એટલે ગયા છે તે. ૮. સ્વતુલ્યફલકારી સંપદા. જિન–રાગદ્વેષને જીતનાર છે.
જાપક-ભવ્યજીવને રાગદ્વેષથી જીતાવનાર–મૂકાવનાર છે.

Page #74

તીર્ણ-સંસાર સમુદ્રથી તરી ગયા છે. તારકસંસાર સમુદ્રથી તારનાર છે. બુદ્ધ-સર્વ તત્ત્વના જાણ છે. બોધક-બીજાને તત્ત્વ સમજાવવાને સમર્થ છે. મુક્ત–આઠ કર્મરૂપ બંધનથી મુકાયેલા છે.
મોચક–આઠ કર્મરૂપ શત્રુથી મુકાવવાને સમર્થ છે. ૯. ક્ષસિદ્ધાવસ્થા સંપદા–એટલે મોક્ષનું સ્વરૂપ દાખવવામાં
આવ્યું છે માટે. સર્વત્ત-લોકાલોક સર્વને કેવલજ્ઞાને કરી જાણનાર છે. સર્વદર્શી-સમસ્ત વસ્તુઓનું સામાન્ય સ્વરૂપ કેવલ દર્શનથી
દેખનાર છે. શિવ-ઉપદ્રવ રહિત છે. ' અચલ–જેને ચલાયમાન થવું નથી તેવા છે. અરૂજ–રોગ રહિત છે. અનંત-અનંત જ્ઞાન-દર્શન-સુખ–વીર્યથી સહિત છે. અક્ષય–જેનો ક્ષય-નાશ નથી તે. અવ્યાબાધબાધા-પીડા રહિત છે. અપુનરાવૃત્તિ-જ્યાંથી ફરી આવવું નથી તે. સિદ્ધિગતિનામધેય સ્થાન સંપ્રાપ્ત-(ઉપરના સાત ગુણે કરી),
સિદ્ધિ ગતિ એવું નામ છે જેનું એવા સ્થાનને પ્રાપ્ત
કરેલ છે એવા. જિન–રાગદ્વેષને જીતનાર જિન ભગવાનને. જિતભય–જેણે સાત ભયને જીત્યા છે એવાને. નમો-અગર નમોસ્તુ–નમસ્કાર મારા હે
ભાવજિનની ઉપરપ્રમાણે સ્તુતિ કર્યા પછી જીવે એવી ભાવના ભાવવી જોઈએ કે આવા ભાવ અરિહંત થવાને લાયક જે જીવો આ સંસારમાં છે તે, અને ભાવ અરિહંતનું કાર્ય પૂરું કરી જે મોક્ષમાં બીરાજ્યા છે તે દરેક મારા જેવા પામર જીવને નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે; કારણ કે સકલ સંઘના નાયક તરીકે બનવું, ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરવી, વાણુના ૩૫ ગુણ, અને ૩૪ અતિશય પામવા, અને અરિહંત નામ કર્મ

Page #75

બાંધવું એ કંઈ સામાન્ય વાત નથી. મહા ઉગ્ર શુભ ભાગ્યનો ઉદય હોય તો જ તીર્થંકર પદવી મળે છે, માટે તે પદને ભોગવી સિદ્ધ ૫દને પામેલા, અને હવે પછી તે પદવીને લાયક થનારા, અને વર્તમાનકાલમાં તે પદવીને સન્મુખ થયેલા દરેક દ્રવ્યજિનેશ્વરને હું નમસ્કાર કરું છું. ભરત ચક્રવર્તિએ મરિચિ જેવાને એ જ બુદ્ધિએ નમસ્કાર કર્યો હતો, ત્યારે હું અજ્ઞાની છું તેમજ ભાગ્યહીન છું કે આ સમયમાં કોઈ કેવલજ્ઞાનીનો જોગ નથી, તેથી કયા કયા જીવો તીર્થંકર થવાના છે તે હું જાણી શકું તેમ નથી; માટે સામાન્ય રીતે ઉક્ત હેતુપૂર્વક નીચેની ગાથાથી દરેક દ્રવ્ય જિનને નમસ્કાર કરું છું.
ગાથા. जेअ अईआ सिद्धा, जेअ भविस्संति णागए काले। संपइअ वट्टमाणा, सव्वे तिविहेण वंदामि ॥
અર્થ-જે જિન અતીત એટલે ભૂતકાલમાં સિદ્ધ થયા અને જે અનાગત એટલે ભવિષ્યકાલમાં સિદ્ધ થશે અને સંપ્રતિ એટલે વર્તમાનકાલ વિષે વર્તમાન છે તે સર્વ જિનોને હું ત્રિવિધ-મન, વચન, અને કાયાની એકાગ્રતાથી વંદન કરું છું.
વિવેચનદ્રવ્યઅરિહંત જો નરકાદિ ગતિમાં હોય તો પણ તે વાંદવા યોગ્ય છે. મૂતા મરિનો દિ ચરવાર તત્વ દ્રવ્ય –ભૂત કાર્યનું અને ભાવી કાર્યનું જે કારણ હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેમકે માટી એ ભાવી એટલે ભવિષ્યમાં થનારા ઘટનું કારણ છે, અને ઠીંકરાં એ ભૂત ઘટનું કારણ છે; કેમકે તેથી ઘટનું જ્ઞાન થાય છે, તેવી જ રીતે જે અરિહંતો મોક્ષમાં ગયા છે તે સિદ્ધના છો ભૂત અરિહંતના આત્મદ્રવ્યો છે, અને ભાવી જીવો ભવિષ્ય અરિહંતના આત્મદ્રવ્યો છે. વર્તમાનકાળના છવદ્રવ્યો ભવિષ્યમાં આવી જાય છે, તો પણ તેમને નિકટ કાળની અપેક્ષાએ વર્તમાનમાં લીધેલા છે.
હવે ઉપરોક્ત દ્રજિનને નમસ્કાર કરતાં લોકસ્વરૂપનું ભાન થાય છે, તેથી સમગ્ર લોકમાં જે જે તીર્થો, જિનકલ્યાણક ભૂમિઓ અને જિનપ્રતિમાઓ છે તે સર્વને નમન કરવું જોઈએ. આની સાથે તે સ્વરૂપને બતાવનારા, તેમજ તેના માર્ગને પ્રકાશનારા અને તેમાં વર્ત

Page #76

૬૭
.
નારા એવા મુનિરાજોને પણ આ સ્થલે ભૂલી જવા જોઈતા નથી; એવા હેતુથી નીચેની બે ગાથા બોલવી.
ગાથા. जावंति चेइआई, उड्डे अ अहे अतिरि अ लोए अ।
सव्वाइं ताई वंदे, इह संतो तत्थ संताई।
અર્થ–ઊર્વલોકને વિષે અને અધો લોકને વિષે, વળી તીર્જી લોકને વિષે જેટલાં ચેત્યો-જિનપ્રતિમાઓ છે (કે જે ત્રણ લોકમાં વિરાજમાન છે) તે સર્વને હું વંદન કરૂં છું.
जावंत केवि साह भरहेरवयमहाविदेहे भा .
सव्वेसिंतेसिं पणओ तिविहेण तिदंडविरयाणं ॥ ..
ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ (દરેક પાંચ છે એટલે એ પંદર ક્ષેત્ર-કર્મભૂમિઓમાં) જે સાધુઓ-સાધ્વીઓ છે કે જેણે ત્રિવિધ એટલે મન વચન કાયાએ ત્રિદંડ એટલે અશુભ મન, વચન, કાયારૂપ ત્રણ દંડને નિત્ય છે તેમને મારો નમસ્કાર થાઓ.
વિવેચન–મનોદંડ એટલે મનનું યુધ્યાનમાં વર્તવું; વચનદંડ તે સાવદ્ય વચન બોલવાં અને કાયદંડ તે કાયાને કુવ્યાપારમાં પ્રવર્તાવવી.
આ પછી ચૌદપૂર્વમાં રહેલ મોરિસદારાણાય સાપુષ્પો એ લઘુસૂત્ર વડે શ્રી પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કહેવો. આ કહેવાનો હેતુ એ છે કે પંચપરમેષ્ઠી એ દરેક કાર્યના પ્રારંભમાં, મધ્યમાં અને અંતમાં મંગલરૂપ છે. આ ચૈત્યવંદનના મધ્યમાં તેથી આ મંગલભૂત પંચપરમેષ્ઠીનું સ્મરણ થવું જોઈએ.
આવું મંગલ પુનઃ પુનઃ કરવા યોગ્ય છે, કારણ કે, સુબુદ્ધિ અને દૃઢતા કાયૅના અંત સુધી રહેવી બહુજ મુશ્કેલ છે કારણકે દરેક કાર્યમાં તેમાં ખાસ કરીને શુદ્ધ શ્રદ્ધા રહેવામાં અનેક વિઘે છે. ઘણા ભવ્ય જીવોને ખરાબ સંજોગોના ભોગ થવાથી શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ થતાં આપણે નજરે જોઈએ છીએ. દુનિયામાં યુક્તિઓ કરતાં કુયુક્તિઓનું પ્રાબલ્ય અજ્ઞાનીઓના માટે વધારે અસરકારક થઈ પડ્યું છે, તેથી ઘણા જીવો ભવભ્રમણની સામગ્રી મેળવી મનુષ્યભવ હારી જાય છે. આવી કબુદ્ધિ કોઈપણ સંજોગમાં મારી ન થાઓ અને જે સુબુદ્ધિથી વસ્તુસ્વરૂપ સમજી હું આ વખતે પ્રભુસ્તુતિ કરી રહ્યો છું. તેવી સુબુદ્ધિ

Page #77

મારામાં સ્થિર રહો એ હેતુથી આ મંગલાચરણની આવશ્યકતા રહે છે.
બીજું કારણ એ પણ છે કે અમુક સૂત્રથી પ્રભુની સ્તુતિ કર્યા પછી આપણે જે આગળ ચાર પ્રકારની સ્તુતિ બતાવી ગયા તેનાથી ગુંથાએલા અમુક સ્તવનથી હું હવે પછી પ્રભુની જે સ્તવના કરનાર છું, તે સ્તવના શુદ્ધ ભાવરૂપે મને પરિણમે અને મારામાં શાંતિ વસે તેવા હેતુથી તે સ્તવના પહેલાં પ્રથમ મંગલાચરણરૂપે પંચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરવો આવશ્યક છે. આ પાઠ ચૌદપૂર્વમાંહેલો છે માટે આ
સ્થલે યાદ રાખવાનું છે, કે પૂર્વ ભણવાનો અધિકાર પુરૂષને છે પણ સ્ત્રીઓને નથી, તેથી આ પાઠ પુરૂષને જ બોલવાનું છે અને સ્ત્રીઓએ આ પાઠને બદલે મંગલ માટે ફક્ત નમો અરિહંતાણું એટલુંજ અથવા તે પૂર્ણ નવકાર ભણવાને છે.
હવે સ્તવન બોલવાનું આવે છે. તે સ્તવનમાં પૂર્વ કહી ગયા તે વાંચાદિ ચાર સ્તુતિરૂપે છે તેથી તે ચારે પ્રકારનાં સ્તવન અહીં ઉદાહરણરૂપે આપીશું.
૧. યાચાપૂર્વક સ્તવન, (રાયજી અમે ન હિંદુવાણા કે રાજ ગરાસીયા રે લો)-એ દેશી. જિન ચંદ્રપ્રભુ અવધારો કે નાથ નીહાલજે રે લો. બમણું બિરૂદ ગરીબનવાજ કે વાચા પાલજે રે લો. હરખે હું તુમ શરણે આવ્યો કે મુજને રાખજે રે લો. ચોરટા ચાર ચૂગલ જે ભુંડા કે તેહ દુરે નાંખજે રે લે. ૧ પ્રભુજી પાંચતણું પરશંસા કે રૂડી થાપજો રે લો. મોહન મેર કરીને દર્શન મુજને આપજે રે લો. તારક તુમ પાલવ મેં ઝાલ્યો કે હવે મુને તારજે રે લો. કુતરી કુમતિ થઈ છે કેડે કે તેને વારો રે લો. ૨ સુંદરી સુમતિ સોહાગણ સારી કે પ્યારી છે ઘણ રે લો. તાતજી ! તે વિષ્ણુ જીવે ચૌદ ભુવન કર્યું આંગણું રે લો. લખગુણ લખમણ રાણે જાયો કે મુજ મન આવજો રે લો. અનુભવ અનોપમ અમૃત મહો કે સુખડી લાવજે રે લે. ૩

Page #78

૬૯
દીપતી દોઢસો ધનુષ પ્રમાણ કે પ્રભુજીની દેહડી રે લો. દેવની દસપૂરવ લખમાને કે આઉભું વેલડી રે લો. નિર્ગુણુ નિરાગી પણ હું રાગી કે મનમાહે રહ્યો રે લો. શુભ ગુરૂ સુમતિવિજય સુપસાય કે રામે સુખ લહ્યો રે લો. ૪ ચાવીશી વીશીસંગ્રહ પૃ. ૧૨૫.
સ્થા
અર્થ-ડે ચંદ્રપ્રભ જિન ભગવાન! લક્ષમાં રાખી હે નાથ ! મારાપર નજર કરો. આપતો ગરીમના પાલનાર અને અમણી પ્રીતિ ધરાવનાર છો તેથી આપનું વચન પાળજો. હું આનંદથી આપને શરણે આવ્યો છું તો શરણે રાખજો, અને ક્રોધ, માન, માયા, અને લોભ એવા ચાર કષાયરૂપી નિંદ્રક અને દુષ્ટ ચાર ચોરથી મને દૂર કરજો. અને હે પ્રભુજી! પંચ વ્રતની પ્રશંસા મારામાં સારીરીતે પજો એટલે હું તેની પ્રશંસા કરતો થકો તેને પાલતો રહું એમ કરો. હે મોહન ! મહેરબાની કરીને આપનાં દર્શન મને આપજો અને આપ તારનારનો પાલવ એટલે છેડો ઝાલ્યો છે તો મને તારજે. કુમતિરૂપી કુતરી કે જે મારી પાછળ ભમ્યાં કરે છે તેને તેમ કરવા દેતા નહિ; અને સુમતિરૂપી સૌભાગ્યવંતી સુંદરી મને સારી તેમજ મહુ પ્રિય લાગે છે, છતાં તે મને મળી નથી. હે પિતાજી ! તેના વગરજ ચૌદભુવન મને ભવભ્રમણથી આંગણા જેવા થઈ પડ્યા છે, અર્થાત્ આ મારો જીવ ચૌદ રાજલોકમાં રખડ્યો છે; માટે લક્ષ્મણા રાણીના લાખો ગુણ ધરાવનારા પુત્ર! આપ મારા મનમાં આવજો અને તેની સાથે અનુપમ અમૃતરસ જેવા મીઠા અનુભવરૂપી સુખડી-પકવાન લેતા આવજો. પ્રભુનો દોઢસો ધનુષ્ય પ્રમાણવાળો દેહ દીપે છે—શોભે છે અને તે દેવનું આયુષ્ય દશ પૂર્વ લક્ષ હતું. આ દેવ કે જે નિર્ગુણ, અને રાગવગરનો છે તે જો રાગવાળો એવો હું તેના ચિત્તમાં રહ્યો હોય તો રામવિજય કવિ કહે છે કે મારા શુભ ગુરૂ એવા સુમતિવિજ યના સારા પ્રતાપે સત્ય સુખ લહું.
૨. ગુણ્ણાત્કીર્તનરૂપ સ્તવન ખાદ્ય ગુણરૂપ વાણી, અતિશયોનું વર્ણન. ( રાગ-મલ્હાર. વાહાણની દેશી. ) શ્રી શ્રેયાંસ જિણંદ, ઘનાઘન ગહગહ્યો રે થ વૃક્ષ અશોકની છાયે, સુભર છાઈ રહ્યો રે ૩૦

Page #79

૭િ૦
ભામંડલની ઝલક, ઝબૂકે વીજળી રે ઉન્નત ગઢ ત્રિક ઇંદ્ર, ધનુષ શોભા મલી – ૧ દેવદુંદુભિનો નાદ, ગુહિર ગાજે ઘણું રે ભાવિક જનનાં નાટિક, મોર કીડા ભણું રે ચામર કેરી હાર, ચલતી અગતતિ રે દેશના સરસ સુધારસ, વરસે જિનપતિ – સમકિતી ચાતક વૃન્દ, તૃપ્તિ પામે તિહાં રે સકલ કષાય દાવાનલ, શાંત હવે જિહાં રે જનચિત્તવૃત્તિ સુભૂમિ, હાલી થઈ રહી રે. તિણે રોમાંચ અંકુર, વતી કાયા લહી રે– શ્રમણ કૃષી બલ સજજ, હવે તવ ઊજમી રે ગુણવંત જન મનક્ષેત્ર, સમારે સંજી રે કરતા બીજા ધ્યાન, સુધાન નિપાવતા રે જેણે જગના લોક, રહે સવિ જીવતા રેગણધર ગિરિ તટે સંગ, થઈ સૂત્ર ગુંથના રે તેહ નદી પરવાહે, હુઈ બહુ પાવના રે એહજ મોહોટો આધાર, વિષમ કાલે લો રે માનવિજયજી વિઝાય, કહે મેં સવો - ૫
જૈનપ્રદીપ પૃ. ૧૬૪. ' અર્થ—આ શ્રેયાંસ નાથ ભગવાનનું સ્તવન છે. તે ભગવાનને મેઘ સાથે સરખાવ્યા છે. શ્રી શ્રેયાંસ જિનેશ્વર અંધારેલા મેઘની પેઠે અશોકવૃક્ષની નીચે પૂર્ણતાથી છવાઈ રહેલ છે. ભામંડલની ઝલક એવી છે કે જાણે વિજલી ઝબકતી હોય નહિ! ત્રણ ઉચા ગઢની શોભા ઈન્દ્રધનુષ્ય જેવી છે. મેઘની સાથે ગર્જના જોઈએ તો દેવવંદભીનો નાદ જબરો ગાજે છે, અને મોરની કીડા તે ભવ્ય જીવોનાં નાટક છે. અગલાની પંક્તિઓરૂપી ચામરોની હાર થઈ રહી છે, અને જિન ભગવાન દેશનારૂપી વરસાદ સરસ અમૃતના રસ જેવો વરસાવે છે; અને તેનાથી ચાતકનું ટોળું એવા સમકિતીઓ ત્યાં તૃપ્તિ પામે છે, અને સર્વ કષાયરૂપી જબરી અગ્નિ (દાવાનલ જેવી) શાંત થાય છે; * મનુષ્યોના ચિત્તની વૃત્તિઓરૂપી સારી ભૂમિ તરબોળ થઈ રહી છે,

Page #80

૭૧
તેથી શરીરના રોમાંચરૂપી અંક્રૂર ક્યાં છે. સાધુઓરૂપી ખેડૂતો ઉજમાળ થઈ સજ્જ થયા છે અને તે સંયમી સાધુઓ ગુણવાન પુરૂષોના મનરૂપ ખેતરને સમારે છે, અને બીજા સાધુઓ ધ્યાન કરી સારૂં ધાન્ય ઉગાડે છે કે જેથી જગતના બધા લોક જીવતા રહે છે. ગણધરરૂપી પર્વતોના તળીઆમાંથી સૂત્રગ્રંથના થઇ. અને તે સૂત્રરૂપી નદિના પ્રવાહથી પાવન થવાય છે. એજ આગમો આ વિષમ કાલમાં મોટા આધારરૂપ છે એવું મેં સન્નિષ્ઠાથી શ્રી માનવિજય ઉપાધ્યાય કહે છે તે લહ્યું છે-માન્યું છે.
૩. નિદાપૂર્વક સ્તવન,
ઉધાજી કહીસા અહિરએ દેશી.
*પ્રભુજી મુજ અવગુણુ મત દેખો— રાગદિશાથી તું રહિ ન્યારો, હું મન રાગે ઘાલું દ્વેષ રહિત તું સમતાભીનો, દ્વેષમારગ હું ચાલૂ-પ્રભુજી. મોહલેશ ફરસ્યો નહિ તેંદ્ધિ, મોહ લગન મુઝ પ્યારી તું અકલંકી, કલકી હું તો, એ પણુ રહિણી ન્યારી-પ્રભુજી. તું હિ નિરાશ, ભાવપટ્ટ સાથે, હું આશાસંઘ વિલુદ્ધો તું નિશ્ચલ, હું ચલ, તું સુદ્ધો, હું આચરણે *ધો—પ્રભુજી. તુઝે શુભાવથી અવલા માહરા, ચરિત્ર સકલ જગાણ્યા ભારે ખમા પ્રભુને તે કહેતાં, ન ઘટે મોઢે આણ્યા-પ્રભુજી. પ્રેમ નવલ જો હોયે સવાઇ, વિમલનાથ સુખ આગે કાંતિ કહે ભવવન ઉતરતાં, તો વેલા નવ લાગે-પ્રભુજી. ચાવીશી વીશીસંગ્રહ-પૃ. ૧૧૧. અર્થ——હે પ્રભુજી ! મારા અવગુણ સામું જોશો નહિ. ( કારણ કે) તું રાગમાર્ગથી જુદો છે, જ્યારે હું તો મારૂં મન રાગમાં પરોવું છું. તું દ્વેષરહિત, અને સમતારસથી ભીંજાયેલો છે અને હું દ્વેષમાર્ગે ચાલું છું. લેશ માત્ર તને મોહ સ્પોં નથી, અને મને તો મોહની લગની—પ્રીતિ પ્રિય છે. વળી તું નિષ્કલંક છો ત્યારે હું તો કલંકી છું. આ પરથી તારી અને મારી રહેણી (રીતભાત-વલણ ) જાદી છે. તેં આશા—ઇચ્છા રહિત ભાવ એટલે નિશ્ચયપદ એવું મોક્ષપદ સાધ્યું * આ ભૈરવીમાં ઉત્તમ રીતે ગવાશે.

Page #81

છે, જ્યારે હું અનેક આશાથી લુબ્ધ છું. તું અચળ છે, હું ચલાયમાન છું; તું શુદ્ધ છે જ્યારે હું આચરણે ઉધો-વિપરીત છું. તારા સ્વભાવથી મારાં જે વિપરીત વર્તનો છે તે જગજાહેર છે. હે પ્રભુ! તને ભારે ખમા ! તે સઘળાં વર્તને મોઢે કહેવાં અયોગ્ય છે. શ્રી વિમલનાથ સમક્ષ શ્રી કાંતિવિજય કહે છે કે હે પ્રભુ! જો આપ પ્રત્યે અપૂર્વ પ્રેમ સવાયો એટલે પરવસ્તુ કરતાં અધિક હોય તો આ સંસારરૂપી વન ઉતરી જવા માટે કંઈપણ વિલંબ થાય તેમ નથી.
૪. આત્મસ્વરૂપાનુભવપૂર્વક સ્તવન, શ્રી નમીશ્વર સ્વામિ જિનસ્તવન.
( પિયુ પંખીડા)–એ દેશી. *જગત દિવાકર શ્રી નેમિશ્વર સ્વામ જે,
તુજમુખ દીઠે નાઠી ભૂલ અનાદિની રે લો, જાગ્યો સભ્યજ્ઞાન સુધારસ ધામ,
છાંડી દુર્જય મિથ્યા નિંદ પ્રમાદની રે લોસહજે પ્રગટયો નિજ પરભાવ વિવેક જે,
અંતર આતિમ ઠહર્યો સાધન સાધવે રે લો. સાધ્યાલંબી થઈ સાયકતા છેક જે, - નિજ પરણતિ નિજ ધર્મરસે ઠરે રે લો– ૨ ત્યાગી પર પરણુતિ રસ રીઝજે,
જાગી આતિમ અનુભવ ઇચ્છતા રે લો, સહેજે છૂટી આશ્રવભાવની ચાલ જો,
જાલમ પ્રગટી સંવરશિષ્ટતારે લોબંધહેતુ જે છે પાપસ્થાન જે, . તે તુજ ભગતિ પામ્યા પુષ્ટ પ્રશસ્તતા રે લો, ધ્યેય ગુણે વલગો ઉપયોગ જે,
તેહથી પામે ગ્યાતા ધ્યેય સમસ્તતા રે - ૪ જે અતિ દુસ્તર જલધિ સમો સંસાર જે,
તે ગોપદસમ કીધો પ્રભુ અવલંબને રે લો– પંપ * ઓધવજી સંદેશે કહેજે શ્યામને એની લાંબી ઢાલમાં ગવાશે.
1 ચોવીશી વીશીસંગ્રહમાં આની ચાર કડીને બદલે બેજ કડી છે; કોઈ બીજી બે કડી પૂરી પાડશે તે ઉપકાર થશે.

Page #82

૭૩
સ્વાધ્યાયાદિ પ્રભુતાને એકત્વ જે,
ક્ષાયક ભાવે થઈ નિજ રત્નત્રયી રે લો. પ્રત્યાહાર કરીને ધારે ધારણ શુદ્ધ જો
- તત્ત્વાનંદી પૂર્ણ સમાધિલયે મચી રે – અવ્યાબાધ સ્વગુણની પૂરણ રીત. જો
કર્તા ભોક્તાભાવે રમણપણે ધરે રે લો, સહજ અકૃત્રિમ નિર્મલ જ્ઞાનાનંદ જે
દેવચંદ્ર એક સેવનથી વરે રે લો. અર્થ–શ્રી નમિશ્વર ભગવાન્ ! આપ જે જગતમાં સૂર્યરૂપે હો, તો આપના મુખના દર્શન કરવાથીજ. મારી અનાદિની ભૂલ ભાગી જાય તેમ છે. સમ્યજ્ઞાન અમૃતરસના સ્થાનરૂપ છે. તે જે જાગ્યો તે પ્રમાદરૂપી દુઃખે કરી છતાય એવી દુર્જય અને અયથાર્થ નિદ્રા દૂર થઈ સમજવી ૧
- જો સ્વભાવ અને પરભાવ એ સંબંધી વિવેક સ્વાભાવિક પ્રકટ પામ્યો, તે અંતરાત્મા સાધન સાધવામાં સ્થિર થયો, અને જે મારી શાયતા (જાણવાપણું) તે કેવલ સાધ્યને અવલંબવાવાળી થઈ, તો સ્વપરિણતિ સ્વધર્મ-સ્વભાવના રસમાં સ્થિત થાય જ. ૨.
જો પર પરિણતિના રસ વિષેની પ્રીતિ દૂર થઈ તે આત્માનુભવ એજ ઈષ્ટ છે એવી વૃત્તિ સ્કુરે છે; અને જે યોગથી કર્મોનું આવવું થાય છે તે આશ્રવભાવની ગતિ સ્વાભાવિક રીતે નષ્ટ થાય, તો જેનાથી કમેં રોકી શકાય એવા સંવર ભાવની જ્વલંત ઉત્તમતા પ્રગટેજ છે. ૩
જે પાપસ્થાનો કર્મબંધના હેતુરૂપ છે તે તારી ભક્તિથી પ્રબલ પ્રશસ્તતાને પામે છે અને જે ધ્યાન કરવા લાયક એવા જે ગુણો તે વિષે આત્મજાગૃતિ થાય તે ધ્યાન ધરનાર એવો હું તેથી સમસ્ત દયેયતાને અવશ્ય પામુંજ. ૪
(વળી) સંસાર કે જે અતિશય દુઃખેકરી તરી શકાય તેવા સમુદ્રની ઉપમાને પામેલો છે તે હે પ્રભુ! તારા અવલંબનથી મેં ગાયના પગલાં જેટલો કીધો એટલે અપસંસારી હું થાઉજ. ૫
જે સ્વાધ્યાય આદિથી પ્રભુતામાં એકત્વ પમાય તો મારાં રતત્રય એટલે અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન અને અનંત ચારિત્ર ઉદય પામેજ.

Page #83

७४
જો બાહ્યવૃત્તિને ખેંચી આત્મસંમુખ શુદ્ધ ધારણા હું ધારું તે તત્વમાં આનંદી, અને પૂર્ણ સમાધિની તન્મયતામાં લીન બનું. ૬
જો સ્વગુણમાં પૂર્ણ રીતે બધાનપીડા ન આવે તે મારો આત્મા કર્તા અને ભોક્તાભાવે નિજસ્વરૂપમાંજ રમણ કરે અને જે જ્ઞાનમાં આનંદ સ્વાભાવિક, અકૃત્રિમ અને નિર્મલ-વિશુદ્ધ હોય તો તે અભ્યાસથી દેવચંદ્ર એવા પ્રભુ તેમાં એકતા હું પામું. ૭.
આ સ્તવન એટલું બધું અર્થવાહક છે કે તેનું વિવેચન કરતાં ઘણાં પૃષ્ઠો ભરાય તેમ છે.
અહીં અમુકભાગે પ્રભુસ્તુતિની સમાપ્તિ થાય છે. હવે સ્તુતિ કરનારે એવી ભાવના ભાવવી જોઈએ કે હે પ્રભુ! આટલા ભવોમાં પરિભ્રમણ કરતાં આપના આ ગુણો ગાવાનું ભાન મને આ ભવમાં થયું છે, તે હે ભગવન્! હવે સદા હું ભવથી ઉદ્વેગ પામું, અને માર્ગનુસારી આદિ ગુણોથી ઈષ્ટ ફલને પામનારો થાઉ તે માટે ઉત્તમ પુરૂષોની આવી સ્તુતિ કરવાની સદા બુદ્ધિ થાઓ અને રહો એવી ભાવનાપૂર્વક માગણીથી પૂર્વ બતાવેલી મુક્તાશુક્તિ મુદ્રાથી “જયવીયરાય” સૂત્ર બોલવું. (આપણે જણાવી ગયા છીએ કે “જયવીયરાય” પહેલાંની જે ક્રિયા બતાવી છે ત્યાં સુધી યોગમુદ્રા રાખવી).
જયવીયરાય-ગાથામાં जयवीयराय जगगुरु, होउ ममं तुह पभावओ भयवं । भव निव्वेओ मग्गा, णुसारिआ इठफलसिद्धी ॥१॥ लोगविरुद्धच्चाओ, गुरुजणपूआ परत्थकरणं च । सुह गुरु जोगो तव्वय, ण सेवणा आभवमखंडा ॥ २ ॥ वारिजइ जइवि निआ, ण बंधणं वीअराय तुह समए । तहवि मम हुज सेवा, भवे भवे तुह्म चलणाणं ॥३॥ दुखखओ कम्मखओ, समाहिमरणं च बोहिलाभो अ। संपज्जउ मह एअं, तुह नाह पणामकरणेणं ॥४॥ सर्वमंगलमांगल्यं, सर्वकल्याणकारणं । प्रधानं सर्वधर्माणां, जैनं जयति शासनम् ॥ ५ ॥
અર્થ-હે વીતરાગ ! હે જગતના ગુરૂ! આપ જયવંતા વત ! આપના પ્રભાવથી મને હે ભગવન! ભવનિર્વેદ એટલે ભવથી ઉદાસીપણું, માગનુસારીપણું એટલે કદાગ્રહને ત્યાગી આપના માર્ગને અનુસરવું, અને ઈફલસિદ્ધિ એટલે વાંછિત ફલ-શુદ્ધ આત્મધર્મની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાઓ ૧

Page #84

9૫
લોક વિરૂદ્ધને ત્યાગ થાઓ, ગુરૂજન–માતપિતા સદ્દગુરૂ આદિની પૂજા, પરાર્થકરણ એટલે પરોપકાર અથવા મોક્ષનું સાધન જે રાત્રયાદિ તે, સદ્ગુરૂનો જોગ, તે સદ્દગુરૂનું વચન, સેવા આ ભવ છે ત્યાંસુધી અખંડ રહો. ૨.
હે શ્રી વીતરાગ ! તમારા સિદ્ધાંતવિષે યદ્યપિ નિઆણાનું બોલવું એટલે અમુક રાજ્યાદિકની પદવી હું પામું એવા નિદાનની વાંછાનું કરવું તેને વાર્યું છે, નિષેધ્યું છે. તથાપિ તમારા ચરણોની સેવા મારે ભવે ભવે હેજો. ૩
દુઃખ (શારીરિક અને માનસિક)ને ક્ષય, કર્મને ક્ષય, સમાધિ ભરણ, બોધીલાભસમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ, એ ચાર મને તું નાથ પ્રત્યે પ્રણામ કરવાથી સંપાદિત થાઓ. ૪
હવે જિનશાસનને માંગલિક ભણું આશીર્વાદ અપાય છે.
જૈન શાસન કે જે સર્વ મંગલમાં મંગલ છે, સર્વનું કલ્યાણ કરનાર છે અને સર્વ ધર્મોમાં પ્રધાન છે તે જયવંતુ વર્તો.
જયવીયરાય કહ્યા પછી સ્તુતિ કરનાર પોતે પોતાનામાં સદા પૂજા, સત્કાર, સન્માન, સમકતની પ્રાપ્તિ વગેરે નિમિત્તે અને તેમાં તે દરેકની વૃદ્ધિ થાય તે માટે ભાવતપરૂપ મંગલાચરણ નિમિત્તે કાયોત્સર્ગ કરે, અને તે હેતુથી જિનમુદ્રા રાખી “અરિહંત ચેઈઆણનો પાઠ બોલે.
આ પાઠમાં ભાવના એ છે કે જીવના ક્ષણે ક્ષણે પરિણામ ફરે છે, તે ઘડીક પછી શું થશે અને હું સદા શુભવાળો રહી શકીશ કે નહિ એવી ઉત્તમ જીવોએ સદા ફિકર રાખવી ઘટે છે, માટે આ અંતના મંગલાચરણથી મારામાં આવી શુભબુદ્ધિ સ્થિર રહો.
અરિહંત જ્ઞાઈ, રેજિ વાર . ૧ છે. वंदणवत्तिआए, पूअणवत्तिआए, सक्कारરવત્તિમાg, સમાગવત્તિનાપુ, વોહિશ્રામवत्तिआए, निरुवसग्गवत्तिआए॥२॥ सद्धाए, मेहाए, धीईए, धारणाए, अणुप्पेहाए,
वड्डमाणीए, ठामि काउस्सग्गं ॥३॥ અરિહંત ચેત્યો પ્રત્યે હું કાઉસગ્ન કરું . એટલે એક સ્થાનકે મૌન ધરી રહી ધ્યાન ધરી બીજી ક્રિયાનો ત્યાગ કરું . ૧
હવે તે કરવામાં નિમિત્ત આ છે –વંદન એટલે પ્રશસ્ત મન,

Page #85

વચન, અને કાયાની પ્રવૃત્તિથી શુદ્ધિથી પ્રણામથી થતા ફલ માટે, પૂજન કરવાથી થતા ફલ માટે,-સત્કારથી વસ્ત્ર, આભરણાદિકથી પૂજવાથી, સન્માનથી–સ્તવન આદિએ ગુણગ્રામ કરવાથી, જે નિર્જરારૂપ ફલ થાય છે તે માટે, બોધિલાભની પ્રાપ્તિને અર્થે, અને નિરૂપસર્ગ એટલે જન્મ જરા આદિ ઉપસર્ગથી રહિત એવા મક્ષસ્થાનની પ્રાપ્તિ માટે હું કાઉસગ્ન કરું છું. ૨.
હવે જે કરવાથી કાઉસગ સફલ થાય તે કહે છે -શ્રદ્ધાથી, મેધા એટલે હેયઉપાદેય જ્ઞાનરૂપ બુદ્ધિથી, ધૃતિથી એટલે ચિત્તની સ્થિર તાથી, ધારણા એટલે જિનેશ્વરના ગુણ ધારવાથી, અનુપ્રેક્ષા એટલે જિનેશ્વરના ગુણ વારંવાર ચિંતવવાથી તે તે એટલે શ્રદ્ધાદિ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામે તેમ કરી કાઉસગ્ન કરું છું. ૩
આ ક્રિયા કરવામાં ભાવ ઉત્પત્તિ કરવાનું નિમિત્તકારણ જિનબિંબ છે માટે જિનમંદિરમાં જે મૂળનાયકની આગળ આ ચૈત્યવંદનાદિકની ક્રિયા કરવામાં આવે, તે મૂળ નાયકના બિંબ અનંતર ઉપકારી છે. તે ઉપકારને સ્મરણમાં લાવી એક નવકારનો કાઉસગ્ગ પાળી નમેહંત એ પાઠથી મંગલાચરણ કરી તે મૂળ નાયકની ઓછામાં ઓછી એક ગાથાથી સ્તુતિ કરવી. ઉદાહરણ તરીકે.
આદિ જિનવર રાયા, જાસ સોવન્ન કાયા, મરૂદેવી માયા, ધોરી લંછન પાયા. જગત સ્થિતિ નિપાયા, શુદ્ધ ચારિત્ર પાયા, કેવલ સિરિ રાયા, મોક્ષ નગરે સિધાયા.
૧ અર્થ –આદિ જિનેશ્વરરાજ કે જેની સુવર્ણ કાયા છે, જેની માતુશ્રીનું નામ મરૂદેવી છે, જેને પગે વૃષભનું લાંછન છે, જેણે જગતની સ્થિતિ કરી એટલે યુગલીઆ ધર્મનું નિવારણ કરી ચોસઠ તથા બહોતેર કલાઓ અને રાજનીતિ વગેરે લોકોને શીખવ્યું, શુદ્ધ ચારિત્ર–ચાખ્યાત ચારિત્ર પામી કેવલરૂપી લક્ષ્મીના રાજા મોક્ષનગરે સીધાવ્યા એટલે સિદ્ધગતિ પામ્યા.
- પ્રાંતે અમે પ્રાથએ છીએ કે – जिने भक्तिर्जिने भक्तिर्जिने भक्तिर्दिने दिने । सदा मेऽस्तु सदा मेऽस्तु सदा मेऽस्तु भवे भवे ॥

Page #86
મુનિ મહારાજશ્રી ચારિત્રવિજયજી તૈયાર થઈ બહાર પડેલ પુ 0- 4-0 1. નયકાર્ણકા ( શ્રી ક૯પસૂત્રની ટીકા રચનાર વિનયવિજયની કૃતિ; કર્તાજીવને, અને - પર ફુટ વિવેચન સાથે.) ... *** 0- 6-0 2. શ્રી જિનદેવદર્શન (દેવવંદનની ઉત્તમ રીત દાખવનાર) વિધિ, હેતુ, વિવેચન સહિત. ' .. 0= 3-0 | 2. પ્રેસમાં ગયેલ પુસ્તકે, અગાઉથી કિંમત. 1. ન્યાયાવતાર (શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરકૃત ) વિવેચન, કર્તાજીવન સહિત 0- 6-0 2. સામાયક સૂત્ર—સંસ્કૃત અવચૂરિસાથે ( વિધિ, હેતુ, વિવેચન સહિત.) 3. તૈયાર થનાર પુસ્તકો, 1. શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર | ( વિધિ, હેતુ, વિવેચન સહિત.) 1- 8-0 2. શ્રી ગુણસ્થાન ક્રમારોહ-(શ્રી રશેખરસૂરિકૃત.) 0- 8-0 3. શ્રી વિનયવિજયકૃત ગુજરાતી કાવ્યસંગ્રહ. ge ( કર્તાજીવન, ઉપોદુ ઘાત, શબ્દાર્થકોષ સાથે.) 0-12-0 4. શ્રી વીરવિજયકૃત ગુજરાતી કાવ્યસંગ્રહ. ( કતૉજીવન, ઉપોદઘાત, શબ્દાર્થ કોષ સાથે.) 1-12-0 5. શ્રીમદ્ યશોવિજયજીકૃત ગુજરાતી કાવ્યસંગ્રહ. (વિસ્તારપૂર્વક કર્તાજીવન, ઉપોદ્ઘાત, શબ્દાર્થ કોષ સાથે.) ... .. શેઠ ગોકુલભાઈ મૂલચંદ જૈન હોસ્ટેલ ) વિશેષ માટે લખો. એલ્ફીન્સ્ટન રોડ સ્ટેશન સામે, - મોહનલાલ દ દેશાઈ, a પરેલ મુંબઈ. બી. એ. એએમ્ બી. | ર- 00 કે. dar-Una SURNAME