Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Reg. No. B. 719. jainhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premI, hIrAbAga, bambaI naM. 4. dazavA~ bhaag| zrAvaNa zrIvIra ni0 saMvat 2440 10 vA~ aNk| pRSTha RECGndrala 583 vissysuucii| 1 gaMtagauravakI smRti (kavitA).. 2 mahAkavi valluvara aura unakA kurala kAvya 3 jIvanakA vicitra parivartana (galpa ) 4 caritragaThana aura manobala ... 5. DAkTara jaikobIkA vyAkhyAna - 6 sAMkhyadarzana ... ... ... 7 vividha prasaMga ... 628 kezara-kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI dara 1) tolA / sUtakI mAlAye-sUtakI mAlA jApa dene ke lie sabase acchI samajhI jAtI haiM / dara eka rupayemeM daza maalaa| dIpamAlikA utsavake kArDa aura noTapepara zIghra maMgAIye ! dara cAra AnA saikdd'aa| w mn mwyh patravyavahAra karanekA patA zrIjainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po. girgaaNv-bmbii| Main Education International ted by Ganpat Narayan Kulkarni at his Karnatak Press,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ naI chapI huI pustkeN| zrIpAlacarita -- pahalI bAra jo zrIpAlacarita chapA thA, vaha caupAIMbaMdha thA-use saba loga sahaja hI na samajha sakate the, isa kAraNa abakI bAra mAsTara dIpacandajIkI banAI sarala bolacAlakI bhASAmeM chapAyA gayA hai| pakkI jilda baMdhI hai| mUlya 18) jambUsvAmIcarita - yaha bhI bolacAlakI bhASAmeM chapA hai| mUlya / ) jainArNava- isameM 100 pustakeM haiM / mU0 1) hindI bhaktAmara - bhaktAmara stotrakA khar3I bolI meM paM. giridharazarmAkRta anuvAda / mU0 savA AnA / jainagItAvalI - bundelakhaNDakI striyoMke lie byAha zAdiyoM meM gAnelAyaka gItoMkA saMgraha / mU0 1 ) chahaDhAlA arthasahita - brahmacArI zItalaprasAdajI kRta / abakI bAra nirNayasAgara presameM khUbasUratIke sAtha chapA hai / mUlya DhAI AnA / mitavyayitA - ( kiphAyatazArI ) - eka aMgrejI graMthake AdhArase bAbU dayAcandajI jainI bI. e. ne likhI hai / pratyeka gharake strI puruSoM bAlaka bAlioMko ise par3hanA caahie| phijUlakharcI aura burI AdateM chur3Aneke lie yaha gurukA kAma degI / mUlya caudaha Ane / vidyArthIke jIvanakA uddezya - eka nAmI vidvAnakA likhA huA nibandha / pratyeka vidyArthIko paDhanA caahie| mU0 eka AnA / saccI manohara kahAniyAM - bhAratavarSake prasiddha prasiddha vIra aura vIrAMganAoMkI hRdayako phar3akA denevAlI aitihAsika kahAniyAM / sarala, sabake paDhane yogya, jainasamAjameM pracAra karane ke lie khAsa taurase ma~gAI gaI haiN| mU0 // ) sItAcarita - bAbU dayAcandajI goyalIya bI. e. ne jaina granthoMke AdhArase sarala hindImeM bar3I yogyatAse likhA hai / mUlya tIna Ane / digambara jaina DirekTarI-sAre hiMdustAna meM kahA~ kahA~, kitane, kisa jAtike jainI basate haiM, kyA dhaMdA karate haiM, maMdira kitane haiM, mukhiyA kauna kauna haiM, tIrtha kahA~ kahA~ haiM, unakA prAcIna itihAsa Adi saikar3oM jAnane lAyaka bAtoMkA saMgraha haiM / mUlya ATha rupayA / DAMka kharca eka rupayA 1 milanekA patA:jainagrantharatnAkara kAryAlaya For Personal : hIrAcAna, mo. giragAMva-bambaI / paryog Jain Education international
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mera Chan jainahitaiSI / zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10 vA~ bhAga ] zrAvaNa, zrI vI0 ni0saM0 2440 / [ 10 vA~ aM0 gata - gauravakI smRti / ( 1 ) bhrAtRgaNa, apanI avasthAkI kathA suna lIjie, priyavaro, isa ora bhI kucha dhyAna apanA dIjie / zokase ho vyagra yadyapi kucha kahA jAtA nahIM, kintu kahane ke binA bhI to rahA jAtA nahIM / (2) thI hamArI kyA dazA, aba hInatA kaisI huI, nyUnatA, saMkIrNatA, dhanakSINatA kaisI huii| eka dina hamase suzobhita thI ahA ! sArI mahI, zoka ! aba ginaMtI hamArI u~galiyoM para ho rahI // (3) pUrvake saba teja, vaibhava uTha gaye hA sarvathA, raha gaI aba sirpha graMthoM meM likhI unakI kathA / For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 .. ve hamAre karma aura caritra kisane hara liye ? - hA! hamAre pUrvajoMke sAtha hI ve cala diye // kyA huA vaha jJAna anupama ? mAna kyA aba hai kahIM ? hA ! jagata kahatA hameM hai Ajakala kyA kyA nhiiN| hAya ! nija apamAnakA hamako na kucha bhI dhyAna hai, kyA rahA hai zeSa jisa para aba hameM abhimAna hai ? vyAkaraNameM, nyAyameM, vijJAnameM, sAhityameM, dharma-darzanameM, cikitsAmeM, kalA-kauzalyameM / jJAna vaha hai kaunasA jisameM na hama supravINa the ? isa taraha to nahiM kabhI puruSArtha au balahIna the ? (6) baMdhujana, jinasenase paMDita pravara hama hI to the, __ vAdiguru akalaMkase he mitravara, hama hI to the| leza bhI nija pUrvajoMkA aba nahIM hamameM aho! aba kahIM milatI sadupamA ApameM unakI kaho ? hetu thA itihAsa jo nija abhyudayakA, lupta hai, ___ sAta tAloMmeM paDA sAhitya bhI to gupta hai| hai atula jAtIya-durbalatA hamArI lokameM, hAya ! sAmAjika hamArA bala gayA kisa thokameM ? chor3akara nidrA uThe, kucha kAma milakarake kareM, __ jJAna karake prApta jaldI hInatA apanI hreN| For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 579 jAtikA, samahatyakA utthAna kara jIvita baneM karmavIro ! mRtyuke bhI bAda cirajIvita baneM // -'sNshodhk|' mahAkavi valluvara aura unakA kurl-kaavy| .. tAmila bhASAke sAhityameM prAcIna jaina vidvAn apanI kArtiko sadAke lie amara kara gaye haiN| tAmila bhASAkA sAhitya bahuta hI prAcIna hai| vikrama saMvatake prAraMbhakAla takake to kaI tAmila kAvya isa samaya bhI prApta haiN| ina kAvyoMmeM saMskRtakA sparzataka nahIM hai| ye bilakula svatantra aura svAdhIna pratibhAke bala para likhe gaye haiN| inameMse aneka kAvya madrAsa yUnIvarsiTIkI ArTsa parIkSAoMke pAThyagrantha haiN| tAmiladezavAsiyoMko apane isa prAcIna sAhityakA bahuta bar3A abhimAna hai| . jainahitaiSIke gata dUsare aMkameM zrIyuta TI. pI. kuppUsvAmI zAstrI ema. e. kA 'prAcI nabhAratameM jainonnatikA ucca Adarza' zIrSaka eka lekha prakAzita ho cukA hai| isa lekhameM 'tirukkurala' nAmaka kAvyake viSayameM kahA gayA hai ki " yaha tAmila bhASAkA sarvamAnya mahAkAvya hai| isako bar3e bar3e lekhakoMne-jo ki bhinna bhinna dharmoM ke anuyAyI haiM-saharSa uddhRta kiyA hai aura isakA anuvAda yUropakI cArase adhika bhASAoMmeM ho cukA hai| isake kartAkA yaza itanA adhika hai ki kadAcit hindU unheM apane se hI batAveM kintu phira bhI yaha nirvivAda siddha kiyA jA sakatA hai ki ve jaina the| ityaadi|" isa anthake aura isake kartA mahAkavi zrIvallavarake viSayameM hamAre navIna sahayogI 'pATaliputra ' ne apane bhAdrapada zuklA 9 ke aMkameM eka For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 vizeSa prakAza DAlanevAlA lekha pragaTa kiyA hai| hita ke pAThakoMko hama yahA~para usIkA sArAMza bheTa karate haiM:___ tAmila bhASAke prAcIna kAvyoMmeM 'kurala' kA sabase adhika Adara hai / ise 'tirukkurala ' aura 'muppAla' nAmase bhI pukArate haiM / isake kartAkA nAma 'valluvara ' thaa| valluvara brAhmaNa nahIM the; ve parayA athavA antyaja ( zUdra) the| parantu unakA nAma brAhmaNa nAmakI bhA~ti 'tiruvalluvara' arthAt 'zrIvalluvara' pukArA jAtA hai| ve : madrAsake mayalApurake rahanevAle the| vikrama saMvatse koI 100 varSa pIche, ve pANDyarAjake pAsa madurA ( mathurA ) rAjadhAnImeM phuNce| usa samaya dravir3a dezameM kavitAkI parIkSA kavisaMdha yA kavisamUha dvArA kI jAtI thii| pANDyajanake darabArameM bhI eka kavisaMgha thaa| isa kavisaMghake sabhAsadoMmeM urayapura ( colarAjyAntargata), kAverIpaTTana, cellUra Adi prasiddha prasiddha sthAnoMke kavi sammilita the| isa kavisaMghake kaviyoMkI nAmAvalI bhI milatI hai| pANDayarAja * ugra-peruvaluthi ' aura kavisamUhake samakSa kavi valluvarane apanI racanA peza kI / saMskRta, prAkRta, yA tAmilameM aisA koI grantha usa samaya taka na thaa| saMghane kurala kAvyako AdyopAnta zravaNa kiyA / sunakara usakI ekamukhase prazaMsA kI aura pratyeka kavine apanI apanI sammati eka eka padyake dvArA pANDayarAjake sAmane prakAzita kI / irayanAra nAmaka kavine kahA-" valluvarakI kRti amara hogI aura aneka pIr3hiyoM taka jJAnadAna kregii| " kaladA nAmaka kavi bolA--" chaha mata haiM, parantu ve chahoM mata valluvarake muppAla 1 kAlidAsane apane raghuvaMza kAvyameM isakA -- uragapura ' ke nAmase ullekha kiyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyako apanAne meM eka hai / " eka aura kavi kaha uThA-" brAhmaNa vedoMko isalie kaNThAna rakhate haiM ki likhanese unakA mola kama ho jAyagA / kintu muppAla tAlapatra para likhe jAne para aura sabake dvArA par3he jAne para bhI mAnameM kama na hogaa|" . saMghameM eka ' cathana ' nAmakA kavi bhI thA / yaha apanI lohalekhanI matthekI ora uThAye hue baiThA rahatA thA / jyoM hI koI burA aura azuddha padya par3hA jAtA thA ki vaha kalamase apanA matthA ThoMkatA thaa| parantu jaba kurala kAvya par3hA gayA, taba usane eka bAra bhI apanI loha-lekhanI matthese na lagAI ! ise dekha eka vaidya sabhyane kahA ki "muppAla kAvyane hamAre mitra cathana kavikI ziraHpIDA acchI kara dI !" ____ jo vidvAn tAmila bhASA jAnate haiM ve kahate haiM ki kurala kAvyoMkA rAjA hai / usameM chanda, bhASA aura prasAdaguNasambandhI koI bhI doSa nAma mAtrako nahIM hai / isIlie usa sabhA pANDyanareza ugrarAjane kahA thA ki "svayaM brahmAne villuvarakA rUpa dhAraNa karake muppAla kAvyakI racanA kI hai|" kuralakAvyake tIna vibhAga haiM-dharma, artha aura kAma / kAvyakI sArI uktiyA~ cuTIle dohoMmeM hai / ( TI. pI. kuppUsvAmI zAstrI, ema. e. ke lekhAnusAra isameM 133 adhyAya haiM aura pratyeka adhyAyameM bIsa bIsa dohe haiN| saba milAkara 2660 chanda haiN| ) kavi valluvarakA dharma jaina thA; parantu usakI uktiyA~ kahe detI haiM ki usake dhArmika vicAra bahuta udAra the / usakI uktiyoMkA paricaya lIjie:1- " dAna lenA burA hai, cAhe usase dInatA bhale hI dUra ho jAya / " For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 2-" dAnakArya acchA hai, cAhe usase svarga na bhI mile / " 3-" bA~surI mIThI hai, vINA madhura hai, yaha ukti unakI hai jinhoMne apane baccoMkI totalI. bolI nahIM sunii|" 4-" jo bethake mehanata karate haiM ve adRSTako bhI jIta lete haiN|" 5-" eka jIvakI hatyA bacAnA, hajAra bAra ghI jalAne ( yajJa) se uttama hai|" 6-" sabere burAI karo, zAmako usakA phala ckho|" 7-" vidyA kisa kAmakI, yadi vidvAn sarvajJakI pUjA na kreN|" kuralakAvyakA tAmila-bhUmimeM itanA Adara hai ki use koI binA snAna kiye nahIM chUtA / usake pAThako brAhmaNa aura brAhmaNetara sabhI gItAke pAThake samAna punIta mAnate haiN| isa kAvyakI pUjA taka kI jAtI hai / tAmiloMko kurala kAvyakA ghamaNDa hai; kuralakA nAma lIjie ki ve usakA guNagAna karane lagate haiM / kuralakA a~garejI anuvAda DAkTara popane AksapharDa yUnIvarsiTI presameM chapAyA hai / lekhake antameM pATaliputrake suyogya sampAdaka mahAzayane likhA hai"kheda hai ki arabake kurAnakA hindI bhASAntara to ho aura dakSiNApathake kuralake nAmase bhI hindIbhASI aparicita rheN|" isa uktikA hamAre hRdaya para gaharA prabhAva par3A hai| isalie hamane isa mahAkAvyake hindI anuvAdako prakAzita karanekA dRDha nizcaya kiyA hai / dekheM, hamArI yaha icchA kaba pUrNa hotI hai aura hindIbhASAbhASI sajjanoMke hAthoMmeM hama isa do hajAra varSake purAne jaina kavikI kRtiko rakhane meM kaba samartha hote haiM / yadi koI dharmAtmA sajana isa kAvyake prakAzita karanemeM kucha Arthika sahAyatA deMge, to vaha saharSa svIkAra kI jAyagI / For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 jIvanakA vicitra privrtn| " tU mujhe jAnatA hai ? are naTa, maiM kitanA bar3A AdamI hU~ yaha tU samajhatA hai ?" ___"hA~, maiM tujhe bahuta acchI taraha jAnatA hU~ / DarapoMka, durbala, kalArahita aura lakSmIkA dAsa, tU eka baniyekA beTA hai| merI beTI aneka kalAoMmeM kuzala hai, zarIra aura manako buddhike zAsanameM nacAnekI vilakSaNa zakti rakhatI hai aura jagatake markaTarUpa ( bandararUpa) manoMko apane pairoMkI aMguliyoMke poroM para nRtya karAyA karatI hai| usakA pANigrahaNa karanekI tujhameM jarA bhI yogyatA nahIM hai, isa bAtako maiM bhalIbhA~ti jAnatA huuN|" ___ "are bhale mAnusa, tU bhUlatA hai| terI mati kevala nRtya karanA hI jAnatI hai| usameM sthiratAkA aura gaharI samajhabUjhakA leza bhI nahIM hai| isI kAraNa tU merI. avahelanA karake aura merI namratAyukta yAcanAkA tiraskAra karake apanA aura apane kuTumbakA droha kara rahA hai| kyA tU yaha nahIM jAnatA hai ki yadi tU apanI sundarIkanyAkA karakamala mujhe arpaNa kara degA, to vaha karor3oM-abjoMkI RddhikI rAnI bana jAyagI, guNoMkA mUlya na samajhanevAle logoMko prasanna karaneke lie prANoMkI bAjI lagAkara jo tU taraha tarahake zArIrika khela dikhalAyA karatA hai, unase tujhe sadAse lie chuTTI mila jAyagI aura eka uccakulase sambandha ho jAneke kAraNa tU apanI asAdhAraNa unnati kara sakegA ?" __"nAdAna lar3ake, tU phUTe cazmese dekhatA hai aura jhUThI tarAjUse taulatA hai! kyA maiMne apanI putrIko isI lie janma diyA hai ki usake dvArA maiM dhanADhya banU~ aura jise loga 'pratiSThA' kahate haiM usa nAma mAtrakI For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 pratiSThAko bar3hAU~ ? kyA merI putrI aizo-ArAmake sAdhanoMse bhare hue mahaloMkI apekSA mere tambUke bhItara rahakara kucha kama sukha bhogatI hai ? kyA maiM itanA patita aura nIca ho gayA hU~ ki jisako maiMne, nRtya, gAna saMgItAdi nAnA kalAyeM sikhalAkara buddhizAlinI banAyA hai usakI buddhi para maiM apane svArthake lie aMkuza DAlU~ aura usakI ruci yA pasandagIkA khayAla kiye binA use jIvanake eka jokhimase bhare hue vyApArameM ulajhA hU~? merI samajhameM kanyAko isa vyApArameM DAlanekA adhikAra svayaM usa kanyAke sivAya aura kisIko bhI nahIM hai; aura to kyA sAkSAt paramezvarako bhI nahIM hai| yaha kAma tumheM-kirAneke vyApAriyoMko hI mubArika rahe! tumheM yaha zikSA janmaghuTTIke sAtha hI de dI jAtI hai ki saste bhAvase kharIdanA aura maha~ge bhAvase becnaa| isalie kirAneke mAphika kanyAko bhI cAhe jisake hAtha beca DAlanekA kArya tumase hI banasakatA hai / jo loga kanyAko patnIrUpameM kharIda sakate haiM, ve use vezyAke rUpameM beca bhI sakate haiM ! yadyapi vaNik loga striyoMko khullamakhullA vezyApanA nahIM karane dete haiM, parantu isameM to jarA bhI sandeha nahIM hai ki jisa samAjameM mAnasika premake binA bibAha sambandha hotA hai usameM puruSa yA strI athavA donoM hI mAnasika vyabhicAra sevana karate haiN| lokalajjAke bhayase ve zArIrika vyabhicAra bhale hI sevana na kara sakeM, para gupta anAcAra sevana karaneke avasara to DhU~Dhate hI rahate haiN| hamArI jAtimeM bAlakase lekara vRddhataka pratyeka strI aura puruSa svayaM parizrama karake peTa bharate haiM aura jinheM svayaMke parizramase peTa bharanekI jokhimadArIkA jJAna hai ve aisA kabhI nahIM kara sakate ki apane jIvanakA hissedAra kisI ayogya vyaktiko bnaaveN| 'upayoga' hI hamArA mukhya siddhAnta hai aura isIlie hamane apanI . For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ putriyoMko unake lie upayogI' ho, aisA vara pasanda karanekA adhikAra de rakkhA hai / rUpako aura dhanako nahIM kintu kalAkauzala aura balako hI hamArI putrI pasanda kara sakatI hai| are nAdAna vaziputra, mujhe terI dazA para bahuta dayA AtI hai| tU merI putrIke lie tar3apa taDapa kara AdhA to ho cukA hai aura Age kyA hogA, so bhI merI A~khoMmeM jhalaka rahA hai| parantu kyA karU~, tujha para dayA karake maiM apanI putrIke jIvanabharake sukhako miTTImeM nahIM milA sktaa| maiM usake sukhI bananeke svAbhAvika adhikArake mArgameM kaNTaka nahIM bana sktaa| hA~, tujhapara dayA karake-kisI lobhake vaza nahIM-maiM itanA kara sakatA hU~ ki tujhe...." .. ___ "kyA tU merI hRdayezvarIse merI pahacAna karA degA? yaha batalAkara ki mere sAtha vivAha karake vaha kitanI sukhI ho sakegA kyA tU merI ora usakA citta AkarSita karanekI kRpA karegA ? naTarAja, maiM tere isa upakArako jIvanabhara nahIM bhuuluuNgaa|" ___" anubhavahIna laDake, itanA utAvalA mata ho! ina havAI kiloMke banAnemeM yadi kahIM terI kalpanAzakti nIce girakara cUra ho gaI to terA jIvana aura bhI adhika duHkhamaya bana jAvegA / maiM tujhe apanI putrIke pAsa taka jAnekI chuTTI detA hU~; aura yaha kevala tujha para dayA karake-tere prANoMke bacAneke lie detA huuN| parantuM sAvadhAna ! kahIM isase tU bar3I bar3I AzAyeM mata bA~dha lenA / kyoMki vaha bhI eka AtmAbhimAninI aura sucaturA kanyA hai aura aisI mUrkha nahIM hai ki apane bhAgIdArakI pasandagI karanemeM kisI taraha ThagAI jAsake / mujhe isa bAta para jarA bhI vizvAsa nahIM hai ki terI lakSmI aura saundaryake - tejameM vaha cakacauMdhA jAyagI aura isI kAraNa maiM tujhe usake samIpa For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka jAne denemeM koI hAni nahIM dekhatA / tathApi yadi terI icchA hI hai, to tU khuzIse usake hRdaya para adhikAra karanekA prayatna kara dekh|" ____ " naTarAja, tumane mujha para bar3I bhArI kRpA kI ! yadyapi tumhAre zabda bahuta hI garvase bhare hue haiM tathApi vAstavameM ve gaMbhIrAzaya haiM aura sacce hRdayase nikale hue haiM / isa samaya to ina zabdoMne mujhe mRtyumukhameM jAnese bacA liyA hai / acchA, to maiM tumhArI AjJAse usa hRdayezvarIse jAkara milatA hU~ aura apane bhAgyakI parIkSA karatA huuN|" vaNikputrakA nAma elAkumAra hai / vaha naTako praNAma karake apane sundara koThemeMse bAhara nikalA aura usase kahatA gayA ki jaba taka maiM vApasa na AjAU~ taba taka tuma. yahIM tthhrnaa| Upara likhI huI bAtacItase pAThaka samajha hI gaye hoMge ki yaha yuvA vaNikputra naTakI lar3akI para mohita ho gayA hai aura hara tarahake kaSTa sahana karake use apanI patnI banAneke lie Atura ho rahA hai / abhI kucha hI dina pahale naTane apane Azcaryajanaka khela dikhalAye the| usa. samaya usakI kanyA bhI sAthameM thI / zreSThiputrakI dRSTi sAre kheloMkI avahelanA karake naTakanyApara jA aTakI aura usakA pariNAma yaha huA ki usane apanA tanamanadhana usa sundarI pratimA para nyochAvara kara diyA / usane manahI mana nizcaya kiyA ki yadi yaha manomohinI na milegI to isa nIrasa zuSka jIvanako balapUrvaka samApta kara duuNgaa| usane apanA yaha vicAra apane pitAke sammukha bhI spaSTa zabdoMmeM prakaTa kara diyA / usakA pitA ibhyazreSTI ilAvardhana nagarakA sabase bar3A dhanI seTha thA / seThane apane pyAre ikalaute putrako isa anucita sAhasase dUra rahaneke lie bahuta kucha samajhAyA, apanI jAti aura pratiSThAkA smaraNa dilAyA aura yaha bhI kahA ki isa naTakanyAse bhI adhika For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpalAvaNyavatI, uccakulakI kanyAke sAtha terA pANigrahaNa karA duuNgaa| parantu usake sAre prayatna niSphala ho gye| jaba dekhA ki putrakA citta ThikAne nahIM hai-bilakula parataMtra ho rahA hai, taba usane kucha samayake lie isa viSayakI carcA hI chor3a dI aura avasara milane para usake samavayaska mitroMke dvArA samajhAne bujhAnekA nizcaya kiyaa| elAkumArane pitAke aura mitrajanoMke samajhAne bujhAne para kucha bhI dhyAna na diyaa| eka dina usane kisI bahAnese naTako apane koThemeM bulAyA aura lAkhoM muvarNamudrAoMke badale usakI putrIke hAthakI yAcanA kI! jaisA ki Upara prakaTa ho cukA hai, isa yAcanA aura lAlacake sammukha usa svAbhimAnI naTane bahare kAna kara liye aura putrIkI khudapasaMdagI para sArI bAteM chor3a diiN| aba elAkumAra naTaputrIke nikaTa gayA hai aura kadAcit pAThakoMkA citta bhI usa asAdhAraNa cittAkarSiNI, bhuvanamohinI sundarIkI bAtacIta sunaneke lie tar3apa rahA hogaa| acchA to Aie, hama saba usake mArmika zabdoMke sunanekA prayatna kreN| ilAvardhana nagarake bAhara maidAnameM eka tambU khar3A hai / usake eka kaunemeM vaha naTaputrI apane svayaM kalpanA kiye hue eka navIna prakArake nRtyakA abhyAsa kara rahI hai| eka bejAna pahacAnake puruSako apanI ora AtA dekhakara usane natya banda kara diyaa| samajhA ki koI dhanI puruSa apane jalsekA nimantraNa deneke lie AyA hai, isa lie use satkArapUrvaka Asana dekara Apa sAmane baiTha gaI aura AgamanakA kAraNa pUchane lgii| elAkumArane Darate Darate satra bAteM prakaTa kara dI aura antameM kahA-" sundarI, isake pahale ki tuma mujhe kucha uttara do mere For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 isa nizcaya para avazya khayAla kara lenA ki tumhArA 'na' merI akAlamRtyukA kAraNa bana jAyagA / tuma jaisI buddhizAlinI manomohinIke lie maiM apanA sarvasva arpaNa kara deneke lie taiyAra hU~ aura tumhArI kaThinase kaThina zartake svIkAra karanemeM maiM jarA bhI AnAkAnI na kruuNgaa| isase tuma jAna sakatI ho ki merA tumhAre Upara kitanA saccA aura sampUrNa prema hai|" ___ yaha sunakara naTaputrI ha~sa par3I aura phira bolI-" zreSTiputra, yadi koI bAlaka apane pitAse kahe ki candramAko mere khIMsemeM lAkara rakha do aura pitA usakI ukta icchAko tRpta kara sakatA ho, to maiM bhI tumhArI isa sacce hRdayakI kintu azakya prArthanAko bar3I khuzIse svIkAra kara sakatI huuN| tumhArI prArthanAko ' azakya ' kahanese tumheM kitanA duHkha hotA hai, so tumhAre cehareke badalate hue raMgaparase spaSTa dIkha par3atA hai aura gItanRtyakI kalAoMse komala banA huA merA hRdaya usa raMgako dekhakara dukhI bhI hotA hai / tathApi mujhe apane kulakA, apane vyApArakA aura apane gauravakA bhI khayAla rakhanA jarUrI hai / eka to yaha saMbhava nahIM hai ki tuma mere AdaraNIya vyavasAyameM upayogI yA sahAyaka bana sakoge / dUsare, tuma hara koI zartako svIkAra karaneke lie kahate to ho; parantu apanI jAtiko binA kisI saMkocake rAjInAmA dekara merI jAtimeM milanekA sAhasa kara sako, yaha mujhe asaMbhAvita mAlUma hotA hai| tIsare, tumhArI jo aTUTa lakSmI hai vaha tumhAre aura mere bIcake premameM kisI dina vAdhA DAlanevAlI bana sakatI hai / isalie jaba taka tuma apane sAre dhana parase apanA adhikAra chor3akara mere pANigrahaNakI yAcanA na karo, taba taka mujhe AzA nahIM hai ki maiM tumhAre sAtha sukhapUrvaka jIvana vyatIta kara sakU~gI / he sundara For Personal & Private Use Only ___
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 589 yuvaka, mujhe kheda hai ki jaba taka mere aura tumhAre bIca meM ye bar3e bar3e vighnarUpa kile khar3e haiM, taba taka maiM tumheM nirAzAkI khAI meM girane se nahIM bacA sakatI / 15 ela kumAra ke badanamaNDalapara AzA ke cihna dikhalAI dene lage / vaha Asanapara se uTha baiThA aura naTaputrI kA hAtha dhIrese apane hAtha meM lekara bolA - " prANavallabhe, (yadi isa zabdase sambodhana karanekI tuma mujhe anumati do, to ) tumhArI kRpA se ina sAre vighnoM aura saMzayoMke kiloM ko dharAzAyI karanekI mujhameM zakti hai / jAtike bandhanako maiM isI samaya tilAMjali detA hU~, aura abjoMkI sampatti para maiM lAta mAratA hU~ / yadyapi maiM isa bAtako abhI nizcita zabdoM meM nahIM kaha sakatA hU~ ki maiM tumhAre kAmameM kitanI sahAyatA pahu~cA sakU~gA, tathApi itanA vizvAsa isI samaya dilA sakatA hU~ ki naTakalA sIkhane ke lie maiM isI kSaNase azrAnta parizrama karU~gA aura he raMbhoru, jaba taka maiM isa kalA meM pAraMgata na ho jAU~gA terA suyogya sahAyaka aura bhAgIdAra na bana jAU~gA, taba taka tere sammukha ' prema ' yA ' vivAha' kA eka zabda bhI kabhI uccAraNa na karU~gA / " yuvAke eka eka zabda se naTakanyAkA hRdaya udvelita hone lagA / use usake sacce prema, prAmANika niSThA, gaharI pratijJA aura amUlya AtmabalikI ora bahuta hI AdarabhAva utpanna huA aura isa Adara bhAvameM usa premI ke prasphuTita yauvana aura saundaryane to aura bhI vRddhi kI jisase ki vaha tatkAla hI premarUpameM parivartita ho gayA / tathApi strI jAtikI svAbhAvika lajjAzIlatA ke kAraNa usane apanA yaha komala manobhAva dabA rakhA; usake mu~hase eka bhI zabda na nikalA - vaha cupa cApa nIce kI ora dekhatI huI sthira ho rahI / elAkumAra usake mano For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 bhAvako jAna gayA aura utsAhameM Akara usake hAthako cUmakara bolA" valabhe, merI isa DhIThatAko kSamA karanA; aura jisa taraha yaha cumbana pahalA hai usI taraha-yadi maiM apanI pratijJA pAlana karanemeM saphala na hoU~ to ise hI antima samajha lenaa| priye, mujha para dayA karo aura apane kuTumbake sAtha rakhake naTakalA sikhalAnekI merI prArthanA apane pitA para prakaTa kara do| jahA~ taka bane isa bAtakA bhI prayatna karo ki kala yahA~se apanA DerA kUca ho jAya jisase ki mujhe apane pitAkI orakI kisI rukAvaTakA bhaya na rhe|" ___ naTasundarIkA hRdaya navanItakomala ho gyaa| mastaka nIcA karaneke sivAya vaha kucha bhI uttara na de sakI / elAkumAra vahA~se bidA huA aura mArgapratIkSA karate hue naTase jAkara milA / usake mu~hase saba bAteM sunakara naTako bar3I prasannatA huii| isake bAda vaha apane Dere para calA AyA aura apanI putrIse bhI saba samAcAra sunakara kUca karanekI tayArI karane lgaa| .. elAkumArane apane pitAko eka patra likhA aura usameM saba vRttAnta likhakara antameM yaha nivedana kara diyA ki merI DhU~Dha khoja na kI jaay| yaha patra usane apane naukarako de diyA aura Apa usI samaya zahara chor3akara usa nagarako calA gayA jahA~ naTane apane pahu~canekI sUcanA de dI thii| dUsare dina naTa bhI usase jA milA aura kumAra usake kuTumbameM raha kara naTakalAkA abhyAsa karane lgaa| ____ abhyAsake badalemeM jahA~ aisA alaukika ratna milanekI AzA ho, vahA~ phira aura kaunasA sAdhana cAhie ? kevala chaha mahInemeM vaha aneka prakArakI kasarateM aura natya sIkha gayA aura antameM yaha nizcaya huA ki apanI kalAmeM usane kitanI yogyatA prApta kI hai For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 591 isakI parIkSAke lie vaha kisI darabAra meM apane khela dikhAkara rAjAko prasanna kre| . naTa apanI maNDalIsahita benAtaTa nagarameM pahu~cA hai / vahA~ke rAjAne naTakalA dekhanekI icchA prakaTa kI hai| rAjamahalake vizAla caukameM azcaryajanaka kasaratoM aura kheloMmeM kAma AnevAlI taraha taraha kI cIjeM sajAI gaI haiN| khaMbhe gaDAye gaye haiM, jhUlA bA~dhe gaye haiM aura jamInameM gaDe hue do U~ce bA~soMke bIca dhAtukA eka bArIka tAra lagAyA gayA hai| rAjA aura darabArI puruSa caukake eka bhAgameM apanI apanI yogyatAke anurUpa AsanoM para baiThe haiN| mahalake chajjoM aura jharokhoMmeM rAniyA~ aura antaHpurakI anya striyA~ bhI tamAzA dekhaneke lie dama sAdhe hue baiThI haiN| . - eka sundara aura suDaula yuvA jarIkA jA~ghiyA kase hue caukameM upasthita huaa| usapara dRSTi par3ate hI darzakoMke hRdayoM para eka prakArakA mohita karanevAlA prabhAva par3A / yaha yuvA pAThakoMkA pUrvaparicita zreoSThaputra elAkumAra hI thaa| ekake bAda eka khela saphalatAke sAtha hone lge| darzakagaNa tAliyA~ pITa pITakara hArdika prasannatA prakaTa karane lge| sabake antameM sabase adhika jokhimakA-dhAtuke tAra para nRtya karanekA khela zurU huaa| elAkumAra eka hAthameM camacamAtI huI talavAra aura dUsare hAthameM DhAla lekara AkAzake sAtha bAteM karanevAle usa bArIka tAra para khar3A huA aura nRtyakalAke tathA paTA khelaneke Azcaryajanaka kautuka dikhalAne lgaa| isa prayogameM usane AzAtIta saphalatA prApta kii| darzakoMne eka svarase kahA-" zAbAsa ! naTarAja zAbAsa! zarIra For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 sAdhana vidyAkI hadda ho cukI !" parantu rAjAke mu~hase eka bhI prazaMsAsUcaka zabda na nikalA / bAta yaha thI ki usa samaya usakI dRSTi naTakanyAke sugaThita zarIrameM ulajha rahI thI aura usake sAtha mAnasika vyabhicAra sevanameM rata thI / isalie usane dekhate hue bhI kucha na dekhA / vaha bolA-"acchA isa antima prayogako eka bAra aura bhI karake dikhlaao|" AjJA pAte hI elAkumAra phirase bA~sa para car3ha gayA aura naTakanyA apane manomohanakI thakAvaTa miTAne aura utsAha bar3hAneke lie bA~sake samIpa khar3I hokara uttejaka gIta gAne lagI aura sAtha hI utsAhapreraka Dholako dhvanita karane lgii| isakA phala rAjAke citta para aura bhI vilakSaNa huA / rUpake mohake sAtha kaNThakA moha aura mila gyaa| rAjA apane padako bhUla gayA aura kevala isI bAtake vicArameM tanmaya ho gayA ki isa sundarIko kaise prApta kruuN| isI bIcameM elAputrakA dUsarI bArakA khela pUrA ho gayA / vaha nIce utara kara mahArAjake sAmane mastaka jhukAkara khar3A ho gyaa| rAjAne isa bAra bhI kucha prasannatA prakaTa na kI aura tIsarI bAra khela karanekI AjJA dii| ___ abakI bAra darzakoMko yaha samajhanameM kucha bhI bAkI na raha gayA ki rAjAkI Antarika icchA kyA hai / unake hRdayameM rAjAke prati tiraskArakI varSA ho rahI thI, parantu svecchAcArake janmasiddha adhikArako lekara pRthvImeM avatAra lenevAle rAjAoMke mArgameM kaMTaka bichAnekA sAhasa kise ho sakatA hai ? dUsaroMke parizramase lakSmIvAn bananA, usa lakSmIse pratyeka indriyakI SoDazopacAra pUjA karanA, apane prabala lobha aura mAnako puSTa karaneke lie saikar3oM-hajAroM-lAkhoM manuSyoMkI bali lenA aura aisI baliko 'dezabhakti,' 'rAjabhakti ' ThaharAnA, ina For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 593 saba bAtoMkA haka inheM janmase milA huA hotA hai / isalie inakI icchA ke viruddha zabdoMkA uccAraNa karanA rAjadroha kahalAtA hai aura jo isa tarahakA sAhasa karanepara utArU hotA hai, use apanI ijjata - se hI nahIM - jindagI se bhI hAtha dhonA par3atA hai| garaja yaha ki rAjAse koI kucha na kaha sakA; aura to kyA usake zarIra kI sarvathA adhikAriNI mahArANI bhI apane adhikArako jokhimameM jAtA huA dekhakara kucha na bola skii| dekhie, yaha kaisI zocanIya dAsatA yA gulAmI hai| isa para turrA yaha ki hama loga isI gulAmIko rAjabhakti aura pAtivratya kahakara phUle aMga nahIM samAte haiN| aisI adhama mAnasika durbalatA se - rAjA yA pati meM isa prakAra sImAse adhika pUjyapanA sthApita karane se hameM samaya samaya para bahuta hI bar3e bar3e kaSTa uThAne par3e haiN| AtmAbhimAna kyA cIja haiM aura hamAre manuSyatvasambandhI kucha adhikAra haiM yA nahIM, aphasosa, ki ina bAtoMke jAnane kI bhI hameM manAI kI jAtI hai| hama isa AtmAbhimAna aura adhikArako - jo ki prakRtidatta yA svAbhAvika hai - prasanna karanekI apekSA manuSyakRta rUr3hiyoM aura manuSyakRta rAjAoMko hara tarahake kaSTa sahana karake prasanna karanA, adhika pasanda karate haiM / rAjA, pati aura samAjakRta rUr3hiyoMke Adarake lie anyAya aura atyAcAra bhI sahana karanA; itanA hI nahIM, anyAyAcaraNa karate hue dekhakara bhI 'na' na karanA aura isa taraha apane tathA apane kuTumbake nyAyya sukhoMko bhI homa kara denA ye saba bAteM isa deza meM 'bhakti' ke nAmase prasiddha haiM / hamane jaba taka isa bhaktikA ronA royA, taba taka elAkumArakA tIsarI bArakA khela bhI ho gayA aura phira vaisI hI AjJA milaneke kAraNa vaha cauthI bAra bA~sa para car3ha gayA / use rAjAkI vyabhicA For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 riNI buddhikA patA laga cukA thaa| yadi vaha usa prANavalabhAke pANi grahaNake lie kisI rAjAko prasanna karanekI pratijJA na kara cukA hotA to yaha cauthI bArakA prayatna kadApi na krtaa| isameM vaha apanA bar3A bhArI apamAna bhI samajhatA thaa| usakA sAhasa zithila ho rahA thA ki itanemeM gadgatacittA naTakanyAne usako uttejita kiyA aura antameM usake kAnake pAsa jAkara kaha diyA-"mujhe isa kAraNa bar3A hI kaSTa ho rahA hai ki tumheM isa apamAnabhare hue kaSTameM DAlanevAlI maiM hI huuN| parantu pyAre, tuma mujhe apane dRr3ha nizcaya aura sacce hRdayase varaNa kara cuke ho, isalie aba tumhArA yahI khela antima khela hogaa| rAjA prasannatA prakaTa kare yA na kare, para maiM tumheM apanA jIvanasaMgI pati banAneke lie taiyAra huuN| maiM isI samayase tumhArI ho cukii|" ___ "maiM tumhArI ho cukI" ina zabdoMne usa thake hue naTake zarIrameM balazAlinI bijalI daur3A dii| vaha cauthI bAra tAra para car3hA aura lagabhaga pA~ca gaja calakara tArako hiMDoleke samAna hilAne lagA aura sAtha hI donoM hAthoMse paTA khelane lgaa| darzakagaNoMkI tAliyoMse AkAza gUMjane lgaa| isake bAda vaha Age bar3hA aura tAra para adbhuta nRtya karane lgaa| isa samaya sabakI dRSTi usake pairoMmeM sthira ho rahI thI; parantu svayaM usakI dRSTi eka aura hI dRzya dekha rahI thii| rAjamahalase thor3I hI dUra para kisI gRhasthakA sundara ghara thaa| usameMse eka alaukika rUpalAvaNyavatI yuvatI zIghra gatise bAhara nikalI aura eka phaTehAla parantu yuvA sAdhuke sAmane khama hokara kahane lagI "bhagavan , apane caraNoMkI rajase mere gharako pavitra kIjie aura zuddha annajala grahaNa karake mujhe bhAgyazAlinI banAie / " sAdhu cupacApa For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 595 usake pIche calane lagA aura yuvatI ke gharakI paurameM jAkara khar3A ho gyaa| itane meM vaha yuvatI bhItara gaI aura eka soneke thAla meM taraha tarahake pakvAnna sajAkara le AI tathA unheM svIkAra karaneke lie sAdhuse vinatI karane lgii| tAra para nRtya karatA huA naTa dekhatA hai ki vaha sAdhu na to U~cI dRSTi karatA hai aura na usa pakvAnnako grahaNa karatA hai / isake bAda vaha nIcI dRSTi kiye hue yaha kahakara mandagati se lauTane lagA ki - " hama sarvasaMgatyAgiyoMke lie pauSTika AhAra lenA varjita hai / yadi koI nIrasa laghu bhojana hotA to kadAcit grahaNa kara liyA jAtA / 1 "" naTa socane lagA-"kaise Azcarya kI bAta haiM ki eka yuvA hai aura dUsarI yuvatI hai| aise ekAntasthAnameM ki jahA~ aura kucha nahIM to eka chupI najara se dekha lenemeM koI rukAvaTa nahIM thI, isa sAdhune sAmane U~cI dRSTi karake bhI na dekhA ! yaha anupama sundarI jisake zarIrameMse yauvanakA mada chalakA par3atA hai- prArthanA kara rahI hai aura atizaya namra ho rahI hai; para isa yuvAne na usakI ora dekhA aura na annako hI sparza kiyaa| isake cittakI dRDhatA aura svAdhInatAkA kucha ThikAnA hai ! kahA~ isakI nispRhatA aura kahA~ merI lAlasA ! kahA~ isakI AtmatuSTi aura kahA~ merI vibhAvavRtti ! kahA~ isakI sampUrNa zAnti aura kahA~ merI kSaNakSaNa meM hiMDolese hoDa lagAnevAlI bhrAnti ! dhanya hai ! karor3oM bAra dhanya hai isa puruSasiMhako !.... parantu, kyA maiM bhI puruSa nahIM hU~? kyA maiMne kevala chaha mahinehI meM kaThinase kaThina vidyA prApta nahIM kI hai ? taba phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki aisI aDolavRtti prApta karanekI yogyatA mujhameM nahIM hai ? kSaNika indriya-bhogoMke lie yadi maiM aTUTa dhana, ucca kula aura cittakI For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 svasthatAkA balidAna kara sakatA hU~, to kyA akSaya surakkI prApti ke lie ina sAMsArika bhogoMko utsarga nahIM kara sakU~gA ? " isa tarahake vicAroMkI aTUTa paramparA usa naTake manameM uThane lagI aura unakA vega - unakI zakti itanI baDhI ki usake AsapAsa kI ajJAnatA aura nirbalatAke sAre kile bAtakI bAta meM gira gaye aura bhItarakA sUrya prakAzita ho uThA ! tArapara nRtya karatA huA naTa eka kSaNa meM eka pUjanIya puruSa bana gayA ! - jainahitecchu / caritra - gaThana aura manobala / hama apane jIvana ke pratyeka samaya meM aisI aneka naI naI AdateM sIkhate rahate haiM jinakA hameM jJAna bhI nahIM hotaa| unameMse kucha AdateM to bahuta acchI hotI haiM, parantu kucha bahuta burI hotI haiN| kucha aisI hotI haiM ki svayaM to ve bahuta burI nahIM hotIM, parantu Age cala kara unake phala bahuta hI bure hote haiM aura unase bahuta kucha hAni, kaSTa aura pIr3A pahu~catI hai| kucha unase bilakula ulaTI hotI haiM jinase sadA harSa aura Ananda bar3hatA rahatA hai / aba prazna yaha hai ki kyA apanI AdateM banAnA sadA apane adhikArameM hai ? kyA yaha bAta hamAre hAtha meM hai ki hama jisa tarahakI cAheM apanI AdateM banA leM, jisa Adatako cAheM grahaNa kareM aura jisa Adatako cAheM chor3a deM ? isakA saMkSipta uttara yaha hai ki hA~, yaha bAta bilakula hamAre hAtha meM hai / hama apanA caritra cAhe jaisA banA sakate haiN| manuSya vahI ho jAtA hai jo vaha honA cAhatA hai / yaha zakti manuSyamAtra meM svAbhAvika hai / parantu yaha zakti usa samaya For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 597 taka kucha bhI kAryakArI nahIM, jaba taka isakA upayoga mAlUma na ho| ataeva pahale isakA upayoga batAnA jarUrI hai| sabase pahale manuSyako isa svAbhAvika zaktike astitva aura kAryakA samyak zraddhAna honA caahie| pazcAt usa mahAn niyama para vicAra karanA cAhie jisapara caritragaThanakI nIva rakkhA jAtI hai, jisake anusAra pravRtti karanese purAnI, burI, khoTI aura nIca AdateM chUTa jAtI haiM, aura naI, acchI aura U~cI AdateM paidA ho jAtI haiM, aura jisase . jIvanameM sarvadeza vA ekodeza parivartana ho sakatA hai / isake lie kevala eka bAtakI jarUrata hai aura vaha yaha hai ki manuSya pahale usa niyama para sacce dilase vicAra kare, aura phira usake anusAra kArya karanekA dRr3ha saMkalpa kre| ___ manobala hI manuSyake sampUrNa kAryokA uttejaka hai / isakA abhiprAya yaha hai ki manuSyakA pratyeka kArya jo saMkalpa dvArA kiyA jAtA hai eka vicArakA pariNAma hai| jisa kAryakA jitanA adhika vicAra kiyA jAtA hai vaha kArya bhI utanA hI adhika hotA hai| jo kArya bAra bAra kiyA jAtA hai, vaha dhIre dhIre AdatakA rUpa dhAraNa karane lagatA hai| aneka AdatoMke samUhakA nAma hI caritra hai| isIko a~garejImeM karaikTara Character aura hindImeM ' cAlacalana' kahate haiN| isalie tuma jisa tarahake kAma karanA cAhate ho aura jaisA apane Apako banAnA cAhate ho usI tarahake vicAra tumhAre dilameM Ane caahie| jo kAma tuma karanA nahIM cAhate, jisa Adatako tuma grahaNa karanA nahIM cAhate, unake paidA karanevAle vicAra kabhI kSaNamAtrake lie bhI tumhAre manameM na Ane caahie| yaha eka mAnI huI bAta hai aura isameM kisIko tanika bhI vivAda nahIM hai ki yadi manameM koI vicAra kucha samayataka barAbara AtA rahe to For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha (vicAra) dhIre dhIre mastakake usa bhAgameM pahu~ca jAyagA ki jahA~ vaha aMtameM kAryakA rUpa avazya dhAraNa kara legA; arthAt jahA~ pahu~ca. kara vaha zarIrako apane anusAra kArya karaneke lie bAdhita kara degaa| aba yadi vaha vicAra acchA hai to usakA phala bhI acchA hogA aura yadi vaha vicAra burA hai to usakA pariNAma bhI burA hogaa| hatyA, vadha Adi jitane bhI bure karma haiM saba isI taraha hote haiM aura . inake viparIta jitane uttama kArya haiM, ve bhI isI taraha hote haiN| ___ samajhane aura yAda rakhanekI bAta hai ki pratyeka kAryakA kAraNa vicAra hai; parantu kisI prakArake vicArako manameM rakhane yA na rakhanekA hameM pUrNa adhikAra hai| hama apane manake svataMtra rAjA haiN| pUrNarUpase vaha hamAre vazameM hai aura hamako sadaiva use apane vazameM rakhanA caahie| yadi kabhI vaha vazameM na rahe, to usake vazameM karanekA eka upAya hai / usake anusAra calanese hama mana aura vicAra donoMko apane adhikArameM kara sakate haiN| ___ manuSyake zarIrameM yaha guNa hai ki usameM kisI kAmako bAra bAra karanese usa kAmake karanekI zakti bar3hatI jAtI hai / pahalI bAra kisI kAmake karanemeM jitanI kaThinAI hotI hai usase kahIM kama usI kAmako dUsarI bAra karanemeM hotI hai aura usase bhI kahIM kama tIsarI bAra karanemeM aura tIsarI bArase bhI kama cauthI bArake karanemeM hotI hai / garaja yaha ki hara bAra kaThinAI kama hotI jAyagI aura AsAnI adhika mAlUma hotI jaaygii| dhIre dhIre eka dina vaha kAma bilakula AsAna ho jAyagA aura usameM jarA bhI kaThinAI na rhegii| parantu hA~, usase ulTA karanemeM bar3I kaThinAI mAlUma hogI / ThIka yahI hAlata mastakakI bhI hai| eka vicAra pahalI bAra jarA kaThinAIse For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 599 paidA hotA hai| dUsarI bAra usase AsAnIse, tIsarI bAra usase bhI jyAdaha AsAnIse, isI prakAra jyAdaha jyAdaha AsAnI hotI jAyagI aura vaha vicAra dhIre dhIre manakA eka aMga ho jaaygaa| aba isako dUra karanA kaThina ho jAyagA / parantu smaraNa rahe ki saMsArameM koI kAma kaThina bhale hI ho, parantu asambhava koI bhI nahIM hai / dhIre dhIre abhyAsa karanese kaThinase kaThina kAma bhI sarala ho jAtA hai| yaha pratyakSasiddha siddhAnta sarvamAnya hai| isameM kisIko koI bhI zaMkA nahIM ho sakatI hai / isI siddhAntako dRSTimeM rakhate hue pratyeka manuSya apane vicAroMko vazameM kara sakatA hai aura unapara adhikAra pA sakatA hai| yadi zurUmeM saphalatA na ho, yA kucha samaya taka hotI na dIkhatI ho to koI paravA nhiiN| nirAza kabhI mata hoo / udyoga kabhI niSphala nahIM jAtA / bAra bAra koziza kro| bAra bArakI kozizase eka na eka dina avazya saphalatA hogii| jisa kAmako tuma kaThina samajhate ho vaha sarala ho jAyagA aura jina vicAroMko abhI tuma vaMzameM nahIM kara sakate the unhIM vicAroM para tumako pUrNa adhikAra ho jaaygaa| : ataeva pratyeka vyakti apane vicAroMko vazameM kara sakatA hai aura manuSyamAtra isa zaktiko prApta kara sakatA hai ki cAhe jisa prakArake vicAroMko apane manameM Anese roka de / kyoMki yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai aura hameM ise kabhI na bhUlanA cAhie ki kisI bhI kAmake lie hamArI pratyeka bArakI koziza usa kAmako jyAdaha AsAna banA detI hai, cAhe zurUmeM asaphalatA hI kyoM na ho| arthAt cAhe zurU meM hameM kisI kAmameM saphalatA na ho, to bhI jyoM jyoM vaha kAma kiyA jAyagA tyoM tyoM usameM jyAdaha AsAnI For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600. hotI jaaygii| aisI dazAmeM asaphalatAmeM bhI saphalatA hai| kyoM ki udyogameM to asaphalatA hotI nahIM aura udyoga cAhe jaba kiyA jAya kAma karanekI zaktiko hI bar3hAtA hai| eka na eka dina avazya saphalatA hogI aura hamArI manokAmanA pUrNa hogI / ataeva yaha bAta siddha hai ki hama apane vicAra cAhe jisa tarahake banA sakate haiM aura cAhe jaisA apanA caritra nirmANa kara sakate haiN| - yahA~ para do tIna udAharaNa diye jAte hai| AzA hai ki unase yaha , viSaya bilakula spaSTa ho jaaygaa| , ... mAna lo ki eka AdamI kisI bar3I kampanIkA koSAdhyakSa ( khajAnacI ) yA kisI baiMkakA mainejara hai / eka dina usane eka samAcArapatrameM par3hA ki eka manuSyane sirpha cAra hI pAMca ghaMToMmeM kisI saudemeM kaI lAkha rupaye kamA liye / thor3e hI dinake bAda usane phira. eka aise hI manuSyakA hAla par3hA / aba usake jImeM bhI aisI hI lAlasA paidA hone lagI / vaha vicAra karane lagA ki ye AdamI kitanI thor3I derameM lakhapatI ho gaye ! maiM bhI inhIMkA anukaraNa karake zIghra lakhapatI ho jAU~gA / yahI vicAra usake manameM rAta dina ghUmane lgaa| usane aise do cAra AdamiyoMkA hAla to par3hA jo eka bAragI amIra ho gaye, parantu yaha usane kabhI nahIM socA ki aise bhI bahutase AdamI haiM jo aisA karanese apanI sArI pU~jI khokara bhikhArI ho baiThe haiM / usakI icchA dinoMdina bar3hane lgii| antameM eka dina usane apanI tamAma pU~jI vaise hI kisI kAmameM lagA dI / pariNAma vahI huA jo prAyaH aisI dazAoMmeM huA karatA hai arthAt usako ghATA par3a gyaa| usakI sArI pU~jI jAtI rahI / aba vaha vicAra karatA hai ki amuka kAraNase mujhe saphalatA For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM huii| yadi mere pAsa aura rupayA hotA to maiM avazya ghATeko pUrA kara letA aura sAthameM bahuta kucha aura bhI kamA letaa| aba yaha vicAra bAra bAra usake manameM AtA hai, aura vaha socatA hai ki mere hAthameM beMkakA jo rupayA hai, yadi maiM use lagA dU~, to isameM koI hAni nahIM hai| zIghra hI jo rupayA kamAU~gA usameMse de duuNgaa| aisI choTIsI rakamakA adA kara denA koI kaThina bAta nahIM / antameM eka dina usase nahIM rahA jAtA aura vaha beMkake rupayoMko bhI jo usake adhikArameM haiM lagA detA hai aura kho baiThatA hai| aisI ghaTanAyeM pratidina hI dekhane aura sunanemeM AtI haiM / inakA kAraNa kyA hai ? dUsareke rupayeko apane upayogameM lAnekA vahI eka burA vicAra / yadi koI buddhimAna hotA to manameM Ate hI usa vicArako nikAla detA aura apanI burI icchAko dabA letA, parantu vaha mUrkha thA / usane use sthAna diyA / jitanA jitanA vaha use sthAna degA utanA utanA hI vaha vicAra bar3hatA jAyagA aura antameM vaha vicAra itanA joradAra ho jAyagA ki phira kAryarUpameM hI pariNata hotA dikhalAI degA aura usakA pariNAma ghRNA, apamAna, zoka aura pazcAttApa hogaa| zurUmeM hI jaba manameM koI vicAra uThatA hai taba usakA haTA denA AsAna hotA hai| bAdameM usakA jora bar3hatA jAtA hai aura usakA haTAnA uttarottara kaThina hotA jAtA hai| diyAsalAI kitanI choTI cIz2a hai| zurUmeM usake bujhAneke lie kevala eka phUMka kAfI hai; parantu yadi vaha kisI cIjameM laga jAya, to gharabharameM Aga lagA degI . aura phira usakA bujhAnA kaThina ho jAyagA / ___eka aura udAharaNa lIjie / isase yaha mAlUma hogA ki kisa .. taraha kisI cIz2akI Adata par3a jAtI hai aura kisa taraha vahI Adata For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ chUTa jAtI hai| mAna lo ki eka navayuvaka hai / cAhe usake mAtApitA dhanavAn hoM cAhe nirdhana, isase kucha matalaba nahIM / cAhe vaha ucca . jAtikA ho, cAhe nIca jAtikA, isase bhI kucha tAtparya nahIM / hA~, itanA z2arUra hai ki vaha eka neka sadAcArI lar3akA hai / eka dina vaha apane mitroMke sAtha sandhyAke samaya saira kara rahA hai| usake mitra bhI vaise hI sAdhAraNa sthitike sabhya sadAcArI lar3ake haiM, parantu prAyaH sAdhAraNa lar3akoMke samAna ve bhI kabhI kabhI bhUla kara baiThate haiM / aisA hI usa dina bhI huaa| unameMse ekane kaha diyA ki calo, Aja kisI jagaha calakara sAtha sAtha khAveM / isameM kucha bhI kaThinAI nahIM huI; saba ha~sate khelate usa sthAna para pahu~ca gaye / vahA~ unameMse eka lar3aka bolA ki bhAI, kucha pIneko bhI cAhie / usake binA kucha Ananda na AyagA / aba hamArA navayuvaka usa samaya iMkAra karanA sabhyatAke pratikUla aura mitratAke niyamoMke viruddha samajhakara hA~meM hA~ milA detA hai / viveka aMdarase rokatA hai aura pukAra kara kahatA hai ki sAvadhAna ho, dekha, kyA karatA hai ! parantu vaha isa samaya kucha nahIM sunatA / usako isa bAtakA vicAra nahIM hai ki caritrakI dRDhatA sadA sacce mArga para jame rahanemeM hai / vaha mitroMke sAtha usa dina thor3I zarAba pI letA hai / yadyapi vaha isa vicArase nahIM pItA ki usako zarAbase prema hai yA vaha zarAbakI Adata DAlanA cAhatA hai, sirpha yaha khayAla karake pI letA hai ki mitroMmeM iMkAra karanA ThIka nahIM hai| daivayogase do cAra bAra aisA hI maukA par3a jAtA hai aura vaha hara bAra thoDI thor3I pI letA hai| parantu isakA pariNAma bahuta hI burA hotA hai| pratyeka bAra vivekakI rokaToka kama hotI jAtI hai aura dhAre dhIre use nazekI cATa par3atI jAtI hai / aba to vaha kabhI kabhI For Personal & Private Use Only -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM bhI kharIda kara thoDIsI pI letA hai / usako svapna meM bhI isa bAtakA khyAla nahIM hotA ki maiM kyA kara rahA hU~ aura isakA kyA bhayaMkara pariNAma hogaa| dhIre dhIre usako zarAbakI Adata par3a jAtI hai aura aba usake lie usakA chor3anA kaThina ho jAtA hai| para bhI vaha kucha paravA nahIM karatA; vaha samajhatA hai ki maiM apanI icchAse hI kabhI kabhI pI letA hU~ / jaba dekhU~gA ki isakI Adata hI par3a gaI, taba chor3a dU~gA: parantu yaha kevala usakA vicAra hI hai| usake lie zarAba dina dina jarUrI hotI jAtI hai aura eka dina vaha AtA hai ki jaba hama use pakkA zarAbI dekhate haiM / aba use svayaM apanI hAlata para zoka aura pazcAttApa hotA hai / lajjA, ghRNA, apamAna aura nirdhanatA ke kAraNa use apane pichale dinoMkI yAda AtI hai / parantu aba usakA javina bilakula nIrasa aura nirAza ho gayA hai / yaha usake lie AsAna thA ki vaha zarAbako kabhI pItA hI nahIM, yA pItA bhI to isa avasthAko pahu~canese pahale hI usakA tyAga kara detA ! parantu vartamAna avasthA meM bhI cAhe yaha kitanI hI girI huI ho, kitanI hI burI ho, vaha cAhe to isakA tyAga kara sakatA hai aura phira eka bAra pahale ke samAna sukha aura zAMti ko prApta kara sakatA hai / Apa pUcheMge ki isakA upAya kyA hai ? upAya yaha hai ki jaba usake manameM zarAba pInekI icchA ho, tatkAla usa icchAko roka de - eka miniTa kI dera na kre| yadi jarA bhI dera karegA - jarA bhI usa icchA ko apane manameM sthAna degA, to phira usakA nikalanA kaThina ho jAyagA / cinagArIkA pahale hI bujhA denA AsAna hai / jaba gharameM Aga laga jAtI haiM taba usakA bujhAnA kaThina ho jAtA hai / ataeva bure vicArako manameM AteM hI roka do / isI meM sArI saphalatA hai / For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 yahA~ eka bAta, aura kaha denI jarUrI hai ki koI vicAra kevala usa vicArako dUra karanekA hI vicAra karanese dUra nahIM hotA; usake dUra karanekA sarala aura nizcita upAya yaha hai ki manako kisI aura kAryameM lagAyA jAya athavA manameM usa vicArakA koI prati. kUla vA anya koI uttama vicAra bhara diyA jAya / aisA karanese burA vicAra svayameva manase nikala jAyagA aura uttama vicAra usakA sthAna le legA / pahale pahala kisI vicArako nikAlaneke lie tabiyata para dabAva DAlanA hogA, parantu jyoM jyoM usake lie udyoga kiyA jAyagA tyoM tyoM usameM kaThinAI kama aura AsAnI adhika hotI jaaygii| aura isake viparIta uttama vicAroMko manameM sthAna denekI zakti bar3hatI jAyagI / pariNAma yaha hogA ki dhIre dhIre zarAba pIne athavA aura kisI bure kAmake karanekA vicAra kama hotA jAyagA aura yadi kabhI aisA vicAra AyagA bhI, to vaha AsAnIse nikAla diyA jA sakegA aura eka dina vaha AyagA ki jaba usa vicArakA manameM praveza hI na hone pAyagA / eka udAharaNa aura bhI diyA jAtA hai / mAna lo ki eka AdamIkA svabhAva jarA ciDaciDA hai arthAt use jaldI gussA AjAtA hai / yadi koI use kucha kaha detA hai athavA usakI icchAke viruddha koI kAma kara detA hai to vaha bigar3a khar3A hotA hai aura nArAja bhI hone lagatA hai / aba isa dazAmeM vaha jitanA adhika burA mAnegA aura jitanA adhika apane roSako jAhira karegA utanA hI adhika usakA krodha bar3hatA jAyagA / z2arA z2arA sI bAta para use krodha Ane lagegA aura usake lie krodhakA tyAga karanA dina dina kaThina hone lagegA; yahA~ taka ki roSa, krodha, ghRNA, zatrutA aura badalA lenekI icchA usake svabhAva ho jAya~ge / prasannatA For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 aura praphullatA sadAke lie bidA le jAyagI aura hara ekake sAtha usakA ciDaciDAnekA vyavahAra ho jAyagA / parantu yadi vaha jisa samaya krodha Ave usI samaya use dabA de aura apane manako kisI aura viSayakI tarafa lagA de to use prathama to krodha A hI nahIM sakatA aura yadi AyagA bhI, to zIghra ThaMDA par3a jAyagA / yadi phira kabhI krodha AyagA aura vaha use zAMta karanekA prayatra karegA to usako pahalese jyAdaha AsAnI hogI / isa taraha thor3e dinoMmeM hI usakA krodha chUTa jaaygaa| taba na koI bAta use bhar3akA sakegI aura na kisI bhI bAtase use krodha AyagA / isake viparIta usakI tabiyatameM kSamA, zAMti, dayA aura prema paidA ho jAya~ge jinakA Aja vaha vicAra bhI nahIM kara sktaa|| ___ isI prakAra udAharaNa para udAharaNa liye jAo / eka eka Adata, eka eka svabhAvako dekho / hara jagaha isI upAyako upayogI pAoge / dUsaroMkI burAI karanA, unake avaguNa dekhanA, IrSyA, dveSa, nirdayatA, kAyaratA, aura inase ulaTI tamAma AdateM isI taraha vicAroMse paidA hotI haiM / isI taraha hamAre manameM rAga, dveSa paidA hotA hai / isI prakAra hamArI tabiyatameM harSa, viSAda, zoka, Ananda yA kheda paidA hotA hai / aise hI hama svayaM apane tathA dUsaroMke lie AzA aura prasannatAke srota ho sakate hai aura aise hI unake lie nirAzA aura duHkhake kAraNa bana sakate haiN| __ manuSyake jIvana meM isase jyAdaha saccI aura koI bAta nahIM hai ki hama jaise bananekA vicAra karate haiM vaise hI bana jAte haiM / yaha bAta bilakula saca hai aura isakI sacAImeM tanika bhI sandeha nahIM hai ki AdamI jaisA vicAra karatA hai, vaisA hI bana jAtA hai / usakA For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ caritra AdatoMkA samUha hai| usakI Adate usake kAryoMse banI haiM / aura usakA pratyeka kArya vicArapUrvaka hai, arthAt pratyeka kAryake pUrva meM usake manameM usa kAryake karanekA vicAra paidA huA hai / ataeva yaha bAta bilakula spaSTa hai ki hamAre vicAroMse hI hamArA caritra banatA hai / vicAra hI mUla kAraNa haiM / . vicAroMse hI hama abhISTa ko prApta kara sakate haiM aura vicAroMse U~cese U~ce pada para pahu~ca sakate haiN| kevala do bAteM z2arUrI haiM / eka yaha ki manuSyako apanA uddeza aura manoratha nizcita kara lenA cAhie / dUsara yaha ki sadA unakI prAptike udyoga karate rahanA cAhie / cAhe usameM kitanI hI kaThinAIyA~ sahanI par3eM. aura kitanI hI ApattiyoMkAsAmanA karanA par3e / smaraNa rakkho ki sthira prakRti aura dRDha caritra manuSya vahI hai jo apane manorathakI * siddhimeM bhAvI lAbhake lie vartamAna sukhakI paravA nahIM karatA / sadA usako talAMjuli deneko taiyAra rahatA hai / vaha kaThinAIyA~ dUra karatA huA aura ApattiyoMko sahatA huA apane uddezakI prAptimeM lavalIna rahatA hai aura eka dina avazya saphalatAko prApta kara letA hai| usakI manokAmanA pUrI hojAtI hai aura vaha icchAtIta hojAtA hai / (kramazaH) dayAcandra goyalIya bI. e.| * zrIyuta rAlpha bAlDo TrAInake ' karaikTara bilDiMga-thATa pAvara ' nAmaka granthakA svataMtra anuvAda / For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 607 DAkTara jaikobIkA vyaakhyaan| ( rAjakoTameM diyA huaa|) jainadharma para eka vyAkhyAna deneke lie mujhase kahA gayA hai; yaha eka aisA viSaya hai jisase merA paricaya cirakAlika adhyayanase aura bhAratavarSakI avasthAke anubhavase ho gayA hai| hamane jainadharmakI sthiti thor3e hI kAlase samajhI hai; pahale vizvAsa thA ki yaha bauddhadharmakI zAkhA hai, kyoMki usa samaya buddhadevako pazcimI vidvAn bhalI bhA~ti jAna gaye the aura cU~ki bauddhadharmako usake apane janmasthAna bhAratavarSake bAhara bahutasI eziyAkI kaumoMne grahaNa kiyA hai| ataeva yaha dharma svabhAvataH samAna matoMkA mUla samajhA jAne lagA aura jainamata bhI ina samAna matoM se eka mAlUma hotA thaa| saadhu-dhrm| bauddhamatakI taraha jainamata bhI asalameM aura mukhya karake sAdhudharma hai| arthAt yaha mukhyataH sAdhuoM aura sAdhviyoMke saMghake lie hai aura zrAvaka dUsarI zreNIke samajhe jAte haiM / ataeva yaha mAlUma hotA thA ki jaina aura bauddha sAdhu apane jIvanake bAharI svabhAvameM bahuta kucha samAnatA rakhate haiM / isake atirikta koI aisI vizeSatA na thI jo isa bAtako puSTa karatI ki ina dono matoMkA eka hI nikAsa thA / bauddha aura jaina pratimAoMmeM bhI bar3I samAnatA hai, donoM dhyAnastha avasthAmeM hotI haiM aura kucha samaya pahale buddhadeva aura tIrthakaroMko alaga alaga pahacAnanA kaThina thaa| ina saba bAtoMse yahIM pariNAma nikAlA gayA ki jainamata bauddhadharmakA eka sampradAya hai jo bauddhadharmase prAcIna kAlameM hI judA ho gayA / kyoMki jaina For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntoMke viSayameM jo kucha mAlUma huA usase asalI bauddhoM aura jainoMke matoMmeM bauddhoMke atyanta dUra dUrake sampradAyoMse bhI adhika maulika bhinnatA mAlUma huI / isa UparI siddhAntake AdhAra para anya vidvAnoMne navIna siddhAnta banA liye, jinakI dhRSTatA utanI hI adhika hai jitanI jainamatasambandhI asalI sAmagrI kama hai aura isI kamIko isa dhRSTatAkA kAraNa AsAnIse kahA jA sakatA hai| parantu gata zatAbdike 60 veM aura 80 veM varSake madhyavartI kAlameM kucha parivartana kiyA gayA / usa samaya DAkTara buhalarako jo gujarAtameM zikSA-vibhAgake nirIkSaka the-jainoMke hastalikhita granthoMke saMgraha karanemeM saphalatA prApta huI / ye grantha dakkhina kAlijake pustakAlaya aura iMgalistAna, aura zeSa yUrupake kucha pustakAlayoMke adhikArameM cale gaye / maiM bhI apane mitra DAkTara buhalarakI sahAyatAse mukhya aMgoM aura upAMgoMkI hastalikhita pratiyA~ prApta kara sakA / isI samaya bauddha dharmagranthoMkA anveSaNa bhI bar3e jozase ho rahA thA aura isa kAmameM bahuta unnati ho cukI thii| isI samaya mujhe jainadharmakA adhyayana Arambha karanekA saubhAgya prApta huA; isa adhyayanase maiMne zIghra hI purAnI kalpanAko asvIkAra kiyA aura mujhe vizvAsa hogayA ki jainamata bauddhamatase sarvathA svatantra hai| antarastha saakssii| mujhe jaina dharmagranthoMse buddhadevake samasAmayikoM, magadhake rAjAoM, aura usa samayake kucha dhArmika netAoMke nAma jainoMke cauvIsaveM tIrthakara zrImahAvIrake samakAlIna mAlUma hue aura bauddhoMke dharmagranthoMmeM mahAvIrakA ullekha 'nigaMthanAtasuta' ke nAmase milaa| 'nAtasuta' zrImahAvIrakA nAma hai, kyoM ki ve kSatriyoMkI 'nAta' jAtike the For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura 'nigaMtha' jainoMkA eka prAcIna nAma hai jisakA prayoga unake dhArmika granthoMmeM kiyA gayA hai| ataeva isameM kucha sandeha na rahA ki mahAvIra buddhake samakAlIna the; isake atirikta bauddhoMne usa sthAnakA nAma bhI likhA hai jahA~ zrImahAvIrako nirvANa prApta huA hai| bauddhadharmase jainadharmakI svatantratA isa prakAra siddha karake hama eka kadama aura Age bar3ha sake / bauddhoMne nigaMthoM athavA jainoMko bahudhA apanA pratidvandI ( mukAbalekA ) sampradAya likhA hai; parantu unhoMne isa bAtakA saMketa bhI nahIM kiyA ki jaina-sampradAya eka navIna-sthApita sampradAya thaa| kintu jisa rItise ve jaina-sampradAyakA ullekha karate haiM usase yaha mAlUma hotA hai ki nigaMthoMkA yaha sampradAya buddhadevake samayameM cirakAlika sthiti prApta kara cukA thA arthAt dUsare zabdoMma bahutakarake yaha mAlUma hotA hai ki jainadharma bauddhadharmase bahuta prAcIna hai| Age calakara hamako isa matako puSTa karaneke subUta mileNge| bauddha-darzanake siddhAnta / jaba hama eka ora to bauddhadarzanake aura dUsarI ora jainadarzanake siddhAntoMkA dhyAnapUrvaka adhyayana karate haiM, to donoMmeM itanI adhika bhinnatA mAlUma hotI hai ki donoMkA ekahI nikAsa honekA khayAla sarvathA jAtA rahatA hai / buddhadevane cIjoMkI nityatAko asvIkAra kiyA, unhoMne sa~lagna utpatti maanii| saba nAzavAn hai, kucha bhI nitya nahIM, ye unake antima vAkya kahe jAte haiN| pratyeka maujUda cIjake nAzavAn honeke vicArase saba padArthoMke kSaNabhaMgura honekA bauddha siddhAnta bAdameM nikala par3A / isa siddhAntane bhAratIya darzanameM ghora parivartana kara diyaa| isa siddhAntakA yaha Azaya hai:-pratyeka padArthakA astitva kevala eka kSaNa rahatA hai aura dUsare kSaNameM usake sthAnameM For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ThIka vaisA hI padArtha A jAtA hai| jaise ki hama vAIsakopameM cIjoMko ghUmate hue dekhate haiM / hama jise kisI vastukA astitva yA vistAra kahate haiM vaha kevala zreNIbaddha kSaNika astitvoMkA krama hai| aba maiM isa Azcaryajanaka siddhAntako vinA vyorevAra kahe hue jiyAdA samajhAnekA prayatna kruuNgaa| jIva aura pudgala / yaha to spaSTa hai ki bauddhoMko hara cIjakI nityatA asvIkAra karanI par3I aura ve isa mukhya vicArako isake nyAya-siddha pariNAmoM taka lejAnemeM asAvadhAna na rahe / ataH unhoMne jIva aura pudgalakA bhI nitya astitva asvIkAra kiyaa| ve jIvakI nityatA para vizvAsa lAnA bauddhamatake siddhAntake atyaMta viruddha samajhate haiN| parantu ina saba bAtoMmeM jainoMkA jJAna ThIka viruddha hai| unake anusAra jIva aura pudgala donoM nitya haiM aura sthAyI astitva rakhate haiN| yaha mata unakI darzana-paddhatikA AdhAra hai aura jainapaddhatike maulika siddhAntoMkA khayAla dilAneke lie maiM aba ise adhika vyorevAra bayAna kruuNgaa| jainoMke anusAra maujUda cIjoMke saMsAra do vargoMmeM vibhakta haiM; jIva aura pudgala / inake atirikta tIna cIjeM aura haiM, AkAza, dharmAstikAya aura adharmAstikAya / parantu ina para hama samaya vyaya nahIM kareMge, kyoMki ye hamArI isa bAtase saMbaMdha nahIM rakhate / jIvoMkI saMkhyA anaMta hai| jaba taka unako mokSa prApta nahIM hotA taba taka ve zarIradhAraNa. karate rahate haiN| aura pudgala dravya paramANuoMse banA hai jo nitya haiM / parantu unakI paryAya nitya nhiiN| pudgalakI paryAya sthiti. yoMke anusAra badalatI rahatI hai| pudgala eka aisI vastu kahI jA sakatI hai jo cAhe jo kucha ho sakatI hai| For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo kucha hameM dikhatA hai vaha vAdara avasthAkA pudgala hai; parantu yudgala sUkSma avasthAmeM bhI badala sakatA hai aura usa samaya hamako dRSTigocara nahIM hotaa| aba vaha bAta jo janadarzana siddha karatA hai vastuoMkI sthitikA-jaisI ki ve hamako jIva aura pudgalakA eka dUsare para asara paDanese mAlUma hotI haiM-kAraNa samajhAnA hai aura jainadarzanane yaha bAta atyaMta anukUlatA aura sampUrNatApUrvaka kara dikhAI hai / aba maiM kucha aura vyorevAra kahatA huuN| jaisA ki maiMne pahale kahA thA jIva jaba taka mokSa prApta nahIM karate, zarIra dhAraNa karate rahate haiN| ataeva hamako mokSa gaye hue jIva jo saMsArI jIvanase nizcayarUpase mukta ho gaye haiM, aura saMsArI jIvoMmeM, jo abhI bandhanameM haiM, bheda dikhalAnA hai / saMsArI jIva pavitra nahIM hote kintu ve nyUnAdhika apavitra hote haiN| jIva apane karmoMse apavitra ho jAtA hai / krm| sarva bhAratIya dArzanika isa bAta para sahamata haiM ki haraeka kAma jo hama karata haiM hamAra jIvoM para asara DAlatA hai, una para kucha citra banA detA hai aura yaha citra usa samaya taka rahatA hai jaba taka vaha beasara nahIM ho jaataa| yaha citra karma kahalAtA hai aura yaha usa vyaktike jo apane karmake kAraNa jIvanakI bhinna bhinna sthitiyoMko grahaNa karatA hai, sukha yA duHkha bhoganese beasara ho jAtA hai| aba jainadarzaname kevala jIva aura puDhala hI mAne gaye haiM, ata: yaha anumAna hotA hai ki karma avazya podgalika hai; vAstavameM jaina isa bAtako ThIka aisA hI mAnate haiN| karma pudalakAya hai / karmake viSayameM unake vicAra ye haiM:-kisI vyaktike karmase usake jIvameM pudgalake aNu mUkSmarUpameM jAne lagate haiM; sUkSma pudgaloMkA jIvameM Asrava hone lagatA For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 hai aura hama kaha sakate haiM ki jIva karmapudgaloMse vaise hI bhara jAtA hai jaise retase thailA / isa prakAra karmake pudgala jIvake pradezoMse mila jAte haiM aura ( kaSAyake kAraNa, jo baMdhanakA kAma karatI hai ) jIvase aise mila jAte haiM jaise dUdha pAnImeM; aura isa prakAra jIva apavitra ho jAtA hai| karma jIvAtmAke svAbhAvika guNoMkA AvaraNa kara lete haiM; ye guNa sampUrNa jJAna aura sukha haiN| karma ina guNoMke pragaTa honemeM bAdhA DAlate haiM / bhinna bhinna prakArake karma bhinna bhinna guNoMke prakaTa honemeM bAdhaka haiN| kyoMki karma eka prakArake nahIM baran ATha tarahake hote haiN| jaba kArmika pudgaloMkA jIvameM Asrava hotA hai taba ve ATha prakArake karmoM arthAt karmakI ATha prakRtiyoMmeM , pariNata ho jAte haiM, jisa tarahase hamArA khAyA huA bhojana zarIrameM jAkara bhinna bhinna prakArake rasoMmeM parivartita ho jAtA hai| eka prakArakA karma jIvakI jJAnakI svAbhAvika zaktikA AvaraNa karatA hai, dUsare prakArakA karma aMtarAyakA kAraNa hotA hai / eka gotrakA ' baMdhana karanevAlA hotA hai aura dUsarA kisI bhavakI Ayuko sthira karatA hai aura isI tarahase dUsare karmoMko bhI samajhanA cAhie / hara prakArakA karma kucha kAla taka aprakaTa raha sakatA hai; parantu aMtameM usakA asara avazya hotA hai aura vaha jIvakI sthitiko apane svabhAvake anusAra kara detA hai aura asara paidA karaneke bAda karmakI jIvase nirjarA ho jAtI hai| nirjraa| nirjarAse jIva saba karmoMse rahita hokara apanI svAbhAvika mukta avasthAko prApta kara sakatA hai; yadi navIna karmoMkA niraMtara Asrava : For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ na ho / kyoMki isase saMsArI jIvanameM AtmAkA bandhana rahA AtA hai| ataeva mokSa pAneke lie karmoMke AsravakA baMda honA bhI AvazyakIya hai| isako saMvara arthAt jIvameM karmoke Aneke dvArakA baMda honA kahate haiM, ataeva saMvara aura nirjarA arthAt navIna karmokA rukanA aura ekatrita karmoMkA jhaDa jAnA dharmase sambandha rakhate haiN| sadAcAra tapasyA aura dhyAna ina bAtoMkI prAptike lie mukhya kAraNa haiN| tapasyA, mukhya karake upavAsa, karmoMkI nirjarA karanevAle samajhe jAte haiM / yadi unakI nirjarA na ho to ve usa vyakti para apanA burA pariNAma prakaTa kreNge| jaba aMtameM AtmA saba karmoMse rahita hokara pavitra svarUpa dhAraNa kara letA hai taba vaha apane karmoM ke bojhase isa saMsArameM dabA nahIM rahatA; kintu vaha pudgalase-jo ki apane dabAvase AtmAko nIce hI rakhatA hai,-rahita ho kara lokake Upara calA jAtA hai jahA~ vaha sadaiva mukta avasthAmeM rahatA hai; na to usa para saMsArI padArtha kucha asara DAla sakate haiM aura na vaha una para kucha asara DAlatA hai na unakI parvA karatA hai| ye mukta AtmA arthAt siddha haiM aura unhIMmeM gata tIrthakaroMke AtmA haiN| tIrthaMkaroMko jainI paramAtmA mAnate haiN| kyoMki ve mukta AtmAyeM haiM jinakA dhArmika saMsArI jIvana puNyAtmAoMke lie Adarza honA caahie| parantu jaina isa bAtako spaSTa rUpase asvIkAra karate haiM ki ve paramAtmA saMsArI kAmoM para koI sIdhA asara rakhate haiN| ve Izvarako saMsArakA kartAdhartA mAnaneke sarvathA viruddha haiN| maiMne karmasiddhAMtakA ( digdarzana mAtra ) varNana kiyA hai| kyoMki yaha jainoMkI dArzanika aura dhArmika paddhatikA mukhya AdhAra hai| isa siddhAnta para dRSTipAta karanese unake cAritrake bahutase niyamoMko samajhanA sugama hogaa| rahA For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 jainoMkA cAritrazAstra / mukhya mukhya cAritraka niyamoMko prAcIna kAlameM hI saba hinduoMne mAna liyA thaa| brAhmaNa, bauddha aura jaina prathama cAra vratoM para sahamata haiM; ye vrata ahiMsA, acaurya, satya aura brahmacarya haiN| Uparake tInoM saMpradAyoMmeM eka pA~cavA~ vrata hai, parantu vaha bhinna bhinna matoM meM bhinna hai / ve prathama cAra vratoMke viSaya meM hI nahIM, kintu ahiMsAko prathama sthAna dene meM bhI sahamata hai / kisIko isameM sandeha nahIM hai ki kisI manuSyakA ghAta karanA, usake mAla chIna lene athavA usako jhUTha bolakara dhokhA dene kI apekSA kahIM bar3A pApa hai / parantu 'ahiMsA' kI sImA kevala manuSyajAti taka hI nahIM thI; isakA vistAra jIvamAtra para thA / bauddha aura jaina donoM hI kisI jIvako mAranA pApa samajhate haiM, parantu kevala jaina hI ' ahiMsA' ko usake vistRta arthameM ' paramo dharmaH ' mAnate haiM, aura isake pariNAmoMko aMta taka le gaye haiM / aura cU~ki ve vanaspatiko bhI jIvasahita mAnate haiM, ataeva sAdhAraNa jIvana vyatIta karanevAle kisI puruSake ahiMsAkA pUrNatayA pAlanA asaMbhava hI hai; parantu sAdhuoM para isa vratakA pUrNa bandhana hai aura cAritra ke niyamoM meM se adhikAMza niyama ahiMsA se saMbandha rakhate haiM / gRhastha kamase kama sa kAyake jIvoMkI hiMsAse bacate haiM ataeva ve pakke zAkAhArI, hote haiM, yaha to tuma jAnate hI ho| ahiMsA jainoMkA parama kartavya haiM; unake cAritrakA mUlAdhAra hai / jainoMkA zraddhAna | maiM kaha cukA hU~ ki jaina vanaspatiko bhI jIvasahita, jIvoMke rahanekA sthAna athavA piMDa samajhate haiM / isa bAta meM ve anya hindU dArzanikoM se sahamata haiM / parantu ve jIva- saMsArakA vistAra trasa aura For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaspati kAyake jIvoMse bhI Age bar3hA dete haiM / isa bAtameM unake vicAra bar3e anaukhe haiM aura kamase kama bhAratavarSake koI dArzanika unase sahamata nahIM / jaina pRthvI, apa, vAyu aura teja kAyako jIva. sahita athavA jIvoMke piMDa samajhate haiM, jinako prathama 'kAya' aura jIva kaha sakate haiN| jaba ina prathama kAya, pRthvIkAya apUkAya ityAdimeMse jIva nikala jAte haiM, kevala usI samaya ve jIvarahita pudgala hote haiM / tadanusAra zIta jalameM jIva samajhe jAte haiM ataH use sAdhu kAmameM nahI lAte / isa prakAra jainoMkI dRSTise hamako jIvarahita pudgala sImAbaddha samajhane caahie| kyoMki adhikAMza padArtha kamase kama kucha samayake lie jIvasahita gine jA sakate haiM / paraMtu yahIM para aMta nahIM hai / abhI eka prakArake jIva aura haiM jo sabase nIcI zreNIke haiM aura hamAre dRSTigocara nahIM haiM / ye jIva nigoda kahalAte haiM / isa zabdakA artha samajhAneke lie maiM batalAtA hU~ ki jainoMke anusAra vanaspatikAya dRSTigocara aura adRSTigocara do prakArakA hotA hai; nigoda dUsarI prakArakA hai / kucha vanaspatiyoMmeM to eka hI jIva hotA hai aura kuchameM, jinakI saMkhyA adhika hai, bahutase jIva hote haiM jo milakara eka bastI yA bhaMDAra hote haiN| nigoda aisI hI vanaspati hai| nigodameM choTese choTe gole hote haiM jinameM asaMkhya koThariyA~ hotI haiM aura pratyeka koTharImeM anaMta jIva hote haiM jinake jIvanake saba kAma eka sAtha hote haiM / ina goloMse saba AkAza akSara prati akSara ThasAThasa bharA hai / nigodameMse kucha jIva kabhI kabhI nikala jAte haiM aura mokSa gaye hue AtmAoMke mukta honese jo sthAna khAlI ho jAte haiM unake bharaneke lie AtmAoMkI zreNImeM caDha jAte haiN| kyoMki jIvoMkI eka zreNI nIcese lekara trasa For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 manuSya aura devoM taka hai; apane pApapuNyake anusAra bhinna bhinna janmoMmeM jIva isa zreNI para utarA aura car3hA karate haiM / parantu kevala manuSyazarIrase hI mukti ho sakatI hai| maiMne jainoMke jIva saMbaMdhI siddhAntakA kevala digdarzana karAyA hai, jo eka atyanta AvazyakIya bhAga hai / jaina sAhitya | maiM adhika vistAra ke sAtha na kahU~gA / apane vyAkhyAna ke pahale bhAgameM jainamatake atyanta AvazyakIya siddhAntokoM hI maiMne varNana karanekA prayatna kiyA hai / ina siddhAntoMkA vistArapUrvaka varNana maujUda hai aura unakI vyAkhyA atyanta vistRta jainasAhitya ke granthoM kI nAma gaI hai gaI hai / jaina sAhityakA vyAkhyAnakA antima viSaya banAtA aura TIkAoM meM kI lekara maiM ise apane hU~ / maiM jainiyoMke pavitra sAhitya arthAt zvetAMvariyoM ke siddhAntoM yA sUtragranthoMke viSaya meM kucha na kahU~gA / maiM kevala una pustakoMke viSaya meM kahU~gA jo bAdake lekhakoMne racI haiM / prAkRta aura saMskRta ke pavitra graMthoM kI kevala TIkAoMse banA huA sAhitya pavitra graMthoMse bhI - jinakI saMkhyA pA~ca lAkha kahI jAtI hai-baDA hai / jainamatake siddhAntoM ko batalAnevAle granthoMke atirikta bahutase prAkRta aura saMskRta donoMke kAvya maujUda haiM, jinameM muniyoM, mukhya karake tIrthaMkaroM kI jIvaniyA~ likhI gaI haiN| ina ' caritroM kA kucha aMza hI prakAzita huA hai aura adhikAMza kevala hastalikhita hI milatA hai / isameM se kucha kAvyake asalI DhaMga para likhe haiM / inameM kevala ve hI alaMkAra haiM jo asalI saMskRtameM milate haiM / anya caritra kathAke adhika sarala DhaMga para likhe haiM; unameM prAyaH kahAniyA~ aura anya kathAyeM - jinako jaina bhaleprakAra kahanA jAnate the - likhI haiM / kyoMki 1 For Personal & Private Use Only -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 617 kadAcit prAcIna bauddhoM ke atirikta bhAratIya lekhakoMkI aisI koI bhI zreNI (samUha) nahIM hai jo jainoMke samAna kahAniyA~ kahane ke aura mukhyakara aisI kahAniyA~ - jinase dhArmika zikSA nikalatI ho - kahane ke zaukIna hoM | paMcataMtra ke laghurUpoM ke lie jo sabase adhika phaile haiM, hama jainoMke hI RNI haiN| parantu bhAratavarSa ke prAcIna sAhityake lie eka dUsarI bAta meM bhI jainasAhitya bar3e kAmakA hai / prAcIna pustakoMke lekhoM se hamako mAlUma hotA hai ki IsAkI prAraMbhika zatAbdiyoMse dasavIM zatAbdi taka aura usake bAda taka zikSita logoMke lie, jo uttama saMskRtake granthoMko nahIM par3ha sakate the, eka bar3A prAkRta sAhitya maujUda thA / parantu isa bar3e sAhitya meMse uttama saMskRta sAhitya ke mahAkAvyoM ke samAna ati uttama DhaMga para likhe hue thor3e hI graMtha bace haiM; zeSa saba vismaraNameM paDa gaye aura sadaiva ke lie lupta ho gaye / hamako yaha bhI na mAlUma hotA ki ye kisa tarahake grantha the, yadi jainoMne apane kucha prAkRta grantha, kavitAyeM aura kathAyeM na bacA lI hotIM / maiM pahale ' paumacariya' ( padmacarita) kA varNana karatA hU~ jo hamAre adhikAra meM sabase prAcIna prAkRta kAvya hai; kyoMki yaha IsvI sanke AdimeM hI racA huA kahA jAtA hai / yaha avacchinna vIrarasamayI zailI meM likhA hai aura prAkRta ke bar3e vIrarasamaya sAhityakA - jo aba sarvathA lupta ho gayA hai, zeSAMza samajhA jA sakatA hai / lekhakane spaSTa rUpa se usa samaya ke maujUda Adarza graMthoMkA anukaraNa kiyA hai; vaha vIrarasamaya prathama graMtha likhanevAlA kadApi nahIM hai / vIrarasamaya sAhityake atirikta aura kadAcit usake kucha kAla pazcAt aura padya donoMmeM kathAke graMthoMkA baDA sAhitya bana gayA / yaha hamako alaMkArake lekhakoMke phuTakara ullekhoMse mAlUma 1 gadya For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA hai| parantu ve graMtha-jinakA dhyAna unako ullekha karaneke. samaya thA-bahuta kAlase kho gaye haiM aura hamako yaha bhI na mAlUma hotA ki ve kaise the, yadi jaina lekhakoM dvArA likhe hue vaise hI kucha prAkRta graMtha isa samaya maujUda na hote / ina granthoMmeMse sabase prAcIna aura mahattvapUrNa haribhadrakRta samarAdityakathA hai, jisako hemacaMdrane sakala kathAkA Adarza likhA hai / yaha grantha navIM zatAbdimeM, eka hajArase bhI adhika varSa hue, likhA gayA thaa| isameM prema-kathAyeM, sthala aura jala para sAhasake kRtya, darabAroMke jhagaDe, laDAiyA~ ityAdi bhAratIya jIvanake madhyakAlake nAnA prAkarake dRzya diye haiN| isameM sandeha nahIM kiyA jA sakatA ki inhIM viSayoMkI. sAmagrIse prAkRtakI AkhyAyikAyeM, jo eka samaya zikSita samAjako AnaMdadAyaka thIM-likhI gaI thiiN| isakA kyA kAraNa hai ki prAkRtameM likhe hue kathAoMke grantha-jo eka samaya bahulatAse the-lupta ho gaye haiM ? yaha spaSTa hai ki prAkRtasAhityakA jJAna-jo kisI samaya logoMkI bhASAkA suzIla rUpa thA aura isa lie sugamatAse unakI samajhameM AjAtA thA-samayake vyatIta honese aura sarvapriya bhASAke badalanese, sarvapriya bhASAse aisA bhinna ho gayA ki prAcIna bhASAmeM likhe hue granthoMke samajhaneke lie vidhipUrvaka adhyayanakI jarUrata ho gaI / isa prakAra sarvasAdhAraNakI dRSTimeM jo vidvattAkI bhASA para prAcIna bhASAkI uttamatA thI vaha jAtI rahI aura prAkRta graMthoMke paDhanevAle sivAya jaina vidvAnoMke, jo prAkRtakA Adara saMskRtake barAbara karate the, kahIM na mile| aura isa taraha yaha huA ki adhika sarvapriya prAkRta bhASAkI jhalakoMke lie hama jainoMke RNI haiN| parantu yadi maiM isa viSayako adhika vyorevAra kahU~ to mere zrotAoMke dhairya para adhika bhAra par3egA / maiM khayAla karatA hU~ ki maiM yaha For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 619 dikhAneke lie kAphI kaha cukA hU~ ki jainamatameM jJAnakA bar3A bhaMDAra hai aura yaha unake anveSaNake yogya hai jo prAcIna bhAratakI dArzanika tathA dhArmika unnati aura itihAsake premI haiN| anuvAdaka 'saMzodhaka' saaNkhydrshn| (gatAMkakI pUrti ) ved| . . yaha bAta pahale hI kahI jA cukI hai ki sAMkhyapravacanake kartA Izvarako nahIM mAnate haiM, parantu vedako mAnate haiN| mAlUma hotA hai. ki pRthivImeM zAyada hI koI darzana yA zAstra hogA jo dharmapustakakA to prAmANya svIkAra karatA ho;parantu dharmapustakake viSayIbhUta aura praNetA jagadIzvarake astitvako svIkAra na karatA ho / yaha * vedabhakti' bhAratavarSakI bar3I hI vismayakAriNI cIz2a hai / isa viSayako hama kucha vistArake sAtha likhanA cAhate haiN| - manujI kahate haiM-"vedako chor3akara aura saba grantha mithyA haiN| bhUta bhaviSyat vartamAna, zabda sparza rUpa gandha, caturvarNa, tIna loka, caturAzrama Adi saba hI vedase prakAza hue haiM / veda manuSyoMkA parama sAdhana hai| jo vedajJa hai, vahI senApatitva, rAjyazAsakatva aura sarvalokAdhipatyake yogya hai / jo vedajJa hai vaha cAhe jisa AzramameM rahe sadA brahmameM lIna hone yogya hai / dharmajijJAsuoMke lie veda hI parama pramANa hai| jo brAhmaNa tIna lokakI hatyA karanevAlA aura jahA~ tahA~ For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAnevAlA hai, yadi Rgveda yAda ho, to use koI pApa nahIM laga sakatA!" mahAbhAratake zAntiparvameM kahA hai-"veda zabdase sarvabhUtoMke rUpanAma karmAdikI utpatti huI hai|" RksaMhitA aura taittirIyasaMhitAke maMgalAcaraNameM sAyanAcArya aura mAdhavAcAryane likhA hai-" vedase akhila jagatkA nirmANa huA hai|" isa taraha sarvatra hI vedakA mAhAtmya batalAyA hai| kisI dezameM kisI bhI dharmagranthakI aisI mahimA nahIM gAI gii| aba prazna yaha hai ki jo veda isa taraha sabakA pUrvagAmI aura utpattikA mUla hai, vaha AyA kahA~se ? isa viSayameM judA judA logoMke judA judA mata haiN| koI koI kahate haiM ki vedakA kA koI bhI nahIM hai-yaha grantha kisIkA bhI banAyA huA nahIM hai; yaha nitya aura apauruSeya hai / dUsare kahate haiM ki yaha IzvarapraNIta hai, isa lie sRSTa aura pauruSeya hai / hindUzAstroMkI yaha kaisI AzcaryakAriNI vicitratA hai ki vedoMko to ve saba hI mAnate haiM, parantu vedoMkI utpattike sambandhameM unameMse kisI do granthoMkI bhI ekatA nahIM dikhalAI detii| ___Rgvedake puruSasUktameM likhA hai ki vedapuruSa yajJase utpanna huaa| atharvavedameM eka jagaha kahA hai ki Rka-yajuH-sAma stambhase utpanna hue haiN| dUsarI jagaha kahA hai ki vedoMkA janma indrase huA hai| tIsarI jagaha kahA hai ki Rgveda kAlase utpanna huA hai / zatapatha brAhmaNameM kahA hai ki agnise Rk, vAyuse yajuS, aura sUryase sAmavedakI utpatti huI hai| isI pranthameM anyatra likhA hai ki prajApatine vedasahita jalameM praveza kiyaa| jalase aNDA aura aNDese pahale tIna veda utpanna hue / eka jagaha aura likhA hai ki veda mahAbhUta (brahmA ) kA nizvAsa hai| taittirIya brAhmaNameM kahA hai ki veda prajApatike smazru haiN| For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 viSNupurANameM kahA hai ki veda brahmAke mukhase utpanna hue / mahAbhAratake bhISmaparvameM hai ki sarasvatI aura veda viSNune manase sRjana kiye / ityaadi| - dekhA jAtA hai ki ina saba granthoMmeM vedoMkA sRSTatva aura pauruSeyatva prAyaH sarvatra hI svIkRta huA hai-apauruSeyatva kadAcit hI kahIM batalAyA gayA hai| parantu pIcheke prAyaH saba hI TIkAkAra aura dArzanika vidvAn apauruSeyatvavAdI haiN| una logoMke mata ye haiM:__sAyanAcAryane RgvedakI TIkAmeM kahA hai ki "veda apauruSeya hai| kyoMki use kisI manuSyane nahIM banAyA / " mAdhavAcArya taittirIya yajurvedakI TIkAmeM kahate haiM ki "jisa taraha kAla AkAzAdi nitya haiM usI taraha veda bhI nitya hai / " brahmAko unhoMne vedavaktA svIkAra kiyA hai| mImAMsaka kahate haiM ki " veda nitya ora apauruSeya hai| zabda nitya hai isa lie veda bhI nitya hai / " zaMkarAcArya bhI isI matako mAnate haiM / naiyAyika isakA prativAda karate haiM aura kahate haiM" mantra aura Ayurvedake samAna, jJAnI vyaktike vacana prAmANya hote haiM, isI lie vedoMkI bhI pramANatA mAnanI caahie|" vaizeSikoMkA mata hai ki veda IzvarapraNIta hai / kusumAMjali-kartA udayanAcAryakA bhI yahI mata hai| ina saba zAstroMkI AlocanA karanese jAna par3atA hai ki koI vedako nitya aura apauruSeya kahate haiM aura koI sRSTa tathA IzvarapraNIta batalAte haiN| ina doko chor3akara aura tIsarA siddhAnta nahIM ho sktaa| parantu sAMkhyapravacanakArakA mata sabase nirAlA hai| murArestRtIyaH panthaH / ve pahale kahate haiM ki veda kadApi nitya nahIM ho sktaa| svayaM vedameM hI usake kAryatvakA pramANa maujUda hai| For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA-"sa tapo'tapyata tasmAt tapastepAnA trayo vedA ajAyanta / " jaba veda hI kahatA hai ki isa taraha vedakA janma huA hai, taba veda kadApi nitya aura apauruSeya nahIM ho sktaa| aura jo apauruSeya nahIM hai vaha avazya hI pauruSeya hogaa| parantu sAMkhyakArake matase veda na apauruSeya hai aura na pauruSeya hI hai ! puruSa arthAt Izvara nahIM hai"vaha siddha nahIM hotA, isa lie vaha pauruSeya nahIM hai| sAMkhyakAra aura bhI kahate haiM ki vedake racaneke yogya jo puruSa hai vaha mukta nahIM ho sakatA; baddha hogaa| jo mukta hai vaha pravRttike abhAvameM veda sRjana nahIM kara sakatA aura jo baddha hai vaha sarvajJa nahIM-asarvajJa hogaa| isa lie veda banAnemeM samartha nahIM ho sktaa| __ taba, pauruSeya bhI nahIM hai aura apauruSeya bhI nahIM hai, bhalA yaha kahIM ho sakatA hai ? sAMkhyakAra kahate haiM-hA~, ho sakatA hai-yathA aMkurAdiH (5,84) / jo loga hindUdarzanazAstroMkA nAma sunate hI vizvAsa kara lete haiM ki unameM sarvatra hI Azcaryajanaka buddhikA kauzala hai, unake bhramanivAraNake lie isa bAtakA vizeSa ullekha kiyA gyaa| sAMkhyakArakI buddhikI tIkSNatA bhI vicitra hai aura bhrAnti bhI vicitra hai / hamArA yaha vizvAsa nahIM hai ki sAMkhyakAra isa rahasyajanaka bhrAntike gaDhe asAvadhAnIse gira par3e haiN| hamArI samajhameM sAMkhyakArakA hRdaya vedako nahIM mAnatA thA, parantu usa samayake samAjameM brAhmaNa evaM dArzanika koI bhI sAhasa karake vedakI avajJA nahIM kara sakatA thaa| isa lie unheM maukhika vedabhakti prakAza karanI par3I hai| aura vedoMko mAnanA par3A hai isa lie, jahA~ jahA~ AvazyakatA huI hai vahA~ vahA~ prativAdiyoMko nirasta karaneke lie unhoMne vedakI duhAI dI hai| kintu yaha nizcita jAna par3atA hai ki ve vedoMko antaraMgase For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 623 nahIM mAnate the / veda pauruSeya nahIM hai aura aporuSeya bhI nahIM hai, yaha vacana kevala vyaMgamAtra hai / isa bAta ke kahane meM sUtrakArakA yaha abhiprAya jAna par3atA hai ki - "dekho, yadi tuma vedako sarvajJAnayukta kahanA cAhate ho, to veda yA to pauruSeya hogA yA apauruSeya / inameMse isa bAtakA pramANa to veda meM hI maujUda hai ki veda apauruSeya nahIM hai / taba yadi yaha pauruSeya hogA, to yaha bhI kahanA hogA ki yaha manuSyakRta hai| kyoMki yaha bAta siddha kI jA cukI hai ki sarvajJapuruSa koI nahIM hai / " jaba veda pauruSeya nahIM hai aura apauruSeya bhI nahIM hai, taba veda mAnanIya kaise ho sakatA hai ? sAMkhyakArane isa praznakA uttara denA Avazyaka samajhA thA / yadi AjakalaMkI bAta dekhI jAya, to bhAratavarSa meM isase adhika gurutara prazna aura koI bhI nahIM hai| eka bAra aura bhI yaha prazna uThA thA / jisa samaya dharmazAstroMke atyAcAra se pIDita hokara bhAratavarSa trAhi trAhi karake pukAra rahA thA, taba zAkyasiMha buddhadevane kahA thA - " tuma vedako kyoM mAnate ho ? vedako mata mAno / " yaha sunakara vedavit vedabhakta dArzanika maNDalIne isa praznakA uttara diyA thaa| jaimini, vAdarAyaNa, gautama, kaNAda, kapila, jinakI jaisI dhAraNA thI unhoMne vaisA hI uttara diyA thaa| ataeva prAcIna darzanazAstroM meM ukta praznakA uttara rahanese do bAteM jAnI jAtI haiM / eka to yaha ki AjakalakI a~garejI zikSAke doSa se hI loga vedoMkI alaGghanIyatA ke viSaya meM sandeha karane lage hoM, so bAta nahIM hai / yaha sandeha bahuta purAne samaya se calA A rahA hai| prAcIna darzanikoMke bAda zaMkarAcArya, mAdhavAcArya, sAyanAcArya Adi navIna dArzanika bhI isa praznakA uttara dene ke lie cintita hue the| dUsarI For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 yaha ki isa praznako pahale pahala bauddhoMne uThAyA thA aura prAcIna dArzanikoMne pahalepahala usakA uttara diyA thaa| ataeva bauddha dharma aura darzanazAstroMkI utpatti samakAlIna samajhI jA sakatI hai| __"vedako hama kyoM mAne ? ' isa praznakI vicArabhUmimeM mImAMsaka jaiminIko mahArathI aura naiyAyika gautamako usakA pratidvandvI sama. jhanA caahie| aisA nahIM hai ki naiyAyikoMko veda mAnya nahIM hai| nahIM ve vedako mAnate haiM, parantu mImAMsaka jina jina kAraNoMse vedako mAnate haiM, naiyAyika unako agrAhya karate haiM / mImAMsaka kahate haiM ki veda nitya aura apauruSeya hai| naiyAyika kahate haiM ki veda AptavAkya mAtra hai| naiyAyikoMne jina yuktiyoMse mImAMsakamata khaNDana kiyA hai unakA sAra marma yaha hai:___ mImAMsaka kahate haiM ki sampradAyAvicchedase vedakartA asmaryamAna hai / saba bAteM lokaparamparAse calI A rahI haiM, kintu yaha kisIko bhI smaraNa nahIM hai ki vedako kisane banAyA / isa para naiyAyika kahate haiM ki pralaya kAlameM sampradAyaviccheda ho gayA thA / isa samaya jo vedakA praNayana smaraNa nahIM hai, so isase kucha yaha pramANita nahIM hotA hai ki pralayake pahale veda praNIta nahIM huA thA / aura yaha bhI tuma pramANa nahIM kara sakoge ki vedakA kartA kabhI kisIko smRta hI na thaa| ve aura bhI kahate haiM ki vedavAkya kAlidAsAdike vAkyoMke samAna hI vAkya haiM / ataeva vedavAkya bhI pauruSeya vAkya haiM / vAkyatva hetuse, manvAdi vAkyoMke samAna, vedavAkyoMko bhI pauruSeya kahanA hogA / mImAMsaka kahate haiM ki jo vedAdhyayana karatA hai usake pahale usake gurune adhyayana kiyA thA, usake pahale usake gurune, aura usake pahale usake gurune; isa prakAra jahA~ anantaparamparA hai vahA~ veda anAdi / For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 625 hai / naiyAyika kahate haiM ki mahAbhAratAdike sambandhameM bhI isI prakAra guruparamparA batalAI jA sakatI hai, aura ve bhI anAdi siddha kiye jA sakate haiM / yadi kaho ki mahAbhAratake kartA jo vyAsa haiM ve smaryamAna haiM to vedake sambandhameM, bhI kahA jA sakatA hai ki-"Rca sAmAni jajJire / chandAMsi jajJire tasmAt yajustasmAdajAyata / " isa taraha puruSasUktameM vedakartA bhI nirdiSTa hai / mImAMsaka kahate haiM ki zabda nitya hai isa lie veda bhI nitya hai, paraMtu zabda nitya nahIM hai / kyoMki zabda sAmAnyatvavazataH ghaTavat asmadAdike bAhyendriyagrAhya hai / mImAMsaka uttara dete haiM ki gakArAdi zabda sunate hI hamako pratyabhijJAna hotA hai ki yaha gakAra hai; ataeva zabda nitya hai / naiyAyika kahate haiM ki vaha pratyabhijJAna sAmAnya viSayatvavazataH hotA hai; jisa taraha keza kaTakara phira uga Ate haiM / mImAMsaka aura bhI kahA kahate haiM ki veda apauruSeya hai, isakA eka kAraNa yaha hai ki paramezvara azarIrI hai-usake tAlu Adi varNoccAraNa sthAna nahIM haiN| naiyAyika uttara dete hai ki paramezvara svabhAvataH azarIrI hai, to bhI bhaktAnugrahake artha usakA zarIragrahaNa, asaMbhava nahIM hai| ___ mImAMsakoMne ina saba bAtoMkA uttara diyA hai, parantu vistArabhayase vaha choDa diyA jAtA hai / garaja yaha ki "vedako hama kyoM mAneM ? " isa tarkake prAcIna darzanazAstroMse kevala tIna uttara prApta hote haiM: 1 veda nitya aura apauruSeya hai, isa lie vaha mAnya hai / kintu yaha bAta veda hImeM maujUda hai ki vaha apauruSeya nahIM hai / yathA-"RcaH sAmAni jajJire" ityAdi / ____2. veda IzvarapraNIta hai, isa lie vaha mAnya hai| prativAdI kaheMge ki veda IzvarapraNIta hai, isakA koI viziSTa pramANa nahIM hai / veda --- For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 meM likhA hai ki veda IzvarasaMbhUta hai| kintu jaba ve vedako mAnate hI nahIM haiM taba usakI bAta kyoM mAnane cale ?: isa viSayako lekara jo vAdAnuvAda ho sakatA hai, usakA pAThaka sahaja hI anumAna kara sakate haiM / usako savistara likhanekI AvazyakatA bhI nahIM hai / jo Izvarako hI nahIM mAnate, ve vedako IzvarapraNIta kahakara svIkAra nahIM kara skte| 3. vedakI nija zaktikI abhivyaktike dvArA hI vedakI pramANatA siddha hotI hai| sAMkhyapravacanakArane yahI uttara diyA hai / isa sambandhameM kevala itanA hI vaktavya hai ki yadi vedameM isa prakArakI zakti ho to veda avazya hI mAnya hai| kintu vaha zakti haiM yA nahIM, yaha eka svataMtra vicAra Avazyaka ho par3atA hai / aneka loga kaheMge ki hama vedameM koI aisI zakti nahIM dekhate / vedakA agaurava-amAnatA hindU zAstroMmeM bhI maujUda hai / muNDakopaniSatke AraMbhameM 'aparA' aura 'parA' isa taraha do vidyAyeM batalAI gaI haiM / inameM vedAdiko aparA aura akSayaprApti karAnevAlI brahmavidyAko parA kahA hai, arthAt vedavidyAse isa parAvidyAko zreSThatara batalAyA hai| zrImadbhagavadgItA adhyAya 2 zloka 42-44 meM vedaparAyaNoMkI nindA kI gaI hai| bhAgavatapurANa (4 / 29,42 )meM nArada kahate haiM ki paramezvara jisa para anugraha karate haiM vaha veda tyAga kara detA hai / kaThopaniSatmeM kahA hai-"nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA bahunA zrutena / ' arthAt vedake dvArA AtmA labhya nahIM ho sktaa| zAstrAnusandhAna karanese isa prakArake aura bhI vacana mila sakate haiM / pAThaka dekheMge ki 'vedako kyoM mAneM ? ' isa praznakA hamane koI uttara nahIM diyA / denekI hamArI icchA bhI nahIM hai / jo samartha haiM ve For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 627 1 isakI mImAMsA kareMge | hamane pUrvagAmI paNDitoM ke pradarzita kiye hue patha para paribhramaNa karake jo dekhA hai, vahI pAThakoMke sAmane nivedita kara diyA / vividha-prasaMga | 1 saMskRtabhASA kabhI bolacAlakI bhASA thI yA nahIM ? marAThIke suprasiddha patra 'vividhajJAnavistAra' ke agasta ke aMka meM eka mahattvakA lekha prakAzita huA hai| usameM isa viSaya para bahuta hI pANDityapUrNa carcA kI gaI hai ki saMskRta bhASA kisI samaya bolacAlakI bhASA thI yA nhiiN| isa viSaya meM etaddezIya aura pAzcAtya vidvAnoMmeM paraspara bahuta matabheda hai / eka pakSa kahatA hai ki saMskRta bhASA bolacAla kI bhASA kabhI nahIM rahA / vaha brAhmaNa Adi viziSTa logoMkI - jo zikSita the usa samayakI pracalita bhASAse bhinna bhASA thii| unake sivAya dUsare loga use nahIM jAnate the / ve svayaM bhI use par3hakara jAnate the| dUsarA pakSa kahatA hai ki nahIM, saMskRta eka samaya jIvita bhASA thI / vaha eka bar3e bhArI pradezakI bolacAla kI bhASA raha cukI hai / pANini AcArya ke samaya meM vaha bolI jAtI thI / usa samaya usakA nAma 'saMskRta' nahIM thA / pANinine apanI aSTAdhyAyI meM usakA sirpha 'bhASA' ke nAmase ullekha kiyA hai| 'bhASA' isa nAmase mAlUma hotA hai ki vaha sarva sAdhAraNakI bolacAlakI bhASA thii| lekhaka ne apane isa pichale matakI puSTimeM bahuta hI saMtoSayogya yuktiyA~ dI haiM aura apane viruddha pakSakA bar3I hI yogyatA se For Personal & Private Use Only 2 noTa - yaha svargIya bAbU baMkimacandra caTarjI ke baMgalA lekhakA sArAMza hai-- saba vicAra unhIMke haiN| jainoMke lie upayogI samajhakara prakAzita kiyA jAtA hai /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 khaNDana kiyA hai| lekhakakA anumAna hai ki IsvIsanke 500-600 varSapUrvase zuddha saMskRta bhASAkA hrAsa honA zurU huA aura hote hote IsvIsanke prAraMbhameM prAkRta bhASAkA udaya huaa| isake pahale saMskRtakA jorozora thA / pANinikA samaya IsvI sanse 1000800 varSa pahale mAnA jAnA hai| ityaadi| yaha lekha saMskRtajJa vidvAnoMke par3hane yogya hai| AryasamAjakRta meghajAtikI zuddhi aura jainsmaaj| AryasamAjake siddhAnta cAhe jaise hoM aura usake sudhArake DhaMga cAhe jaise hoM, paraMtu isameM sandeha nahIM ki usameM udyogI sAhasI aura karmavIra puruSoMkI saMkhyA acchI hai / usameM kevala bAtaunI jamAkharca karanevAle hI nahIM haiM- kAma karanevAle bhI haiN| syAlakoTa, gurudAsapura, jambU aura kAzmIrake kitane hI zaharoMmeM megha nAmakI eka jAti hai / isakI janasaMkhyA gata manuSyagaNanAke anusAra lagabhaga 1 lAkha 15 hajAra hai| ye loga sAdhAraNataH gaura varNake haiN| unake AcAra-vicAra rahana-sahana ke bhItara zreSTha hiMdUpanake lakSaNa milate haiM / kisI samaya ve samAjake U~ce darje para pratiSThita raha cuke hai| isa samaya bhI unameM koI gaMdA dhaMdhA karanevAle nahIM haiN| bar3haI, darjI Adike kAma karake ve apanI jIvikA nirvAha karate haiN| koI koI loga naukarI bhI karate haiM / ina logoMke prati hinduoMkA vyavahAra bahuta hI burA hai / ye loga hinduoMke grAmoMmeM yA muhalloMmeM nivAsa nahIM kara sakate,kueko sparza nahIM kara sakate,pAnI pIneke lie dUsaroMkI kRpAkI inheM sadA apekSA rahatI hai / rAjamArgoM parase ve svAdhInatApUrvaka nahIM cala sakate / koI 'pavitra' hindU unake sparzase apavitra na ho jAya, isakAraNa unheM pukAra kara sAvadhAna karate hue calanA par3atA hai| hinduoMke devatA unheM apane dvArake pAsa taka bhI For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 629 nahIM phaTakane dete haiM ! isa jatikI durdazA para AryasamAjake netAoMko dayA AI hai| unhoMne hara prakArake saMkaTa sahana karake isa jAtiko Upara uThAkara manuSyocita sthAna para baiThAnekA udyoga prAraMbha kara diyA hai / isa udyogameM unheM bar3e bar3e vighnoMkA sAmanA karanA par3atA hai| eka hindUne to isa kAmase ciDhakara eka samAjIko hathiyArase ghAyala taka kara DAlA hai / hamArI samajhameM manuSya apane caritrase aura vyavahArase hI 'zuddha ho sakatA hai; kisI prakArake dikhAvaTI anuSThAnase nhiiN| isalie hama samAjakI zuddhi-prathAko acchA nahIM samajhate haiN| parantu kisItaraha ho samAjI bhAiyoMne meghoMko unnata karanekA mArga khola diyA hai| usa dina unhoMne 200 meghoMko zuddhisaMskAra ke dvArA zuddha kara DAlA aura unake sAtha bahutase uccakulake samAjiyoMne eka sAtha bhojana kiyA ! ve itanA hI karake cupa nahIM ho gaye haiM / mevoMko zikSita banAneke lie unhoMne jagaha jagaha pAThazAlAyeM kholI haiM, aura zilpa zikSA deneke lie kaI zilpazAlAyeM sthApita kara dI haiN| maghoMke kaI lar3ake gurukula brahmacaryAzramameM bharatI ho gaye haiM aura unheM uccazreNIkI zikSA mila rahI hai| isa noTako likhate samaya hameM dakSiNake sAdura logoMkI yAda AgaI. jinake viSayameM hamane pichale varSake tIsare aMkameM eka vistRta lekha prakAzita karake jainasamAjake netAoMse prArthanA kI thI ki ve sAdura logoMke lie dharmakA dvAra khola deN| parantu usa ora kisIkA bhI dhyAna na gyaa| 20 hajAra sAdura loga jainI bananeke lie tarasa rahe haiN| ve ucca kulake haiM, unake vyApArAdi kArya ucca kulake yogya haiM, dakSiNake dUsare jainiyoM meM vidhavAvivAha jAyaja hai; parantu unameM yaha bhI nahIM hotA hai, aura isa kAmameM koI vighna DAlanevAlA bhI nahIM hai| itane para bhI jarA jarAsI bAtoM ke lie bar3e For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 De Andolana karanevAle jainasamAjameM do cAra karmavIra bhI aise nahIM nikalate, jo ina 20 hajAra bhAIyoMko jainadharmakI pavitra chAyAke nIce lAkara khaDe kara deveM / AryasamAja aura jainasamAjakI vartamAna avasthAkA antara inhIM do udAharaNoMse mAlUma kiyA jA sakatA hai| ' granthaparIkSA' ke viSaya meM kucha nivedana / pichale kaI aMkoMse bAbU jugalakizora jIkI likhI huI ' granthaparIkSA' nAmaka lekhamAlA nikala rahI hai / abataka isameM kundakunda - zrAvakAcAra, umAsvAmizrAvakAcAra aura jinasena trivarNAcAra nAmaka tIna granthoMkI vistRta samAlocanA ho cukI hai / hamako AzA hai ki hamAre zikSita pAThakoMne ina lekhoMko dhyAna pUrvaka bA~cA hogA / jina mahAzayoMne kisI kAraNase na bA~ca pAyA ho, hama siphAriza karate haiM ki ve thoDAsA samaya nikAlakara inheM avazya bA~ca ddaaleN| jainasAhitya meM zAyada yaha lekhamAlA sabase pahalI samajhI jAyagI jisameM dharmakI durlabhya mudrAse aGkita granthoMkI isa taraha svAdhInatApUrvaka jA~ca kI gaI ho / jisa samAja meM dharmazAstra mAtrakI sImA ke bAhara eka zabdakA uccAraNa karanA bhI bar3e se bar3A aparAdha ginA jAtA hai, usa samAjake sAhitya meM isa prakAra ke lekhoMkA prakaTa honA sAdhAraNa bAta nhiiN| yaha lekhamAlA usa samayakI aura usa sAhityakI pUrva sUcanikA hai, jisameM nAmIse nAmI granthoMkI aura nAmI se nAmI vidvAnoMkI racanAkI jA~ca viveka buddhikI usa kaThina kasauTI parase kI jAyagI, jo kasauTI sadAse yaha duhAI detI AI hai ki "pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // For Personal & Private Use Only z
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt " na mere hRdayameM mahAvIra bhagavAnake prati kucha pakSapAta hai aura na kapilAdike prati dveSabhAva / merA to yaha khayAla hai ki jisakA vacana yuktiyukta ho, usIko mAna lenA caahie|" isa samaya jainasamAja isa kasauTIko kho baiThA hai aura isa kAraNa usakI dRSTi meM pItala aura sonA, sIpa aura cA~dI, kAca aura hIrA, saba eka hI zreNIkI cIjeM haiM / bar3e bar3e siddhAntagranthoMke Age vaha jitanI namratAse mastaka jhukAtA hai, utanI hI namratAse trivarNAcAra jaise jAlI granthoMke sAmane jhukanemeM bhI use kucha saMkoca nahIM hotaa| jhUThI dharmazraddhAke asahya dabAvane usakI vivekabuddhiko isa taraha dabA diyA hai ki usake 'Age saba dhAna bAIsa paMserI' ho gayA hai / usameM itanI bhI zakti nahIM rahI hai ki eka hI viSayake kinhIM do granthoMke bIca kitanA tAratamya hai-kauna zreSTha hai aura kauna nahIM, isa bAtako spaSTa zabdoMmeM kaha sake / yahI kAraNa hai jo Aja zIlakathA aura pArzvapurANa, ArAdhanAsAra aura padmapurANa, dharmasaMgraha aura ratnakaraNDa, svatantra grantha aura saMgrahIta yA anuvAda grantha saba samAna Adarake pAtra bana rahe haiM / isIke phalase Aja bhaTTArakoMkA pichalA durbala sAhitya prAcIna puSTa sAhityako na jAne kahA~ dabAkara sAhityasiMhAsanako punIta kara rahA hai / hamako vizvAsa hai ki yaha lekhamAlA jainasamAjakI gaI huI parIkSApradhAnatAko phirase pradhAnatA dilAnekA sUtrapAta karegI aura zikSita samudrAyameM pratyeka granthako sAvadhAnIse par3haneke bhAva utpanna karegI / bAbU jugalakizorajIke lekha yaha batalA rahe haiM ki vAstavika svAdhyAya kisako kahate haiM aura yaha kitane parizramase hotA hai / eka granthakI jA~cake lie dUsare kitane granthoMkI jA~ca par3atAla karanI hotI hai / apane granthoMko For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 samajhane ke lie kevala apane hI gharako TaTolane se kAma nahIM cala . sakatA - dUsaroM ke grantha bhI dekhane par3ate haiM / ina lekhoMne hameM yaha bhI zikSA dI hai ki sAvadhAna ! kisI grantha para kisI khyAtanAmA AcA 1 kA nAma dekhakara hI use AptavAkya na samajha baiThanA / kucha mahAtmAoM kI kRpAse dharmakI hATameM cA~da ke sAtha sAtha rAMgeke bhI sikke cala rahe haiN| z2arUrata haiM ki aise sikke khoja khojakara judA kara diye jAveM aura sarvasAdhAraNa jana saceta kara diye jAveM / AzA hai ki isa lekha ko par3hakara dUsare vidvAn jana bhI granthoMkI parIkSA, AlocanA aura samAlocanAkI ora pravRtta hoMge aura isa taraha jaina sAhitya kI unnati ke eka mArgako prazasta banAneke yazake bhAgI hoMge / 4 jainagajaTa aura mahAsabhA | . jainagajaTa ( hindI ) ke lekhoMse udvigna aura uttejita hokara hamAre kaI hitaiSI mitra aura pAThaka hamase prazna karate haiM ki " Apane ina dinoM mauna dhAraNa kyoM kara rakkhA hai ? Apa usake AkSepoMkA uttara kyoM nahIM dete haiM ? usake lekhoM se bahuta hAni ho rahI hai / " aise sajjanoMse hamArA namra nivedana yaha hai ki isa samaya vaha jisa DhaMgake lekha likha rahA hai, jaisI sabhyatA, zAlInatA aura gaMbhIratA apane pratyeka lekhameM prakaTa kara rahA hai, usakI AlocanA karanA yA usake viSayameM tadanurUpa uttara denA hama apanI zakti se bAhara samajhate haiM aura zAyada acche se acche lekhakako bhI usakI be- lagAma kalamake Age hAra mAnanI paDegI / isake lie usake ' dharmamarmajJa" ' anubhavI' sampAdakoM aura lekhakoM jaisI yogyatAvAle sajjana hI samartha ho sakate haiM / dUsare usakI nirantarakI vAgvANavarSAko sahana karate karate hamArI sahanazIlatA itanI baDha gaI hai ki aba hama usakI For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghRNitase ghRNita marmapIDaka gAliyoMse bhI vyathita .yA vicalita 'nahIM hote haiM, ataH usakA prativAda karanekI AvazyakatA nahIM dekhte| tIsare hamArA yaha bhI vizvAsa ho gayA hai ki usake lekhoMkA zikSita samudAya para kucha bhI asara nahIM par3atA hai| loga aba itane bhole aura nAsamajha nahIM rahe haiM jitanA ki vaha samajhatA hai / ina saba kAraNoMse usake viSayameM kucha likhanekI pravRtti nahIM hotI hai / avazya hI isa bAtakA duHkha hameM bahuta hotA hai ki vaha bhAratavarSIya jainamahAsabhAkA mukhapatra hai aura mahAsabhA sAre bhAratake jauniyoMkI saMyukta sabhA samajhI jAtI hai| jainamahAsabhAke mukhapatrako par3hakara jainetara logoMko jainasamAjakI vartamAna avasthAke viSayameM bahuta bar3A bhrama ho sakatA hai| yadi koI sajana jainasamAjakI hAlata jAnaneke lie lagAtAra do cAra mahIne jainagajaTakA pATha kareM, to unake hRdayameM jainasamAjakA bahuta hI zocanIya citra aMkita ho jaaygaa| ve nizcaya kara leMge ki jainasamAjameM yadi kucha pragati ho rahI hai to gAlIgalojakI, khaNDanamaNDanakI, bAdhA aura rukAvaToMkI; yadi kucha kAma ho rahA hai to chApeke niSedhakA, granthapracAra ke virodhakA, teraha-bIsakI dabI huI Aga sulagAnekA, pratyeka samayopayogI sudhAroMmeM doSa lagAnekA, aura purAnI nirjIva * rUDhiyoMkI prazaMsAke gIta gAnekA / ve samajheMge ki jainasamAjake bhAgyakI bAgaDora kucha khuzAmadapasanda dhanikoM aura khuzAmadakhora arddhadagdha paNDita kahalAnevAloMke hAthameM hai| ye hI loga isa samAjake lekhaka, vyAkhyAtA, pracAraka aura 'sarve sarvA' haiN| isa samAjameM saMkIrNatA, dharmAndhatA aura svArthaparAyaNatAkA sAmrAjya hai| ityAdi ityAdi / yadi dUsare loga isa prakArakA anumAna kara leM to isameM unakA koI doSa bhI nhiiN| eka samAjakI For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'rajisTrIzudA.' mahAsabhAke mukhapatrake lekhoMse usa samAjakI avasthAkA anumAna karanA anucita nahIM kahA jA sktaa| yaha doSa unakA hai jo dUsaroMko isa prakArake anumAna karanekA maukA de rahe haiM aura hama to kaheMge ki jainagajaTake dvArA hamAre samAjakA jo rUpa pragaTa ho rahA hai, vaha bhale hI usakA vAstavika rUpa na ho-eka aMza vizeSakA hI vaha namUnA ho; parantu isameM sandeha nahIM ki usa * rUpake Age usakA pratipakSI rUpa ( vaha kitanA hI acchA kyoM na ho) bahuta hI kamajora hai| avazya hI vaha kAma kara rahA hai, para usameM itanA utsAha, aikyabala aura adhyavasAya nahIM hai ki logoMko jainasamAjake usa rUpakI kalpanA na hone de jo jainamahAsabhA aura usake mukhapatrase ho rahI hai| hama yaha nahIM cAhate ki jainagajaTake vartamAna le khoMke samAna lekha prakAzita hI na hoM, athavA jainagajaTakA nikalanA hI banda ho jAya, nahIM, hama abhI jainasamAjameM aise patroM aura lekhoMkI eka apekSAse bahuta AvazyakatA samajha rahe haiM; parantu mahAsabhAke mukhapatrameM isa prakArake lekhoMkA prakAzita honA sAre jainasamAjake lie kalaGkakI bAta samajhate haiM aura isI lie hameM duHkha hotA hai| isa samaya usake lekha mahAsabhAke uddezyoMse bilakula viruddha ekapakSIya aura pArasparika dveSoMkI vRddhi karanevAle hote haiM / jaisA ki Upara likhA jA cukA hai, hama unake viruddhameM likhanekI koI AvazyakatA nahIM dekhate haiM; parantu mahAsabhAke membaroMkA aura dUsare sajjana hitaiSiyoMkA dhyAna isa ora AkarSita kiye binA hamase nahIM rahA jaataa| kyA mahAsabhAkA aura usake do cAra kAryakartAoMkA yaha ekahatthI' 'ekapakSIya' zAsanakA cAbuka samUce jaina samAjakI pITha para nirantara hI par3atA rahegA ? kyA isase bacanekA koI upAya nahIM hai ? For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 635 5 mahAvIra bhagavAnakA jIvanacarita aura mahAvIra aMka / antima tIrthakara bhagavAn mahAvIrakA abataka koI aisA jIvanacarita prakAzita nahIM huA hai ki jisase vartamAnakA zikSita samudAya isa bAtakI kalpanA kara sake ki saMsArake prasiddha prasiddha dharmapravartakoMmeM unakA Asana kitanA U~cA thA, unakI akhaNDa avyAbAdha aura udAtta philAsophI kitanI bahumUlya aura vijJAnasammata thI, unakA caritra kitanA U~cA thA, unake upadezoMne apane samayake janasamAjapara kyA prabhAva DAlA thA, unake dharmane dezako kyA lAbha pahu~cAyA thA aura unake zAsanakI pragati tathA avanati kina kina kAraNoMse huI / mahAvIra bhagavAnake samakAlIna buddhadevake viSayameM isa samaya saMsArakA zikSita samAja jitanA adhika jJAna rakhatA hai utanA mahAvIra bhagavAnake viSayameM nahIM rkhtaa| isakA kAraNa yaha hai ki saMsArakI prAyaH pratyeka bhASAmeM buddhadevake saikar3oM jIvanacarita maujUda haiM; parantu bhagavAn mahAvIrakA aura to kyA jainiyoMke gharameM hI koI aisA carita nahIM hai jo isa samayake logoMkI jijJAsAko pUrNa kara sake / saMsArake eka sarvocca dharmapravartaka aura philAsapharake viSayameM logoMko ajJAnI rakhanA hama logoMke lie bar3I lajjAkI bAta hai / harSakA viSaya hai ki aba isa ora logoMkA dhyAna AkarSita huA hai aura 'jainazvetAmbara kAnphreMsa heralDa' ke sampAdaka zrIyuta mohanalAla dalIcanda desAI bI. e. elaela. bI.ne isa viSayameM eka bahuta hI prazaMsanIya udyoga kiyA hai unhoMne ukta patrakA eka khAsa aMka prakAzita kiyA hai aura usakA nAma " "mahAvIra aMka' rakkhA hai / yaha aMka rAyala AThapejI sAijake lagabhaga -100 pRSThoMkA hai| isameM 9 lekha a~garejIke aura zeSa saba lekha For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI bhASAke haiN| jitaneM lekha haiM ve saba hI mahAvIra bhagavAnake sambandhameM haiN| do tIna lekha bahuta hI mahattvake haiM / hameM yaha jAnakara bahuta duHkha huA ki sampAdaka mahAzayako jaina samAjake lekhakoMse isa viSayameM bahuta hI kama sahAyatA milI hai-hama svayaM bhI anavakAzavaza isa aMkake lie koI lekha nahIM likha ske| parantu phira bhI unheM apane isa pahale prayatnameM acchI saphalatA prApta huI hai| isa tarahake prayatna aura bhI do cAra bAra do cAra vidvAnoM dvArA kiye jAyeMge, to hameM AzA hai ki thoDe hI samayameM 'mahAvIracarita ' likhaneke lie yatheSTa sAmagrI ekaTThI ho jaaygii| heralDake sampAdaka mahodaya mahAvIra bhagavAnake viSayameM jina jina bAtoM para lekha cAhate the, unakI unhoMne eka sUcI banAkara lekhakoMke pAsa bhejI thii| sUcI bahuta vicArase likhI gaI hai, isa lie hama use yahA~ prakAzita kara dete haiN| digambara samAjake vidvAn aura lekhaka bhI isase jAna sakeMge ki bhagavAnake jIvanacaritake lie kyA kyA sAmagrI cAhie: 1 mahAvIra prabhukA bAlyakAla-vidyArthI avasthA / 2 gRhasthAzrama aura tyAga / 3 abhyAsI aura karmavIra mahAvIra / 4 dharmopadezaka aura dharmoddhAraka mahAvIra / 5 bhagavAnake gaNadhara, ziSya ziSyAyeM aura zrAvaka / 6 bhagavAnake samakAlIna rAjAoMkA digdarzana / 7 bhagavAnake samayakI saMghakI sthiti aura bstii| 8 sAdhuoMkI dazA / 9 mahAvIracaritase milanevAlI shikssaayeN| 10 unake samayake 363 pAkhaNDiyoMkA paricaya / 11 kAlanirNaya aura usakI kaThinAIyA~ / 12 mahAvIra aura buddhadeva / 13 bhagavadbhASita sUtra / 14 vIracaritakI Azcaryajanaka ghaTanAyeM aura unakI sAyansakI For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTise jA~ca / 15 vIraprabhukA vihAra, vihArabhUmiyoM aura kalyANaka bhUmiyoMkA vartamAna sthAna kahA~ haiM / 16 vIra bhagavAnake samayakI samagra bhAratakI sthiti / 17 usa samayake sAdhuoMkA vartamAna sAdhuoMse milAna / 18 vIrazAsanakI pUrvAvasthA aura vartamAna avasthAkA antara, kaise sudhAroMkI AvazyakatA hai aura ve amalameM kaise lAye jA sakate haiM ? 19 vIrazAsanake gaNagacchoM aura saMghoMkA aitihAsika paricaya / 20 vIra prabhukA nirvANa / 21 vIracaritake upalabdha sAdhana-pustaka, zilAlekha Adi / 22 vIracarita kisa uttama praNAlIse likhA jAnA cAhie / 23 zvetAmbara aura digambara dRSTise vIracaritameM kyA kyA pharka par3egA ? 24 vIra prabhuke samayameM varNabheda jAtibheda thA yA nahIM ? 25 isa samaya jainadharmake anuyAyI pradhAnataH vaizya hI kyoM haiM ? 26 vIra prabhune pA~cavA~ brahmacaryavrata nayA khaDA kiyA, kyA yaha saca hai ? 27 vartamAnameM jainoMkI saMkhyA teraha lAkha kyoM raha gaI ? 28 vIra prabhuke 2.7 bhavoMkA utkrAntivAda yA vikAsavAda / 29 vIra prabhukI judA judA avasthAyeM / 30 prAcIna zilAlekha aura una parase unake jIvana para kyA prakAza par3atA hai ? 31 mahAvIra bhagavAnakI janmakuNDalIke grahoMparase jyotiSa zAstrAnusAra unake janmakA nirNaya / 32 jainetara puruSoMkI dRSTimeM mahAvIra / 6 jainahitecchukA khAsa aMka aura jainasAhityakA pracAra / __ hitaiSIke pAThakoMko 'jainahitecchu'kA paricaya kaI bAra karAyA jA cukA hai| isa mAsika patrako hama jainasamAjakA sarvotkRSTa patra samajhate haiN| abakI bAra isakA paryuSaNa parvake upalakSameM khAsa aMka prakAzita kiyA gayA hai| isakA vizAla AkAra, ekase eka bar3hakara voMkA saMgraha, sampAdanakA mahatparizrama aura ina saba bAtoMkI jor3ameM For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 atizaya tuccha mUlya dekhakara hama daMga raha gye| isameM rAyala bArahapejI sAijake 300 pRSTa haiM, majabUta kAgaja haiM, chapAI acchI hai, tisa para bhI mUlya sirpha eka AnA hai ! 'hitecchu' ke grAhaka lagabhaga eka haz2Ara haiM; parantu isa aMkakI cAra hajAra pratiyA~ chApI gaI haiN| sampAdaka mahAzayane isa kAryameM apanI girahake lagabhaga do sau rupaye lagA diye haiM, arthAt itanA ghATA sahakara unhoMne yaha uccazreNIke sAhityake pracArakA kArya kiyA hai / lekhoMkI dRSTise to yaha aMka . bahuta hI mahattvakA hai / pratyeka lekha U~ce udAratAke gahare vicAroMse bharA huA hai aura lekhakoMko apane vicAra prakaTa karaneke lie pUrI pUrI svAdhInatA dI gaI hai| saba milakara 18 lekha haiM jinameMse 3 a~garejIke haiM / jo bhAI gujarAtI samajha sakate haiM athavA a~garejI jAnate haiM unheM yaha aMka avazya ma~gA lenA caahie| hitepImeM hama isa aMkake kaI lekhoMkA anuvAda prakAzita karanA cAhate haiM / 'Adarza AryA' aura 'jIvanakA vicitra parivartana ' ye do galpeM hitecchuse hI lI gaI haiM / isa aMkako dekhakara-kyA kabhI hamAre hindIhitepI bhAIyoMko bhI isa prakArake sulabha sAhityake pracAra karanekI subuddhi utpanna hogI ? 8 mRryakiraNAMse yakSmArogI cikitsA / phrAnsadezameM sUrya-kiraNoMkI sahAyatAse rAjayakSmA yA kSayaroga ( tapedika ) kI cikitsA hone lagI hai aura isase Azcaryajanaka lAbha huA hai / DAkTara roliye nAmaka eka pharAsIsa sAhabane isa cikitsApraNAlIke anusAra 1200 yakSmArogiyoMkI cikitsAkI thI jinameMse lagabhaga 1000 rogI caMge ho gaye haiN| isa praNAlIke anusAra rogIko garmImeM kapAsake bastra aura zItakAlameM UnI phalAlena pahanAke rakhate haiN| sira para sapheda TopI aura A~khoM para dhUpam, For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 639 bacane ke lie pIleraMgakA cazmA lagAnA par3atA hai | zarIrake judAjudA sthAnoM meM yakSmA bIjANuoMkA AkramaNa hotA hai, parantu ilAja sabakA eka hI prakArakA haiN| pahale dina pairoM ke taluoM ko dhUpameM phailAke rakhanA cAhie, dUsare dina donoM paira khule karake rakhanA cAhie, tIsare dina jAnu, cauthe dina talapeTa ( peDU yA tareTa), pA~caveM dina chAtI aura chaTTe sAtaveM dina gardana tathA mastaka para dhUpa lagAnA cAhie / isa taraha ke prayogoMse sUryakiraNoMkI rAsAyanika zakti yakSmAke bIjoka naSTa kara detI haiN| pArvatIya pradezoM meM sUrya kI kiraNoM kI yaha zakti bahuta adhika rahatI hai - samudratIra ke sthAnoM meM utanI nahIM hotI / kani nAmaka dvIpameM eka bar3A bhArI aspatAla haiM / usameM isa sauracikitsA se itanA lAbha huA hai ki nyUyArka zahara ke loga aba eka aura hAspiTala banAne kI taiyArI kara rahe haiM / hamAre dezake lar3ake bacce naMge phirA karate haiM aura khulI havA tathA sUryakiraNoMse apane zarIrako snAna karAte rahate haiM / isase unake svAsthyako bahuta lAbha pahu~catA . hai| isa bAta kI hamane svayaM parIkSA kI hai ki pratidina kucha samaya taka sUryako kiraNeM zarIra para par3ane dene se svAsthyako bahuta lAbha pahu~catA hai / romakUpoMko svaccha rakhane ke lie sUryakiraNeM bahuta hI upayogI haiN| saMzodhana - gatAGka 114 ve pRSTake zilAlekhake antameM 'boddhe : thUpe " aura usake anuvAda meM 'bauddha stUpa' chapa gayA hai / pAThaka, isake sthAna meM 'boddha stUpa' par3heM aura usase pahale ke AThaveM aMka ! jo 'DeDa lAkha varSakA purAnA manuSya ' zIrSaka noTa nikalA hai taha 'bAbU brajamohanalAlajI varmA ' kA likhA huA hai / usake nIce zrIyukta 'ja 'ganmohana varmA' kA nAma chapa gayA hai / pAThakagaNa use bhI sudhAra leM / For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavitraasalI lAsalI AjamUdA 20 varSakA kara / saikaDoM prazaMsA patra prApta va hAjamekI prasiddha aksIra davA namakasulemAna phAyadA na kare to dAma vApasa. kisI milane kA patA pAhato dhokA (eka darjana zaru candrasena jaina vedya DamArkadeva DAMalaga. 10 iTAvA. dadvadamana-dAdakI aksIra davA / phI ddibbii|) AnA / dantakusumAkara-datioMkI rAmabANa davA / phI ddibbii|) a noTa-hamAre yahAM saba rogoMkI tatkAla guNa dikhAnevAlI : taiyAra rahatI haiN| vizeSa hAla jAnaneko baDI sUcI maMgA dekho| isa aMkake prakAzita hone kI tArIkha 2. dain Education interational