Book Title: Haribhadrasuri ka Samaya Nirnay
Author(s): Jinvijay
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002118/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA : 47 sampAdaka pro0 sAgaramala jaina 2794 haribhadrasUri kA samaya - nirNaya G) SEO muni zrI jinavijaya jI sacca logammi sArabhUyaM GA pAzvanAtha zodha vArANAsI Education International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA : 47 haribhadrasUri kA samaya - nirNaya muni zrI jinavijaya jI Yan Jiu Suo Ke He Ji 4H ma sampAdaka pro0 sAgaramala jaina 455 saM vArANasI-5 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna AI0 TI0 AI0 roDa, vArANasI phona : 66762 mUlya : 20.00 prakAzana : 1988 Haribhadrasuri Ka Samaya Nirnaya By Muni Sri Jinavijayaji Price Rs. 20.00 Second Revised Edition: 1988 mudraka : DivAina prinTarsa sonArapurA, vArANasI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya purAtattvAcArya muni zrI jinavijaya jI jaina vidyA ke ujjvala nakSatroM meM se eka the| unhoMne apane jIvana-kAla meM mukhya rUpa se siMghI jaina granthamAlA aura rAjasthAna purAtattva mandira ke mAdhyama se aneka durlabha granthoM kA punaruddhAra kara unheM prakAzita karAyA / munizrI ke janma zatAbdI ke puNya avasara para pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna ne unake prati zraddhAJjali-svarUpa unhIM ke dvArA likhita eka atyanta mahatvapUrNa aura prAmANika nivandha 'haribhadra kA samaya nirNaya' jo sana 1919 meM pUnA se prakAzita 'jaina sAhitya saMzodhaka' varSa 1, aMka 1 meM chapA thA, punarprakAzita karane kA nirNaya kiyaa| prastuta pustaka usI nirNaya ke antargata prakAzita kiyA jA rahA hai / haribhadrasUri ke kAla-nirNaya ke sambandha meM yaha lekha kitanA mahattvapUrNa hai aura vaiduSya paricAyaka hai, yaha bAta jaina vidyA ke adhyetAoM ke liye aparicita nahIM hai| haribhadrasUri jaina paramparA kI zvetAmbara zAkhA ke eka aise AcArya haiM, jinhoMne apanI lekhanI se aneka graMthoM ko prasUta kiyaa| unake graMtha saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM meM upalabdha haiM, jo vividha viSayoM para likhe gaye haiN| aise mahAn AcArya ke samaya nirdhAraNa ke sambandha meM muni jinavijaya jI ne unake samaya sambandhI sabhI matoM kI samIkSA karate hue jo nirNaya prastuta kiyA hai vaha Aja eka sthira mAnyatA ke rUpa meM sthApita ho cukA hai / isa lekha kI mUla prati hameM ela0 DI0 isTiTyUTa, ahamadAbAda se prApta huI thI ataH hama unake prati bhI AbhArI haiN| bhUpendranAtha jaina maMtrI " Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrasUri kA samaya-nirNaya jaina dharma ke zvetAmbara saMpradAya meM haribhadra nAma ke eka bahuta prasiddha aura mahAn vidvAn AcArya hue haiM / unhoMne saMskRta aura prAkRta bhASA meM dharma-vicAra aura dArzanika viSaya ke aneka uttamottama aura gambhIratattva - pratipAdaka graMtha likhe haiM / ina granthoM meM sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi saba darzanoM aura matoM kI unhoMne aneka taraha se AlocanA- pratyAlocanA kI hai / isa prakAra ke bhinna-bhinna matoM ke siddhAntoM kI vivecanA karate samaya apane virodhI mata vAle vicAroM kA bhI gauravapUrvaka nAmollekha karane vAle aura samabhAva pUrvaka mRdu aura madhura zabdoM dvArA vicAra-mImAMsA karane vAle aise jo koI vidvAn bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM ullekha kie jAne yogya hoM to unameM haribhadra kA nAma sabase pahale likhane yogya hai / yoM to jaina itihAsa ke purAtana sAdhanoM ko dekhane se unameM haribhadra nAma ke aneka AcAryoM ke hone kA patA milatA hai; parantu jinako uddezya karake isa nibandha ko likhanA prArambha kiyA gayA hai, unheM sabase pahale hone vAle arthAt prathama haribhadra hI samajhanA cAhie | isa lekha kA uddezya inhIM prathama haribhadrasUri ke astitvasamaya kA vicAra aura nirNaya karanA hai / haribhadrasUri kA prAdurbhAva jaina itihAsa meM bar3e mahatva kA sthAna rakhatA hai / jaina dharma ke -- jisameM mukhya kara zvetAmbara sampradAya keuttarakAlIna ( Adhunika ) svarUpa ke saMgaThana kArya meM unake jIvana ne bahuta bar3A bhAga liyA hai| uttarakAlIna jaina sAhitya ke itihAsa meM ve prathama lekhaka mAne jAne yogya haiM aura jaina samAja ke itihAsa meM 1. draSTavya, prophesara pITarsana kI baMbaI prAnta ke hastalikhita pustakoM ke bAre meM likhI huI cauthI riporTa, pRSTha (pariziSTa ), 137; tathA paM0 haragovinda dAsa likhita, saMskRta 'haribhadrasUricaritram', pRSTha 1 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) navIna saMgaThana ke eka pradhAna vyavasthApaka kahalAne yogya haiM / isa prakAra ve jainadharma ke pUrvakAlIna aura uttarakAlIna itihAsa ke madhyavartI sImAstambha ke samAna haiN| unake samaya kA yathArtha nirNaya ho jAne para sampUrNa jaina itihAsa ke sUtra - puMja kI eka bahuta bar3I gAMTha sulajha skegii| kevala jaina sAhitya aura samAja ke itihAsa kI hI dRSTi se haribhadra ke jIvana - samaya ke nirNaya kI upayogitA hai, yaha bAta nahIM hai; apitu bhAratavarSa ke kaI jainetara dharmadhurandhara AcAryoM tathA gIrvANagirA ke kaI pratiSThita lekhakoM ke samaya- vicAra kI dRSTi se bhI usakI bahuta upayogitA hai / jaisA ki prArambha meM hI sUcita kiyA gayA hai, bar3e dArzanika vidvAn the aura isa viSaya ke unhoMne graMtha likhe haiM / ina granthoM meM unhoMne bhArata ke cArvAka Adi sabhI matoM ke purAtana aura prasiddha tattvavettAoM ke tAttvika vicAroM kI jagaha-jagaha AlocanA - pratyAlocanA kI hai / isa kAraNa haribhadra ke samaya nirNaya se unake pUrvavartI una anya dArzanikoM ke samaya ke bAre meM bhI bahuta sI jJAtavya aura nirNAyaka bAteM mila sakatI haiM aura Ajataka jo kitanI eka paraspara viruddha aisI AnumAnika bAteM purAtattvajJoM ke mana ko zaMkAzIla aura cintApUrNa banAe rahI haiM, unake lie eka aura naI dizA meM prayatna kara saMdigdha siddhAntoM ke punarvicAra kA nayA mArga mila sakatA hai haribhadra eka bahuta aneka uttamottama vaidika, bauddha aura yUropiyana skaoNlaroM meM se zAyada sabase pahale pro0 pITarsana ne apanI cauthI riporTa' meM 'upamitibhava prapaJcakathA' nAmaka dhArmika nIti ke svarUpa ko anupama rIti se pradarzita karane vAle saMskRta sAhitya ke eka sarvottama grantha ke racayitA jaina sAdhu siddharSi kA paricaya likhate hue sAtha meM ina haribhadrasUri ke samaya kA bhI ullekha kiyA thA ! isake bAda DaoN0 klATa' (Klatt ), pro0 lyumana (Leumann) 1. draSTavya, riporTa, pRSTha 5; tathA pariziSTa ( Index of Authors ) pRSTha 79 / 3 2. Klatt, Onomasticon. 3. Zeitschrift der Deutschen Morgenl and, XLIII, A. p. 348. Gesellschaft, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jekobI (Jacobi ), belinI ( Ballini ) aura mironI (Mironov) Adi anya vidvAnoM ne bhI prasaMgavazAt apane-apane lekhoM meM isa viSaya kA yathAsamaya thor3A bahata vicAra kiyA hai| parantu ina saba meM jainadharma ke viziSTa abhyAsI DaoN0 jekobI kA parizrama vizeSa ullekha ke yogya hai| unhoMne sabase pahale haribhadra ke samaya kA nirdeza karane vAle purAtana kathana ke satya hone meM sandeha prakaTa kiyA thaa| san 1905 meM bhAvanagara nivAsI jaina gRhastha mi0 em0 jI0 kApaDiyA ke kucha prazna karane para jekobI ne isa viSaya meM vizeSa UhApoha karanA zurU kiyA aura anta meM apane zodha ke pariNAma meM jo kucha niSkarSa mAlUma huA, usako unhoMne 'biblIothikA iMDikA' meM prakAzita upamitibhavaprapaJcakathA kI prastAvanA meM lipibaddha kara prakaTa kiyaa| isI bIca meM DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa mahAzaya kI 'madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra kA itihAsa' (History of the Mediaval school of Indian Logic ) nAmaka pustaka prakaTa huii| isa pustaka meM anyAnya prasiddha jaina naiyAyikoM ke samAna haribhadra ke samaya ke viSaya meM bhI vidyAbhUSaNa jI ne apanA vicAra pradazita kiyA hai / parantu 12vIM zatAbdI meM hone vAle isI nAma ke eka dUsare AcArya ke sAtha inakI kucha kRtiyoM kA sambandha lagA kara isa viSaya meM kucha aura ulaTI gar3abar3a phailAne kI ceSTA ke sivA adhika ve kucha nahIM kara sake / prastuta haribhadra ke una prasiddha dArzanika graMthoM kA, jinakA nirdeza Age kiyA jAyagA, nAmollekha taka bhI vidyAbhUSaNajI apanI isa pustaka meM nahIM kara ske| isase yaha jJAta 1. Ballini, Contributo allo studio della upo Katha etc. (R Acad dei Lincei, Reudiconti XV ser. 5, a sec. 5, 6, 12, p. 5. 2. 'jaina zAsana' 'dIvAlIno khAsa aMka' 3. jekobI aura kApaDiyA ke bIca meM jo patra-vyavahAra isa viSaya meM huA thA, vaha baMbaI se prakAzita 'jaina zvetAMbara kAnpharensa heralDa' nAmaka patra ke I. sa. 1915 ke julAI-akTUbara mAsa ke saMya kta aMkoM meM prakaTa huA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) hotA hai ki unako haribhadra ke vizAla sAhitya kA kucha bhI vivaraNa mAlUma nahIM ho sakA / tadanantara rasiyana vidvAn DaoN0 mironI ne bhI apane 'diGnAga kA nyAyapraveza aura usapara haribhadra kI TIkA' isa zIrSaka lekha meM, (jo banArasa ke jainazAsana nAmaka eka sAmayika patra ke vizeSAMka meM chapA hai) prastuta prazna ke sambandha meM kucha mImAMsA kI hai / meM yadyapi jekobI ne, jaisA ki Upara kahA gayA hai, isa viSaya kucha vizeSa UhApoha kara mahattva ke muddoM kA vicAra kiyA hai, tathApi haribhadra ke sabhI granthoM kA sUkSmadRSTi se avalokana kara unameM milate hue AMtara pramANoM ke khojane kI unhoMne bilkula ceSTA nahIM kI aura isalie ve apane maMtavya ke samarthanArtha nizcayAtmaka aise kucha bhI pramANa nahIM de ske| isa prakAra yaha prazna abhI taka binA hala hue hI jaisA kA vaisA saMzayAtmaka dazA meM vidyamAna hai / haribhadra ke granthoM kA dhyAnapUrvaka nirIkSaNa kara unameM se milate hue AMtara pramANoM ke AdhAra para tathA upalabdha bAhya pramANoM kA ThIka-ThIka vicAra kara, isa prazna kA nirakaraNa karanA hI isa lekha kA uddezya hai / haribhadrasUri ke samaya kA nirNaya, mukhya kara unake likhe huye graMthoM meM se milate hue sAdhaka-bAdhaka aise AMtara pramANoM para AdhArita hai / isaliye prathama yahAM para unake kucha prasiddha granthoM kI nAmAvalI prastuta: hai / haribhadrasUri ne apane jIvana meM jaina sAhitya ko jitanA puSTa kiyA hai utanA anya kisI vidvAn ne nahIM kiyA / unake banAye hue granthoM kI saMkhyA bahuta hI bar3I hai ! pUrva paramparA ke anusAra, ve 1400 yA 1440 athavA 1444 granthoM ke praNetA kahe jAte haiM / yaha saMkhyA Ajakala ke logoM ko bahuta hI adhika aura atizayokti pUrNa lagatI hai : parantu sAtha meM yaha bAta bhI avazya dhyAna meM rakhane lAyaka hai ki isa saMkhyA ke sUcaka ullekha 8 sau 9 sau jitane varSoM se bhI adhika purAne milate haiM / isa saMkhyA kA artha cAhe jaisA ho; parantu itanI bAta to pUrNa satya 1. isa viSaya ke ullekhoM ke liye draSTavya paM0 zrIharagovindadAsa likhita saMskRta haribhadrasUricaritram' pR0 16-20 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) 1 hai ki vartamAna meM jitane grantha jaina sAhitya meM haribhadra ke nAma se pracalita aura prasiddha haiM, utane anya kisI ke nAma se nahIM ' / yahI eka bAta unake aparimita granthakartRtva kI puSTi meM spaSTa pramANa-svarUpa hai / vartamAna meM upalabdha hone vAle unake granthoM meM se vizeSa prasiddha, pratiSThita aura praur3ha granthoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. anekAntavAdapraveza | 2. anekAntajayapatAkA svopajJavRtti sahita / 3. anuyogadvArasUtravRtti / 4. aSTakaprakaraNa / 5. Avazyaka sUtra bRhadvRtti / 6. upadezapadaprakaraNa | 7. dazavekAlikasUtravRtti / 8. diGnAgakRta nyAyapravezasUtravRtti / 9. dharmabinduprakaraNa / 10. dharma saMgrahaNI prakaraNa / 11. nandIsUtra laghuvRtti / 12. paMcAzakaprakaraNa | 13. paJcavastuprakaraNa TIkA / 14. paJcasUtraprakaraNa TIkA / 15. prajJApanAsUtra pradezavyAkhyA / 16. yogadRSTisamuccaya / 17. yogabindu | 18. lalitavistarA nAmaka caityavandanasUtravRtti / 19. lokatattvanirNaya | 20. viMzatikA prakaraNa / 21. SaDdarzanasamuccaya / 22. zAstravArtAsamuccaya, svakRtavyAkhyAsahita / 1. haribhadrasUri ke upalabdha sabhI granthoM ke nAmasaMgrahake liye draSTavya, jaina granthAvalI, pR. 98-103, tathA unhIM dvArA likhita haribhadrasUricaritra, pR. 20-30 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) 23. zrAvakaprajJapti / 24. samarAiccakahA / 25. sambodhaprakaraNa / 26. sambodhasaptatikAprakaraNa | haribhadrasUri ke banAye hue granthoM kI saMkhyA itanI vizAla hone para bhI usameM kahIM para unake jIvana ke sambandha meM kucha bhI vizeSa bAta likhI huI nahIM milatI / bhArata ke anyAnya prasiddha vidvAnoM kI taraha unhoMne bhI apane granthoM meM, apane jIvana sambandhI kisI prakAra kA ullekha nahIM kiyA / likhane meM mAtra apane saMpradAya 'gaccha' guru aura eka viduSI dharmajananI AryA kA kaI jagaha nAma likhA hai / yaha bhI eka saubhAgya kI bAta hai kyoMki dUsare aise aneka vidvAnoM ke bAre meM to itanA bhI ullekha nahIM milatA / haribhadra ke ullekhAnusAra, unakA saMpradAya zvetAmbara, gaccha kA nAma vidyAdhara, gacchapati AcArya kA nAma jinabhaTa, dIkSApradAyaka guru kA nAma jinadatta aura dharmajananI sAdhvI kA nAma yAkinI mahattarA thA / ina saba bAtoM kA ullekha, unhoMne eka hI jagaha, AvazyakasUtra kI TIkA ke anta meM isa prakAra kiyA hai : " samAptA ceyaM ziSyahitA nAmAvazyakaTIkA / kRtiH sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcArya jinadattIziSyasya dharmato yAkinI mahattarAsUno ralpamaterAcArya haribhadrasya ' / " 1. pITarsana kI tIsarI riporTa, pR. 202; tathA cauthI riporTa, pariziSTa, pR. 87 | vebara kI barlina kI riporTa, pustaka 2, pu. 786 : haribhadrasUri ke guru nAma ke sambandha meM DA0 jekobI aura anya kaI vidvAnoM ko khAsa bhrama rahA hai / ve haribhadra ke guru kA nAma jinabhadra yA jinabhaTa samajhate haiM / DaoN0 jekobI ne, jarmana oriyanTala sosAiTI ke 40 veM jarnala (pustaka) meM pR0 94 para, yaha dikhalAne kA prayatna kiyA hai ki, AcArAGgasUtra kI TIkA banAne vAle AcArya zIlAGka aura haribhadra donoM gurubandhu the - eka hI guru ke ziSya the / kyoMki donoM ke guru kA nAma jinabhadra yA jinabhaTa hai aura isI liye ve donoM samakAlIna bhI the / parantu unakA yaha kathana ThIka nahIM hai / kyoMki isa AvazyakasUtra kI TIkA ke 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) _ Avazyaka sUtra kI TIkA ke uparyuddhata antima ullekha se adhika koI bAta haribhadra ne apane kisI grantha meM nahIM likhI / isaliye unake jIvana ke bAre meM isase adhika koI bAta, unhIM ke zabdoM meM mila sake, aisI AzA rakhanA to sarvathA nirarthaka hai / parantu paravartI granthoM meM unake viSaya meM kaI prakAra kI bhinna-bhinna bAteM likhI huI avazya milatI haiM / isa lekha kA uddezya haribhadra ke carita varNana karane kA nahIM hai, parantu pAThakoM ke sUcanArtha, mukhya kara jina-jina granthoM meM haribhadra ke jIvana sambandhI choTe-bar3e ullekha milate haiM unake nAma yahAM para nirdiSTa haiM / ina granthoM meM sabase vizeSa ullekha yogya prabhAcandra racita prabhAvakacarita hai / yaha grantha vikrama samvat 1334 meM banA hai / isa grantha ke 9 veM prabandha meM, uttama prakAra kI kAvya zailI meM vistAra pUrvaka haribhadra kA jIvana carita varNita hai ( isa carita meM kahI gaI bAteM kahAM taka 1 antima vAkya se spaSTa jJAta hotA hai ki haribhadra ke dIkSApradAyaka guru to vidyAdharagacchIya AcArya jinadatta the| jinabhaTasariyA to haribhadra ke vidyA- guru hoMge yA anya kisI kAraNa unheM ve apane vizeSa pUjya samajhate hoMge isI liye, isa uparyukta vAkya meM unhoMne prathama jinabhaTa kA nAmollekha kiyA hai aura apane ko unakA AjJAdhAraka ( nigadAnusAriNo ) batalAyA hai / isa prakAra jinabhaTa aura jinadatta donoM haribhadra ke samAna pUjya hone ke kAraNa kahIM to unhoMne jidattasUri kA ( jaisA ki samarAiccakahA ke aMta meM) ullekha kiyA hai aura kahIM jinabhaTasUri kA / (draSTavya, prajJApanAsa travRtti kA antima padya kilhaoNrna kI riporTa pR0 31) / prabhAvakacarita Adi granthoM meM yadyapi haribhadra ke guru kA nAma mAtra jinabhaTa hI likhA huA milatA hai, parantu usake kathana kI apekSA sAkSAt granthakAra kA yaha uparyukta kathana vizeSa prAmANika honA caahie| DaoN0 jekobI ne jo unake guru kA nAma jinabhadra batalAyA hai vaha isa ullekha se bhrAntimUlaka siddha ho jAtA hai / jinabhaTa aura jinabhadra zabda ke bolane aura likhane meM prAya: samAnatA hI hone ke kAraNa, isa bhrAnti kA honA bahuta svAbhAvika hai / rahI bAta, zIlAGka aura haribhadra ke samakAlIna hone kI, so usakA nirNaya to isa nibandha kA agalA bhAga par3ha lene para apane Apa ho jAyegA |]. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) satya haiM usake bAre meM hama apanA kucha bhI abhiprAya yahAM para nahIM de skte)| isa grantha ke bAda rAjazekharasari ke (vi0 saM0 1405 meM) banAye hue prabandhakoSa nAmaka aitihAsika aura kiMvadantI svarUpa prabandhoM ke saMgrahAtmaka grantha meM bhI inake viSaya meM varNana milatA hai| haribhadrasari ke jIvana ke sambandha meM kucha vistAra ke sAtha bAteM inhIM do pustakoM meM likhI haI milatI haiM / saMkSepa meM to kucha ullekha ina granthoM ke pUrva bane hae granthoM meM bhI kahIM-kahIM mila jAte haiN| aise granthoM meM, kAla-krama kI dRSTi se prathama grantha municandrasUri racita upadezapada ( jo haribhadra kA hI banAyA huA eka prakaraNa grantha hai ) kI TIkA hai| isa TIkA ke anta meM bahuta hI saMkSepa meM -parantu prabhAvakacaritakAra ne apane prabandha meM jitanA carita varNita kiyA hai usakA bahuta kucha sAra batalAne vAlA haribhadra ke jIvana kA vivaraNa hai / dUsarA grantha bhadrezvarasari dvArA racita prAkRta bhASAmaya 'kahAvalI' hai / isameM caubIsa tIrthaMkaroM ke caritroM ke sAtha anta meM bhadrabAhu, vajrasvAmI, siddhasena Adi AcAryoM kI kathAyeM bhI likhI haI haiM, jinameM anta meM haribhadra kI jIvana kathA bhI sammilita hai / isI taraha thor3A vivaraNa gaNadharasAddhaM zatakabRhatTIkA meM bhI ullikhita hai / ____ina saba granthoM meM likhe hue varNanoM se niSkarSa nikalatA hai ki haribhadra pUrvAvasthA meM eka bar3e vidvAn aura vaidika brAhmaNa the| citrakUTa ( mevAr3a kI itihAsa prasiddha vIrabhUmi cittaur3agar3ha ) unakA nivAsa-sthAna thaa| yAkinI mahattarA nAmaka eka viduSI jaina AryA ( zramaNI= sAdhvI ) ke samAgama se unako jainadharma para zraddhA ho gaI thI aura usI sAdhvI ke upadezAnusAra unhoMne jainazAstra pratipAdita saMnyAsadharma-zramaNavrata ko svIkAra kara liyA thaa| isa 1. yaha TIkA vi. saM. 1174 meM samApta huI thii| 2. yaha grantha kaba banA isakA koI ullekha nahIM milatA / racanAzailI aura kartA ke nAma se anumAna hotA hai ki 12 vIM zatAbdI meM isakA praNa yana huA hogA / isa zatAbdI meM bhadrezvara nAma ke do-tIna vidvAnoM ke hone ke ullekha milate haiN| 3. isa vRtti kI racanA-samApti vi. sa. 1295 meM huI thii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 ) saMnyAsAvasthA meM jainasamAja ko niraMtara sadbodha dene ke atirikta unhoMne apanA samagra jIvana satata sAhityasevA meM vyatIta kiyA thA / dhArmika, dArzanika aura AdhyAtmika viSaya ke anekAneka uttamottama maulika grantha aura granthavivaraNa likhakara unhoMne jaina sAhitya kA aura usake dvArA sampUrNa bhAratIya sAhitya kA bhI bhArI upakAra kiyA hai| jaina dharma ke pavitra grantha jo Agama kahe jAte haiM, be prAkRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvAnoM ko aura sAtha meM alpa buddhi vAle manuSyoM ko bhI alpa upakArI ho rahe the isa liye una para sarala saMskRta TIkAyeM likha kara unheM sabake liye subodha banA dene ke puNya kArya kA prArambha inhIM mahAtmA ne kiyA thA / inake pahale Agama granthoM para zAyada saMskRta TIkAyeM nahIM likhI gaI thIM / usa samaya taka prAkRta bhASAmaya cUrNiyAM hI likhI jAtI thIM / vartamAna meM to inake pUrva kI kisI sUtra kI koI saMskRta TIkA upalabdha nahIM hai / inake banAye hue AdhyAtmika aura tAttvika granthoM ke svAdhyAya se mAlUma hotA hai ki ye prakRti se bar3e sarala, AkRti se bar3e saumya aura vRtti se bar3e udAra the| inakA svabhAva sarvathA guNAnurAgI thA / jainadharma ke Upara ananya zraddhA rakhane aura isa dharma ke eka mahAn samarthaka hone para bhI inakA hRdaya niSpakSapAtapUrNa thA / satya `kA Adara karane meM ye sadaiva tatpara rahate the / dharma aura tattva ke vicAroM kA UhApoha karate samaya ye apanI madhyasthatA aura guNAnurAgitA kI kiJcit bhI upekSA nahIM karate the / jisa kisI bhI dharma yA saMpradAya kA jo koI bhI vicAra inakI buddhi meM satya pratIta hotA thA use ye turanta svIkAra kara lete the / kevala dharma-bheda yA saMpradAya-bheda ke kAraNa ye kisI para kaTAkSa nahIM karate the - jaisA ki bhArata ke bahuta prasiddha AcAryoM aura dArzanikoM ne kiyA hai / buddhadeva, kapila, vyAsa, pataJjali Adi vibhinna dharma-pravartakoM aura matapoSakoM kA ullekha karate samaya inhoMne unake liye bhagavAn, mahAmuni, maharSi ityAdi gaurava sUcaka vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai - jo hameM isa prakAra ke dUsare granthakAroM kI lekhana zailI meM bahuta kama dRSTigocara hotI hai / kahane kA tAtparya yahI hai ki ye eka bar3e udAracetA sAdhu puruSa aura satya ke upAsaka the / bhArata varSa ke samucita dharmAcAryoM ke puNya se Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) zloka itihAsa meM ye eka ucca zreNI meM virAjamAna hone yogya saMvijJa hRdayI jainAcArya the| haribhadra ke jIvana ke viSaya meM uparyukta thor3I sI prAsaMgika bAteM likhane ke pazcAt isa nibandha ke mukhya viSaya kI vivecanA prastuta haiM / haribhadrasUri ke jIvana-vRttAnta ke viSaya meM svalpa ullekha karane vAle jina granthoM ke nAma Upara uddhata haiM, unameM isa bAta kA koI ullekha nahIM hai ki ye sUri kisa samaya meM hue haiN| isaliye prastuta vicAra vivecana meM una granthoM se hameM kisI prakAra kI sAkSAt sahAyatA ke milane kI to bilkula AzA nahIM hai / yadi, una granthoM meM jIvana vRttAnta ke sAtha haribhadra ke samaya kA sUcaka bhI koI ullekha kiyA huA hotA to unake diye hue varNanoM meM kucha aura vizeSa mahattA aura vizvasanIyatA A jaatii| parantu vAstava meM, una granthakAroM kA uddezya koI sana-samvatvAra anveSaNAtmaka itihAsa likhane kA nahIM thaa| unakA uddezya to mAtra apane dharma ke samarthaka aura prabhAvaka AcAryoM tathA vidvAnoM ne, dharma kI prabhAvanA ke liye, kisa prakAra ke logoM ko camatkAra batalAye athavA kisa prakAra paravAdiyoM ke pANDitya kA parAbhava kiyA, ityAdi prakAra kI jo janamanaraMjana bAteM pUrva paramparA se kaNThastha calI AtI thIM, unako pustakArUr3ha kara zAzvata banAne kA aura isa prakAra se sarvasAdhAraNa meM dharma kI mahattA pradarzita karane kA thaa| hAM, isa uddezya kI dRSTi se prabandhanAyaka ke viSaya meM kisI vizeSa ghaTanA sUcaka saMvatAdi kA kahIM se jo ullekha prApta ho jAtA thA, to use vaha apane nibandha meM kabhI-kabhI granthita bhI kara detA thaa| parantu jisa AturatA ke sAtha Aja kala hama san-saMvatAdi kI prApti ke liye utsuka rahate haiM aura usake anveSaNa ke liye dIrgha parizrama karate rahate haiM, vaisI prakRti bhAratavarSa ke purAne prabandha lekhakoM kI nahIM dikhAI detii| __ yadyapi ukta kathanAnusAra haribhadra ke jIvana-vRttAnta kA sUcana karane vAle graMthoM meM unake samaya kA koI nirdeza kiyA huA nahIM milatA; tathApi jaina guruparamparA-sambandhI jo kitane eka kAlagaNanAtmaka prabandhAdi upalabdha haiM, unameM se kisI-kisI meM inake samaya kA an Education International Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) ullekha kiyA huA avazya vidyamAna hai / isa prakAra ke kAlagaNanAtmaka prabandhoM meM, prathama aura pradhAnatayA jo prabandha ullekha yogya haiM, vaha aJcalagacchIya AcArya merutuGga kA banAyA haA vicArazreNI nAmaka graMtha hai / merutanAcArya ne apanA prabandhacintAmaNi' nAmaka prasiddha aitisika graMtha vi0 saM0 1360 meM samApta kiyA thaa| prastata vicArazreNI meM vi0 saM0 1371 meM samarAsAha ne zatruJjaya kA jo uddhAra kiyA thA, usakA ullekha hai| isalie vikrama kI 14vIM zatAbdI ke pichale pAda meM isa prabandha kI racanA haI, aisA mAnane meM koI Apatti nahIM hai| isa prabandha meM eka purAnI prAkRta gAthA uddhata kI gayI hai, jisameM likhA hai ki vikrama saMvat 585 meM haribhadrari kA svargavAsa huA thA / gAthA isa prakAra hai-. paMcasae paNasIe vikkama kAlAu jhatti atthmio| haribhadrasUri-sUro bhaviyANaM disau kallANaM / / 1. yaha prabandha purAtattvajJoM ko suparicita hai / mahAvIra nirvANa aura vikrama saMvat ke viSaya kI AlocanA meM itihAsajJoM ko mukhya kara yahI prabandha viSayabhUta rahA hai, (draSTavya jekobI kI kalpasUtra kI prastAvanA aura jArla zArpaTiyara kA 'mahAvIra samaya nirNaya' nAmaka nibandha; iMDiyana eMTikverI, pR. 43) / sabase pahale prasiddha zodhaka DaoNo bhAU dAjI ne, san 1872 meM, bambaI kI rAyala esiyATika sosAiTI kI zAkhA ke sabhyoM ke sammukha isa viSaya para eka nibandha par3hA thA / (yaha nibandha isI sosAyaTI ke vRttapatra (jarnala) ke 9 veM bhAga meM, pa. 147-157 para prakaTa huA hai) DaoN. bulhara ne isako aMgrejI nAma 'Catena of Enquiries' diyA hai (iM, e.pu. 2; pa0 362) / 2. yaha grantha gujarAtI bhASAMtara sahita ahamadAbAda ke rAmacandra dInAnAtha zAstrI ne san 1888 meM prakAzita kiyA hai / isakA aMgrejI anuvAda bhI baMgAla kI rAyala esiyATika sosAiTI ne prakaTa kiyA hai| 3. isa uddhAra kA vizeSa ullekha lekhaka ke zatruJjayatIrthoddhAraprabandha nAmaka pustaka ke upodghAta pa. 31-33 meM hai| 4 pro. pITarsana ne apanI tIsarI riporTa ke pR. 272 para pradyumnasa riviracita 'vicArasAraprakaraNa' ke aura pR. 284 para samayasundaragaNi ke Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) arthAt - vikrama saMvat 585 meM asta (svargastha ) hone vAle haribhadrasUrirUpa sUrya bhavyajanoM ko kalyANa pradAna kareM / ' yahAM para yaha bAta khAsa dhyAna meM rakha lene kI hai ki yaha gAthA merutuGga ne 'uktaM ca - 'kaha kara apane prabandha meM uddhata kI hai - naI nahIM banAI hai / merutuGgAcArya ke nizcita rUpa se pahale ke bane hue kisI graMtha meM yaha gAthA abhI taka dekhane meM nahIM AyI / isalie yaha hama nahIM kaha sakate ki yaha ga thA kitanI prAcIna hai / merutuMga se to nizcita hI 100-200 varSa purAnI avazya honI cAhie / vicArazreNI meM 'jaM Ni kAlagao' ityAdi vAkya se prArambha hone vAlI aura mahAvIra nirvANa aura vikrama saMvat ke bIca ke rAjavaMzoM kA samayanirUpaNa karane vAlI jo tIna prAkRta gAthAyeM haiM, prAyaH vaisI hI gAthAeM to ' titthoggA' 'liyapaiNNA' nAmaka prAkRta graMtha meM bhI milatI hai; parantu haribhadra ke mRtyu- samaya kA vidhAna karane vAlI prastuta gAthA vahAM para nahIM dikhAI detI / isalie yaha bhI nahIM kaha sakate ki merutuMga ne kauna se grantha meM se uddha kI hai / parantu itanI bAta to satya hai ki yaha gAthA 14vIM zatAbdI se to pUrva kI avazya banI hai / 'gAthAsahasrI' nAmaka grantha ke, jo avataraNa diye haiM unameM yaha prAkRta gAthA bhI sammilita hai / vahA~ para 'paNasIe' ke sthAna para 'paNatIe' aisA pATha mudrita hai / isa pAThabheda ke kAraNa kaI vidvAn 585 ke badale 535 ke varSa meM haribhadra kI mRtyu huI mAnate haiM; parantu vAstava meM vaha pATha azuddha hai / kyoMki prAkRta bhASA ke niyamAnusAra 35 ke aMka ke liye 'paNatI se' zabda hotA hai, 'paNatIe' nahIM / yadyapi, lekhaka - pustaka kI nakala utAranevAle-ke pramAda se 'paNatI se' kI jagaha 'paNatIe' pATha kA likhA jAnA bahuta sahaja hai, aura isaliye ' paNatIe' ke badale 'paNatI se' ke zuddha pATha kI kalpanA kara 85 ke sthAna para 35 kI saMkhyA gina lene meM, bhASA vijJAna kI dRSTi se koI anucitatA nahIM kahI jA sakatI; parantu prakRta viSaya ke kAlasUcaka anyAnya ullekhoM ke saMvAdAnusAra yahA~ para 'paNasIe' pATha kA honA hI yuktisaMgata aura pramANavihita hai / bahuta sI hastalikhita pratiyoM meM bhI yahI pATha upalabdha hotA hai / pro. vebara ne barlina ke rAjakIya pustakAlaya meM saMrakSita saMskRta prAkRta pustakoM kI riporTa ke bhAga 2, pR. 923 para bhI 'paNasIe' pATha ko hI zuddha likhA hai aura 'paNatIe ko azuddha / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ). isI gAthA ko pradyumnasUri ne apane 'vicArasAraprakaraNa' meM aura samayasundaragaNi ne sva-saMgRhIta 'gAthAsahasrI' nAmaka prabandha meM bhI uddha ta kI hai| pUnaH isI gAthA ke Azaya ko lekara kUlamaMDanasari ne 'vicArAmatasaMgraha' meM aura dharmasAgara upAdhyAya ne tapAgacchagurvAvalI meM likhA hai ki mahAvIra nirvANa ke pazcAt 1055 veM 1. ye dharmaghoSasUrike praziSya evaM devaprabha ke ziSya the / inakA nizcita samaya jJAta nahIM hai / sambhava hai ki kadAcit ye merutuMga ke pUrvavartI hoM aura 'vicArazreNI' kI bahuta sI prAkRta gAthAyeM inhIM ke 'vicArasAraprakaraNa' se lI gaI hoM-yadyapi isameM bhI ve saba gAthAyeM saMgRhIta mAtra hI haiM, navIna racita yahIM / yadi vizeSa khoja karane para, isa saMgrahakAra ke samaya kA patA lagA aura ye merutuga se pUrvavartI nizcita hue, to phira haribhadra kI mRtyusaMvatsUcaka prAkRta gAthA ke prathama avataraNa kA mAna, inhIM ke isa 'vicArasAraprakaraNa' ko denA hogaa| isa prakaraNa meM eka dUsarI bAta yaha bhI hai ki prAka ta gAthA ke sAtha prakaraNakAra ne 'aha vA' (saM. atha vA) likha kara eka dUsarI bhI prAkata gAthA likhI-uddhata kI-hai, jisameM vIra-nirvANa se 1055 varSa vAda haribhadra hue, aisA kathana hai / isa gAthA ke uddha ta karane kA matalaba lekhaka ko itanA hI mAlUma detA hai ki haribhadrasUri kA svargavAsa-samaya pradhAna gAthA meM jo vi. saM. 585 batalAyA hai vaha isa dUsarI gAthA ke kathanase bhI samarthita hotA hai| kyoMki 585 kA vikrama saMvatsara mahAvIra saMvat 1055 ke barAbara (470+585 = 1055) hI hotA hai| pradyumnasUri saMgahIta dUsarI gAthA isa prakAra hai---- paNa panna-dasa-saehiM harisUri Asi tattha puvakaI / terasavarisasaehiM aIehiM vi bappabhaTTipahU / / . poTasana. riporTa 3, pR0 272 / 2. samaya sundaragaNi ne gAthAsahasrI saM0 1686 meM banAI hai / draSTavyapi. ri. 3, pR. 290 / -vicArasAraprakaraNa aura gAthAsahasrI meM prastuta gAthAke caturtha pAda meM kucha pATha-bheda hai, parantu artha-tAtparya eka hI hone se usake ullekha kI koI AvazyakatA nahIM pratIta hotii| 3. ye AcArya vikrama kI 15 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM hue haiN| 4. dharmasAgarajI 17vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM vidyamAna the / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) vIra ni0 470 anantara vikrama saMvat kI zuruAta, tadanantara 585; 470+545=1055) varSa meM haribhadrasUri kA svargavAsa huA thaa| ina pichale donoM granthakAroM kA kathana kramazaH isa prakAra hai (1) 'zrIvIranirvANAt sahasravarSe pUrvazrutavyavacchinnam / zrIharibhadrasUrayastadanu paJcapaJcAzatA varSe divaM prAptAH / ' -vicArAmRtasaMgraha / (2) zrIvIrAt paJcapaJcAzadadhikasahasravarSe vikramAt paJcAzatyadhikapaJcazatavarSe yAkinIsUnuH zrIharibhadrasUriH svargabhAk / -tpaagcchgurvaavlii| muni sundarasUri ne jo tapAgaccha kI padyabaddha gurvAvalI (saMvat 1466) banAI hai usameM haribhadrasUri ko mAnadevasUri (dvitIya) kA 'mitra batalAyA hai| isa mAnadeva kA samaya paTTAvaliyoM kI gaNanA aura mAnyatAnusAra vikrama kI 6ThIM zatAbdI samajhA jAtA hai| ataH yaha ullekha bhI haribhadrasUri ke gAthokta samaya kA saMvAdI ginA jAtA hai / muni sundarasUri kA ullekha isa prakAra hai-- abhUd guruH zrIharibhadramitraM zrImAnadevaH punareva sUriH / yo mAndyato vismatasarimantraM lebhe'mbikA''syAttapasojjayante // -gurvAvalI (yazovijaya graMo kAzI) pR. 4 1. dharmasAgaragaNi ne apanI paTTAvalI meM isI padya kA samAnArthaka eka dUsarA padya uddhRta kiyA hai / yathA vidyAsamudraharibhadramunIndramitraM sUrirbabhUva punareva hi maandevH| mAndyAt prayAtamapi yo'naghasarimantra lebhe'mbikAmukha girA tapasojjayante / yahI padya punaH pUrNimAgaccha kI paTTAvalI meM bhI milatA hai| - draSTavya paM. haragovindadAsa kA haribhadracarita pR. 38 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) isa prakAra ina saba granthakAroM ke mata se haribhadrasUri kA sattAsamaya vikrama kI chaThIM zatAbdI hai aura unakA svargavAsa saM0 585 (I0 saM0 529) meM huA thaa| parantu isI prakAra ke bAhya-pramANoM meM kucha aise bhI pramANa upalabdha hote haiM jinake kAraNa isa gAthokta samaya kI satyatA ke bAre meM vidvAnoM ko bahuta samaya se sandeha utpanna ho rahA hai| ina pramANoM meM jo mukhya ullekha yogya hai, vaha bahuta mahattva kA aura upayukta 'samayasAdhaka pramANoM se bhI bahuta prAcIna hai| yaha pramANa mahAtmA siddharSi ke mahAn grantha upamitibhavaprapaJcakathA meM ullikhita hai| yaha kathA saMvat 962 ke jyeSTha zukla paMcamI, guruvAra ke dina, jaba candramA punarvasu nakSatra meM sthita thA, taba samApta huI thii| aisA spaSTa ullekha isa kathA kI prazasti meM siddharSi ne svayaM kiyA hai / yathA-- saMvatsarazatanavake dviSaSTisahite'tilavite cAsyAH / jyeSThe sitapaJcamyAM punarvasau gurudine samAptirabhUt / / yadyapi granthakartA ne yahAM para mAtra kevala saMvat' zabda kA hI prayoga kiyA hai jisase spaSTatayA yaha nahIM jJAta ho sakatA ki vIra, 'vikrama, zaka, gupta Adi saMvatoM meM se prastuta meM kauna sA saMvat kathAkAra ko vivakSita hai, tathApi, saMvata ke sAtha mAsa, tithi, vAra aura makSatra kA bhI spaSTa ullekha kiyA huA hone se, jyotirgaNita ke niyamAnusAra ginatI karane para, prakRta meM vikrama saMvat kA hI vidhAna kiyA gayA hai, yaha bAta spaSTa jJAta ho jAtI hai| siddharSi ke likhe hue isa saMvat, mAsa aura tithi Adi kI tulanA I0 sa0 ke sAtha kI jAya to, gaNita karane se, 906 I0 ke maI mahIne kI pahalI tArIkha ke barAbara isakI ekatA hotI hai| isa tArIkha ko bhI vAra guru hI AtA hai aura candramA bhI sUryodaya se lekara madhyAhna kAla ke bAda taka punarvasu nakSatra meM hI rahatA hai| 1. kisI-kisI kI kalpanA isa saMvat ko vIra-nirvANa-saMvat mAnane kI hai / agara isa kalpanA ke anusAra gaNita karake dekhA jAya to vIra saM. 662 ke jyeSTha zukla paMcamI ke dina I. sa. 436 ke maI mAsa kI 7vIM sArI va AtI hai / vAra usa dina bhI guru hI milatA hai, parantu candramA usa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) isa kathA kI prazasti meM siddharSi ne prArambha meM 9 zlokoM dvArA apanI mUla guruparamparA kA ullekha kara, phira haribhadrasUri kI viziSTa prazaMsA kI hai aura unheM apanA dharma bodhakara guru batalAyA hai| prazasti meM haribhadra kI prazaMsA vAle nimnalikhita tIna padya milate (15) AcAryaharibhadro me dharmabodhakaro guruH / prastAve bhAvato hanta sa evAdye niveditaH // dina prAtaHkAla meM 2 ghaMTe taka puSya nakSatra meM raha kara phira azleSA nakSatra meM calA jAtA hai; isaliye nakSatra usa dina grantha meM likhe anusAra nahIM milatA / isake sivA isa kalpanA meM eka bar3A aura pratyakSa virodha bhI hai / ukta prAkRta gAthA meM jo haribhadra kA * mRtyusamaya batalAyA gayA hai usase yaha samaya lagabhaga 100 varSa jitanA ulTA pIche calA jAtA hai-arthAt siddharSi haribhadra ke bhI zatavarSa pUrvavartI ho jAte haiM / siddharSi kA, jaisA ki Age cala kara spaSTa kiyA jAyagA, haribhadra ke pahale honA saryathA asiddha hai / isaliye siddharSi kA likhA huA vaha saMvat vikrama saMvat hI hai / / pro. pITarsana ne apanI cauthI riporTa ke 5 veM pRSTha para siddharSi ke isa saMvat ko parinirvANa saMvat mAna kara aura usake mukAbale meM vikrama saMvat 492 ke badale 592 likha kara gAthokta haribhadra ke samaya ke sAtha mela milAnA cAhA hai| parantu isa ginatI meM to pratyakSa rUpa se hI 100 varSa kI bhaddI bhUla kI gaI hai| kyoMki 962 meM se 470 varSa nikAla dene se zeSa 492 rahate haiM, 592 nhiiN| isaliye pITarsana kI kalpanA meM kucha bhI tathya nahIM hai / jekobI ne bhI isa kalpanA ko tyAjya batalAyA hai / draSTa vyaupamitibhavaprapaMca kI prastAvanA--pRSTha 8 kI pAda ttiikaa| 1. DaoN. jekobI ina padyoM ke pahale ke aura 3 (naM. 12-13-14 vAle) zlokoM ko bhI haribhadra kI hI prazaMsA meM likhe hue samajhate haiM aura unakA bhASAntara bhI unhoMne apanI prastAvanA (pR. 5) meM diyA hai| parantu yaha unakA bhrama hai| una tIna padyoM meM haribhadra kI prazaMsA nahIM hai parantu siddharSi kI prazaMsA hai / inake pUrva ke dUsare do (naM0 10-11) zlokoM meM bhI siddhaSi kA hI jikra hai / vAstava meM hamAre vicAra se naM0 10 se 13 taka ke 4 padya svayaM siddha rSi ke banAe hue nahIM haiM, parantu unake ziSya yA anya kisI dUsare vidvAn ke banAye huye haiM / ataeva ve yahA~ para prakSipta haiM / siddhaSi, svayaM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) (16) viSaM vinirdhUya kuvAsanAmayaM vyacIcarad yaH kRpayA madAzaye / acintyavIryeNa suvAsanAsudhAM namo'stu tasmai haribhadrasUraye // (17) anAgataM parijJAya caityavandanasaMzrayA / - madartheva kRtA yena vRttirlalitavistarA // ina padyoM kA bhAvArtha isa prakAra hai- 7 (15) AcArya haribhadra mere dharmabodhakara-dharma kA bodha ( upa, deza) karane vAle - guru haiM / isa kathA ke prathama prastAva meM maiMne inhIM dharmabodhaka guru kA nivedana kiyA hai / (16) jisane kRpA karake apanI acintya zakti ke prabhAva se mere hRdaya meM se kuvAsanA - durvicAra rUpa viSa ko nikAla kara suvAsanAsadvicAra svarUpa sudhA (amRta) kA siMcana kiyA hai, usa AcArya haribhadra ko namaskAra ho / (17) unhoMne (haribhadrasUri ne ) anAgata yAne bhaviSya meM honevAle mujhako jAnakara mAnoM mere liye hI caityavandanasUtra kA Azraya lekara lalitavistarA nAmaka vRtti banAI hai / 1 isa avataraNa se jJAta hotA hai ki siddharSi haribhadra ko eka prakAra se apanA guru mAnate haiM / ve unhIM se apane ko dharmaprApti huI kahate haiM aura lalitavistarAvRtti nAmaka grantha, jo haribhadra ke granthoM meM se eka prasiddha grantha hai use, apane hI liye banAyA gayA - batalAte haiM / isa prakAra isa prazastigata kathana ke prathama darzana se to haribhadra aura siddharSi ke bIca meM guru-ziSyabhAva kA honA sthApita hotA hai aura jaba aisA guru-ziSya bhAva kA sambandha unameM rahA to phira ve pratyakSa 1 apane mukha se apanI prazaMsA karane vAle bahirmukha AtmA nahIM the / ve bar3e namra, laghutApriya aura adhyAtmasvarUpa meM lIna rahane vAle santa puruSa the / ve apane liye 'siddhAntanidhi' 'mahAbhAga' aura 'gaNadhara stutya' jaise mAnabhare hue vizeSaNoM kA prayoga kabhI nahIM kara sakate / 1. upamitibhavaprapaJcakathA, (bibliothikA iNDikA. ) pR. 1240 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) hI donoM samakAlIna siddha hue aura vaisA hone para haribhadra kA ukta gAthA vihita sattA-samaya asatya siddha hogaa| isa prakAra haribhadrasUri ke samaya-vicAra meM siddharSi kA sambandha eka pradhAna sthAna rakhatA hai| isaliye prathama yahA~ para isa bAta kA UhApoha karanA Avazyaka hai ki siddharSi ke isa kathana ke bAre meM unake caritra lekhaka jaina granthakAroM kA kyA abhiprAya hai / siddharSi ke jIvana-vRttAnta kI tarapha dRSTipAta karate haiM to unake nija ke grantha meM to isa uparyukta prazasti ke kathana ke sivA aura koI vizeSa ullekha nahIM miltaa| isaliye unake nija ke hI zabdoM meM to apane ko yaha bAta nahIM mAlUma ho sakatI ki haribhadra ko ve apane dharmabodhakara guru kisa kAraNa se kahate haiM aura lalitavistarAvRtti ko apane hI liye banAI gaI kyoM batalAte haiM ? __uttarakAlIna jaina lekhakoM ke lekhoM-granthoM meM siddharSi ke jIvanavRttAnta ke viSaya meM jo kathA prabandhAdi upalabdha hote haiM unameM kAlakrama kI dRSTi se sabase prAcIna tathA varNana kI dRSTi se bhI pradhAna aisA prabhAvakacaritAntargata 'siddharSi-prabandha' hai| isa prabandha meM siddharSi kA jo jIvana varNita hai usameM isa bAta kA kiJcit bhI jikra nahIM kiyA gayA hai ki haribhadra, siddharSi ke eka guru the aura unase unako dharmabodha milA thaa| haribhadra aura siddharSi ke bIca meM eka prakAra se guru ziSya kA sambandha thA, isa bAta kA sUcana prabhAvakacarikAra ne na haribhadra ke hI prabandha meM kiyA hai aura na siddharSi ke hI prabandha meM / kevala itanA hI nahIM, parantu ina donoM ke caritaprabandha pAsa-pAsa meM bhI ve nahIM rkhte| unhoMne haribhadra kA caritra 9 veM prabandha meM guMthA hai aura siddharSi kA 14veM prabandha meN| isaliye prabhAvakacaritakAra ke mata se to haribhadra aura siddharSi ke bIca meM na kisI prakAra kA sAkSAt guru-ziSya jaisA sambandha thA aura na ve donoM samakAlIna the| parantu siddharSi ne apanI kathA kI prazasti meM jo ukta prakAra se haribhadra kA ullekha kiyA hai, use prabhAvakacaritakartA jAnate hI nahIM haiM yaha bAta nahIM hai| unhoMne siddharSi kA vaha kathana kevala dekhA hI nahIM hai kintu use apane prabandha meM yathAvat uddha ta kara liyA hai| parantu . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) usa kathana kA sambandha ve aura hI taraha se lagAte haiN| unakA kahanA hai ki siddharSi ne jaina zAstroM kA pUrNa abhyAsa karake, phira nyAya zAstra kA viziSTa abhyAsa karane ke liye kisI prAntastha bauddha vidyApITha meM jAkara rahane kA vicAra kiyaa| jAne ke pahale unhoMne jaba apane guru gargasvAmI ke pAsa anumati mAMgI to gurujI ne apanI asammati prakaTa kI aura kahA ki vahAM para jAne se terA dharma-vicAra bhraSTa ho jaaygaa| sirSi ne gurujI ke isa kathana para durlakSya kara cala hI diyA aura apane icchita sthAna para jAkara bauddha pramANa zAstra kA adhyayana karanA zurU kiyaa| adhyayana karate-karate unakA vizvAsa jainadharma ke Upara se uThatA gayA aura bauddha dharma para zraddhA bar3hatI gii| adhyayana kI samApti ho jAne para, unhoMne bauddhadharma kI dIkSA lene kA vicAra kiyA, parantu, pahale hI se bacanabaddha ho Ane ke kAraNa, jaina dharma kA tyAga karane ke pahale ve eka bAra apane pUrva guru ke pAsa milane ke liye Aye / zAntamUrti gargamuni ne siddharSi kI svadharma para se calita cittatA ko dekha kara apane mukha se kisI prakAra kA unheM upadeza denA ucita nahIM smjhaa| unhoMne uTha kara pahale siddharSi kA svAgata kiyA aura phira unheM eka Asana para biThA kara haribhadrasUri kI banAI huI lalitavistarAvRtti, jisameM bauddha vagairaha sabhI darzanoM ke siddhAntoM kI bahuta hI saMkSepa meM parantu bar3I mAmikatA ke sAtha mImAMsA kara jainatIrthaGkara kI paramAptatA sthApita kI gaI hai, unako par3hane ke liye dii| pustaka dekara gargamuni jina caitya ko vandana karane ke liye cale gaye aura siddharSi ko kaha gaye ki, jaba taka maiM caityavandana karake vApasa AUM taba taka tuma isa grantha ko vAMcate rho| siddharSi gurujI ke cale jAne para lalitavistarA ko dhyAna pUrvaka par3hane lge| jyoM-jyoM ve haribhadra ke niSpakSa, yuktipUrNa, praur3ha aura prAJjala vicAra par3hate jAte tyoM-tyoM unake vicAroM meM bar3I tIvratA ke sAtha krAMti hotI jAtI thI / sArA grantha par3ha lene para unakA vizvAsa jo bauddha saMsarga ke kAraNa jainadharma para se uTha gayA thA vaha phira pUrvavat dRr3ha ho gayA aura bauddha dharma para se unakI ruci sarvathA haTa gii| itane meM gargamuni jI caityavandana karake upAzraya meM vApasa A phuNce| siddharSi gurujI ko Ate dekha eka dama Asana para se uTha khar3e hue aura unake pairoM meM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) apanA mastaka rakha kara, svadharma para se jo isa prakAra apanA cittabhraMza huA usake lie pazcAttApa karane lge| gurujI ne miSTa vacanoM se unheM zAnta kara unake mana ko saMtuSTa kiyaa| anta meM ve phira jainadharma ke mahAn prabhAvaka hue| isa prakAra haribhadra ke banAye hue grantha avalokana se siddharSi kI mithyAbhrAnti naSTa haI aura saddharma kI prApti huI isaliye unhone haribhadrasUri ko apanA dharmabodhakara guru mAnA aura lalitavistarA ko mAnoM apane hI liye banAI gaI smjhaa| isake sivA prabhAvakacarita ke kartA ina donoM meM paraspara aura kisI prakAra kA sambandha nahIM maante| parantu dUsare kitane eka granthakAra prabhAvakacarita ke isa kathana ke sAtha pUrNa mataikya nahIM rkhte| unake kathanAnusAra to siddharSi aura haribhadra donoM samakAlIna the aura siddharSi ko bauddha saMsarga ke kAraNa svadharma bhraSTa hote dekha kara unako pratibodha karane ke liye hI haribhadrasUri ne lalitavistarAvRtti banAI thii| ina granthakAroM meM mukhya kara rAjazekharasUri kA (saM0 1405 meM) prabandhakoSa athavA caturviMzatiprabandha hai| isa grantha meM haribhadrasUri kA jo carita-pravandha hai usameM sAtha meM siddhaSi kA bhI varNana kiyA haA hai| isa prabandha meM to siddharSi ko sAkSAt haribhadra kA hI dIkSita ziSya batalAyA gayA hai| gargamuni vagairaha kA nAmanirdeza taka nahIM hai| prakRta bAta ke viSaya kA bAkI saba hAla prAyaH Upara (prabhAvaka carita) ke jaisA hI hai| mAtra itanI vizeSatA hai ki, bauddha guru ke pAsa se jaba siSi apanI pratijJAnasAra haribhadrasUri ko milane ke liye Aye taba bauddha guru ne bhI unheM punarmilana ke liye pratijJAbaddha kara liyA thaa| haribhadrasUri ne unako sadbodha diyA jisase unakA mana phira jaina dharma para zraddhAvAn ho gyaa| parantu pratijJAnirvAha ke kAraNa ve punaH eka bAra bauddha guru ke pAsa gaye / vahA~ usane phira unako bahakAyA aura ve phira haribhadra se milane aaye| haribhadra ne punaH samajhAyA aura punaH bauddhAcArya ke pAsa gaye / isa prakAra 21 bAra unhoMne gamanAgamana kiyaa| Akhira meM haribhadra ne una para dayA kara prabalatarkapUrNa lalitavistarA vRtti banAI, jise par3hakara unakA mana sarvathA nirdhAnta huA aura ve jainadharma para sthiracitta hue| isake bAda unhoMne 16 hajAra zloka pramANa upamitibhava Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) prapaJcakathA banAI aura usake anta meM ukta prakAra se haribhadrasUri kI prazaMsA kii| ___ isI vRttAnta kA yathAvat sUcaka saMkSipta ullekha munisundarasUri ne upadezaratnAkara meM aura ratnazekharasUri ne zrAddhapratikramaNArthadIpikA TIkA (saM0 1496) meM kiyA hai| donoM ullekha kramazaH isa prakAra (1) 'ye punaH kugurvAdisaGgatyA samyagdarzanacAritrANi vamanti te zubhadharmavAsaM pratItya vAmyAH / bauddhasaGgatyakaviMzatikRtvo'rhaddharmatyAgizrIharibhadrasUriziSyapazcAttadupajJalalitavistarApratibuddhazrIsiddhavat / ' -upadezaratnAkara, pR0 18 (2) 'mithyAdRSTisaMstave haribhadra sUriziSyasiddhasAdhutim, sa saugatamatarahasyamarmagrahaNArthaM gataH / tatastairbhAvito gurudattavacanatvAnmuskalApanAyAgato gurubhirbodhito bauddhAnAmapi dattavacanatvAnmutkalApanArthaM gataH / evamekaviMzativArAn gatAgatamakArIti / tatpratibodhanArthaM gurukRta lalitavistarAkhyazakrastavavRttyA dRDhaM pratibuddhaH zrIgurupArve tasthau / ' --zrAddhapratikramaNArtha dIpikA / __ isa prakAra ina granthakAroM ke mata se to siddharSi sAkSAt haribhadrasari ke hI hasta-dIkSita ziSya the / inake mata ko kahAM taka prAmANika samajhanA cAhie, yaha eka vicAraNIya prazna hai| kyoMki ye to siddharSi ke dIkSAguru, jo gargamuni haiM aura jinakI pUrva-guruparamparA taka kA ullekha siSi ne svayaM apanI kathA kI prazasti meM kiyA hai, una kA sUcana taka bilkula nahIM karate aura khuda haribhadra ke hI pAsa inakA dIkSA lenA batalAte haiM / so yaha kathana spaSTatayA pramANa viruddha dikhAI de rahA hai| sivA siddharSi jaise apUrva pratibhAzAlI puruSa ko isa taraha 21 bAra idhara-udhara dhakke khilA kara eka bilkula bhoMdU jaisA citrita kiyA hai isa lie inake kathana kI kImata bahuta kama AMkI jA sakatI hai| 1. draSTavya-maNilAla nabhubhAI dvivedI dvArA anUdita bar3odA rAjya kI ora se prakAzita 'caturviMzatiprabandha' kA gujarAtI bhASAntara, pR. 47-48 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) siddharSi ke jIvana sambandhI prabhAvakacarita aura prabandhakoSa ke lekhakoM ke ukta matoM se kucha bhinna eka tIsarA mata bhI hai jo paDivAlagaccha kI eka prAkRta paTTAvalI meM milatA hai / yaha paTTAvalI kaba kI banI huI hai aura kaisI vizvasanIya hai; so to use pUrI dekhe binA nahIM kaha skte| muni dhanavijayajI ne 'caturthastuti nirNayazaMkoddhAra' nAmaka pustaka meM, isa paTTAvalI meM se prastuta viSaya kA jo pATha uddhRta kiyA hai usI se hama yahAM para yaha tIsarA mata ullikhita kara rahe haiM / isa paTTAvalI ke lekhaka ke mata se siddharSi ke mUla dIkSAguru to gargAcArya yA gargamuni hI the - haribhadra aura siddharSi ke guruziSya bhAva ke sambandha meM paTTAvalIkAra kA kathana isa prakAra hai : - pUrvokta kathAnusAra, bauddhasaMsarga ke kAraNa jaba siddharSi ke vicAroM meM bAraMbAra parivartana hone lagA taba unake guru gargarSi ne haribhadrasUri ko, jo bauddhamata ke bar3e bhArI jJAtA the, vijJapti kI ki koI aisA upAya kIjie ki jisase siddharSi kA mana svadharma meM sthira ho jAya / phira siddharSi jaba apane guru ke pAsa punarmilana ke lie Aye taba haribhadra ne unako bahuta kucha samajhAyA parantu ve santuSTa na hue aura vApasa bauddhamaTha meM cale gaye / isase phira haribhadra ne tarkapUrNa aisI lalitavistarAvRtti bnaaii| isake bAda haribhadra kI mRtyu ho gayI / marate samaya ve gargAcArya ko vaha vRtti sauMpate gaye aura kahate gaye ki aba jo siddharSi AveM to unheM yaha vRtti par3hane ko denA / gargAcArya bAda meM aisA hI kiyA aura anta meM usa vRtti ke avalokana se siddharSi kA mana sthira huA / isI lie unhoMne haribhadra ko apanA guru mAnA aura usa vRtti ko ' madarthaM nirmitA' batalAyA / ' 1. isa paTTAvalI meM siddharSi ke guru gargAcArya aura unake guru durgaM svAmI ke svargagamana kI sAla bhI likhI huI hai / yathA 'aha duggasAmI vikkamao 902 varise devaloyaM gato / tassIso siriseNo AyariyapaThio / gaggAyariyAvi vikkamao 912 varise kAlaM gayA tappae siddhAyario / evaM do AyariyA viharaI / ' arthAt durgasvAmI vikramasaMvat 902 meM svarga gaye / unake ziSya zrISeNa AcArya pada para baiThe / gargAcArya kI bhI vikrama saMvat 912 meM mRtyu huii| unake paTTa para siddharSi baiThe / isa prakAra zrISeNa aura siddharSi donoM AcArya eka sAtha rahate the / yadi Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) isa prakAra haribhadra aura siddharSi ke sambandha ke viSaya meM jaina granyakAroM ke tIna bhinna-bhinna mata upalabdha hote haiN| tInoM matoM meM yaha eka bAta to samAna rUpa meM upalabdha hotI hai ki siddharSi kA citta bauddha saMsarga ke kAraNa svadharma para se calAyamAna ho gayA thA aura vaha phira haribhadrasUri kI banAI huI lalitavistarAvRtti ke avalokana se punaH dRr3ha huA thaa| isa kathana se siddharSi ne lalitavistarAvRtti ke lie jo 'madarthaM nirmitA' aisA ullekha kiyA hai, usakI saMgati to eka prakAra se laga jAtI hai| parantu mukhya bAta jo haribhadra aura siddharSi ke bIca meM guru-ziSyabhAva ke viSaya kI hai, usake bAre meM ina granthakAroM meM; ukta prakAra se, paraspara bahuta kucha matabheda hai aura isa lie siddharSi ke 'AcAryaharibhadro me dharmabodhakaro guruH / ' isa ullekha kI saMgati, unake jIvana kathA-lekhakoM ke lekhoM ke AdhAra se ThIka-ThIka nahIM lagAI jA sktii| siddharSi ke caritra lekhakoM ke matoM kA sAra isa prakAra hai :-- (1) prabhAvakacarita ke mata se siddharSi gargarSi yA gargamuni ke ziSya the| haribhadra kA unheM kabhI sAkSAta samAgama nahIM huA thaa| kevala unakI banAI huI lalitavistarAvRtti ke par3hane se unheM svadharma para punaH zraddhA huI thI, isalie kRtajJatA jJApana karane ke lie unhoMne haribhadrasUri ko apanA dharmabodhakara guru likhA hai| (2) prabandhakoSa ke mata se siddharSi svayaM haribhadra ke hI hasta dIkSita ziSya the| gagamuni vagairaha kA koI sambandha nahIM thaa| haribhadra ke ziSya hone ke kAraNa arthAt ve unake samakAlIna hI the| yaha kathana saca hai to isake Upara sirSi ke dIrghAyu hone kA anumAna kiyA jA sakatA hai| kyoMki unake guru gargasvAmI kI jaba 912 meM mRtyu huI thI, to kama se kama 10-20 varSa pahale to sirSi ne unake pAsa dIkSA avazya hI lI hogii| idhara 962 meM unhoMne apanI kathA samApta kI hai| dIkSA lene ke pUrva meM bhI kama se kama 15-12 varSa kI umra honI cAhie / isa hisAba se unakI Ayu nyUna se nyUna bhI 80 varSa kI to avazya honI caahie| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) (3) paDivAlagacchIya paTTAvali ke mata se siddharSi ke dIkSAguru to gargasvAmI hI the| parantu haribhadrasUri kA samAgama bhI unako huA thaa| isa lie ve donoM kucha kAla taka sama kAlIna avazya the| siddharSi ke viSaya meM eka aura ullekha hamAre dekhane meM AyA hai jise hama pramANa kI dRSTi se nahIM kintu vicitratA kI dRSTi se yahAM para sUcita kiye dete haiN| jaina zve0 kAnpharensa heralDa nAmaka mAsika patra ke san 1915 ke julAI-akTUbara mAsa ke saMyukta aMka meM, eka gujarAtI bhASA meM likhI huI tapAgaccha kI apUrNa paTTAvalI chapI hai| isa paTTAvalI meM haribhadrasUri kA bhI varNana diyA gayA hai| isa varNana ke aMta meM likhA hai ki, siddharSi haribhadra ke bhANeja (bhAgineya) the aura unhoMne upamitibhavaprapaJcakathA, zrIcaMdrakevalIcaritra tathA vijayacaMdrakevalIcaritra nAmaka grantha banAye the (draSTavya ukta patra, pR0 341) / prabhAvakacarita meM siddharSi ke sambandha meM jo-jo bAteM likhI haiM unameM do bAteM aura bhI aisI haiM jo unake samaya kA vicAra karate samaya ullikhita kara dI jAne yogya haiN| pahalI bAta yaha hai ki siddharSi ko suprasiddha saMskRta mahAkAvya 'zizupAla vadha' ke kartA kavIzvara mAgha kA cacerA bhAI (pitRvyaputra) likhA hai aura dUsarI bAta yaha hai ki, kuvalayamAlAkathA ke kartA dakSiNyacihna sUri ko siddharSi kA gurubhrAtA batalAyA hai| parantu mahAkavi mAgha kA samaya IsvI kI 7vIM zatAbdI kA madhya bhAga nizcita kiyA gayA hai aura kuvalayamAlAkathA ke kartA dAkSiNyacihna sUri kA samaya jaisA ki yaha I0 sa0 kI 8vIM zatAbdI kA antima bhAga nirNIta hai| isa kAraNa se, jaba taka siddharSi kA likhA huA ukta 962 kA varSa, eka to prakSipta yA jhUThA 1. draSTavya, prabhAvakacarita-siddhaSiprabandha, zloka 3-20 / 2. vahI 89 / 3. draSTavya, DaoN. jekobI kI upa0 kI prastAvanA, pR. 13; tathA, zrIyuta kezavalAla harSadharAya dhrava kA gujarAtI amaruzataka, prastAvanA, pR. 9 (4thI aavtti)| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) nahIM siddha hotA aura dUsarA vaha vikrama saMvat ke sivA aura kisI saMvat kA sAbita nahIM kiyA jAtA, taba taka prabhAvakacarita kI ye donoM bAteM kapolakalpita hI mAnanI par3egI / Bulletin de 'l' Acad' emie Imperiale des Sciences de St. -- Peters"burg, 19" meM siddharSi para eka lekha prakAzita kiyA hai jisameM zrI candrakevalIcarita nAmaka grantha meM nimnalikhita do zloka uddhRta kiyA hai .1 3io fazat (Dr. N. Mironov) 0 vasvaSu [598 ] mite varSe zrIsiddharSiridaM mahat / prAk prAkRtacaritrAddhi caritraM saMskRtaM vyadhAt // tasmAnnAnArtha sandohAduddhRteyaM kathAtra ca / nyUnAdhikAnyathAyukta mithyAduSkRtamastu me // meM, ina zlokoM kA sAra mAtra itanA hI hai ki - siddharSine saMvat 598 prAkRta bhASA meM bane hue pUrva ke zrIcandra kevalIcarita para saMskRta meM nayA caritra banAyA thA / siddharSi apanI upami0 kathA ke banane kA saMvatsara 962 likhate haiM aura isa caritra meM 598 varSa kA ullekha kiyA huA hai / isa prakAra ina donoM varSoM ke bIca meM 364 varSa kA antara rahatA hai / isa liye DaoN0 mironaukA kathana hai ki yadi isa 598 veM varSa ko gupta saMvat mAna liyA jAya to isa virodha kA sarvathA parihAra ho jAtA hai / kyoM ki 598 gupta saMvat meM zAmila kara dene para vikrama saMvat 974 ho jAtA hai siddharSi ke upami0 kathA bAle saMvatsara 962 ke pahuMcatA hai| 76 varSa aura yaha samaya samIpa meM A isa prakAra siddharSi ke samayAdi ke bAre meM jitane ullekha hamAre dekhane meM Aye haiM una saba kA sAra hamane yahAM para de diyA hai / haribhadrasUri ke samaya vicAra ke sAtha siddharSi ke samaya vicAra kA ghaniSTha sambandha hone se hameM yahAM para isa viSaya kA itanA vistAra karane kI AvazyakatA par3I hai / . 1. DaoN. jekobI ne bhI apanI upa0 kI prastAvanA ke anta meM saMkSipta TippaNa ke sAtha ina zlokoM ko prakaTa kiyA hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) siddharSi viSayaka ina uparyata ullekhoM se pAThaka yaha jAna sakeMge ki haribhadrasUri aura siddharSi ke guruziSya bhAva ke sambandha meM aura isI kAraNa se ina donoM ke sattA-samaya ke viSaya meM jaina granthakAroM ke paraspara kitane viruddha vicAra upalabdha hote haiM / parantu Azcarya yaha hai ki ina saba vicAroM meM bhI koI aisA nizcita aura vizvasanIya vicAra hameM nahIM mAlUma detA, jisake dvArA isa prazna kA nirAkaraNa kiyA jA sake ki haribhadra aura sirSi ke bIca ke guru-ziSya bhAva kA kyA artha hai ? ve donoM samakAlIna the yA nahIM ? isa liye aba hamako, ina saba ullekhoM ko yahIM chor3a kara, khuda siddharSi aura haribhadra ke granthokta Antara pramANoM kA UhApoha karake tathA anya granthoM meM milate hue isI viSaya ke saMvAdI ullekhoM ke pUrvApara bhAva kA yathAsAdhana vicAra karake, unake dvArA ina donoM mahAtmAoM ke sambandha aura samaya kI mImAMsA karane kI AvazyakatA hai| anyathA isa viSaya kA nirAkaraNa honA azakya hai / ___isa viSaya ke vicAra ke liye hamane jitane pramANa saMgRhIta kiye haiM unakI vistRta vivecanA karane ke pahale, hama yahAM para jainadarzanadivAkara DaoN0 harmana jekobI ne bar3e parizrama ke sAtha, prakRta viSaya meM kitane sAdhaka bAdhaka pramANoM kA sUkSmabuddhi pUrvaka UhApoha karake svasaMpAdita upamitibhavaprapaJcA kI prastAvanA meM jo vicAra prakAzita kiye haiM unakA ullekha karanA munAsiba samajhate haiM / __DaoN0 sAhaba apanI prastAvanA meM siddharSi ke jIvana caritra ke bAre meM ullekha karate hue, prArambha meM upamiti0 kI prazasti meM jo guruparamparA likhI huI hai usakA sAra dekara haribhadra kI prazaMsAvAle padyoM kA anuvAda dete haiM aura phira likhate haiM ki___"merA vizvAsa hai ki haribhadra aura siddharSi viSayaka ina uparyukta zlokoM ke par3hane se sabhI niSpakSa pAThakoM ko nizcaya ho jAegA ki . inameM ziSya ne apane sAkSAt guru kA varNana kiyA hai parantu 'paramparA guru' kA nahIM / jisa prathama yuropIya vidvAn pro0 lyumana ne [ jarmana orienTala sosAyaTI kA jarnala, pu0 43 pR0 348 para ] ina zlokoM kA artha kiyA hai unakA bhI yahI mantavya thA aura hamAre isa anumAna kI, upamitibhavaprapaMcA ke prathamaH prastAva meM siddharSi ne jo Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) hakIkata likhI hai usase, puSTi bhI hotI hai / vahA~ para bhikSuka niSpuNyaka Atma sudhAra ke prArambha se lekara anta meM jaba vaha apanA kutsita bhojana pheMka detA hai aura pAtra ko dhokara svaccha kara DAlatA hai; arthAt AlaMkArika bhASA ko chor3a kara sIdhe zabdoM meM kaheM to, jaba vaha dIkSA le letA hai taba taka usa bhikSuka ko - isa sAre samaya meM dharmabodhakara guru upadeza dene vAle aura rAstA batAnevAle varNita kiye gaye haiM / siddharSi svayaM kahate haiM ki isa rUpakakathA meM varNita dharmabodhakara guru AcArya haribhadra hI haiM aura bhikSuka niSpuNyaka svayaM maiM hI hU~ / isase spaSTatayA jAnA jAtA hai ki siddharSi ko dIkSA lene taka saddbodha dene vAle aura sanmArga para lAne vAle sAkSAt haribhadra hI the / yadyapi siddharSi ke svakIya kathanAnusAra ve haribhadra ke samakAlIna hI the parantu jaina granthokta dantakathA, ina donoM prasiddha granthakAroM ke bIca meM 4 zatAbdI jitanA antara batalAtI hai / jaina paramparA ke anusAra haribhadra kI mRtyu saMvat 585 meM huyI thI aura upamitibhavaprapaJcA kI racanA, racayitA ke ullekhAnusAra 962 meM huI thI / haribhadra aura siddharSi ke bIca meM samaya vyavadhAna batalAne vAlI dantakathA 13 veM zataka meM pracalita thI, aisA mAlUma detA hai / kyoMki prabhAvakacaritakAra haribhadra aura siddharSi ke caritroM meM, ina donoM ke sAkSAtkAra ke viSaya meM kucha bhI nahIM likhate / yadyapi ve inake samaya ke sUcaka varSoM kA ullekha nahIM karate haiM, tathApi, ina donoM ko ve samakAlIna mAnate hoM aisA bilakula mAlUma nahIM detA / kyoMki vaisA mAnate to inake caritoM meM isa bAta kA avazya ullekha karate tathA ina donoM ke caritra jo dUra-dUra para diye haiM- haribhadra kA caritra 9 veM sarga meM aura siddharSi kA 14veM sarga meM diyA hai- vaisA na karake pAsa-pAsa meM dete / prastuta viSaya meM isa dantakathA ke vAstavika mUlya kA nirNaya karane ke liye haribhadra aura siddharSi ke samaya vicAra kI aura usake sAtha sambandha rakhane vAle dUsare viSayoM kI paryAlocanA karanI Avazyaka hai / kathA kI prazasti ke anta meM siddharSi likhate haiM ki yaha grantha saMvat 962 ke jyeSTha zukla paMcamI guruvAra ke dina jaba candra punarvasu nakSatra meM vidyamAna thA, taba samApta huA / isameM yaha nahIM likhA huA hai ki, yaha 962 kA varSa vIra, vikrama, gupta, zaka Adi meM se kauna se Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) saMvatsara kA hai / yadi yaha varSa vikrama saMvat mAna liyA jAya to usa dina ke viSaya meM likhe gaye vAra Adi saba ThIka mila jAte haiM / vikrama saMvat 962 ke jyeSTha zukla 5 ke dina IsvI san 906 ke maI mAsa kI 1 tArIkha AtI hai / usa dina candramA sUryodaya se lekara madhyAhnakAla ke bAda taka punarvasu nakSatra meM thA, vAra bhI guru hI thA / * paraMtu isa varSa ko vIra saMvat mAneM to usa dina I0 sa0 436 ke maI mAsa kI 7vIM tArIkha AtI hai / vAra usa dina bhI guru hI AtA hai, paraMtu candramA sUryodaya ke samaya puSya nakSatra meM raha kara phira do ghaMTe * bAda azleSA nakSatra meM calA jAtA hai / isa liye nakSatra barAbara nahIM milatA / ataH prastuta saMvat vIrasaMvat nahIM honA caahie| dUsarI bAta - yaha hai ki, yadi ise vIra saMvat mAnA jAya to yaha vikrama saMvat 492 hotA hai aura isase to siddharSi apane guru haribhadra jo daMtakathA ke kathanAnusAra vikrama saMvat 585 meM svargastha hue. unase bhI pUrva meM ho jAne vAle siddha hote haiM / isa liye siddharSi kA saMvat nissandeha vikrama saMvat hI hai aura vaha I0 sa0 906 barAbara hai / jaina paramparA pracalita dantakathA ke anusAra haribhadra kA mRtyu samaya vikrama saMvat 585 ( I0 saM0 529 ) arthAt vIra saMvat 1055 hai / yaha samaya haribhadra ke granthoM meM likhI huI kitanI bAtoM ke sAtha sambaddha nahIM hotA / SaDdarzanasamuccaya nAmaka grantha meM haribhadra diGnAga zAkhA ke bauddhanyAyakA saMkSipta sAra dete haiM, unameM pratyakSa kI vyAkhyA 'pratyakSaM kalpanA poDhamabhrAntaM' aisI dI huI / yaha vyAkhyA nyAyabindu ke prathama pariccheda meM dharma kIrti kI dI huI vyAkhyA ke sAtha zabdazaH milatI hai / diGnAga kI vyAkhyA meM 'abhrAnta' zabda nahIM milatA unakI vyAkhyA isa prakAra hai - ' pratyakSaM kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyutam / ' ( draSTavya nyAyavArtika, pR0 44; tAtparya TIkA, pR0 102; tathA satIzacandra vidyAbhUSaNa likhita - madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra itihAsa, pR0 85, noTa 2 ) haribhadrasUri kI dI huI vyAkhyA meM AvazyakIya 'abhrAnta' zabdakI vRddhi huI, isaliye jAnA jAtA hai ki unhoMne dharmakIrti kA anukaraNa kiyA hai| dharmakIrti kA samaya jaina dantakathA meM batalAye gaye haribhadra ke mRtyusamaya sa0 100 varSa pIche mAnA jAtA hai / isaliye haribhadra kA yaha saMvat satya nahIM honA cAhie / punaH SaD kA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) darzanasamuccaya ke 11veM zloka meM haribhadrasUri bauddhanyAya sammata liMga (hetu) ke tIna rUpa isa prakAra likhate haiM rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyatAm / / yaha bauddha nyAyakA sujJAta siddhAnta hai, parantu haribhadra prayukta pakSadharmatva pada khAsa dhyAna khIMcane lAyaka hai| kyoMki nyAyazAstra ke purAne granthoM meM yaha pada dRSTigocara nahIM hotA / prAcIna nyAyagranthoM meM isa padavAcya bhAva ko dUsare zabdoM dvArA prakaTa kiyA gayA hai| yaha pada. nyAyagraMthoM meM pIche se prayukta hone lagA hai / isase jAnA jAtA hai ki haribhadrasUri kahe jAne vAle samayase bAda meM hue hone caahie| 'aSTakaprakaraNa' nAmaka apane graMtha ke cauthe aSTaka meM haribhadrasarine zivadharmottara kA ullekha kiyA hai / isase bhI yahI bAta jAnI jAtI hai, kyoMki ajJAta samayakA yaha grantha bahuta purAtana ho aisA pratIta nahIM hotaa| zaMkara kI zvetAzvatara upaniSad kI TIkA meM isa grantha kA nAma milatA hai| yadi, haribhadrasUri ke granthoM kA ThIka-ThIka abhyAsa aura unakA barAbara zodha kiyA jAya to, dantakathA meM batalAye hue samaya se ve arvAcIna samaya meM hae the, isakA prAyaH nirNaya ho jaayegaa| ___ 'haribhadrasUrike svargagamana kI sAla (o vikrama saMvata 585 aura vIra saMvata 1055 hai) 16vIM zaka zatAbdIse prAcIna nahIM aise granthoM meM se mila jAtI hai| pichale granthakAroM ne yaha sAla managaDhanta khar3I karadI hai, aisA kahane kA merA Azaya nahIM hai, parantu vAstavika bAta kA bhrAnta artha karane ke kAraNa yaha bhUla utpanna huI hai, aisA maiM samajhatA huuN| antima noTa meM (- draSTavya nIce dI huI TippaNI) dikhalAye hue mere anumAna ko svIkAra karake pro0 lyumana likhate haiM (jarmana orienTala sosAiTI kA jarnala pu. 43 pR0 348) ki anyAnya sAloM ke (vahI jarnala pu0 37, pR0 540 noTa.) samAna haribhadra ke svargagamana kI sAla ___ *jarmana orienTala sosAiTI ke jarnala kI 40 vI jilda meM pR. 94 para lekhaka zrI jinavijaya jI ne likhA hai ki-haribhadrasa ri aura zIlAGkAcArya donoM ke guru jinabhadra yA jinabhaTa the, isaliye ye donoM samakAlIma the| zIlAGka ne AcArAGgasUtra ke Upara 798, I. sa. 876 meM TIkA likhI hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) ke bAre meM bhI saMvat likhane meM graMthakAroMko bhrAnti huI hai / 585 kA jo sAla hai vaha vIra yA vikrama saMvat kI nahIM hai parantu gupta saMvat kI hai| gupta saMvat IsvI san 319 meM zurU huA thaa| isa hisAbase haribhadra ke svargagamanakI sAla I. saM. 904 AtI hai; arthAt upamitibhavaprapaJcAkI racanAsamAptike * varSa pahale AtI hai / yaha kathana saca ho sakatA hai; paranta dantakathAmeM pracalita vIra saMvat kI 1055 vAlI sAla lI jAya aura bhrAnti (bhUla) usa meMse utpanna huI hai aisA mAnA jAya to isa dantakathAvAlI sAlameM hone vAlI bhrAntikA khulAsA eka dUsarI taraha se bhI kiyA jA sakatA hai| apanI isa kalpanA ke pIche mujhe nimnalikhita kAraNa milatA hai / paumacariyaM nAmaka graMtha ke anta meM, usake kartA vimalasari kahate haiM ki yaha grantha unhoMne vIra nirvANa bAda 530 (dUsarI pustaka meM 520) veM varSa meM banAyA hai| granthakartAke isa kathanako na mAnane kA koI kAraNa nahIM hai / parantu vaha graMtha IsvI san ke cauthe varSa meM banA thA, yaha mAnanA kaThina lagatA hai| mere abhiprAya ke anu. sAra 'paumacariyaM' IsvIsana kI tIsarI yA cauthI zatAbdI meM banA huA honA cAhie / cAhe jaisA ho; parantu pUrvakAlameM mahAvIra nirvANa kAla kI gaNanA vartamAna gaNanAkI taraha eka hI prakAra se nahIM hotI thii| aisA sandeha lAne meM kAraNa milate haiM; aura agara aisA na ho to bhI prAcIna kAla meM nirvANa samayakI gaNanAmeM bhUla avazya calI AtI thI, jo pIche se sudhAra lI gaI hai|' -DaoN0 jekobI kI upami0 prastAvanA, pR0 6-10 / ____ DaoN0 jaikobI ke isa kathana kA sAra itanA hI hai ki ve haribhadra aura siddhaSi-donoM ko samakAlIna mAnate haiM aura unakA samaya siddharSi ke lekhAnusAra vikrama kI 10vIM zatAbdI svIkaraNIya batalAte haiM / haribhadra kI mRtyu-saMvat sUcaka gAthA meM jo 585 varSa kA jikra hai vaha varSa vikrama saMvatsara kA nahIM parantu gupta saMvatsarakA samajhanA cAhie / gupta saMvat aura vikrama saMvatke bIca meM 376 varSa kA antara rahatA hai / isaliye 585 meM 376 milAnese 961 hote haiM / idhara siddharSi kI kathAke 962 meM samApta hone kA spaSTa ullekha hai hI ataH ve donoM barAbara samakAlIna siddha ho jAte haiN| haribhadra ke mRtyu saMvat 585 ko vikramIya na mAnane meM mukhya kAraNa, eka to siddharSi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) jo unako apanA guru batalAte haiM vaha hai, aura dUsarA yaha hai ki haribhadrake nijake granthoM meM aise graMthakAroMkA ullekha athavA sUcana hai, jo vikramIya chaThI zatAbdI ke bAda hue haiM / isaliye unakA utane purAne samaya meM honA donoM taraha se asaMgata hai| TippaNI--muni dhanavijayajI ne caturthastuti nirNayazaMkoddhAra nAmaka pustaka meM haribhadra aura siddharSi ke samakAlIna hone meM kucha do-eka aura dUsare pramANa diye haiM jinheM bhI saMgraha kI dRSTi se yahA~ taka likha dete haiM / unhoMne eka pramANa kharataragacchIya raMgavijaya likhita paTTAvalI kA diyA hai / isa paTTAvalI meM vi. saM. 1080 meM honevAle jinezvarasUri se pUrva ke cauthe paTTa para haribhadrasUri hae, aisA ullekha hai| arthAt jinezvarasUri 33 deM paTTadhara the aura haribhadrasUri 29 veM paTTadhara / isa ullekhAnusAra, muni dhanavijayajI kA kahanA hai ki 1080 meM se 4 paTTa ke 250 varSa nikAla dene se zeSa 830 varSa rahate haiM, to aise samaya meM haribhadrasUri hue hoMge / (jaba isa ullekha ke AdhAra para haribhadra ko siddharSi ke samakAlIna siddha karanA hai to phira 4 paTTa ke 250 varSa jitane avyavahArtha saMkhyAvAle varSa ke nikAlane kI kyA jarUrata hai / aitihAsika vidvAn sAmAnya rIti se eka manuSya ke vyAvahArika jIvana ke 20 varSa ginate haiM aura isa prakAra eka zatAbdI meM pAMca puruSa-paramparA ke ho jAne kA sAdhAraNa siddhAnta svIkAra karate haiM / isa liye 4 paTTa ke jyAdA se jyAdA so savA sau varSa bAda kara, haribhadra ko sIdhe siddharSi ke samakAlIna mAna lene meM adhika yuktisaMgatatA hai|) dUsarA pramANa dhanavijayajI ne yaha diyA hai ki ratnasaMcayaprakaraNa meM, nimnalikhita gAthArdha meM haribhadra kA samaya vIra saMvat 1255 likhA hai| yathA 'paNapaNNabArasasae haribhaddo sUri Asi puvakae' isa gAthA ke 'bhAvArtha' meM likhA hai ki-'vIrathI bArase paMcAvana varSe zrIharibhadrasUri thayA / pUrvasaMgha (?) nA karanAra / ' isa para dhanavijayajI apanI TippaNI karate haiM ki, vIra saMvat 1255 meM se 470 varSa nikAla denepara vikrama saMvat 785 Ate haiM / sambhava hai ki haribhadrasUri kA AyuSya so varSa jitanA dIrgha ho aura isa kAraNa se ve siddhaSi ke, nidAna bAlyAvasthAmeM, to samakAlIna ho sakate haiM (!) / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) jekobI sAhabane haribhadrasUri ke samagra graMtha dekhe binA hI-kevala SaDdarzanasamuccaya ke bauddhanyAyasammata pratyakSa pramANa ke lakSaNa ko dekha kara hI unhoMne jo dharmakIrti ke bAda haribhadra ke hone kA anumAna kiyA hai, vaha niHsandeha unakI zodhaka buddhi aura sakSma pratibhAkA uttama paricaya detA hai| kyoMki, jaisA hama Age cala kara savistAra dekheMge, haribhadra ne kevala dharmakItikathita lakSaNakA anukaraNa mAtra hI nahIM kiyA hai, parantu unhoMne apane anekAntajayapatAkAdi dUsare granthoM meM una mahAn bauddha tAkika ke hetubindu Adi graMthoM meM se aneka avataraNa bhI diye haiM aura pacAsoM bAra sAkSAt unakA spaSTa nAmollekha taka bhI kiyA hai / isaliye DA0 sAhabakA yaha anumAna niHsandeharUpa se satya hai ki dharmakIrti haribhadra ke puroyAyI the| parantu isa pramANa aura kathanase haribhadrakA siddharSi ke sAtha eka kAla meM honA hama nahIM svI. kAra kara skte| yadi jekobI ke kathana ke viruddha jAnevAlA koI nizcita pramANa hameM nahIM milatA, taba to unake ukta nirNaya meM bhI avizvAsa lAne kI hameM koI jarUrata nahIM hotI aura na hI isa viSayake punarvicAra kI AvazyakatA hotii| parantu hamAre sammukha eka aisA. asandigdha pramANa upasthita hai jo spaSTarUpa se unake nirNaya ke viruddha jAtA hai / isI viruddha pramANakI upalabdhi ke kAraNa isa viSayakI phirase jA~ca karane kI jarUrata mAlama par3I aura tadanusAra prakRta upakrama kiyA gayA hai| tIsarA pramANa unhoMne yaha likhA hai-dazAzrutaskandhasUtra kI TIkA ke kartA brahmarSi ne 'sumatinAgila catuSpadI' meM likhA hai ki mahAnizIthasUtra ke uddhArakartA haribhadrasUri vIranirvANa bAda 1400 varSameM hue / yathA'varasa caudase vIraha pache, e natha likhao teNe a che / dasapUrvalaga sUtra kahAya, _ pache na ekAnte kahavAya // ' isa kathanAnusAra vikrama saMvat 930 meM haribhadra hae aisA siddha hotA hai| unake bAda 32 veM varSa meM siddharSi ne upamitibhavaprapaJcakathA banAI / isa pramANAnusAra bhI ye donoM samakAlIna hI siddha hote haiM / ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI isa jAMca pariNAmoM meM hameM jo-jo naye pramANa mile haiM unako kramazaH ullikhita karane aura una pramANoM ke AdhAra para jo siddhAnta hamane sthira kiyA hai usakA vistRta svarUpa batalAne ke pahale, pAThakoMke jJAnasaukaryArtha, apane nirNayakA sArAMza hama prathama yahIM para kaha dete haiM ki, hamAre zodha ke anusAra haribhadrasUri na to ukta prAkRta gAthA Adi lekhoM ke anusAra chaThI zatAbdI meM vidyamAna the aura na DaoN. jekobI Adi lekhakoM ke kathanAnusAra siddharSi ke samAna 10vIM zatAbdI meM maujUda the| apitu zramaNa bhagavAn zrI mahAvIradeva prarUpita Arhata darzana ke ajarAmara siddhAnta svarUpa 'anekAntavAda' kI 'jayapatAkA' ko bhAratavarSa ke AdhyAtmika AkAza meM unnata unnatatara rUpase ur3Ane vAle ye 'zvetabhikSa' mahAtmA apane ujjvala aura Adarza jIvana se AThavIM zatAbdI ke saubhAgya ko alaMkRta karate the| apane isa nirNaya ko pramANita karane ke liye hameM kevala do hI bAtoM kA samAdhAna karanA hogaa| eka to siddharSi ne haribhadrasUri ko apanA dharmabodhakara guru batalAyA hai, usakA kyA tAtparya hai, isa bAta kA aura dUsarA prAkRta gAthA meM aura usake anusAra anyAnya pUrvokta graMthoM meM haribhadra kA svargagamana jo vikrama saMvata ke 585ve varSa meM likhA hai usakA svIkAra kyoM nahIM kiyA jAtA, isa bAta kA / isameM pahalI bAta kA-siddharSi ke likhe hue haribhadraparaka gurutva kA samAdhAna isa prakAra hai upamitibhavaprapaJcakathA meM likhe hue siddharSi ke etadviSayaka vAkyoM kA sUkSmabuddhipUrvaka vicAra kiyA jAya aura unakA pUrvApara sambandha lagAyA jAya to pratIta hogA ki, siddharSi haribhadra ko apanA sAkSAt (pratyakSa) guru nahIM mAnate parantu parokSaguru arthAt Aropita. rUpa se guru mAnate haiN| upami0 kI prazasti meM unhoMne jo apanI guruparamparA dI hai, usakA yahA~ vicAra karanA hamArA kartavya hai| isa prazasti ke pATha se spaSTa jJAta hotA hai ki siddharSi ke dIkSApradAyaka guru gargarSi the-arthAt unhoMne gargarSi ke hAtha se dIkSA lI thii| prazasti ke sAtaveM padya meM yaha bAta spaSTa likhI huI hai / yathA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) saddIkSAdAyakaM tasya svasya cAhaM gurUttamam / namasyAmi mahAbhAgaM gargarSimunipuGgavam // prazasti ke pATha se yaha bhI jJAta hotA hai ki, gargarSi mAtra siddharSi ke 'dIkSA guru' the, bAkI aura saba prakAra kA gurubhAva unhoMne durgasvAmI meM sthApita kiyA hai / kyoMki durgasvAmI kI prazaMsA meM jaba unhoMne 5-6 zloka likhe haiM aura apane ko unakA 'caraNareNukalpa' likhA hai, taba garga ko kevala eka zloka meM namaskAra mAtra kiyA hai| sAtha meM isa uparyuddhRta zloka meM durgasvAmI ko bhI dIkSA dene vAle gargarSi hI batalAye haiM / isase yaha bhI anumAna hotA hai ki zAyada, gargaSi mUla sUrAcArya ke ziSya aura dellamahattara ke gurubandhu hoNge|' unhoMne durgasvAmI ko dIkSA apane hAtha se dI hogI, parantu gurutayA dellamahattara kA nAma prakaTa kiyA hogA ( - aisA prakAra Aja bhI dekhA jAtA hai aura dUsare graMthoM meM isa prakAra ke udAharaNoM ke aneka ullekha bhI milate haiM) / siddhaSi ko bhI unhoMne yA to durgasvAmI ke hI nAma se dIkSA dI hogI, athavA apane nAma se dIkSA dekara bhI unako durgasvAmI ke svAdhIna kara diye hoMge, jisase zAstrAbhyAsa * Adi saba kArya unhoMne unhIM ke pAsa kiyA hogA aura isa kAraNa se siddharSi ne mukhya kara unhIM ko gurutayA svIkRta kiyA hai / yaha cAhe jaise ho, parantu kahane kA tAtparya yaha hai ki siddharSi kI prazasti ke pATha se to unake guru durgasvAmI aura sAtha meM gargaSi jJAta hote haiM / aisI dazA meM yahA~ para, yaha prazna upasthita hotA hai ki DA0 jekobI ke kathanAnusAra siddharSi ko dharmabodha karane vAle suri yadi sAkSAt rUpa se AcArya haribhadra hI hote to phira ve unhIM ke pAsa dIkSA lekara unake hastadIkSita ziSya kyoM nahIM hote ? gargaSi aura durgasvAmI ke ziSya banane kA kyA kAraNa hai ? isake samAdhAna ke liye DA0 jekobI ne koI vicAra nahIM kiyA / 1. Upara kA kathana likhe bAda pIche se jaba prabhAvakacarita meM dekhA to usameM vahI bAta likhI milIM jo hamane anumAnita kI hai / arthAt isake lekhaka ne garga ko sa rAcArya kA hI 'vineya' (ziSya) likhA hai / yathA'Asannivattigacche ca sarAcAryoM dhiyAM nidhiH / tadvineyazca gargaSirahaM dIkSAgurustava / ' prabhAvakacarita, pR0 201, zloka 85 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) pAThaka yahA~ para hamase bhI isI taraha kA ulaTA prazna yaha kara sakate haiM ki jaba hamAre vicAra se haribhadra siddharSi ke sAkSAt yA vAstavika guru nahIM the to phira svayaM unhoMne 'AcArya haribhadro me dharmabodhakaro guruH / ' aisA ullekha kyoM kiyA ? isa ullekha kA kyA matalaba hai ? isa prazna kA yadyapi hamako bhI abhI taka yathArthaM samAdhAna nahIM huA hai, tathApi itanI bAta to hameM nizcita rUpa se pratIta hotI hai ki haribhadra kA siddharSi ko kabhI sAkSAtkAra nahIM huA thA / pramANa meM, prathama to siddharSi kA hI ullekha le liyA jAya / upami0 kI prazasti meM haribhadra kI prazaMsA vAle jo tIna zloka hama pahale likha Aye haiM unameM tIsarA' zloka vicAraNIya hai / isa zloka meM siddharSi 'anAgataM parijJAya' aisA vAkya prayoga karate haiM / 'anAgataM' zabda kA yahA~ para do taraha se artha liyA jA sakatA hai - eka to, yaha zabda siddharSi kA vizleSaNa ho sakatA hai aura isakA vizeSya mAM (mujhako) 1. vAstava meM yaha zloka dUsarA honA cAhie aura jo dUsarA hai vaha tIsarA honA cAhie / kyoMki isa zloka kA anvayArtha pahale zloka ke sAtha sambandha rakhatA hai / prabhAvakacarita meM isI krama se ve zloka likhe hue bhI upalabdha haiM / (draSTavya, pR0 204 ) 2. muni dhanavijayajI ne caturthastutinirNayazaMkoddhAra meM 'anAgata' zabda kA prasiddha artha jo 'bhaviSyat ' vAcaka hai use chor3akara aura kaI prakAra ke vilakSaNa artha kiye haiM aura unake dvArA siddharSi kA haribhadrasUri ke samAna kAla meM honA siddha kiyA hai / dhanavijayajI ke ye vilakSaNa kArya isa prakAra haiM: - 'anAgata' yAne bauddha meM se mujhako (siddharSi ko ) nahIM AyA huA jAna kara; athavA 'anAgata' yAne jainamata se ajJAta mAna kara; tathA 'anAgata' yAne bhaviSya meM maiM bauddhaparibhAvitamati ho jAU~gA, aisA jAna kara puna: 'anAgata' yAne AgamanakartAkA bhinnatva ( ? ) jAnakara - arthAt 22 vIM bAra bauddhadharma meM se mujhe nahIM AtA jAnakara; phira 'anAgata' yAne sampUrNabodha ko prApta huA na jAnakara ; caitanyavandana kA Azraya lekara, zrI haribhadrasUri ne mere pratibodha ke liye lalitavistarAvRtti banAI / isa taraha kA 'anAgata' parijJAta isa zloka kA artha saMbhavita lagatA hai [!] / ' Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 > I yaha adhyAhRta rahatA hai; isa vicAra se, isakA artha 'anAgata yAne bhaviSya meM honevAle aise mujhako jAnakara' aisA hotA hai / dUsarA yaha zabda kriyAvizeSaNa bhI bana sakatA hai aura usakA vyAkaraNazAstra kI paddhati ke anusAra 'anAgataM yathA syAt tathA parijJAya' aisA zAbdabodha hotA hai / isakA artha 'anAgata yAne bhaviSya meM jaisA hogA vaisA jAna kara' aisA hotA hai / donoM taraha ke artha kA tAtparya eka hI hai aura vaha yaha hai ki siddharSi ke vicAra se haribhadra kA lalitavistarArUpa banAne vAlA kArya bhaviSyatkAlIna upakAra kI dRSTi se hai / isase yaha svataH spaSTa hai ki haribhadra ne lalitavistarA kisI apane samAnakAlIna ziSya ke viziSTa bodha ke liye nahIM banAI thI aura jaba aisA hai to, tarkasaraNi ke anusAra yaha svayaMsiddha ho gayA ki usa vRtti ko apane hI viziSTa bodha ke liye racI gaI mAnane vAlA ziSya, una AcArya se avazya hI pIche ke kAla meM huA thA / hamAre vicAra se prastuta zloka ke uttarArdha meM lalitavistarA ke vizeSaNa rUpa meM 'madartheva kRtA - ( mere hI liye kI gaI ) ' aisA jo pATha hai usakI jagaha 'madathaMva kRtA - (mAnoM mere liye kI gaI ), aisA honA caahie| kyoMki ukta rIti se jaba siddharSi apanA astitva haribhadra ke bAda kisI samaya meM honA sUcita karate haiM to phira unakI kRti ko nizcaya rUpa se (evakAra zabda kA prayoga kara ) apane hI liye banAI gaI kaise kaha sakate haiM ? isaliye yahAM para 'iva' jaise upamAvAcaka ( Aropita arthasUcaka) zabda kA prayoga hI arthasaMgata hai | bahuta sambhava hai ki upamiti kI dUsarI hastalikhita pustakoM meM isa prakAra kA pAThabheda mila bhI jAyeM / ' lalitavistarAvRtti siddharSi ko kisa rUpa meM upakAraka ho par3I thI, athavA kisa kAraNa se unhoMne usakA smaraNa kiyA hai, isa bAtakA patA unake lekha se bilkula nahIM lagatA / unake caritralekhaka, jo, bauddhadharma ke saMsargake kAraNa jainadharma se unakA cittabhraMza honA aura phira isa 1. prabhAvakacarita meM ' madarthe nirmitA yena' aisA pATha mudrita hai / isI taraha dUsarI pustakoMmeM ukta prakArakA dUsarA pATha bhI milatA sambhavita hai | bahuta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) vRttike avalokanase punaH sthira honA, ityAdi prakArakI bAteM likhate haiM, ve kahAM taka satya haiM isakA koI nirNaya nahIM ho sakatA / lalitavistarA kI paJjikA likhanevAle municaMdrasUri, jo siddharSi se mAtra 200 varSa bAda hue haiM ve bhI isa pravAda kI puSTi meM pramANarUpa ginA jAya, aisA hI apanA abhiprAya likhate haiM / paraMtu, idhara jaba hama eka tarapha lalitavistarA meM carcita viSaya kA vicAra karate haiM aura dUsarI tarapha upami0 meM varNita siddharSi ke Antara jIvana kA abhyAsa karate haiM taba ina donoM granthoM meM, isa pracalita pravAda kI satyatA kA nizcAyaka aisA koI bhI pramANa hamArI dRSTi meM nahIM AtA / lalitavistarA meM yadyapi arhadevakI AptatA aura pUjyatA bar3I gaMbhIra aura hRdayaGgamarIti se sthApita kI gaI hai, tathApi usameM aisA koI vizeSa vicAra nahIM hai jisake avalokana se, bauddhanyAyazAstra ke viziSTa abhyAsa ke kAraNa siddharSi jaise pratibhAzAlI aura jainazAstra ke pAradarzI vidvAn kA svadharmase calAyamAna ho jAnevAlA mana sahaja meM punaH sthira ho jAya / hAM, yadi haribhadra ke hI banAye hue anekAntajayapatAkAdi graMthoMke liye aisA vidhAna kiyA huA hotA to usameM avazya satya mAnanekI zraddhA utpanna ho sakatI hai / kyoMki una graMthoM meM bauddhazAstra ke samagra kutarkoM kA bar3I akATya yuktiyoM dvArA saMpUrNa nirAkaraNa kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki, yadi siddharSi kA ukta pravAdAnusAra vaisA jo vizvavizruta dharmabhraMza huA hotA to usakA jikra ve upamiti ke prathama prastAva meM apane 'svasaMvedana' meM avazya karate / kyoM ki sAMsArika kuvAsanAjanya dharmabhraMza kA varNana vistAra ke sAtha unhoMne do-tIna jagaha kiyA hai (draSTavya, upa0 pR. 93-94) paraMtu dArzanika kusaMskArajanya dharmabhraMza kA ullekha kahIM bhI nahIM kiyA hai / yadyapi eka jagaha, kutarka vAle grantha 1 0 1. municandrasarine paJjikA meM lalitavistarAvRtti kI vivRtti karane ke liye apanI asamarthatA batAte hue nimnalikhita padya likhA hai / 'yA buddhvA kila siddha sAdhu ra khilavyAkhyAtRcUr3AmaNiH sambuddha: sugatapraNItasamayAbhyAsAJcalaccetanaH / yatkartuH svakRtI punargurutayA cakra e namasyAmasau ko hya enAM vivRNotu nAma vivRti smRtyaM tathApyAtmanaH // ' Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) aura unake praNetA kUtairthika, mugdha jana ko kisa prakAra bhrAnta karate haiM aura tattvAbhimukhatA se kisa prakAra parAGmukha banAte haiM, usakA ullekha AyA hai (draSTavya upa0 pR0 46); tathApi vaha sarvasAdhAraNa aura niSpu. Nyaka kI bhagavaddharma prApti ke pUrva kA varNana hone se usa para se siddharSi ke prAvAdika dharmabhraMza kA kucha bhI sUcana nahIM hotaa| ataH isa bAta kA hama kucha nirNaya nahIM kara sake ki lalitavistarA vatti kA smaraNa siddharSi ne kyoM kiyA hai| hAM, itanI bAta to jAnI jAtI hai ki yaha vRtti unheM abhyasta avazya thI aura isa para unakI bhakti thii| kyoM ki isa vRtti kI vAkya zailI kA unhoMne apane mahAn grantha meM uttama anukaraNa kiyA hai, mAtra itanA hI nahIM hai parata isameM jitane uttama uttama dhArmika bhAvanA vAle vAkya haiM ve saba eka dUsarI jagaha jyoM ke tyoM antahita bhI kara liye haiN| udAharaNa ke liye caturtha prastAva meM jahAM para naravAhana rAjA vicakSaNa nAma ke sUri ke pAsa jA kara baiThatA hai, taba sUri ne jo upadezAtmaka vAkya use kahe haiM ve saba siddharSi ne lalitavistarA meM se hI jyoM ke tyoM uddha ta kiye haiM (draSTavya, upami. pR. 477, aura lalita0 pR. 46-7) / isI taraha sAtaveM prastAva meM bhI eka-jagaha bahuta sA upadezAtmaka avataraNa yathAvat uddha ta (antahita) kiyA huA hai (upami. pR. 1092 aura lalita pR. 166) / isase yaha nizcita jJAta hotA hai ki siddharSi ko yaha grantha bahuta priya thA aura isa priyatA meM kAraNabhUta, kisI prakAra kA isa grantha kA, unake Upara viziSTa upakArakatva hI hogaa| binA aise viziSTa upakArakatva ke ukta rIti se, isa grantha kA sirSi dvArA bahumAna kiyA jAnA saMbhavita aura saMgata nahIM lgtaa| jisa grantha ke adhyayana vA manana se apanI AtmA upakRta hotI ho, usa grantha ke praNetA mahAnubhAva ko bhI apanA upakArI mAnanA-samajhanA aura tadartha usako namaskArAdi karanA, yaha eka kRtajJa aura sajjana kA prasiddha lakSaNa hai aura vaha sarvAnubhava siddha hI hai / ataH haribhadra ke samakAlIna na hone para bhI siddhaSi kA, unako gurutayA pUjya mAnakara namaskArAdi karanA aura unheM apanA paramopakArI batalAnA tathA unakI banAI huI lalitavistarAvRtti ke liye 'madartheva kRtA-mAnoM mere liye kI gaI, bhAvanAtmaka kalpanA karanA sarvathA yuktisaMgata hai| . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) 0 uparyukta kathanAnusAra siddharSi haribhadrasUri kI apekSA se anAgata yAne bhaviSyakAlavartI the, yaha bAta nizcita siddha hotI hai / isI bAta kA viziSTa ullekha unhoMne, upamiti ke prathama prastAva meM aura bhI spaSTa rUpa se kara diyA hai| isa prastAva meM siddharSi ne niSpuNyaka bhikhArI ke rAjamandira ke cauka meM praviSTa hone para usa para mahArAja kI dayArdra dRSTi ke par3ane aura usa dRSTipAta ko dekhakara mahArAja kI pAkazAlA ke dharmabodhakara nAmaka adhikArI ke manameM, usake kAraNa ko vicArane kA, jo rUpakAtmaka varNana diyA hai usa varNana ko phira apane antaraMga jIvana ke Upara ghaTAte hue tathA rUpaka kA artha sphuTa karate hue unhoMne likhA hai ki 'yathA ca tAM mahArAjadRSTi tatra rore nipatantIM dharmabodhakarAbhidhAno mahAnasa niyukto nirIkSitavAnityuktam, tathA paramezvarAvalokanAM majjIve bhavatIM dharmabodhakaraNazIlo 'dharmabodhakaraH' iti yathArthAbhidhAno manmArgopadezaka : ' sUriH sa nirIkSate sma / - ( upamiti0, pR0 80 ) arthAt --- 'pahale jo bhojanazAlA ke adhikArI dharmabodhakara ne usa bhikhArI para par3atI huI mahArAja kI dRSTi dekhI' aisA kahA gayA hai, usakA bhAvArtha 'dharma kA bodha (upadeza ) karane meM tatpara hone ke kAraNa dharmabodhakara' ke yathArtha nAma ko dhAraNa karane vAle aise jo mere mArgopadezaka sUri haiM, unhoMne mere jIvana para par3atI huI paramezvara kI avalokanA (jJAnadRSTi ) ko dekhI, aisA samajhanA cAhie / ' isa rUpaka ko apane jIvana para isa prakAra upamita karate hue siddharSi ke mana meM yaha svAbhAvika zaMkA utpanna huI hogI ki rUpaka meM jo dharmabodhakarakA, bhikhArI para par3atI huI dRSTi ke dekhane kA varNana diyA gayA hai vaha to sAkSAt rUpa meM hai / arthAt, jaba bhikhArI para mahArAja kI dRSTi par3atI thI taba dharmabodhakara ( pAkazAlAdhipati) vahAM para pratyakSa rUpa se hAjira thA / parantu isa upamitArtha meM to yaha bAta pUrNa rUpa se ghaTa nahIM sktii| kyoMki paramezvara to sarvajJa hone se unakI dRSTi kA par3anA to mere Upara vartamAna meM bhI sughaTita hai, parantu jinako maiMne apanA dharmabodhakara guru mAnA hai ve (haribhadra ) sUri to mere isa vartamAna jIvana meM vidyamAna haiM hI nahIM aura na ve paramezvara Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) kI taraha sarvajJa hI mAne jA sakate haiM, isaliye isa upamAna kI arthasaMgati kaise lagAI jAya / [ pAThaka yahA~ para yaha bAta dhyAna meM rakkheM ki siddharSi ne ina sAre prasaMga meM dharmabodhakara guru kA varNana diyA hai vaha haribhadrasari ko hI lakSya kara hai| kyoMki prazasti meM yaha bAta khAsa taura se, unhoMne likha dI hai / draSTavya Upara pRSTha 29 para, haribhadra kI prazaMsA meM likhe gaye tIna zlokoM meM pahalA zloka / ] . __isa zaGkA kA unmUlana karane ke liye aura prakRta upamAna kI artha saGgati lagAne ke liye usa krAntadarzI maharSi ne apane anupama prAtibha kauzala se nimnalikhita kalpanA kA nirmANa kara apUrva buddhi-cAturya batalAyA hai / ve likhate haiM ki___'sadhyAnabalena vimalIbhUtAtmAnaH parahitaikaniratacittA bhagavanto ye yoginaH pazantyeva dezakAlavyavahitAnAmapi jantUnAM chadmasthAvasthAyAmapi vartamAnA dattopayogA bhagavadavalokanAyA yogyatAm / purovartinAM punaH prANinAM bhagavadAgamaparimitamatayo'pi yogyatAM lakSayanti, tiSThantu viziSTajJAnA iti / ye ca mama sadupadezadAyino bhagavantaH sUrayaste viziSTajJAnA eva, yataH kAlavyavahitairanAgatameva taitiH samasto'pi madIyo vRttAntaH / svasaMvedanasiddhametadasmAkamiti / upa0 pR0 80 / arthAt-'sadhyAna ke bala se jinakI AtmA nirmala ho gayI hai aura jo parahita meM sadA tatpara rahate haiM aise yogI mahAtmA, chadmasthA. vasthA yAne asarvajJadazA meM bhI vidyamAna hokara, apane upayoga (jJAna) dvArA, dezAntara aura kAlAMtara meM hone vAle prANiyoM kI, bhagavAna ke dRSTipAta ke yogya aisI, yogyatA ko jAna lete haiM tathA isI taraha jinakI mati bhagavAna ke AgamoM ke adhyayana se vizuddha ho gaI hai vaise AgamAbhyAsI puruSa bhI isa prakAra kI yogyatA ko jAna sakate haiM to phira viziSTajJAniyoM (zrutajJAniyoM) kI to bAta hI kyA hai ? aura jo mujhako sadupadeza dene vAle AcArya mahArAja haiM to ve viziSTajJAnI hI haiM / isaliye 'kAla se vyavahita' yAne kAlAMtara meM (pUrvakAla meM) hone para bhI, unhoMne 'anAgata, yAne bhaviSyakAla meM hone vAlA merA samagra vRttAMta jAna liyA thaa| yaha bAta hamArI svasaMvedana (svAnubhava) siddha hai|' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) isa ullekha para kisI prakAra kI TIkA kI jarUrata nahIM hai| spaSTa rUpa se sirSi kahate haiM ki mujhase kAlavyavahita arthAt pUrvakAla meM ho jAnevAle dharmabodhakara sari (jo svayaM haribhadra hI haiM) ne jo anAgata yAne bhaviSyakAla meM honevAlA merA samagra vRttAnta jAna liyA thA usakA kAraNa yaha hai ki ve viziSTajJAnI the| haribhadrasUri sacamuca hI siddharSi ke jIvana ke bAre meM koI bhaviSyalekha likha gaye the yA kathAgata upamitArtha kI saMgati ke liye siddharSi kI yaha svodbhAvita kalpanA mAtra hai, isa bAta ke vicArane kI yahA~ para koI AvazyakatA nahIM hai / yahAM para isa ullekha kI upayogitA isI dRSTi se hai ki isake dvArA hama yaha spaSTa jAna sake haiM ki haribhadrasUri siddharSi ke samakAlIna nahIM haiM kintu pUrvakAlIna haiN| isa prakAra siddharSi ke nija ke ullekha se to haribhadrasUri ko pUrvakAlInatA siddha hotI hI hai, parantu isa pUrvakAlInatA kA vizeSa sAdhaka aura adhika spaSTa pramANa prAkRta sAhitya ke mukuTamaNisamAna 'kuvalayamAlA' nAmaka kathAgrantha meM bhI milatA hai| yaha kathA dAkSiNyacihna ke upanAma vAle udyotanasari ne banAI hai| isakI racanA-samApti zaka saMvat sAta sau ke samApta hone meM jaba eka dina nyUna thA taba -arthAt zaka saMvat 699 ke caitrakRSNa 14 ke dina' - huI thii| yaha ullekha kartA ne, svayaM prazasti meM nimna prakAra se kiyA hai--- ... aha codasIe cittassa kiNhapakkhammi / nimmaviyA bohakarI bhavvANaM hou savvANaM / ' 'sagakAle bolINe varisANa saehiM sattahiM gaehiM / egadiNe NUNehiM esa samattA varaNhammi // ' 1. rAjapUtAnA aura uttara bhArata meM pUNimAnta mAsa mAnA jAtA hai| isa liye yahAM para isI pUNimAnta mAsa kI apekSA se caitra kRSNa kA ullekha huA hai / dakSiNa bhArata kI apekSA se phAlguna kRSNa samajhanA caahie| kyoMki vahAM para amAnta mAsa pracalita hai| gujarAta meM bhI yahI amAnta mAsa pracalita hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [TippaNI-yaha kathA prAkRta sAhitya meM eka amUlya ratna-samAna hai| yaha grantha aba siMghI jaina grantha mAlA se prakAzita ho cukA hai / isakI eka prAcIna hastalikhita prati, Dekana kAleja meM hai| yaha kathA campU ke DhaMga para banI huI hai| isakI racanAzailI bANa kI harSAkhyAyikA yA trivikrama kI nalacampU jaisI hai| kAvya-camatkRti uttama prakAra kI aura bhASA bahuta manorama hai / prAkRtabhASA ke abhyAsiyoM ke liye yaha eka anapama grantha hai| isa kathA meM kavi ne kautuka aura vinoda ke vazIbhUta hokara makhya prAkRta bhASA ke sivA apabhraza aura paizAcI bhASAmeM bhI kitane varNana likhe haiM, jinakI upayogitA bhASAzAstriyoM kI daSTi se aura bhI atyadhika hai| apabhraMza bhASA meM likhe gae itane prAcIna varNana abhI taka anyatra kahIM nahIM prApta hue haiM / isaliye, isa dRSTi se vidvAnoM ke liye yaha eka bahuta mahattva kI cIja hai / suprasiddha AcArya hemacandrasUri ke guruvara zrI devacandrasUri ne 'saMtinAha cariyaM' ke upodghAta meM, pUrva kaviyoM aura unake uttama granthoM kI prazaMsA karate hue isa kathA ke kartA kI bhI isa prakAra prazaMsA kI hai dakkhinnaiMdasUri namAmi varavaNNabhAsiyA saguNA / kuvalayamAla vva mahA kuvalayamAlA kahA jassa / / isa kathA kA saMkSipta saMskRta rUpAntara 14vIM zatAbdI meM honevAle ratnaprabhasUri nAma ke eka vidvAn ne kiyA hai jise bhAvanagara kI jaina AtmAnanda sabhA ne prakAzita kiyA hai| isa kathA aura isake kartA kA ullekha prabhAvakacarita ke siddharSi pravandha meM AyA hai| vahAM para aisA varNana likhA hai ki-'dAkSiNyacandra nAma ke siddharSi ke eka guru bhrAtA the| unhoMne zRgArarasa se bharI huI aisI kuvalayamAlAkathA banAI thii| siddharSi ne jaba 'upadezamAlA' nAmaka grantha para bAlAvabodhinITIkA likhI taba dAkSiNyacandrane unakA upahAsa karate hue kahA ki 'purAne granthoM ke akSaroM ko kucha ulaTA-pulaTA kara nayA graMtha banAne meM kyA mahattva hai ? zAstra to 'samarAdityacarita' jaisA kahA jA sakatA hai jisake par3hane se manuSya bhUkha-pyAsa ke' bhI bhUla jAte haiM / athavA merI banAI huI kuvalayamAlAkathA bhI kucha vaisI kahI hI jA sakatI hai jisake vAcane se manuSya ko uttarottara rasAhlAda AtA rahatA hai| tumhArI racanA to lekhaka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) isa kathA ke prArambha meM bANabhaTTa kI 'harSAkhyAyikA' aura dhanapAla kavi ko 'tilakamaJjarI' Adi kathAoM kI taraha, kitane eka prAcIna kavi aura unake granthoM kI prazaMsA kI huI hai / isa kavi prazaMsA meM, anta meM, haribhadrasUri kI bhI unakI banAI huI prazamarasa paripUrNa prAkRta bhASAtmaka 'samarAiccakahA' ke ullekha pUrvaka - isa prakAra prazaMsA kI gaI hai-- jo icchai bhavavirahaM bhavavirahaM ko na baMdhae suyaNo / samayasayasatthaguruNo samaramiyaMkA ' kahA jassa || Dekana kAleja saMgrahIta pustaka, pR0 2 (lipikara = likhe hue pustakakI nakala karanevAlA) kI taraha mAtra nakala banAne jaisI hai / apane gurubhrAtA ke aise upahAsAtmaka vacana siddharSi ke dila meM cubha gaye aura phira unhoMne aSTa prastAva vAlI suprasiddha upamitibhavaprapaMcakathA kI apUrva racanA kii| isa suvodha kathA ke AhlAdaka vyAkhyAna ko suna kara jaina samAja (saMgha) ne siddharSi ko 'vyAkhyAtA' kI mAnaprada padavI samarpita kI / ityAdi / [ draSTavya prabhAvakacarita, nirNayasAgara pRSTha 201-202 zloka 88 - 97 ) [DaoN. jekobI, prabhAvakacarita ke isa varNana ko barAbara samajha nahIM sake isa liye unhoMne 'kuvalayamAlAkathA' ko siddharSi kI hI kRti samajha kara asambaddha artha likha diyA hai / ( draSTavya jekobI kI upamitibhava0 kI prastAvanA, pRSTha 12, tathA pariziSTa, pRSTha 105 / ) ] kuvalayamAlAkathA kI prazasti ko dekhane se mAlUma par3atA hai ki prabhAvakacarita ke karttA kA uparyukta kathana bilkula asatya hai / kyoMki kuvalayamAlA kI racanA upamitibhavaprapaMcA kI racanA se 127 varSa pUrva huI hai, isaliye dAkSiyacandra [cihna ] kA siddharSi ke gurubhrAtA hone kA aura ukta rItise upahAsAtmaka vAkyoMke kahane kA koI bhI sambandha satya nahIM ho sakatA / ] - Dekana kAleja saMgRhIta pustaka, pR0 2 / . 1. haribhadrasUri ne to svayaM apane isa grantha kA nAma 'samarAiccakahA' athavA 'samarAiccacariyaM' [ cariyaM samarAiccassa, pR05, paM0 12] likhA hai, parantu yahA~ para 'samaramiyaM kA' [paM0 samaramRgAGkA ] aisA nAma ullikhita hai; so isa pAThabheda kA kAraNa samajha meM nahIM AtA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) haribhadrasari ne prAyaH apane sabhI granthoM ke anta meM, kisI na kisI taraha artha-sambandha ghaTA karake 'bhavaviraha' athavA 'viraha' isa zabda kA prayoga avazya kiyA hai| isaliye ve 'virahAGka' kavi yA granthakAra kahe jAte haiN| inake granthoM ke sabase pahale TIkAkAra jinezvarasUri ne (vi. saM0 1080) aSTakaprakaraNa kI TIkA meM, anta meM jahA~ para 'viraha' zabda AyA hai vahA~ para, isa bAre meM spaSTa likhA bhI hai ki 'viraha' zabdena haribhadrAcAryakRtatvaM prakaraNasyAveditam, virahAGkasvAd haribhadrasUreriti / ' aisA hI ullekha abhayadevasUri (paMcAzakaprakaraNa kI TIkA meM) aura municandrasUri (lalitavistarApaMjikA meM) Adi ne bhI kiyA hai| isI Azaya se kuvalayamAlA ke kartA ne bhI yahA~ para zleSa ke rUpa meM 'bhavaviraha' zabda kA yugala prayoga kara haribhadrasUri kA smaraNa kiyA hai / sAtha meM unakI 'samarAiccakahA' kA bhI ullekha hai, isase isa kuzaGkA ke liye to yahA~ para kiJcit bhI avakAza nahIM hai ki ina haribhadra ke sivA aura kisI granthakAra kA isa ullekha meM smaraNa ho| isI taraha, isa kathA kI prazasti meM bhI haribhadrasUri kA ullekha milatA hai, jisakA vicAra Age cala kara kiyA jaaygaa| isase spaSTa hai ki haribhadra ko, zaka saMvat 700, arthAt vikrama saMvat 835, I. saM. 778 se to arvAcIna kisI taraha nahI mAna sakate / -mahAkavi dhanapAla ne bhI tilakamaJjarIkathA kI pIThikA meM isa granthakI nimna prakAra se prazaMsA kI hai niroddha pAryate kena samarAdityajanmanaH / prazamasya vazIbhUtaM samarAdi tyajanmanaH // isI taraha devacandrasUri ne 'santinAhacariyaM' kI prastAvanA meM bhI isa kathA-prabandhakA smaraNa kiyA hai / yathA vaMde siriharibhadaM sari viusynnnniggypyaavN| jeNa ya kahApabandho samarAicco vinnimmvio| [-pITarsana riporTa, 5, pR0 73 ] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra haribhadrasUri siddharSi ke samakAlIna nahIM the, isa bAta kA samAdhAna to ho cukA hai| aba yahA~ para, yaha dUsarA prazna upasthita hotA hai ki, jaba haribhadra isa prakAra siddharSi ke samakAlIna nahIM mAne jA sakate, taba phira pUrvokta gAthA ke kathAnusAra unheM vikrama kI chaThIM zatA dI meM mAna lene meM kyA Apatti hai ? kyoMki usa samaya kA bAdhaka mukhya kara jo siddharSi kA ullekha samajhA jAtA hai vaha to upayukta rIti se nirmUla siddha hotA hai / __ isa prazna ke samAdhAna ke liye vizeSa gaveSaNA kI jarUrata hone se, jaba hamane haribhadra ke prasiddha saba upalabdha graMthoM kA, isa daSTi se, dhyAnaparvaka nirIkSaNa kiyA, to unameM aneka aise spaSTa pramANa mila Aye ki jinakI aitihAsika parvAparatA kA vicAra karane para yaha siddha hotA hai ki 'gAthA' meM batAye anusAra haribhadra kA svargagamana vi. saM0 585 meM evaM chaThI zatAbdI meM unakA honA satya nahIM mAnA jA sktaa| jaisA ki hama prArambha hI meM sUcita kara Aye haiM haribhadrasUri ne apane dArzanika aura tAttvika graMthoM meM kitane eka brAhmaNa, bauddha Adi dArzanika vidvAnoM ke nAmollekha pUrvaka-vicAroM aura siddhAntoM kI AlocanA-pratyAlocanA kI hai| isa kAraNa se una-una vidvAnoM ke sattA-samaya kA vicAra karane se haribhadra ke samaya kA bhI ThIka-ThIka vicAra aura nirNaya kiyA jA sakatA hai / ataH aba hama isI bAta kA vicAra karanA zurU karate haiN| haribhadrasUri ke graMthoM meM mukhya kara nimnalikhita dArzanikoM aura zAstrakAroM ke nAma mila jAte haiM :-- brAhmaNaavadhUtAcArya Asuri Izvara kRSNa kumArila-mImAMsaka 1. ina granthakAroM ke nAmoM ke alAvA kitane hI sampradAyoM, sAMpradAyikoM aura taithikoM ke ullekha bhI inake graMthoM meM yatra-tatra milate haiM parantu unake ullekhoM se prakRta vicArameM koI vizeSa sahAyatA na milane ke kAraNa yahAM para ve nahIM diye gaye haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) pataJjali-bhASyakAra ' pANini-vaiyAkaraNa bhartRhari-vaiyAkaraNa vindhyavAsI bauddha kukkAcArya divAkara (?) diGnAgAcArya dharmapAla dharmakIti dharmottara bhadantadina vasubandhu zAntarakSita zubhagupta pataJjali-yogAcArya bhagavad gopendra vyAsa maharSi zivadharmottara jaina ajitayazAH umAsvAti jinadAsa mahattara jinabhadragaNi kSamAzramaNa devavAcaka bhadrabAhu mallavAdI samantabhadra siddhasena-divAkara saMghadAsagaNi [TippaNI-ina granthakAroM ke atirikta, haribhadra ke prabandhoM-granthoM meM kitane hI jaina-ajaina granthoM ke bhI nAma milate haiN| ina meM kA eka nAma khAsa unake samaya ke vicAra meM bhI vicAraNIya hai / Avazyaka sUtra kI ziSyahitA nAmaka bRhadvRttimeM, eka jagaha, nirdezya-nirdezaka viSayaka nAma nirdeza ke vicAra meM, haribhadrasUri ne, 5-6 granthoM ke nAma likhe haiM, jinameM 'vAsavadattA' aura 'priyadarzanA'kA bhI nAmanirdeza hai / 'vAsavadattA' subandhu kavikI prasiddha 1. draSTavya AvazyakasUtrakI haribhadrIya batti, pa. 106, yathA'nirdezyavazAd yathA-vAsavadattA, priyadarzaneti / ' --jinabhadragaNi ne vizeSAvazyakabhASya meM isI prasaMga para 'ahavA niddiThavasA vAsavadattA-taraMgavaiyAiM / ' aisA likha kara vAsavadattA aura taraMgavatI (jo gAthA sattasaI ke saMgrAhaka prasiddha mahArASTrIya kavi nRpati sAtavAhana yA hAla ke samakAlIna jainAcArya pAdalipta yA pAlita kavi kI banAI huI hai) kA ullekha kiyA hai / jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA samaya chaThIM zatAbdI hai, isaliye 7vIM zatAbdI meM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) AkhyAyikA va kathA hai / yadyapi isake samaya ke bAre meM vidvAnoM meM kucha matabheda hai, parantu sAmAnya rUpa se chaThI zatAbdI meM isa kavi kA astitva batalAyA jAtA hai| 'priyadarzanA'1 eka suprasiddha nATaka hai aura vaha thAnezvara ke cakravartI nRpati kavi harSa kI banAI huI hai / harSa kA samaya sarvathA nizcita hai| I. sa. 648 meM isa pratApI aura vidyAvilAsI nRpati kI mRtyu huI thii| I. sa. kI 7vIM zatAbdI kA pUrA pUrvArddha harSa ke parAkramI jIvana se vyApta thaa| hamAre eka vRddhamitra sAkSaravara zrI ke. ha. dhrava ne priyadarzanA ke gujarAtI bhASAntara kI bhUmikA meM isakA racanA samaya I. sa. 618 ke lagabhaga anumAnita kiyA hai| isase prastuta viSaya meM, yaha bAta jAnI jAtI hai ki priyadarzanA kA nAma nirdeza karanevAle haribhadrasUri usake racanA-samaya bAda hI kabhI hue hoge / prAkRtagAthA meM batalAye mutAbika haribhadra chaThI zatAbdI meM nahIM hue, aisA jo nirNaya hama karanA cAhate haiM, usameM yaha bhI eka pramANa hai, itanI bAta dhyAnameM rakha lene lAyaka hai / ] isa nAmAvalI meM ke kitane nAmoM kA to abhI taka vidvAnoM ko zAyada paricaya hI nahIM hai kitane eka nAma vidvatsamAja meM paricita to haiM parantu una nAmadhArI vyaktiyoM ke astitva ke bAre meM parAvid paNDitoM meM paraspara saikar3oM hI varSoM jitanA bar3A matabheda hai| koI kisI vidvAn kA astitva pahalI zatAbdI batalAtA hai, to koI janma pAnevAlI 'priyadarzanA' kA nAma unake ullekha meM nahIM A sakatA, yaha svata: siddha hai| jinabhadra ke isa pramANa se, vAsavadattA ke kartA sambandha kA samaya jo bahuta se vidvAn chaThI zatAbdI batalAte haiM aura use bANa kA purAyAyI mAnate haiM, so hamAre vicAra se ThIka mAlama detA hai| 1. vartamAna meM isa nATikA kI jitanI saMskRta AvRttiyA~ prakAzita huI haiM una saba meM sabakA nAma 'priyadarzikA' aisA chapA huA hai, parantu zrIyut kezavalAlajI dhra va ne, apane gujarAtI anuvAda kI prastAvanA meM (draSTavya pR. 76, noTa.) yaha siddha kiyA hai ki isakA mUla nAma 'priyadazikA' nahIM kintu 'priyadarzanA' honA cAhie aura apanI pustaka meM unhoMne yahI nAma chapavAyA bhI hai| dhruva mahAzaya ke isa AviSkAra kA haribhadra ke prakRta ullekha se prAmANika samarthana hotA hai / 2. draSTavya pR. 79 pahalI AvRtti / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) pAMcavIM chaThI zatAbdI batalAtA hai| koI kisI AcArya ko I, sa. ke bhI sau do sau varSa pahale hue sAbita karatA hai, to koI unheM 9 vIM10 vIM zatAbdI se bhI arvAcIna siddha karatA hai| isa prakAra Upara dI huI nAmAvalI meM kitane hI vidvAnoM ke samaya ke viSaya meM vidvAnoM kA ekamata nahIM hai / tathApi, deza aura videza ke vizeSajJa vidvAnoM ne dIrghaparizramapUrvaka vistRta UhApoha karake, isa nAmAvalI meM ke kaI vidvAnoM ke samaya kA ThIka-ThIka nirNaya bhI kiyA hai aura vaha bahamata se nirNIta rUpa se svIkRta bhI huA hai| isaliye, ina vidvAnoM ke samaya kA vicAra, haribhadra ke samaya-vicAra meM bar3A upayogI hokara usake dvArA hama ThIka-ThIka jAna sakeMge ki haribhadra kisa samaya meM hae hone caahie| Upara jo AcAryanAmAvalI dI hai usameM vaiyAkaraNa bhartRhari kA bhI nAma sammilita hai| anekAntajayapatAkA ke caturtha adhikAra meM, zabda brahma kI mImAMsA karate hae do tIna sthala para haribhadra ne inakA nAmollekha kiyA hai aura inake prasiddha grantha vAkyapadIya meM se kucha zloka uddhata kiye haiM / yathA(1) Aha ca zabdArthatattvavid (bhartRhariH)-1 __ 'vAgrapatA cedaranAmedavabodhasya shaashvtii| na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamazinI / / 1. anekAntajayapatAkA para haribhadra ne svayaM eka saMkSipta parantu zabdArtha kA parisphuTa karane vAlI TIkA likhI hai / [ isa TIkA ke anta meM aisA ullekha hai-'kRtirdharmato jA [yA] kinImahattarAsUnorAcAryazrIharibhadrasya / TIkApyepA'vaNikA prAyA bhAvArthamAtrAvedinI nAma tasyaiveti' ] isa TIkA meM malagrantha meM jina-jina vidvAnoM ke vicAroM kA-'avataraNoM kA saMgraha kiyA gayA hai una sabake prAyaH nAma likha diye haiM / mUla grantha meM unhoMne kahIM para bhI kisI ke mukhya nAma kA ullekha na karake jisa zAstra kA jo pAraMgata jJAtA hai usake sUcaka kisI vizeSaNa se athavA aura kisI prasiddha upanAma se usa-usa vidvAn kA smaraNa kiyA hai| phira TIkA meM una sabakA spaSTa nAmollekha bhI kara diyA hai| kahIM para mUla grantha meM 'uktaM ca' mAtra kahakara hI anyokta avataraNa uddhRta kara diyA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 49 ) naso'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvaM zabdena jAyate // ( 2 ) uktaM ca ( bhartRhariNA ) - 2 'yathAnuvAkaH zloke veti / " 8 ( anekAntajayapatAkA, ( ahamadAbAda ) pRSTa 41. ) cIna deza nivAsI prasiddha pravAsI itsina I0 sa0 kI 7 vIM zatAbdI ke uttarArdha meM bhArata meM bhramaNa karane ko AyA thA / usane apane deza meM jAkara I0 sa0 695 meM apanA bhramaNa - vRttAnta likhA / isameM usane, usa samaya bhArata varSa meM vyAkaraNa zAstra kA adhyayanaadhyApana jisa rIti se pracalita thA usakA varNana likhA hai aura sAtha meM mukhya-mukhya vaiyAkaraNoM ke nAma bhI likhe haiM / bhartRhari ke viSaya meM bhI usane likhA hai ki ye eka prasiddha vaiyAkaraNa the aura inhoMne 700 hai aura phira TIkA meM usI taraha nAma likha diyA hai / yahI krama 'zAstravArtA - samuccaya' kI svopajJa TIkA meM bhI upalabdha hotA hai / isa kramAnusAra Upara jo 'zabdArthatattvavid' vizeSaNa hai usakA parisphuTa TIkA meM 'zabdArthatattvavid bhartRhariH ' aisA kiyA hai / arthAt isase zabdArthatattvavid' yaha vizeSaNa bhartRhari kA hai, aisA samajhanA cAhie / Age para jahA~ kahIM ina TIkA meM se aise mukhya nAmoM ko uddhRta kareM vahA~ para pAThaka isa noTa ko lakSya meM rakkheM 1 1. kAzI meM mudrita vAkyapadIya ke prathama kANDa meM ye donoM zloka ( pRSTha 46-7 ) pUrvApara ke krama se arthAt Age pIche likhe hue milate haiM / pichale zloka ke caturtha pAda meM 'sarvaM zabdena bhAsate' aisA pAThabheda bhI upalabdha hai / prasiddha digambara vidvAn vidyAnandI ne 'aSTasahasrI' [ pR. 130 meM aura prabhAcandra ne 'prameyakamalamArtaNDa' [ pR. 11] meM zlokoM ko vAkyapadIya ke krama se uddhRta kiye haiM / vAdI 'syAdvAdaratnAkara' (pR. 43 ) meM inako diyA hai / bhI ina donoM devasUri ne bhI 2. vAkyapadIya, pR. 83 meM yaha pUrA zloka isa prakAra hai / yathAnuvAkaH zloko vA soDhatvamupagacchati / AvRttyA, na tu sa granthaH pratyAvRtyA nirUpyate // 3. draSTavya pro. maiksamUlara likhita India : what it can teach us ? pRSTha 210 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) zloka kI saMkhyA vAle vAkyapadIya nAmaka graMtha kI racanA kI hai / vAkyapadIya kA jikra karake usa pravAsI ne yaha bhI likhA hai ki isake kartA kI I0 saM0 650 meM mRtyu ho gaI hai / itsina ke isa ullekha ke viruddha meM Aja taka koI vizeSa pramANa upalabdha nahIM huA; isaliye ise satya mAna lene meM koI bAdhA nahIM hai / mahAn mImAMsaka kumArila ne 'taMtravArtika' ke prathama prakaraNa meM zabda zAstriyoM kI AlocanA hai / usameM pANini, kAtyAyana aura pataMjali ke sAtha bhartRhari ke Upara bhI AkSepa kiye gaye haiM / 'vAkyapadIya' meM se aneka zlokoM ko uddhata kara unakI tIkSNa samAlocanA kI hai / udAharaNa ke liye 'vAkyapadIya' aura 'tantravArtika' meM se nimnalikhita sthala le liye jA~ya / vAkyapadIya ke (pR0 132) dUsare prakaraNa meM 121 vAM zloka isa prakAra hai : astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrva devatAsvagaiH samamA hurgavAdiSu // kumArila bhaTTa ne tantravArtika meM isa zloka ko do jagaha (banArasa kI AvRtti pR0 251 - 254) uddhRta kiyA hai / yathA 'yathAhu: - 'astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvargeH samamAhurgavAdiSu // ' iti / yattu apUrvadevatAsvargaH samamAhuH / ' iti, tatrAbhidhIyate / -- vAkyapadIya ke prathama prakaraNa meM ke 7 veM zloka kA uttarArddha, taMtravArtika (pRSTha 209-10 ) meM kumArila ne uddhRta kiyA hai aura usameM zabda parAvartana kara bhartRhari ke vicAra kA avaskandana kiyA haiyadapi kenaciduktam tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte / ' iti tadrUparasagandhasparzeSvapi vaktavyamAsIt / ko hi pratyakSagamyArthe zAstrAtattvAvadhAraNam / zAstralokasvabhAvajJa IdRzaM vaktumarhati ? // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) ata eva zlokasyottarArddhaM vaktavyam - 'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti zrotrendriyAdRte / ' tatra kazvidvipratipadyate badhireSvevamadRSTatvAt / prasiddha itihAsajJa pro0 ke0 bI0 pAThaka ne apane bhartRhari aura kumArila" nAmaka nibandha meM isa para likhe gaye pramANAdhAra se nirNIta kiyA hai ki kumArila I0 sa0 kI 8 vIM zatAbdI ke pUrva bhAga meM hue hoNge| pro0 pAThaka likhate haiM ki - "mere vicAra se yaha to spaSTa hai ki kumArila ke samaya meM vyAkaraNa zAstra ke jJAtAoM meM bhartR - hari bhI eka viziSTa pramANabhUta vidvAn mAne jAte the / bhartRhari apane jIvana kAla meM to itane prasiddha hue hI nahIM hoMge ki jisase pANinisaMpradAya ke anuyAyI, unheM apane saMpradAya kA eka Apta puruSa samajhane lage hoM aura ataeva pANini aura pataMjali ke sAtha ve bhI mahAn mImAMsaka kI samAlocanA ke nizAna bane hoM / isI kAraNa se lenasAMga, jisane I0 sa0 629-645 ke bIca bhArata bhramaNa kiyA thA, usane inakA nAma taka nahIM likhA, paraMtu itsina, jisane ukta samaya se AdhI zatAbdI bAda apanA pravAsa - vRtta likhA hai, vaha likhatA hai ki bhArata varSa ke pAMcoM khaNDoM meM bhartRhari eka prakhyAta vaiyAkaraNa ke rUpa meM prasiddha haiM / isa vivecana se hama aisA nirNaya kara sakate haiM ki jisa barSa tantravArtika kI racanA huI usake aura bhartRhari ke mRtyu vAle I0 sa0 650 ke bIca meM AdhI zatAbdI bIta cukI hogI / ataeva kumArila I0 sa0 kI 8 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM vidyamAna hone cAhie / " haribhadra ne apane aneka granthoM meM mImAMsA darzana kI AlocanApratyAlocanA kI hai / zAstravArtAsamuccaya ke 10 veM prakaraNa meM mImAMsaka pratipAdita 'sarvajJaniSedha' para vicAra kiyA gayA hai / usameM pUrva pakSa meM kumArila bhaTTa ke mImAMsA - zlokavArtika ke [ 'pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA' / / ' 1. jarnala Ava di bAmbe brAMca rAyala esiyATika sosAyaTI, jilda 18, pR. 213-238 / 2. mImAMsA zlokavArtika, pRSTha 473 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) isa zloka kA, 'zAstravArtAsamuccaya' (ukta prakaraNa meM ke caturtha zloka) ke 'pramANapaJcakA'vRttastatrAbhAva pramANatA' / ' isa zlokArddha meM kevala arthazaH hI nahIM paraMtu zabdazaH anukaraNa kiyA huA spaSTa dikhAI detA hai| isI taraha, mImAMsA-zlokavArtika ke codanA-sUtra vAle prakaraNa meMjahA~ para vedoM kI svataH pramANatA sthApita karane kI mImAMsA kI haI hai-nimna likhita zlokArddha kumArila ne likhA hai :'tasmAdAlokavad vede sarvasAdhAraNe sati / ' mImAMsA zlokavArtika, pR0 74 / isI zlokAddha ko zAstravArtAsamuccaya ke ukta prakaraNa meM haribhadra ne bhI nimnalikhita zloka meM tadvatphakta prAraMbha ke eka zabda kA parivartana kara uddha ta kiyA hai / yathA AhacAlokavadvede sarvasAdhAraNe sati / dharmAdharmaparijJAtA kimarthaM kalpyate naraH // aura phira isa zloka kI svopajJa-vyAkhyA meM 'Aha ca kumArilAdiH' isa prakAra svayaM graMthakartA ne sAtha meM sAkSAt kumArila kA nAmollekha bhI kara diyA hai| isa pramANa se yaha jJAta ho gayA ki haribhadra ne jaise vaiyAkaraNa bhartRhari kI AlocanA kI hai vaise hI bhartRhari ke Alocaka mImAMsaka kumArila kI bhI samAlocanA kI hai| Upara likhe mutAbika pro0 pAThaka ke nirNayAnusAra kumArila kA samaya jo I0 sa0 kI 8 vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAna liyA jAya to phira haribhadra kA samaya bhI vahI mAnanA caahie| kyoM ki isa 1. zAstra vArtA samuccaya, ( deva vaMda lA. pustakodvAra phaMDa se mudrita ) paSTha 349 / 2. zAstravAsimuccaya, pR. 354. 3. anekAnta jayapatAkA kI taraha isa grantha para bhI haribhadra ne svayaM eka saMkSipta vyAkhyA likhI hai-jo upalabdha haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) zatAbdI ke uttarArddha ke madhya-bhAga meM I0 sa0 778 meM samApta hone vAlI kuvalayamAlAkathA meM pUrvokta ullekhAnusAra spaSTa rUpa se haribhadra kA nAma smaraNa kiyA huA vidyamAna hai| aisI dazA meM ullikhita kumArila-samaya aura yaha haribhadra-samaya donoM eka hI ho jAte haiN| ataeva ina donoM AcAryoM ko samakAlIna mAna lene ke sivA dUsarA koI mata dikhAI nahIM detaa| ___ isa mata kI puSTi meM anya pramANa bhI yatheSTa upalabdha hote haiM, jo isa prakAra hai haribhadra ke graMthoM meM jina-jina bauddha vidvAnoM ke nAma milate haiM unakI sUcI Upara dI gaI hai| ina vidvAnoM meM se AcArya vasubandhu aura mahAmati diGanAga to prAkRta gAthA meM ullikhita haribhadra ke matyU-samaya se nirvivAda rIti se pUrvakAla meM hI ho cuke haiM, isa liye unake jikra kA to yahA~ para koI apekSA nahIM hai, parantu dharmapAla, dharmakIrti, dharmottara aura zAMtarakSita Adi vidvAn gAthokta haribhadra ke mRtyu samaya se arvAcIna kAla meM hue haiN| aisA aitihAsikoM kA bahumata hai| isa liye haribhadra kA samaya bhI gAthokta samaya se avazya arvAcIna mAnanA pdd'egaa| yahA~ para hama haribhadra ke graMthoM meM se kucha avataraNoM ko uddha ta kara dete haiM jinameM dharmapAlAdi bauddha vidvAnoM kA jikra pAyA jAtA hai| phira unake samaya kA vicAra kreNge| anekAntajayapatAkA ke caturtha pariccheda meM, jahA~ para padArthoM meM aneka dharmoM ke astitva kA sthApana kiyA gayA hai, vahA~ para eka pratipakSI bauddha ke mukha se nimnalikhita paMktiyoM kA uccAraNa graMthakAra ne karavAyA hai_ 'syAdetatsiddhasAdhanam, etaduktameva naH pUrvAcAryai dvividhA hi rUpAdInAM zaktiH-sAmAnyA pratiniyatA ca / tatra sAmAnyA yathA ghaTasannivezinAmudakAdyAharaNAdikAryakaraNazaktiH / pratiniyatA yathA cakSurvijJAnAdikAryakaraNazaktiriti / ' (anekAntajayapatAkA, ahamadAbAda, pR0 50) isa avataraNa ke pUrva bhAga meM 'naH pUrvAcAryaiH-' yaha vAkyAMza hai, isakI sphuTa vyAkhyA svayaM graMthakAra ne isa prakAra kI hai-- ___ 'naH-asmAkaMpUrvAcAryaiH-dharmapAla-dharmakIrtyAdibhiH / ' Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) isase spaSTa hai ki uddha ta avataraNa ko haribhadra ne dharmapAla aura dharmakIrti ke vicAroM kA sUcaka batalAyA hai / dharmapAla kA spaSTa nAmollekha to isI eka jagaha hamAre dekhane meM AyA hai, parantu dharmakIrti kA nAma to pacAsoM jagaha aura bhI likhA haA dikhAI detA hai| 'anekAntajayapatAkA' graMtha khAsa kara, bhinna-bhinna bauddhAcAryoM ne apane granthoM meM jaina dharma ke anekAntavAda kA jo khaNDana kiyA thA usakA samarpaka uttara dene ke hI liye racA gayA thaa| tAkikacakracUDAmaNi AcArya dharmakIrti kI prakhara pratibhA aura prAJjala lekhanI ne bhArata ke tatkAlIna sabhI darzanoM ke sAtha jaina dharma ke Upara bhI pracaNDa AkramaNa kiyA thaa| isa liye haribhadra ne, jahA~ kahIM thor3A sA bhI maukA mila gayA vahIM para dharmakIrti ke bhinna-bhinna vicAroM kI saumyabhAvapUrvaka paraMtu marmAntaka rIti se cikitsA kara jaina dharma para kiye gaye unake AkramaNoM kA sUda sahita badalA cukavA lene kI saphala ceSTA kI hai| haribhadra ne dharmakIrti kA vizeSa kara 'nyAyavAdI' ke pANDityapradarzaka vizeSaNa se ullekha kiyA hai aura kahIM-kahIM para unake banAe hue hetubindu' aura 'vArtika' Adi graMthoM kA bhI nAma smaraNa kiyA hai / yathA(1) uktaM ca dharmakIrtinA 'na tatra kiJcid bhavati na bhavatyeva kevala' miti vaartike| (anekAM0 yazovijaya, jaina graMtha mAlA, pR0 90) (2) Aha ca nyAyavAdI (dharmakIrtirvAtike)-1 na pratyakSaM kasyacit nizcAyaka, tad yamapi gRhNAti tanna nizcayena, kiM tahi ? tatpratibhAsena / (pR0 177.) yadAha nyAyavAdI (dharmakIrtirvAtike)(3) 'pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAma saMzrayaH // saMhRtya sarvatazcintAM stimitenaantraatmnaa| sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA matiH // punarvikalpayan kiJcidAsId me klpnedRshii| iti vetti na parvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // ityAdi, tadapAkRtamavaseyam / (pRSTha 207) / 1. koza meM likhA huA pATha TIkA meM upalabdha hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) ( 4 ) Ah ca nyAyavAdI ( dharmakIrtiH ) - arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / niSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kizcana // ( anekAM0 pR0 37 ) ( 5 ) uktaM ca nyAyavAdinA ( dharmakIrtinA ) - pararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA / ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH // tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / abhedina ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit // tasyA abhiprAyavazAtsAmAnyaM sat prakIrtitam / tadasat paramArthena yathA saGkalpitaM tayA // ( vahI prati pR0 39 ) ( 6 ) tathA coktam ( nyAyavidA vArtike ) - nIlapItAdiyajjJAnAda bahirvadavabhAsate / tanna satyamato nAsti vijJeyaM tattvato bahiH // tadapekSayA (kSA ? ) ca saMvittermatA yA kartRrUpatA / sA'pyatattvamataH saMvidadvayeti vibhAvyate // (7) evaM ca yadAha nyAyavAdI - ( dharmakIrtiH ) - bIjAdaGkura janmAgnerdha mAtsiddhiritIdRzI / bAhyarthAzrayiNI yApi kArakajJApakasthitiH // sApi tadrUpanirbhAsAstathA niyatasaGgamAH / - buddhIrAzritya kalpyeta yadi kiMvA viruddhayate // ityAdi tadasAMpratamiti darzitaM bhavati / ( vahI prati pR0 54 ) ( vahI prati pR0 57 ) ( 8 ) grAhyagrAhakabhAvalakSaNaeva tayoH pratibandha iti cet, na, asya dharmakIrtinA - ( bhavattArkikacUDAmaNinA) - anaGgIkRtatvAt / ' ( vahI prati pR0 60 ) ( 9 ) yaccoktametena kAraNAnAM bhinnebhyaH svabhAvebhyaH kAryasya bhinnA eva vizeSA ityetadapi pratyuktamiti / etadapyayuktaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) kAraNAnAM bhinnebhyaH svabhAvebhyaH kAryasya tasya tadavirodhAt, tadekAnekasvabhAvatvAt tathopalabdheH, dharmakIrtinApyabhyupagamatvAt, 'hetu bindo' bhinnasvabhAvebhyazcakSurAdibhyaH sahakAribhya ekakAryotpattau na kAraNabhedAtkAryabhedaH syAt' ityAzaGkya 'na yathAsvaM svabhAvabhedena tadvizeSopayogatastadupayogakAryasvabhAva vizeSa saGkarAt' ityAdeH ( graMthAt ) svayamevAbhidhAnAt / ( vahI prati, pR0 66 ) AcArya dharmapAla aura nyAyavAdI dharmakIrti ina donoM meM guru-ziSya kA sambandha thA aura ye I0 sa0 kI 7 vIM zatAbdI ke pUrvAddha meM vidya the / cInI pravAsI hvenasAMga jaba I0 sa0 635 meM nAlandA ke vidyApITha meM pahu~cA thA taba use mAlUma huA ki usake Ane ke kucha hI samaya pahale, AcArya dharmapAla jo vidyApITha ke adhyakSa pada para niyukta the, aba nivRtta ho gaye / hvenasAMga ke samaya dharmapAla ke ziSya AcArya zIlabhadra apane guru ke sthAna para pratiSThita the / unhIM ke pAsa se usane vidyAlAbha kiyA / isa vRttAnta se yaha jJAta hotA hai ki dharmapAla I0 sa0 600 se 635 ke bIca vidyamAna the / sa. mahAmati dharma kIrti bhI dharmapAla ke ziSya the isaliye unake bAda ke 25 varSa dharmakIrti ke astitva ke mAnane cAhie / arthAt I. saM. 635 se 650 taka ve vidyamAna hoMge / isa vicAra kI puSTi meM dUsarA bhI pramANa milatA hai / tibbatIya itihAsa lekhaka tArAnAtha ne likhA hai ki tibbata ke rAjA srotsaMgampo jo I. 617 meM janmA thA aura jisane 639-98 taka rAjya kiyA thA, usake samaya meM AcArya dharmakIrti tibbata meM Aye the / isa ullekha se jJAta hotA hai ki hvenasAMga jaba nAlaMdA ke vidyApITha meM abhyAsa karatA thA taba dharmakIrti bahuta choTI umra ke hoMge / isaliye usane apane pravAsa - vRttAMta meM unakA nAmollekha nahIM kiyA / parantu hvenasAMga ke bAda ke cInI yAtrI itsina - jisane I. saM. 671-695 taka bhArata meM bhramaNa kiyA thA - apane yAtrAvarNana meM likhA hai ki diGnAgAcArya ke pIche dharmakIrti ne nyAyazAstra ko khUba pallavita kiyA hai / isase jAnA jAtA hai ki itsina ke samaya meM dharmakIrti kI prasiddhi khUba ho cukI thI / ata: ina Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) saba kathanoM ke mela se dharmakIrti kA astitva ukta samaya meM (I. saM. 635-650) mAna lene meM koI Apatti nahIM hai| pro0 ke0 bI0 pAThaka ne apane 'bhartRhari aura kumArila nAmaka nibandha meM likhA hai ki-mImAMsAzlokavArtika ke zUnyavAdaprakaraNa meM kumArila ne bauddhamata ke 'AtmA buddhi se bhedavAlA dikhAI detA hai' isa vicAra kA khaNDana kiyA hai| zlokavArtika kI vyAkhyA meM isa sthAna para sucaritamizra ne dharmakIrti kA nimnalikhita zloka, jisako zaMkarAcArya aura surezvarAcArya ne bhI likhA hai, bArambAra uddha ta kiyA hai| avibhAgo'pi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhya-grAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / / isase yaha mAlUma hotA hai ki kumArila ne diGnAga aura dharmakIrti donoM ke vicAroM kI samAlocanA kI hai| ataH yaha siddha hotA hai ki kumArila dharmakIrti ke bAda hae / dharmakIrti jaba IsvI kI 7vIM zatAbdI ke pUrvArdha meM vidyamAna the taba kumArila kama se kama usI zatAbdI ke anta meM hone cAhie / kumArila kA nAmollekha, jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, haribhadra ne kiyA hai aura haribhadra kA nAmasmaraNa kuvalayamAlAkathA ke likhane vAle dAkSiNyacihna ne| dAkSiNyacihna kA samaya I. saM. kI 8vIM zatAbdI kA tRtIya bhAga nizcita hai / ataH haribhadra kA astitva usake prathamArdha meM yA madhyama-bhAga meM mAnanA pdd'egaa| isa prakAra bhartRhari aura kUmArila ke kAlakrama se vicAra kiyA jAya athavA dharmakIrti aura kUmArila ke kAla krama se vicAra kiyA jAya-donoM gaNanA se haribhadra kA 8 vIM zatAbdI meM hI--phira cAhe usake Arambha meM yA madhya meM honA nizcita hotA hai| - isI taraha kA, paraMtu inase bhI viziSTa eka aura pramANa hai / nandIsUtra nAmaka jaina Agama graMtha para haribhadrasUri ne 3336 zloka pramANa saMskRta TIkA likhI hai| isa TIkA meM, (jisa taraha AvazyakasUtra kI TIkA meM, AvazyakacaNi meM se zatazaH prAkRta pATha uddha ta kiye haiM vaise) unhoMne bahuta sI jagaha, isI sUtra para jinadAsagaNi mahattara kI banAI huI cUNi nAmaka prAkRta bhASAmaya purAtana vyAkhyA meM se. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) bar3e laMbe laMbe avataraNa diye haiN| jinadAsagaNimahattara ne nandIcUrNi zaka saMvat 598 (vikrama saMvat 733 = I0 sa0 676) meM samApta kI thii| isa samaya kA ullekha, isa caNi ke anta meM spaSTa rUpa se isa prakAra kiyA huA hai : 'zakarAjJaH paJcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavaniSu nandyadhyayanacUNiH smaaptaa|" udAharaNa ke liye, haribhadrasUri ne nandIcUNi meM se jo pATha apanI TIkA meM uddha ta kiye haiM unameM se eka-do pATha yahA~ para diyA jA rahA hai| isa sUtra ke prAraMbha meM jo sthivirAvalI prakaraNa hai usakI 36 vIM gAthA kI, jisameM 'khaMdilAyariya' kI prazaMsA hai, vyAkhyA haribhadra ne isa prakAra likhI hai mUla gAthA 'jesi imo aNuogo payarai ajjAvi aDDhabharahammi / bahunayara niggayajase te vaMde khNdilaayrie||' vyAkhyA-yeSAMmanuyogaH pracarati, adyApi ardhabharate vaitADhayAdArataH / bahunagareSu nirgataM prasRtaM prasiddha yazo yeSAM te bahunagaranirgatayazasaH, tAn vande / siGgha (siMha) vAcakaziSyAn skandilAcAryAn / 'kaha' puNa tesi aNuogo ? ucyate-bArasasaMvaccharie mahaMte dubhikkhe kAle bhattaTThA aNNaNNato hiMDiyANaM gahaNaguNaNaNuppehAbhAvAo vippaNa. The sutte, puNo subhikkhe kAle jAe mahurAe mahaMte sAdhusamudae khaMdi. lAyariyappamuhasaMgheNa jo jaM saMbharai tti evaM saMghaDiyaM kAliyasuyaM / jamhA eyaM mahurAe kayaM tamhA mAhurI vAyaNA bhnnnni| sA ya khaMdilAyariya. 1. nandIsUtracUNi, Dekana kAleja pustaka saMgraha naM0 1197, san 1884-87. cAra-pAMca sau varSa pahale ke kisI eka jaina vidvAn ne 'bRhaTTippaNikA' nAma kI saMskRta meM eka jaina granthasUcI banAI hai jisameM bhI, Isa cUNi kA racanA-kAla vi. saM. 733 [ arthAt zaka saMvat 5981 likhA huA hai / yathA - 'nandIsUtraM 700 [zloka pramANaM] cUNi 733 varSe kRtA / staMbha0 vinA nAsti / ' Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) sammata tti kAuM tassaMtio aNuogo bhnnnni| anne bhaNaMti jahA, suyaM Na nnlN| tammi duThibhakkhe kAle je anne pahANA aNaogadharA te vinntttthaa| ege khaMdilAyarie saMdhireM (?), teNa maharAe pUNo aNuogo pavattio tti mAhurI vAyaNA bhaNNai / tassaMtio a aNuogo bhaNNai / ' (nandI TIkA, Deka0 pu0 pR0 13) isa avataraNa meM jitanA prAkRta pATha hai vaha sArA haribhadrasUri ne cUNi meM se hI liyA hai| kyoMki cUNi meM akSarazaH yahI pATha vidyamAna hai / (draSTavya-Dekana kAleja meM saMgrahIta, nandINi kI hastalikhita prati pustaka naM0 1197, san 1884-87 pRSTha 4.) __ nandIsUtra kI bRhaTTIkA meM, AcArAGgasUtra viSayaka vyAkhyAna meM, malayagiri sUri ne 'tathA cAha cUrNikRt' likha kara nimnalikhita pATha, nandIcUNi se uddha ta kiyA hai_ 'do suyakkhaMdhA paNavIsaM ajjhayaNANi eyaM AyAraggasahiyassa . pamANaM bhaNiyaM, aTThArasapayasahassA pUNa paDhamasUyakkhaMdhassa navabaMbhaceramaiyassa pamANaM, vicittaatthanibaddhANi ya suttANi, gurUvaesao tesiM attho jANiyavvo tti / ' nandI TIkA, (mudrita pR0 211) yahI pATha haribhadrasUri ne bhI apanI TIkA meM avikala rUpa se uddhR ta kiyA hai| (draSTavya De0 pu. pR0 76) / aise hI aura bhI kaI jagaha isa prakAra ke pATha uddha ta haiN| isase yaha bAta nizcita huI ki haribhadrasUri, zaka saMvat 598 (vi0 saM0 733 = I0 sa0 676) se bAda meM hI kisI samaya meM hue haiN| gAthA ke anusAra vikrama saMvat 585 meM athavA, dUsare ullekhoM meM likhe anusAra vIra saM0 1052 meM nahIM hue| cUrNi ke bAda bane kama se kama 50 varSa pazcAt hI haribhadra kI apanI TIkA likhI honI cAhie aura isaliye isa tathya se bhI unakA samaya vahI IsvI kI 8 vIM zatAbdI nizcita hotA hai| isa prakAra bhinna-bhinna pramANoM se yaha to siddha hai ki haribhadrasari prAkRta gAthA Adi ke lekhAnasAra, vikrama kI chaThIM zatAbdI meM nahIM apitu AThavIM zatAbdI meM hue haiM, paraMtu isase yaha nizcita Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) nahIM huA ki, isa zatAbdI ke kauna se bhAga meM - kaba se kaba taka ve vidyamAna the ? kuvalayamAlAkathA ke antima ( prazasti) lekha kA dhyAnapUrvaka nirIkSaNa karane se isa prazna kA bhI yathArtha samAdhAna ho jAtA hai / jaina itihAsa ke rasika abhyAsiyoM ko yaha sunakara AnaMda ke sAtha Azcarya hogA ki kuvalayamAlAkathA ke kartA udyotanasUri aparanAma dAkSiNyacihna khuda haribhadra ke eka prakAra se sAkSAt ziSya the ! isa kathA kI prazasti kA vaha mahattva kA bhAga, jisameM kartA ne svakIya guru paraMparA Adi kA paricaya diyA hai, kucha vistRta hone para bhI use yahA~ para uddhRta kara dene ke lobha kA hama saMvaraNa nahIM kara sakate / prazasti isa prakAra hai atthi payaDA purINaM pavvaiyA nAma rayaNasohillA / tatthaTThieNa bhuttA puhaI siritorasANeNa // tassa gurU hariyatto Ayario Asi guttavaMsIo / tIe nayarIe dinno jiNaniveso tahiM kAle // [tassa ] bahukalAkusalo siddhantaviyANao kaI dakkho / Ayariyadevagutto ajjavi vijjarae kittI ( ? ) // sivacandagaNI aha mayaharo tti so ettha Agao desA / siribhillamAlanayarammi saMThio kapparukkho vva // tassa khamAsamaNaguNo nAmeNaM jakkhadattagaNinAmo / sisso mahaimahappA Asi tiloe vi paDajaso ||5|| tassa ya sIsA bahuyA tavavIriyaladdhacaraNasaMpaNNA / rammo gujjaradeso jehiM kao devaharaehiM || AgAsavappanayare vaDesaro Asi jo khamAsamaNo / tassa muhadaMsaNe cciya avi pasamai jo ahavvovi // tassa ya AyAradharo tattAyario ti nAma mAraguNo / Asi tavateyanijjiyapAvatamoho diNayaro vva // jo dUsamasalilapavAvegahI rantaguNasahassANa / solaMgavi ulasAlo laggaNakhaMbho vva nikkaMpo // sIseNa tassa esA hiridevIdinnadaMsaNamaNeNa / vilasiradavikhanna iMdheNa // 10 // raiyA kuvalayamAlA ---- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinajahicchayaphalao bhukittiikusumrehiraabhoo| AyariyavIrabhaddo avA (hA) varo kapparukkho vva / / so siddhanta(mmi)gurU, pamANa nAeNa (a)jassa haribhaddo / bahuganthasatthavittharapayaDa (samattasua) saccattho / rAyA (ya) khattiyANaM vaMse jAo vaDesaro nAma / tassujjoyaNanAmo taNao aha viraiyA teNa // . ina gAthAoM meM se, prathama kI 10 gAthAoM meM kathAkartA ne apanI mUla guru paraMparA kA varNana diyA hai jisakA tAtparya yaha hai :-pahale haridatta nAma ke eka guptavaMzIya AcArya he| ve pavvaiyA purI ke torasANa nAmaka rAjA ke guru the aura unake upadeza se usa nagarI meM, usa rAjA ne eka jina maMdira banavAyA thaa| unake ziSya devagupta hue, jo siddhAntoM ke jJAtA aura kuzala kavi the| unakI kIrti Aja bhI jagat meM phaila rahI hai| unake bAda zivacandragaNI mahattara nAma ke AcArya he| unhoMne deza se (pavvaiyA nagarI vAle pradeza meM se ?) Akara bhillamAla (jise zrImAla bhI kahate haiM) nagara meM nivAsa kiyaa| unake yakSadattagaNI kSamAzramaNa nAmaka guNadhAraka prasiddha ziSya hue jinake aneka ziSyoM ne gujarAta deza meM deva maMdira (jina maMdira) banavA kara usakI zobhA bddh'aaii| inake ziSya AgAsavappa nagara meM rahane vAle vaDesara nAmaka kSamAzramaNa hue jinake mukha kA darzana karake abhavya jIva bhI prazAnta ho jAtA thaa| vaDesara ke tattAyariya nAmaka bar3e tapasvI aura AcAra-dhAraka ziSya hue| inhIM tattAyariya ke ziSya dAkSiNyacihna hue, jinhoMne hrIdevI ke darzana se prasanna hokara isa kuvalayamAlAkathA kI racanA kii| isa prakAra ina gAthAoM meM, apanI mula pUrva guru paraMparA kA varNana karake kathAkAra ne phira anantara kI 3 (11-13) gAthAoM meM apane viziSTa upakArI guruoM-pUjyoM kA savizeSa ullekha kara, unake prati apanI kRtajJatA prakaTa kI hai| isa gAthA-kulaka kA artha isa prakAra hai___'icchita phala dene vAle aura kIrti rUpa kusumoM se alaMkRta hone ke kAraNa navIna kalpavRkSa ke samAna dikhAI dene vAle AcArya vIrabhadra to jisake siddhAntoM ke par3hAne vAle guru haiM aura jinhoMne aneka granthoM kI racanA kara samasta zruta (AgamoM) kA satyArtha prakaTa kiyA hai ve www.jainelibrary:org Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) AcArya haribhadra jisake pramANa aura nyAyazAstra ke sikhAne vAle guru haiM tathA kSatriya vaMzotpanna vaDesara nAmaka rAjA kA jo putra hai aura udyotana jisakA mUla nAma hai usane yaha kathA nirmita kI hai|' - isa gAthA kulaka meM haribhadrasUri ke liye 'bahugrantha praNetRtva' aura 'pramANa nyAyazAstra viSayaka gurutva' ke vizeSaNa jo sAbhiprAya prayukta kiye gaye haiM unase vicAravAn vidvAn spaSTa jAna sakate haiM ki kathAkartA yahA~ para jisa haribhadra kA smaraNa karate haiM, ve vahI haribhadrasUri haiM jinako lakSya kara prastuta nibandha kA likhane kA zrama kiyA gayA hai| kyoMki inake atirikta 'aneka granthoM kI racanA kara samasta zruta kA satyArtha prakaTa karane vAle' dUsare koI haribhadra jaina sAhitya yA jaina itihAsa meM upalabdha nahIM hote / ataH isase yaha aMtima nirNaya ho jAtA hai ki mahAn tattvajJa AcArya haribhadra aura kuvalayamAlAkathA ke kartA udyotanasUri urpha dAkSiNyacihna donoM (kucha samaya taka to avazya hI) samakAlIna the| itanI vizAla grantha rAzi likhane vAle mahApuruSa kI kama se kama 6070 varSa jitanI Ayu to avazya hogii| isa lie lagabhaga IsvI kI 8 vIM zatAbdI ke prathama dazaka meM haribhadra kA janma aura aSTama dazaka meM mRtyu mAna liyA jAya to vaha koI asaMgata pratIta nahIM hotaa| isaliye, hama I0 san 700 se 770 (vikrama saM0 757 se 827) taka haribhadrasUri kA sattA-samaya sthira karate haiM / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa: 1 haribhadra aura zAntirakSita zAstravArtAsamuccaya ke caturtha stavaka ke nimnalikhita zloka meM haribhadra ne bauddha paNDita zAntirakSita ke eka vicAra kA pratikSepa kiyA hai| yathA etenaitatpratikSiptaM yaduktaM suukssmbuddhinaa| 'nAsato bhAvakartRtvaM tadavasthAntaraM na saH' / / ' isa zloka kI svopajJa TIkA meM 'sUkSmabuddhinA-zAntirakSitema' aisA nirdeza kara spaSTa rUpa se zAntirakSita kA nAmollekha kiyA hai| DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa ne apanI 'madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra kA itihAsa' nAmaka pustaka meM (pR0 124) AcArya zAnti (nta) rakSita kA samaya I0 sa0 749 ke AsapAsa sthira kiyA hai| ina zAntirakSita ne, haribhadra ke zAstravArtAsamuccaya ke samAna dArzanika viSayoM kI AlocanA karane vAlA 'tattva-saMgraha' nAmaka eka praur3ha grantha banAyA hai| isa grantha para paJjikA nAma kI eka TIkA bhI unhIM ke samakAlIna nAlandA vidyApITha ke tarkazAstrAdhyApaka AcArya kamala zIla ne usI samaya meM likhI hai| isa saTIka graMtha kA prAcIna hastalekha gujarAta kI purAtana rAjadhAnI pATana ke prasiddha jaina pustakabhAMDAgAra meM surakSita hai| prastuta nibandha likhane ke samaya yaha grantha sammukha na hone se to hama yaha nahIM kaha sakate ki haribhadra ne jo zAntirakSita kA ullikhita zlokAddha uddha ta kiyA hai vaha isI tattvasaMgraha kA hai yA anya kisI dUsare grantha kaa| paraMtu itanA to hameM vizvAsa hotA hai ki yaha zlokAddha inhIM zAntirakSita kI kisI kRti meM se honA caahie| aisI sthiti meM DaoN. satIzacandra kA likhA huA zAnti 1. draSTavdha zAstravArtAsamuccaya, [de. lA. pu. mudrita.] pR. 140 2. isa grantha bhaMDAra kA sUcIpatra gAyakavAr3a orieNTala iMsTiTyUTa se prakAzita ho cukA hai / saMpA0 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) rakSita kA samaya yadi ThIka hai to haribhadra aura zAntirakSita donoM samakAlIna siddha hote haiM / -- kucha vidvAn aise samakAlIna puruSoM ko lakSya kara aisI zaMkA kiyA karate haiM - usa purAtanasamaya meM Adhunika kAla kI taraha mudraNa yaMtra, samAcArapatra aura relave Adi atizIghragAmI vAhanoM vagairaha jaise sAdhana nahIM the ki jinake dvArA koI vyakti tathA usakA lekha yA vicAra tatkAla sAre deza meM paricita ho jAya / usa samaya ke liye kisI vidvAn kA athavA usake banAye hue grantha kA anyAnya vidvAnoM ko paricaya milane meM kucha na kucha kAlAvadhi avazya apekSita hotI thI / isa vicAra se, yadi zAntirakSita uktarItyA ThIka haribhadra ke samakAlIna hI the to phira haribhadra dvArA unake graMthokta vicAroM kA pratikSepa kiyA jAnA kaise saMbhava mAnA jA sakatA hai ? isa viSaya meM hamArA abhiprAya yaha hai ki - yaha koI niyama nahIM hai, ki usa samaya meM samakAlIna vidvAnoM kA dUsare saMpradAya vAloM se turanta paricaya ho hI nahIM sakatA thA / yaha bAta avazya hai ki Ajakala jaise koI vyakti yA vicAra cAra chaha mahIne hI meM mudrAlayoM aura samAcArapatroM dvArA sarvavizruta ho jAtA hai, utanI zIghratA ke sAtha usa samaya meM nahIM ho pAtA thA / paraMtu 5-10 varSa jitanI kAlAvadhi meM to usa samaya meM bhI uttama vidvAn yatheSTa prasiddhi prApta kara sakatA thA / isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya jaba koI aisA asAdhAraNa paNDita taiyAra hotA thA to phira vaha apane pANDitya kA paricaya dene ke liye aura digvi jaya karane ke nimitta deza-dezAntaroM meM paribhramaNa karatA thA aura isa taraha aneka rAjyasabhAoM meM aura paNDita - pariSadoM meM upasthita ho kara vahA~ ke anyAnya vidvAnoM ke sAtha zAstrArtha yA vAda-vivAda kiyA karatA thA / isI taraha jaba koI vidvAn kisI viSaya kA koI khAsa navIna aura apUrva graMtha likhatA thA to usakI aneka pratiyA~ likhavA kara prasiddha zAstra bhaNDAroM, mandiroM aura dharmasthAnoM tathA svataMtra vidvAnoM ke pAsa bheMTa rUpa se yA avalokanArtha bhejA karatA thA / isaliye prakhyAta vidvAn ko apane jIvana kAla hI meM yatheSTa prasiddhi prApta kara lene meM aura usake banAye hue graMthoM kA, dUsaroM dvArA AlocanapratyAlocana kiye jAne meM koI Apatti nahIM hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra aura dharmottara diGnAgAcArya racita 'nyAyapraveza prakaraNa' para haribhadra ne ziSyahitA nAma kI eka saMkSipta aura sphuTa vyAkhyA likhI hai|' isa vyAkhyA ke prArambha meM jahAM 'anumAna' zabda kI vyutpatti aura usakA lakSaNa likhA hai vahAM eka ullekha vizeSa ullekhanIya hai jo isa prakAra hai : mIyate'neneti mAnaM paricchidyata ityarthaH / anuzabdaH pazcAdarthe, pazcAnmAnamanumAnam / pakSadharma grahaNasambandhasmaraNapUrvakamityarthaH / vakSyati ca trirUpAlliGgAlliGgini [jJAna] manumAnam / ' __ isa avataraNa ke anta meM jo 'vakSyati' kriyA likha kara 'trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam' yaha sutra likhA hai usa para kisI eka purAtana paNDita ne nimnalikhita TippaNI likhI hai : nanvetatsUtraM dharmottarIyaM na tu prakRtazAstrasatkam / etacchAstrasatkametatsUtram-'liGga punarityAdi / ' tatkathaM 'vakSyati ca' iti procyate ? satyametat / yadyapyatraivaM vidhaM sUtraM nAsti tathA [pi dharmottarIyasUtramapyatra sUtroktAnumAnalakSaNAbhidhAyikamevetyarthato'tratyadharmottarIyasUtrayoH sAmyamevetyarthApekSayA 'vakSyati' iti vyAkhyeyamiti na virodhaH / 2. yaha vyAkhyA seMTa pITarsavarga [aba, peTrogrADa] se prakaTa honevAlI Bibliotheca Buddhica meM prakAzita hai| isake bAre meM vizeSa vRttAnta jAnane ke liye 'jainazAsana' nAmaka patra ke dIpAvalI ke khAsa aMka meM chapA huA DA. mirono kA Dignaga's Nyayapravesa and Haribhadra's Commntary on it nAmaka nibandha dekhanA caahie| 2. Dekana kAleja ke pustakAlaya kI hastalikhita prati, naM. 738, 1875-76, pR. 2. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) isa TippaNI kA Azaya yaha hai ki vyAkhyAkAra ne jo Upara ke avataraNa meM 'trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam' yaha sUtra likhA hai usake sthAna meM liGgapunAstrirUpam' yaha sUtra likhanA cAhie / kyoMki vaha sUtra to AcArya dharmottara kA banAyA huA hai; diGnAga kA nahIM, diGnAga kA to yahI pichalA sUtra hai / aisI sthiti meM yahAM para jo dharmottarIyasUtra likhA gayA hai usakA samAdhAna yoM kara lenA cAhie ki dharmottara kA sUtra bhI prAkRta sUtrAnurUpa hI anumAna kA lakSaNa pradarzita karatA hai, isaliye ina donoM meM paraspara arthasAmya hone se haribhadra ne jo (kadAcit vismRti ke kAraNa ?) dharmottara kA sUtra likha diyA hai to usameM koI aisA vizeSa virodha nahIM dikhAI detA / TippaNIkAra ke isa samAdhAna se nyAyazAstra ke abhyAsiyoM kA to samAdhAna ho jAyagA parantu itihAsa ke abhyAsiyoM kA nahIM / aitihAsikoM ke liye to isase eka nayA hI prazna uTha khar3A hotA hai / TippaNI lekhaka ke kathanAnusAra yadi 'trirUpAliGgAlliGgani jJAnamanumAnaM' yaha sUtra dharmottara ke banAye hue kisI grantha kA hai to yahAM para yaha prazna upasthita hotA hai ki yaha dharmottara kauna aura kaba hue / dharmakIrti ke banAye hue nyAyabindu nAmaka grantha para TIkA likhane vAle dharmottara kA nAma vidvAnoM meM prasiddha hai / pramANaparIkSA, apohaprakaraNa, paralokasiddhi, kSaNabhaMgasiddhi aura pramANa ? vinizcaya vyAkhyA Adi grantha bhI unake banAye hue kahe jAte haiN| satIzacandra vidyAbhUSaNa ne apane pUrvokta itihAsa ( pR0 131 ) meM ina dharmottara kA samaya I. san 847 ke AsapAsa sthira kiyA hai / yadi yaha samaya ThIka hai to phira haribhadra dvArA likhita ukta sUtra ke racayitA dharmottara, ina prasiddha dharmottara se bhinna-koI dUsare hI prAcIna dharmottara hone cAhie kyoMki haribhadra kA dehavilaya I0 san kI AThavIM zatAbdI ke tIsare pAda meM ho cukA hogA yaha sapramANa siddha kiyA jA cukA hai / bauddha mata meM dharmottara nAma se prasiddha do AcArya ho gaye haiM aisA pramANa mahAn jaina tArkika vidvAn vAdI devasUri ke syAdvAdaratnAkara nAmaka pratiSThita tarkagrantha meM milatA hai / isa grantha ke prathama pariccheda ke 'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam' isa dUsare sUtra kI vyAkhyA meM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) 'lakSyalakSaNabhAvavAcaka' zabdoM ke vidhAnAvidhAna kI mImAMsA karate hue zurU meM hI dharmottara ke tadviSayaka vicAroM kI AlocanA kI hai / graMthakarttA ne svayaM ina dharmottara ko, dharmakIrti ke 'nyAyavinizcaya' aura 'nyAyavindu' nAmaka pramANa granthoM ke vyAkhyAtA batalAye haiM aura unakI kI huI una vyAkhyAoM meM se kucha avataraNa bhI uddhRta kiye haiM / phira ina dharmottara ko 'vRddhadharmottarAnusArI' ( vRddha dharmottara ke vicAroM kA anusaraNa karane vAle) tathA 'vRddhasevAprasiddha' (vRddha [ dharmottara ] kI sevA karane se prasiddhi pAne vAle) aise vizeSaNoM se sambodhita kara inheM kisI vRddha dharmottara ke anuyAyI batalAye haiM aura anta meM inake vicAra-vidhAna se una vRddha dharmottara ke tadviSayaka vicAroM kA khaMDita honA batalAkara, inake kathana ko svamata virodhI siddha kiyA gayA hai / vAdI devasUri ke tadviSayaka saba lekhAMza isa prakAra haiM : (1) atrAha dharmottaraH - lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye lakSmamanUdya lakSaNameva vidhIyate / lakSyaM hi prasiddha bhavati tatastadanuvAdyam, lakSaNaM punaraprasiddhamiti tadvidheyam / ajJAtajJApanaM vidhirityabhidhAnAt / siddhe tu lakSyalakSaNabhAve lakSaNamanUdya lakSyameva vidhIyate iti / (syAdvAdaratnAkara pR0 10 ) (2) sAdho ! saugata ! bhUbharturdharma kIrtaniketane / vyavasthAM kuruSe nUnamasthApitamahattamaH // sa hi mahAtmA (dharmakIrtiH) vinizcaye ( nyAyavinizcaye ) pratyakSame, nyAyabindau tu pratyakSAnumAne dve apyaprasAdhyaiva tallakSaNAni praNayati sma / kiJca zabdAnityatvasiddhaye kRtakatvamasiddhamapi sarvamupanyasya pazcAt tatsiddhimabhidadhAno'pi na lakSaNasya tAmanumanyase iti " svAbhimAnamAtram / api ca pratyakSalakSaNavyAkhyAlakSaNe 'lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye' ityAdinA lakSaNasyaiva vidhimabhidhitse vidherevAparAdhAnna buddheH yato nyAyavinizcayaTIkAyAM svArthAnumAnasya lakSaNe 'tatkathaM trirUpaliGgagrAhiNa eva darzanasya nAnumAnatvaprasaGgaH' iti paryanuyuJjAna 'etadeva sAmarthyaprAptaM darzayati yadanumeye'rthe jJAnaM tatsvArthamiti' ityanumanyamAnazcAnumApayasi svayameva lakSyasyApi vidhim / spaSTamevAbhidadhAsi ca nyAyabinduvRttau etasyaiva lakSaNe 'tirUpAcca liGgAdyadanumeyAlambanaM jJAnaM tatsvArthamanumAnamiti / ( draSTavya, nyAya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) binduTIkA, pITarsana dvArA sampAdita, pR0 21) vinizcayaTIkAmeva ca parArthAnumAnalakSaNe 'trirUpasya liGgasya yadAkhyAnaM tatparArthamanumAna miti / ' ca vyAcakSANa ityakSuNNaM te vaicakSaNyamiti / ( syAdvAdaratnAkara, pR0 10) (3) api ca bhavadbhavanasUtraNAsUtradhAro dharmakIrtirapi 'nyAya vinizcayasyAdya-dvitIya-tRtIya-paricchedeSu-'pratyakSaM' kalpanApoDhamabhrAntamiti // 1 // ' 'tatra svArthaM trirUpAlliGgato'rthadRgiti // 2 // 'parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzana miti / / 3 / / ' trINi lakSaNAni; 'trimirAzubhramaNanauyAnasaGkSobhAdyanAhitavibhramamavikalpakaM jJAnaM pratyakSamiti // 1 // ' trilakSaNAliGgAdyadanumeye'rthe jJAnaM tatsvArthamanumAnamiti / / 2 // ' 'yathaiva hi svayaM trirUpAliGgato liGgini jJAnamutpannaM tathaiva paratra liGgijJAnotpipAdayiSatA trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnamiti / 3 / ' ca vyAcakSANo lakSyasyaiva vidhimakIrtayat, tathA 'lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye' ityupakramya lakSaNameva vidhIyata ityabhidadhAnaH kathaM na svavacanavirodhamavabudhyase / ( syAdvAdaratnAkara, pR. 11.) (4) baladevabalaM svIyaM darzayannanidarzanam / vadyadharmottarasyaivaM bhAvamatra nyarUpayat / / ( syAdvAdaratnAkara pR. 11.) (5) vRddhasevAprasiddho'pi dhruvannevaM vizaGkitaH / - bAlavatsyAdupAllabhyastravidyaviduSAmayam / / tathAhi --so'yaM vRddhadharmottarAnusAryapyalIkavAcAlatayA tulyasvarUpayorapi vyutpattivyavahArakAlayoratulyatAmupakalpayan bAla ivaikAmapyaguliM vegavatta yA cacalayan dvayIkRtya darzayatItyevamupAlabhyate vidya kovidaH / ( syAdvAdaratnAkara, pR. 12.) 16) yaccAvAci 'ata evatyAdi' tatrAyamAzayaH, lakSyaM hi prasiddhamanuvAdyaM bhavatItyasmAd bhUtavibhaktayo dvitIyAdyAH samupAdIyante lakSaNaM punaraprasiddha vidheyamityato bhavyavibhaktiH prathamaiva prayujyata iti / . Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 69 ) so'yaM sAhityajJatAbhimAnAt tatra vRddhadharmottaramadharayati, svayaM tvekaM vyAcaSTa iti kimanyadasya devAnAM priyasya zlAghanIyatA prajJAyAH / ( syAdvAdaratnAkara, pR. 12 ) ina avataraNoM se spaSTa jJAta hotA hai ki dharmottara nAma ke do AcArya ho gaye haiM / ataH haribhadra ne Upara jisa dharmottarIyasUtra ko uddhata kiyA hai usake karttA, nyAyavindu aura dharmakIrti kRta granthoM ke TIkAkAra dharmottara nahIM parantu unake pUrvaja vRddhadharmottara hone cAhie / nahIM to phira ina arvAcIna dharmottara kA samaya kama se kama 100 varSa pIche haTAnA cAhie / parantu ina prasiddha dharmottara ke, haribhadra ke pUrvaMga na hone meM eka itara pramANa bhI prApta hotA hai / dharmottara racita nyAyavindu TIkA para mallavAdI nAma ke eka jaina vidvAn kI likhI huI TippaNI upalabdha hai / isase jJAta hotA hai ki dharmottara ne apanI TIkA meM kaI jagaha nyAyabindu ke pUrvaTIkAkAra vinItadeva kI ( aura sAtha meM zAntibhadra kI bhI ) kI huI TIkA ko dUSita batalAI hai aura unakA khaNDana kiyA hai / TippaNI lekhaka ke isa bAta ke sUcaka kucha vAkya ye haiM 1 - samyagjJAnetyAdinA (1.5) vinItadeva vyAkhyAM dUSayati / ( pR0 3 ) 2 - heyo'rtha ityAdinA vinItadevasya vyAkhyA dUSitA / (pR. 13) 3 - uttareNa granthena sarvazabda (5.2 ) ityAdinA TIkAkRtAM vyAari dUSayati / vinIta devazAntabhadrAbhyAmevamAzaGkaya vyAkhyA-tam / (pR. 13 ) 4 - yathArthAvinAbhAvetyAdinA ( 6.13 ) anena vinItadevazAntabhadrayorvyAkhyA ca dUSitA / ( pR. 16 ) . 5 - anena lakSyalakSaNabhAva darzayatA vinItadeva vyAkhyAnaM saMjJAsaMjJisambandharUpaM pratyuktam (pR. 17 ) . 1 bibliothikA buddhikA [seMTa piTarsavarga, rUsa ] meM prakAzita / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) 6--tena yadvinItidevena sAmAnyayorvAcyavAcakabhAvamaGgIkRtya nirvikalpakatvamindriyavijJAnasya pratipAditaM tadrUpitaM bhnggyaa| (pR. 23-4). ye vinItadeva rAjA lalitacandra ke samakAlIna the / rAjA lalitacandra kA samaya anyAnya anumAnoM dvArA I. sana 708 ke lagabhaga mAnA jAtA hai, ataeva vinItadeva kA bhI vahI samaya mAnanA caahie| isa gaNanA se mallavAdI ke lekhAnusAra vinItadeva kI vyAkhyA para AkSepa karane vAle dharmottara kA astitva yA to haribhadra ke samaya meM svIkAranA cAhie yA usake anantara / aisI dazA meM tibbatIya itihAsa lekhaka tArAnAtha kA yaha kathana ki AcArya dharmottara, kAzmIra ke rAjA vanapAla ke samakAlIna the, jo I. sa. 847 ke AsapAsa rAjya karatA thaa| 3 haribhadra aura mallavAdI haribhadra aura mallavAdI AcArya ke sambandha meM bhI paraspara isI taraha kI eka ulajhana hai / mallavAdI nAma se prasiddha eka bahuta bar3e tArkika vidvAn jainadharma ke zvetAmbara sampradAya meM hue haiN| unhoMne jainadharma kA sabase gUr3ha aura gambhIra siddhAnta jo nayavAda kahalAtA hai, usa para dvAdazAranayacakra nAmaka eka vizAla aura praur3ha grantha kI racanA kI hai| haribhadrasUri ne apane anekAntajayapatAkA nAmaka graMtha meM do. tIna sthAnoM para unakA nAmasmaraNa kiyA hai aura unheM 'vAdimukhya' batalAkara siddhasena divAkara praNIta 'sammatitarka' kA TIkAkAra likhA hai / yathA 1 draSTavya satIza candra dvArA likhita 'madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra kA itihAsa, pR. 119 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) [1] uktaM ca vAdimukhyena [ TIkA-mallavAdinA sammato ] svaparasattvavyudAsopAdAnApAdyaM hi vastuno vastutvam, ato yadyapi sanna bhavatItyasat, tathApi paradravyAdirUpeNa sataH pratiSedhAt tasya ca tatrAsattvAt tatsvarUpasattvAnubandhAt na nirupAkhyameva tat / iti prasajyapratipedhapakSoditadoSAbhAvaH [anekAntajayapatAkA, kAzI, pR0 47 ] [2] uktaM ca vAdimukhyena (zrImallavAdinA sammatau)-'na viSaya grahaNapariNAmAdRte'paraH saMvedane viSayapratibhAso yujyate yuktyayogAt / (anekAntajayapatAkA, pR0 98) jaina dantakathA ke anusAra mallavAdI kA astitva IsvI kI cauthI zatAbdI meM mAnA jAtA hai, parantu idhara upayukta varNanAnusAra dharmottara racita nyAyabindu TIkA kI TippaNI ke kartA bhI mallavAdI nAmaka jainAcArya hI jJAta hote haiN| Aja taka jainasAhitya meM kevala eka hI mallavAdI ke hone kA ullekha dekhA gayA hai, isaliye dharmottarIya TIkATippaNI ke kartA mallavAdI aura dvAdazAranayacakra ke kartA prasiddha mallavAdI donoM eka hI samajhe jAyeM to usameM koI Azcarya nahIM hai| aura isI kAraNa se DA0 satIzacandra ne apane nibandha meM mallavAdI kA sattA samaya samucita rUpa se vahI likhA hai jo dharmottara ke liye sthira kiyA gayA hai| parantu haribhadra ke grantha meM mallavAdI kA ukta prakAra spaSTa nAmollekha hone se 'vAdI mukhya' aura suprasiddha mallavAdI to ni sandeha rIti se haribhadra ke astitva-samaya se-arthAta IsvI kI 8 vIM zatAbdI se pUrva meM hI ho cuke haiN| isaliye dharmottara TIkA kI TippaNI likhane vAle mallavAdI ko dvitIya mallavAdI samajhanA cAhie aura ve dharmottara ke bAda kisI samaya meM hue aisA mAnanA caahie| isa prakAra haribhadra ke graMthoM se hameM eka naye dharmottara aura naye mallavAdI kA patA lagatA hai| 1 draSTavya pUrvokta, madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra kA itihAsa, pa. 34-35 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadrasUri aura zaMkarAcArya vedAntamataprasthApaka Adi zaMkarAcArya ke sattA-samaya ke viSaya meM bhI haribhadra ke samayanirNaya se kucha prakAza DAlA jA sakatA hai| zaMkarAcArya ke samaya ke bAre meM aneka vidvAnoM ke aneka vicAra haiN| koI unheM TheTha mahAtmA gautama buddha ke samakAlIna, to koI mahAkavi kAlidAsa aura nRpati vikramAditya ke samakAlIna batalAte haiN| koI IsavI kI pahalI zatAbdI meM, koI cauthI meM, koI pAMcavIM meM, koI chaThI meM, koI 7vIM meM, koI AThavIM meM, koI navIM meM aura yahA~ taka ki koI 14 vIM jaise bilkula arvAcIna kAla taka meM bhI unakA honA mAnate haiN| paraMtu ina saba vicAroM meM se hameM, haribhadra ke sAhitya kA avalokana karane ke bAda, pro. kAzInAtha bApU pAThaka kA vicAra yuktisaMgata mAlama detA hai| unake vicArAnusAra zaMkarAcArya IsavI kI 8 vIM zatAbdI ke aMta meM aura navIM ke prAraMbha meM hue hone caahie| unhoMne eka pUrAtana sAMpradAyika zloka ke AdhAra para zaka saM0 710 ( I. sa. 788 ) meM zaMkarAcArya kA janma honA batalAyA hai| isI samaya ke sambandha meM anyAnya vidvAnoM ke aneka anukala-pratikala abhiprAya jo Aja taka prakaTa hue haiM unameM sabase pichalA abhiprAya prasiddha dezabhakta zrIyut bAla gaMgAdhara tilaka kA, unake gItArahasya meM prakaTa huA hai| zrIyut tilaka mahAzaya ke mata se "isa kAla ko sau varSa aura bhI pIche haTAnA caahie| kyoMki mahAnubhAva pantha ke darzanaprakAza nAmaka graMtha meM yaha kahA hai ki 'yugmapayodhirasAnvitazAke' arthAta zaka saMvat 642 ( vikramI saMvat 770) meM zrIzaMkarAcArya ne guhA meM praveza kiyA aura usa samaya unakI Ayu 32 varSa kI thI / ataeva yaha siddha hotA hai ki unakA janma zaka 610 ( vi. saM. 745 ) meM huaa|" ( gItArahasya, hindI AvRtti, pR. 564) hamAre vicAra se tilaka mahAzaya kA yaha kathana vizeSa prAmANika nahIM pratIta hotaa| kyoMki zaMkarAcArya yadi 7 vIM zatAbdI meM, arthAta haribhadra ke pahale hue hote Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) to unakA ullekha haribhadra ke graMthoM meM kahIM na kahIM avazya milatA / haribhadra dvArA ullikhita vidvAnoM kI dIrgha nAmAvalI, jo hamane isa lekha meM Upara likhI hai usake avalokana se jJAta hotA hai ki, unhoMne apane pUrva meM jitane prasiddha mata aura saMpradAya pracalita the unameM hone vAle sabhI bar3e-bar3e tattvajJoM ke vicAroM para kucha na kucha apanA abhiprAya pradarzita kiyA hai / zaMkarAcArya bhI yadi unake pUrva meM ho gaye hote to unake vicAroM kI AlocanA kiye binA haribhadra kabhI nahIM cupa raha sakate / zaMkarAcArya ke vicAroM kI mImAMsA karane kA to haribhadra ko khAsa asAdhAraNa kAraNa bhI ho sakatA thA / kyoMki, zArIrika bhASya ke dUsare adhyAya ke dvitIya pAda meM bAdarAyaNa ke 'naikasminnasambhavAt / 33 / evaM cAtmA'kAtrtyam |34| vikArAdibhyaH // 35 // na ca paryAyAdapyavirodho antyAvasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH | 36 | ina 4 sUtroM para bhASya likhate hue zaMkarAcArya ne, jainadharma kA mUla aura mukhya siddhAnta jo 'syAdvAda ( anekAntavAda ) hai unake Upara aneka asadAkSepa kiye haiM / haribhadra ne 'anekAntajayapatAkA' meM anekAntavAda para kiye jAne vAle sabhI AkSepoM kA vistRta rItise nirasana kiyA hai / isa graMtha meM tathA anya granthoM meM bhI unhoMne brahmAdvaita mata kI aneka bAra mImAMsA kI hai / aisI dazA meM zaMkarAcArya jaise advitIya advaitavAdI ke vicAroM kA yadi haribhadra ke samaya meM astitva hotA ( aura tilaka mahAzaya ke kathanAnusAra honA hI cAhie thA ) to phira unameM saGkalita anekAntavAdaparaka AkSepoM kA uttara diye binA haribhadra kabhI nahIM mauna rahate / isaliye hamAre vicAra se zaMkarAcAryaM kA janma haribhadra ke dehavilaya ke bAda, arthAt pro0 pAThaka ke vicArAnusAra zaka 710 meM honA vizeSa yuktisaMgata mAlUma detA hai / ww Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.altellbar