Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISS.N. 0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA varSa- 11, aMka-3 julAI-99 Vol.-11, Issue-3 July-99 KUNDAKUNDA JNANAPITHA, INDORE kundakunda jJAnapITha, indaura dek gan talabcih s klojtar kalender
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke vizAla munisaMgha sahita digambara jaina udAsIna Azrama, indaura evam kundakunda jJAnapITha, indaura meM prathama zubhAgamana (29.7.99 ) ke avasara para samasta munisaMghoM ke caraNoM meM zataza: namana mukhapRSTha citra paricaya kendrIya ilekTrAnikI abhiyAMtrikI anusaMdhAna saMsthAna (C.E.E.R.I.) ke sevAnivRtta vaijJAnika DaoN. jinezvaradAsa jaina 1995 se kamboDiyA ke jaina mandiroM para anusaMdhAna kArya kara rahe haiN| Apane 23.3.98 ko kundakunda jJAnapITha, indaura meM 'kamboDiyA ke paMcamerU mandira' viSaya para apanA rocaka evaM sAragarbhita vyAkhyAna diyA thaa| isI samaya Apane ina mandiroM para taiyAra kiyA gayA eka vistRta monogrApha bhI jJAnapITha ko prastuta kiyA thaa| samprati zrI bhAratavarSIya digambara jaina (tIrtha saMrakSiNI) mahAsabhA ne DaoN. jaina kI eka kRti 'aMgakora ke paMcamerU mandira itihAsa ke navIna pariprekSya meM prakAzita kI hai| 64 pRSThIya isa laghu pustikA meM prakAzita 31 citroM meM se adhikAMza ArTa pepara para mudrita haiN| yaha nayanAbhirAma citrAvalI hI kamboDiyA meM jaina saMskRti ke vyApaka pracAra prasAra kI kahAnI kaha rahI hai| bhArata ke aneka prasiddha jaina tIrthoM ko nAma sAmya ke AdhAra para kamboDiyA meM khojane ke DaoN je. DI. jaina ke prayAsa se bhale hI koI sahamata ho yA na ho kintu kamboDiyA meM jaina saMskRti samRddha rUpa meM rahI hai, isameM koI sandeha nahIM 1 mukhapRSTha para prakAzita citra kendrIya saMgrahAlaya kamboDiyA meM saMgrahIta bhagavAna pArzvanAtha kA hai, jo ukta pustaka ke pRSTha kramAMka 35 para prakAzita hai| sampAdaka --
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. - 0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA HAGRAEBRRIAN kundakunda jJAnapITha (devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura dvArA mAnyatA prApta zodha saMsthAna), indaura dvArA prakAzita zodha vaimAsikI Quarterly Research Journal of Kundakunda Jnanapitha, INDORE (Recognised by Devi Ahilya University, Indore) varSa 11, aMka 3 Volume 11, Issue 3 julAI- 1999 July-1999 mAnad - sampAdaka HONY. EDITOR DaoN. anupama jaina DR. ANUPAM JAIN gaNita vibhAga Department of Mathematics, zAsakIya svazAsI holkara vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Autonomous Holkar Science College, indaura - 452017 INDORE-452017 INDIA 8 (0731) 464074 (kA.) 787790 (ni.), 545421 (jJAnapITha) phaiksa : 0731-787790 Email : Kundkund@bom4.vsnl.net.in prakAzaka PUBLISHER devakumAra siMha kAsalIvAla DEOKUMAR SINGH KASLIWAL adhyakSa - kundakunda jJAnapITha, President - Kundakunda Jnanapftha 584, mahAtmA gA~dhI mArga, tukogaMja, 584, M.G. Road, Tukoganj, indaura 452 001 (ma.pra.) INDORE-452001 (M.P.) INDIA . 8 (0731) 545744, 545421 (0) 434718, 543075, 539081, 454987 (R) / lekhakoM dvArA vyakta vicAroM ke liye ve svayaM uttaradAyI haiN| sampAdaka athavA sampAdaka maNDala kA unase sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| isa patrikA se koI bhI Alekha punarmudrita karane se pUrva sampAdaka / prakAzaka kI pUrva anumati prApta karanA Avazyaka hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro. lakSmI candra jaina sevAnivRtta prAdhyApaka -gaNita evaM prAcArya dIkSA jvelarsa ke Upara, 554, sarAphA, jabalapura - 482002 pro. kailAza candra jaina sevAnivRtta prAdhyApaka evaM adhyakSa prA. bhA. i. saM. evaM purAtatva vibhAga, vikrama vi. vi., ujjaina, mohana nivAsa, devAsa roDa, ujjaina 456006 - sampAdaka maMDala / Editorial Board pro. rAdhAcaraNa gupta sampAdaka gaNita bhAratI, Ara 20 rasabahAra kAlonI, laharagirda, jhAMsI - 284003 pro. pArasamala agravAla prAdhyApaka rasAyana bhautikI, oklAhomA sTeTa vi.vi., amerikA - bI- 126, agravAla sadana, pratApanagara, cittaur3agar3ha (rAja.) DaoN. takAo hAyAzI vijJAna evaM abhiyAMtrikI zodha saMsthAna, dozIzA vizvavidyAlaya, kyoTo - 610 - 03 ( jApAna ) DaoN. sneharAnI jaina pUrva pravAcaka bheSaja vijJAna, 'chavi', nehAnagara makaroniyA, sAgara (ma.pra.) 2 DaoN. anupama jaina sahAyaka prAdhyApaka- gaNita, zAsakIya holkara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, 'jJAnachAyA', DI 14, sudAmAnagara, - indaura-452009 phona: 0731-787790 Prof. Laxmi Chandra Jain Retd. Professor - Mathematics & Principal Upstairs Diksha Jewellers. 554, Sarafa, Jabalpur-482002 Prof. Kailash Chandra Jain Retd. Prof. & Head, A.I.H.C. & Arch. Dept., Vikram University, Ujjain, Mohan Niwas, Dewas Road, Ujjain-456 006 Prof. Radha Charan Gupta Editor- Ganita Bharati, R-20, Rasbahar Colony, Lehargird, Jhansi-284 003 Prof. Parasmal Agrawal Prof. of Chemical Physics, Oklohoma State University, OH-U.S.A B-126, Agrawal Sadan, Pratap Nagar, Chittorgarh (Raj.) Dr. Takao Hayashi Science & Tech. Research Inst., Doshisha University, Kyoto-610-03 (Japan) Dr. Snehrani Jain Retd. Reader in Pharmacy, 'Chhavi', Nehanagar, Makronia, Sagar (M.P.) sampAdaka / Editor Dr. Anupam Jain Asst. Prof. - Mathematics, Govt. Holkar Autonomous Science College 'Gyan Chhaya', D-14, Sudamanagar, Indore-452009 Ph.: 0731-787790 sadasyatA zulka / SUBSCRIPTION RATES vArSika / Annual vyaktigata saMsthAgata INDIVIDUAL INSTITUTIONAL ru./ Rs. 10000 ru./ Rs.200-00 AjIvana / Life Member ru./Rs. 1000=00 ru./ Rs.1000=00 purAne aMka sajilda phAIloM meM ru. 40000/ US 55000 prati varSa kI dara se sadasyatA zulka ke ceka / DrAphTa kundakunda jJAnapITha ke nAma indaura meM deya hI preSita kreN| videza FOREIGN U.S. S 25=00 U.S. $ 250-00 sImita mAtrA meM upalabdha haiN| arhat vacana, julAI- 99
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa- 11, aMka - 3, julAI - 99 1 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura anukrama / INDEX sampAdakIya - sAmayika sandarbha 0 anupama jaina adhyakSIya - parAmarzadAtrI samiti kA punargaThana 0 devakumArasiMha kAsalIvAla lekha / ARTICLE kloniMga tathA karmasiddhAnta 0 anilakumAra jaina jaina karma siddhAnta kI jIva vaijJAnika parikalpanA 0 ajita jaina 'jalaja' kAladravya : jaina darzana aura vijJAna - kumAra anekAnta jaina rasAyana ke kSetra meM jainAcAryoM kA yogadAna - nandalAla jaina jaina bhUgola : vaijJAnika sandarbha 0 lAlacanda jaina 'rAkeza' NamokAra mahAmaMtra - sAdhanA ke svara 0 jayacandra zarmA Exploration of Representation of Numbers in Nemicandracarya Works Dipak Jadhav Pacquft/NOTE What Dreams Talk about 0 A. P. Jain pustaka samIkSA/Book Review DaoN. nemIcandra jaina sAhitya - eka avalokana tathA DaoN. nemIcandra jaina : vyaktitva aura kRtitva dvArA zrI premacanda jaina 0 anupama jaina pratiSThA pradIpa dvArA paM. nAthUlAla jaina zAstrI 0 anupama jaina anekAnta darpaNa zodha vArSikI - anupama jaina jJAnapITha ke prAMgaNa se evaM gatividhiyA~ mata-abhimata arhat vacana, julAI 99
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ agale aMkoM meM anya grahoM para jIvana kI Adhunika zodha 0 hemanta kumAra jaina, jayapura gommaTasAra kA nAmakaraNa - dipaka jAdhava, bar3avAnI Colour : The Wonderful Charecterstics O Muni Nandi Ghosh, Ahmedabad of Sound Jaina Paintings In Tamilnadu 0 T. Ganesan, Thanjavur The Early Kadambakas and D A. Sundra, Sholapur Jainism in Karnataka zaka tathA sAtavAhana sambandha - nemacanda DoNagA~vakara, deulagA~varAjA jaina sAhitya aura paryAvaraNa - jinendra kumAra jaina, sAgara jaina dharma aura paryAvaraNa - mAlatI jaina, mainapurI prakRti paryAvaraNa ke saMdarbha meM AhAra kA svarUpa 0 rAjendra kumAra baMsala, amalAI arhat vacana puraskAra (varSa 10 - 1998) kI ghoSaNA kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA maulika evaM zodhapUrNa AlekhoM ke sRjana ko protsAhana dene evaM zodhArthiyoM ke zrama ko sammAnita karane ke uddezya se varSa 1989 meM arhat vacana puraskAroM kI sthApanA kI gaI thii| isake antargata prativarSa arhat vacana meM eka varSa meM prakAzita 3 zreSTha AlekhoM ko puraskRta kiyA jAtA hai| varSa 10 (1998) ke 4 aMkoM meM prakAzita AlekhoM ke mUlyAMkana hetu eka trisadasyIya nirNAyaka maMDala kA nimnavat gaThana kiyA gayA thA1. DaoN. ena. pI. jaina, pUrva rAjadUta, I-50, sAketa, indaura 2. pro. sarojakumAra jaina, pUrva prAcArya evaM prAdhyApaka - hindI, manorama, 37 patrakAra kAlonI, kanAr3iyA roDa, indaura 3. pro. sI. ela. parihAra, prAdhyApaka - gaNita, holkara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, indaura nirNAyakoM dvArA pradatta prAptAMkoM ke AdhAra para nimnalikhita AlekhoM ko kramaza: prathama, dvitIya evaM tRtIya puraskAra hetu cunA gayA hai| jJAtavya hai ki pUjya munirAjoM/ AryikA mAtAoM, arhat vacana sampAdaka maMDala ke sadasyoM evaM vigata pA~ca varSoM meM isa puraskAra se sammAnita lekhakoM dvArA likhita lekha pratiyogitA meM sammilita nahIM kiye jAte haiN| puraskRta lekha ke lekhakoM ko kramaza: rupaye 5001/-, 3001/- evaM 2001/- kI nagada rAzi, prazasti patra, smRti cinha se navambara / disambara 99 meM sammAnita kiyA jaayegaa| prathama puraskAra - 'nemicandrAcArya kRta granthoM meM akSara saMkhyAoM kA prayoga', 10 (2), apraila - 98, pR. 47 - 59, zrI dipaka jAdhava, vyAkhyAtA - gaNita, jI- 1, mADala skUla kaimpasa, bar3avAnI- 4515511 dvitIya puraskAra - "digambara jaina Agama ke bAre meM eka cintana', 10 (3), julAI - 98, pR. 35-45, pro. ema. DI. vasantarAja, 66, 9 vA~ krAsa, navelu rAste, kuvempunagara, maisUra (karnATaka) tRtIya puraskAra - "Epistemology. in the Jaina Aspect of Atomic Hypothesis', 10(3), July-98, pp 29-34, Dr. Ashok K. Mishra, Dept. of History, Culture and Archaelogy, Dr. R.M.L. Avadh University, Faizabad-224001 devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa saciva arhat vacana, julAI 99
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya ( arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura) sAmayika sandarbha arhat vacana ke gata aMka meM hamaneM isI pRSTha para jaina samAja ke liye sarvAdhika mahatva ke katipaya mahatvapUrNa akAdamika/ sarvekSaNAtmaka kAryoM kI carcA kI thii| yaha sabhI kArya vyApaka niveza tathA pariNAma hetu lambI samayAvadhi kI apekSA ke kAraNa susthApita saMsthAoM dvArA hI hastagata kiye jA sakate haiN| variSTha jaina vidvAna evaM itihAsa meM gahana rUci rakhane vAle bhAI zrI rAmajIta jaina - eDavokeTa, gvAliyara ne isa sUcI meM eka kArya aura jor3A hai vaha hai - jaina dharma, darzana, itihAsa se sambaddha samasta zilAlekhoM, pratimAlekhoM, tAmrapatroM, yantroM evaM prazastiyoM kA sNkln| vastuta: jaina itihAsa kI dRSTi se yaha kArya bahuta hI mahatvapUrNa hai evaM hama unake sujhAva (patra di. 15.7.99) ke prati dhanyavAda jJApita karate haiM tathA AzA karate haiM ki koI na koI saMgaThana isa dAyitva ko avazya sviikaaregaa| mere ukta sampAdakIya noTa para vyApaka sakArAtmaka pratikriyA huii| isa zrRMkhalA meM digambara jaina mahAsamiti ke rASTrIya mahAmaMtrI zrI mANikacanda jaina pATanI kA patra pratinidhi patra ke rUpa meM mata - abhimata stambha meM prakAzita kiyA jA rahA hai| naitika samarthana to mahatvapUrNa hotA hI hai lekina aba AvazyakatA isa bAta kI hai ki cintana se Age bar3hakara sakArAtmaka kArya bhI prArambha kiyA jaaye| zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke AdaraNIya zrI hIrAlAlajI jaina ne tvarita kAryavAhI karate hue indaura Akara isa sandarbha meM carcA kii| unake TrasTa ke sahayoga se kundakunda jJAnapITha dvArA saMyukta rUpa se prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI yojanA to cala hI rahI thI, bhAvanagara ke isa TrasTa ne samasta Avazyaka saMsAdhana upalabdha karAte hue sampUrNa deza meM vikIrNa pAMDalipiyoM ke sarvekSaNa tathA mAnaka prArUpa meM unake sacIkaraNa kI bhAvanA vyakta kii| hamaneM bhI isa kArya kI AvazyakatA, upAdeyatA, prAsaMgikatA evaM sthAI mahatva ko dhyAna meM rakhate hue kundakunda jJAnapITha ke parisara meM hI isa yojanA kA kriyAnvayana zruta paMcamI ke punIta parva para prArambha kiyaa| isa prakAra gata aMka ke sampAdakIya ke bindu kramAMka 4 kI bhAvanAoM kI pUrti hetu Thosa prayAsa prArambha ho gye| bindu kramAMka 5, jisake antargata pAThya pustakoM meM nihita visaMgatiyoM kA saMkalana prastAvita hai, ke sandarbha meM pUjya gaNinI zrI jJAnamatI mAtAjI ne bhagavAna RSabhadeva rASTrIya kulapati sammelana - jambUdvIpa (hastinApura) kI AkhyA se alaga isa viSaya para avilamba eka svataMtra pustaka nikAlane kI preraNA dii| phalasvarUpa di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura ne isa bahu pratIkSita pustikA ke prakAzana kA dAyitva svIkAra kiyaa| yaha pustikA prakAzita bhI ho cukI hai| aba isa zrRMkhalA meM aura bhI visaMgatiyoM ke prakAza meM Ane para use AgAmI saMskaraNoM meM sammilita kiyA jA skegaa| isa anukaraNIya pahala hetu Rew arhat vacana, julAI 99
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM svayaM apanI ora se tathA kundukunda jJAnapITha kI ora se digambara jaina triloka zodha saMsthAna ke prati dhanyavAda jJApita karatA huuN| sampAdakIya ke prathama tIna binTaoM para bhI zIghra hI koI saMsthA kArya prArambha karegI, aisI AzA hai| bIsavIM sadI ke aMtima varSoM meM sAmAjika/akAdamika kSetra meM kAryarata saMsthAoM ko sArthaka pariNAma prApta karane hetu apanI yojanAoM ko isa prakAra vyavasthita karanA cAhiye jisase ki unake kAryoM meM (1) nirantaratA (Continuity) (2) vizvasanIyatA (Creditability) (3) susaMgatatA (Consistency) kA samAveza ho| mAtra tAtkAlika mahatva kI yojanAoM ko hastagata karane se rASTrIya yA antarrASTrIya stara kI saMsthAoM kI sAkha meM abhivRddhi nahIM hotii| sAmAjika/akAdamika kSetra meM kAryarata saMsthAoM se merA namra nivedana hai ki ve 1. saMsAdhanoM ke kendrIyakaraNa 2. kAryoM ke vikendrIkaraNa 3. vittIya niyaMtrakoM dvArA akAraNa prAthamikatAoM meM parivartana se utpanna Arthika saMkaTa ko rokane 4. punarAvRtti ko rokane . 5. saMsthAoM ke mUla prANa kAryakartAoM meM samarpaNa ke bhAva ko jAgrata karane evaM unakI rUciyoM meM sthAyitva lAne badalate pariveza meM saMsthA evaM kAryakartAoM kI tAtkAlika evaM dIrghakAlika AvazyakatAoM kI pUrti hetu dhyAna deN| ye saba karane se hI saMsthAe~ apanI sAkha ko banAyeM rakhate hue dharma, samAja aura rASTra ko kucha sArthaka yogadAna de skeNgii| varanA artha pradhAna isa yuga meM kevala lacchedAra bhASaNoM, jor3a tor3a ke cunAvoM, zAbdika AzvAsanoM yA bhAvanAoM ke pravAha se kucha nahIM hone vAlA hai| hara saMsthA thor3A-thor3A kArya bhI niyamita, nirantara eka hI kSetra meM, eka lakSya lekara kareM to bhI anta meM bar3I upalabdhi mila sakatI hai| Aja kI phikra kara, kala kisane dekhA hai jaisI nirAzAvAdI bAteM karane vAle tathA kathita sAmAjika kAryakartA nijI jIvana meM to pUrI yojanAyeM banAte haiM, 50 sAla Age ko dhyAna meM rakhakara kArya karate haiM kintu sAmAjika kArya meM dRSTi tAtkAlika sammAna para rahatI hai| yaha dRSTi samAja ke liye ghAtaka / se kama akAdamika saMsthAoM ko aise kAryakartAoM se dUrI hI banAye rakhanA zreyaskara aMta meM maiM prastuta aMka ke sabhI vidvAna lekhakoM tathA sampAdaka maMDala ke sabhI mAnanIya sadasyoM ke prati AbhAra jJApita karatA hU~ jinake sahayoga se hI prastuta aMka vartamAna rUpa meM prastata kiyA jA sakA hai| saMsthAdhyakSa mAnanIya zrI devakamArasiMhajI kAsalIvAla kI satata abhirUci evaM preraNA zlAghanIya hai| pAThakoM kI pratikriyAoM kA svAgata hai| 21.7.99 DaoN. anupama jaina arhat vacana, julAI 99
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyakSa kI kalama se arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura, parAmarzadAtrI samiti kA punargaThana kundukunda jJAnapITha kI vikAsa yAtrA ke pratyeka paga para jaina vidyA ke adhyetAoM kA asIma sneha evaM saMrakSaNa isa saMsthA ko mila rahA hai| yaha hama sabake liye saMtoSa kA viSaya hai| sitambara 1988 meM jJAnapITha kI zodha traimAsikI 'arhat vacana' ke pravezAMka ke vimocanoparAnta isI varSa hamaneM isake saMpAdaka DaoN. anupama jaina ko apanA mArgadarzana tathA sahayoga pradAna karane hetu saMpAdaka maMDala kA gaThana kara diyA thaa| 1993 meM jaina samAja ke mUrdhanya vidvAna evaM jaina gajaTa ke yazasvI saMpAdaka prAcArya zrI narendraprakAza jaina - phirojAbAda kI adhyakSatA meM arhat vacana salAhakAra pariSada kA gaThana isa zodha patrikA kI vikAsa yAtrA meM mIla kA patthara sAbita huaa| labdha pratiSThita vidvAnoM kI sugaThita TIma ke sArthaka prayAsoM se patrikA ne deza - videza kI zodha patrikAoM meM apanA viziSTa sthAna bnaayaa| pariSada ke adhyakSa prAcArya zrI. narendra prakAza jaina tathA saciva DaoN. prakAzacandra jaina ke etad viSayaka prayAsoM hetu maiM saMsthA kI ora se AbhAra jJApita karatA huuN| devI ahilyA vi. vi., indaura dvArA 1995 meM mAnyatA pradAna kiye jAne ke pUrva hI nidezaka maNDala tathA parAmarzadAtrI samiti kA gaThana kiyA gyaa| vizvavidyAlaya ke tatkAlIna kulapati pro. e. e. abbAsI, pro. je. ena. kapUra, pro. Ara. Ara. nAMdagAMvakara, pro. pI. ena. mizra, pro. pArasamala agravAla, pro. surezacandra agravAla Adi mUrdhanya zikSAvidoM kA vikAsa yAtrA ke isa bhAga meM saMsthA ko sArthaka sahayoga prApta huaa| jaina vidyA ke kSetra meM adhyayana aura anusaMdhAna karane vAle vidvAnoM ke sahayoga se saMsthA ne sampUrNa vizva meM apanI pahacAna banAI hai| deza-videza ke adhyetA aba akAdamika sUcanAoM evaM zodha mArgadarzana hetu jJAnapITha se samparka karane lage haiM jo ki saMsthA ke liye gauravapUrNa upalabdhi hai| kArya niSpAdana kI suvidhA tathA sambaddha vyaktiyoM kI kArya abhirUci kI dRSTi se janavarI 1999 meM arhat vacana sampAdaka maMDala (dekheM-pRSTha 2) tathA nidezaka maMDala kA 1999-2000 kI avadhi hetu punargaThana kiyA jA cukA hai| jisakI ghoSaNA varSa - 11, aMka - 1, janavarI 1999 meM kI gaI thii| yahA~ maiM puna: uddhRta kara rahA hU~ - punargaThita nidezaka maMDala (zodha samiti) - 1. pro. navIna sI. jaina, pUrva nidezaka - ekeDemika sTApha kAleja, indaura 2. paMDita nAthUlAla jaina zAstrI, indaura 3. pro. Ara. Ara. nAMdagAMvakara, pUrva kulapati, nAgapura 4. pro. e. e. abbAsI, pUrva kulapati, indaura 5. pro. nalina ke. zAstrI, kulasaciva, bodhagayA 6. pro. surezacandra agravAla, adhyakSa - vijJAna saMkAya, meraTha 7. DaoN. anupama jaina, saciva, indaura . kundakunda jJAnapITha parAmarzadAtrI ke vyApaka upayoga ko dRSTi meM rakhate hue kArya pariSada ke parAmarzAnusAra arhat vacana salAhakAra pariSada ko bhaMga kara parAmarzadAtrI samiti kA punargaThana kiyA jA rahA hai| yaha parAmarzadAtrI samiti hI aba kundakunda jJAnapITha kI samasta gatividhiyoM ke saMcAlana hetu parAmarza dene kA kArya sampanna kregii| arhat vacana, julAI 99
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ navagaThita kundakunda jJAnapITha parAmarzadAtrI samiti (1999 - 2000) 1. zrI devakumArasiMha kAsalIvAla (adhyakSa) 12. DaoN. prakAzacanda jaina 580, mahAtmA gAMdhI mArga, 91/1, galI nambara 3, indaura - 452001 tilaka nagara, 2. DaoN. anupama jaina (saciva) indaura - 452001 'jJAnachAyA', 13. zrI sureza jaina, AI.e.esa. DI- 14, sudAmA nagara, 30 nizAta kAlonI, indaura-452009 bhopAla sadasya 14. DaoN. ena. pI. jaina 3. prAcArya narendraprakAza jaina pUrva rAjadUta 104, naI bastI, I-50, sAketa nagara, phirojAbAda - 283 203 indaura 4. pro. je. ena. kapUra 15. padmazrI bAbUlAla pATodI __766, nyU phreMDsa kAlonI, 64/3, malhAragaMja, . dillI- 110065 indaura - 452002 5. pro. rAjArAma jaina, nidezaka 16. zrI kailAzacanda caudharI mahAjana TolI nambara -2, 39, sItalAmAtA bAjAra, indaura - 452002 ArA - 802 301 (bihAra) 6. pro. gopIcanda pATanI 17. zrI ajitakumArasiMha kAsalIvAla esa.bI. - 10, ja.lA.ne. mArga, bApU nagara, anopa bhavana, 580, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, jayapura - 302 002 (rAja.) indaura-452001 7. pro. ema. ela. koThArI 117, kaMcana bAga, 18. zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla anopa bhavana, indaura-452001 580, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, 8. DaoN. TI. vhI. jI. zAstrI indaura - 452001 ___12 - 11-1418, bauddha nagara, 19. pro. navIna sI. jaina (padena - nidezaka) sikandarAbAda - 500 361 46, padmAvatI kAlonI, 9. pro. Ara. ela. pATanI indaura - 452001 8/4, malhAragaMja, 20. pro. pI. ena. mizra (padena - vi. vi. ke pratinidhi) indaura - 452002 nidezaka-prabandha adhyayana saMsthAna 10. pro. maheza dube devI ahilyA vizvavidyAlaya, prAdhyApaka- gaNita indaura - 452001 17, sAutha rAjamohallA, 21. paM. jayasena jaina (padena - mahAvIra TrasTa, indaura indaura ke pratinidhi) 11. DaoN. sajjanasiMha 'lizka' 201, amita apArTamenTa, vyAkhyAtA - gaNita vibhAga 1/1, pArasI mohallA, chAvanI, gavarnamenTa ina sarvisa TreniMga senTara, indaura - 452001 paTiyAlA- 147001 21.7.99 devakumArasiMha kAsalIvAla arhat vacana, julAI 99
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 11, aMka - 3, julAI 99, 9 - 15 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura kloniMga tathA karma siddhAnta - anila kumAra jaina* kucha varSoM se 'kloniMga' eka bahucarcita viSaya rahA hai| khAsataura para jaba se vaijJAnikoM ne eka bher3a kA klona taiyAra karane meM saphalatA prApta kara lI hai taba se nAnA prakAra kI aTakaleM lagAI jAtI rahI haiN| kucha vaijJAnikoM ne yaha kaha kara ki mAnava kA klona bhI do varSoM ke andara taiyAra kara liyA jAyegA, isa viSaya kI ora Ama logoM kA dhyAna bhI AkarSita kara diyA hai| kaI vaijJAnika tathA anekoM buddhijIvI isa vivAda meM ulajhe hae haiM ki kyA mAnava kA klona bhI taiyAra kiyA jA sakatA hai? kyA mAnava klo karanA eka anaitika kRtya nahIM hogA? Ajakala inTaraneTa para bhI isake samarthana aura virodha meM mata juTAyeM jA rahe haiN| kaI vikasita deza bhI isa vivAda meM kUda par3e haiN| kloniMga ne vaijJAnikoM tathA buddhijIviyoM ko to prabhAvita kiyA hI hai, sAtha hI dArzanikoM evaM dhArmika netAoM ko bhI cakkara meM DAla diyA hai| jo pracalita dhArmika dhAraNAyeM haiM unake liye bhI kloniMga eka cunautI bharA viSaya bana gayA hai| isaliye kloniMga ko dhArmika pariprekSya meM pAribhASita karanA apekSita ho gayA hai| isa carcA ko Age bar3hAne se pahale hameM kloniMga tathA usakI takanIka ke bAre meM jAnanA hogaa| kloniMga kyA hai? kisI jIva vizeSa kA jeneTikala pratirUpa paidA honA kloniMga kahalAtA hai| klona usa jIva vizeSa kA mAtra navajAta zizu hI nahIM hotA balki yaha usa jIva kA eka prakAra se kArbana kApI hotA hai| janma kI sAmAnya prakriyA meM bhrUNa kA nirmANa nara ke zukrANu (Sperm Cell) tathA mAdA ke aNDANu (Egg Cell) ke saMgaThana (Fission) se hotA hai tathA isa bhrUNa kI kozikA (Cell) ke kendraka (Neuteus) meM jo guNasUtra (Cromosomes) pAye jAte haiM unameM se kucha guNasUtra nara ke tathA kucha guNasUtra mAdA ke hote haiN| sAmAnya janma kI yaha prakriyA laiMgika (Sexual) prajanana kahalAtI hai| kloniMga kI prakriyA meM bhrUNa kA nirmANa kacha alaga DhaMga se karAyA jAtA hai (isakA hama Age varNana kareMge) tathA isa bhrUNa kI kozikA ke kendraka meM sAre ke sAre guNasUtra kisI eka (nara yA mAdA) ke hote haiN| jisa jIva kA klona taiyAra karanA ho, usI jIva ke sAre guNa sUtra klona kI kozikA ke kendraka meM bhI hote haiN| isa prakAra klona meM AnuvAMzikI ke ve sAre guNa maujUda hote haiM jo usake Donara perenTa (Doner Parent) nara yA mAdA ke hote haiN| kloniMga kI prakriyA vastuta: alaiMgika (Asexual) prajanana kI prakriyA hai kyoMki isameM nara yA mAdA kisI eka kI kozikA ke kendraka se hI jIva paidA hotA hai. isa prakAra paidA hue jIva yA jIvoM kA samUha hI klona kahalAtA hai tathA vaha prakiyA jisase klona taiyAra hote haiM kloniMga kahalAtI hai| pazuoM meM kloniMga pazuoM meM kloniMga vanaspatiyoM (paudhoM) meM kloniMga ke mukAbale eka kliSTa prakriyA hai kyoMki paudhoM kI kozikAoM kA r3hAMcA apekSAkRta sarala hotA hai| kaI navajAta paudhoM * prabandhaka - bhAratIya tela evaM prAkRtika gaisa nigm| nivAsa - bI- 26, sUryanArAyaNa sosAyaTI, visata peTrola pampa ke sAmane, sAbaramatI, ahamadAbAda -5
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI kozikAoM meM yaha guNa hotA hai ki ve dviguNana dvArA apanI vaMza vRddhi kara sakate haiN| isa vizeSa guNa ke kAraNa hI kaI vanaspatiyoM meM kloniMga kI prakriyA bahuta prAcIna hai| kalama dvArA paudhe lagAnA isI prakriyA ke antargata Ate haiN| kaI eka koziya sakSma jIva bhI yahI prakriyA apanAte haiN| pazuoM ke klona taiyAra karane kI kozizeM bhI kAphI samaya se hotI rahI haiN| vaijJAnikoM ne pacAsa ke dazaka meM mer3hakoM ke klona banAne ke kaI prayoga kiye| san 1952 meM isa kSetra meM AMzika saphalatA bhI prApta kara lii| lekina pUrI taraha se sATha ke dazaka meM hI saphala ho pAye tathA mer3haka ke 30 klona taiyAra kara ddaale| stanadhArI pazuoM meM kloniMga aura kaThina prakriyA hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki ina pazuoM ke aNDANu (Egg Cell) bahuta choTe tathA adhika bhaMgura hote haiN| isa prakriyA meM meDhaka ke pratyAropaNa ke liye eka khAsa sUkSma zalya cikitsA (Micro Surgery) karanI par3atI hai| sattara ke dazaka meM kharagozoM tathA cUhoM ke klona taiyAra karane ke kaI prayoga kiye gaye tathA antata: vaijJAnika saphala bhI rhe| nabbe ke dazaka meM bher3a ke klona taiyAra karane ke kaI prayoga kiye gye| lekina sabase adhika tahalakA taba macA jaba eDinabarga (skATalaiNDa) meM sthita 'rosalina insTITyUTa' ke vaijJAnika DaoN. iAna vilamaTa ne pharavarI 1996 ko DaoNlI ke rUpa meM eka pUrNa svastha bher3a kA klona paidA kara liyaa| ise eka mahAna upalabdhi ke rUpa meM liyA gayA kyoMki isase mAnava klona taiyAra karane kA rAstA aura adhika spaSTa ho gyaa| klona banAne kI takanIka kloniMga kI carcA Age bar3hAne se pahale hameM kozikAoM tathA stanadhAriyoM meM sAmAnya prajanana kI prakriyA ko thor3A samajhanA hogaa| pratyeka pazu, vanaspati meM anekoM kozikAyeM jAtI haiN| manuSya ke zarIra meM ina kozikAoM kI kula saMkhyA sau kharaba (101) taka ho sakatI hai| pratyeka kozikA apane Apa meM eka alaga astitva vAlA pUrNa jIva hotA hai| yaha vaise hI eka alaga jIva hai jaise ki hama aura aap| kozikA ke kendra meM eka nAbhika hotA hai jise kendraka bhI kahate haiN| kendraka ke andara isa jIva ke guNa sUtra (kromosomsa) hote haiN| manuSya kI kozikA meM guNasUtroM kI saMkhyA 46 hotI hai| ina guNasUtroM meM hI AnuvAMzikI ke sabhI guNa maujUda hote haiN| kromosomsa (guNasUtroM) kI racanA DI.ena.e. tathA Ara.ena.e. nAmaka rasAyanoM se nirmita hotI hai| ina guNasUtroM para hI jInsa sthita hote haiN| kozikA ke kendraka ke cAroM ora eka jIva drava hotA hai jise proToplAjma kahate haiN| nara ke zukrANu tathA mAdA ke aNDANu bhI paripakva (Maturel) kozikAyeM hotI haiN| stanadhArI pazuoM meM laiMgika prajanana hotA hai| isa prakriyA meM zukrANu aNDANu ko phalita yA niSecita kara detA hai tathA eka naI kozikA kA nirmANa hotA hai| isa naI kozikA meM puna: dviguNana karane kI kSamatA hotI hai jisase vaha bhrUNa meM parivartita ho jAtA hai| isa naI niSecita yA phalita kozikA ke kendraka meM guNasUtra (kromosomsa) kI saMkhyA to 46 hI hotI haiM, lekina isameM Adhe guNasUtra nara ke tathA Adhe mAdA ke hote haiN| isake viparIta kloniMga dvArA utpanna naI kozikA meM sAre ke sAre guNasUtra kisI eka ke hI hote haiN| stanadhArI pazuoM ke klona paidA karane kI prakriyA kucha isa prakAra se hai| isake arhat vacana, julAI 99
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ liye sarvaprathama mAdA ke eka svastha aNDANu ko kAma meM liyA jAtA hai| isa aNDANu meM se vizeSa takanIka dvArA kendraka ko alaga kara diyA jAtA hai tathA isa kendraka yA nAbhika vihIna kozikA ko eka surakSita sthAna para rakha liyA jAtA hai| aba hameM jisa jIva kA klona taiyAra karanA hai (jise Donara perenTa kahate haiM) usakI tvacA (Skin) meM se eka kozikA alaga kara lI jAtI hai| phira isa kozikA ke kendraka ( nAbhika) ko bar3I sAvadhAnIpUrvaka alaga kara liyA jAtA hai| isa kendraka ko pUrva meM surakSita rakhI kendraka - vihIna - kozikA meM pratisthApita kara diyA jAtA hai| isa prakAra eka naI kozikA paidA ho jAtI hai jisakA kendraka Donara perenTa kI kozikA kA kendraka hotA hai| isa prakAra isa naI kozikA meM guNasUtra ve hI hote haiM jo ki Donara perenTa meM hote haiN| yaha naI kozikA dviguNana dvArA bhrUNa meM parivartita ho jAtI hai| isa bhrUNa ko kisI bhI mAdA ke garbhAzaya meM sthita kara diyA jAtA hai jahA~ vaha sAmAnya rUpa se vikasita hone lagatA hai| isa prakAra jo navajAta paidA hotA hai usameM guNasUtra ve hI hote haiM jo ki Donara - perenTa ke hote haiM ataH isakI zakla sUrata hUbahU Donara perenTa jaisI hI hotI hai| yAni ki yaha Donara - perenTa kI kApI hI hogaa| ; - - isa prakAra hama jisakI pratilipi (kApI, klona) taiyAra karanA cAhate haiM usakA kendraka mAdA ke aNDANu meM pratisthApita karanA hogaa| yadi hama nara kA klona taiyAra karanA cAhate haiM to usakI kozikA kA kendraka aura yadi mAdA kA klona cAhate haiM to mAdA kI kozikA kA kendraka kisI mAdA ke aNDANu (kozikA) meM pratisthApita karanA hogaa| kloniMga se uThe savAla DaoNlI ke rUpa meM bher3a kA klona uparokta vidhi (takanIka) dvArA hI paidA kiyA gyaa| lekina isa kloniMga ke saphala parIkSaNa se kaI dArzanika evaM dhArmika kaThinAIyA~ sAmane AI haiM jinakA spaSTIkaraNa apekSita hai| - 1. cUMki klona meM AnuvAMzikI ke hUbahU ve sAre guNa hote haiM jo ki Donara perenTa ke haiM, to kyA klona Donara kA hI eka aMza hai ? 2. cUMki kloniMga dvArA jIva paidA hone kI prakriyA meM nara tathA mAdA donoM kA honA Avazyaka nahIM raha gayA hai, ataH binA nara ke bhI stanadhArI jIva paidA karAyA jA sakatA hai| to kyA jaina dharma meM varNita garbha janma kI avadhAraNA galata hai ? 3. kyA klona bher3a (DaoNlI) sammUrcchana jIva hai ? 4. kyA prayogazAlA meM bhI manuSya paidA kiyA jA sakegA ? - arhat vacana, julAI 99 5. jaina dharmAnusAra jIva ke zarIra kI racanA aMgopAMga nAmakarma ke udaya se hotI hai, lekina kloniMga kI prakriyA meM zarIra kI racanA hama manacAhe r3haMga se banA sakate haiN| hama jisa kisI jIva kI zakla taiyAra karanA cAheM, kara sakate haiN| aisI sthiti meM jaina dharma meM varNita nAma karma kI sthiti kyA hogI ? kloniMga tathA karma siddhAnta uparokta praznoM kA hala prApta karane ke liye hameM viSaya kA aura adhika vizleSaNa karanA hogA tathA karma siddhAnta ko bhI samajhanA hogaa| sarvaprathama yaha spaSTa kara lenA cAhiye ki klona kisI bhI jIva kA yA Donara - - perenTa 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA aMza nahIM hai| klona kA alaga astitva hai aura Donara perenTa kA alg| jaisA ki hama pahale hI kaha cuke haiM ki hamAre zarIra meM sthita pratyeka kozikA bhI apane Apa meM eka paripUrNa zarIra yukta svataMtra jIva hai tathA hamase pratyeka dRSTi meM bhinna hai| usakA vaisA hI alaga astitva hai jaisA ki ApakA aura hmaaraa| ataH jaba pratyeka kozikA kA alaga astitva hai to usase vikasita bhrUNa tathA phira bhrUNa se vikasita klona Donara - perenTa kA aMza kaise ho sakatA hai ? ata; klona apane Apa meM Donara - perenTa se bilkula alaga astitva vAlA jIba hai| usakA AyuSya, usakI bhAvanAe~ tathA usakA sukha - dukha bhI apane Donara - perenTa se bilkula bhinna hogaa| yaha bAta DaoNlI (jo ki bher3a kA klona hai) ke garbha dhAraNa karane tathA phira usake mAtA banane se aura adhika spaSTa ho gaI hai / Frog-A 12 Nucleus damaged Unfertilised egg Nucleus injected Intestinal cell Normal Carva Frog-B DOD Intestinal nucleus Blastula Intestine Enucleated recipient egg Adult Frog (Identical Frog-B) GURDON'S EXPERIMENT ON FROG CLONE MOTHER (Pregnant Fin Dorset Ewe) N Nucleus Udder cell Special solution Nucleus separated udder cell nucleus EGG MOTHER (Adult Sheep) Unfertilised egg Nucleus removed Enucleated egg Ist mild electric shock for fusion or uptake of nucleus by egg Early embryo (Blastocyst) Culture medium 2nd mild electric shock to Trgger Cleavage Blastocyst implanted into the uterus of Burwoogle-mother - Lamb (Dolly) WILMUT'S CLONING EXPERIMENT Science Repor&er, Feb. 98 se sAbhAra abhI manuSya kA klona taiyAra nahIM kiyA jA sakA hai| lekina yahA~ hama yaha mAnakara caleM ki manuSya kA klona bhI taiyAra kiyA jA sakatA hai| mAnoM ki manuSya ke do klona taiyAra kiye gye| donoM kI zakla sUrata eka jaisI hI hai| yadi eka klona ko acchA khAne-pIne ko mile tathA acchA anukUla vAtAvaraNa mile tathA dUsare klona ko na to acchA khAne pIne ko mile aura na hI acchA vAtAvaraNa mile to nizcita rUpa se bar3e hone para donoM ke vyaktitva meM antara A jaayegaa| donoM kA vikAsa alaga alaga hogA arhat vacana, julAI 99
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ hii| aura yadi mAnoM ki donoM ko samAna vAtAvaraNa mile, donoM ko vikAsa ke samAna avasara mileM to bhI donoM kA vyaktitva alaga - alaga hI hogA, mAtra zakla - sUrata eka jaisI hogii| Aja bhI hama dekhate haiM ki do jur3aveM bhAI zakla - sUrata meM eka se hote haiM, donoM meM antara kara pAnA muzkila ho jAtA hai, phira bhI unameM se eka adhika par3ha-likha jAtA hai tathA dUsarA kama par3hA-likhA hotA hai| eka sarvisa karane lagatA hai tathA dUsarA nijI vyvsaay| Age calakara unakI jimmedAriyA~ bhI alaga - alaga ho jAtI haiM jisase unake vyavahAra meM bhI kAphI antara A jAtA hai| isa prakAra do eka sI zakla vAle bhAiyoM kA vyaktitva bhI alaga-alaga bana jAtA hai| isI taraha do eka jaise klona tathA Donara - perenTa ke bIca bhI antara rhegaa| dUsarA prazna klona ke janma ko lekara hai| yaha sahI hai ki binA nara ke sahayoga ke bhI jIva paidA kiyA jA sakatA hai| mAtra mAdA dvArA bhI jIva paidA ho sakatA hai, lekina usa sthiti meM paidA huA klona (jIva) mAdA hI hogA, nara nhiiN| isa prakAra jo bhI Donara - perenTa hogA vahI klona bhI hogaa| yadi Donara - perenTa nara hai to klona bhI nara hogA aura yadi Donara - perenTa mAdA hai to klona bhI mAdA hI hogaa| stanadhAriyoM ke klona banAne kI prakriyA meM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki klona ke bhrUNa ko mAdA ke garbhAzaya meM rakhA jAtA hai| tatpazcAta garbhAzaya ke andara hI bacce kA vikAsa hotA hai tathA garbhakAla pUrA hone ke bAda hI klona baccA paidA hotA hai| yahA~ garbha kI prakriyA ko chor3A nahIM gayA hai| ata: jaina dharma meM janma ke AdhAra para garbhaja Adi jo bheda kiye gaye haiM vahA~ koI visaMgati nahIM AtI hai| . jahA~ taka stanadhArI jIvoM meM binA nara ke klona taiyAra hone kA prazna hai, yahA~ eka bAta yaha avazya dhyAna rakhanI cAhiye ki mAdA ke aNDANu mAtra se hI jIva - klona paidA nahIM hotA hai, balki usa aNDANu ke kendraka ko dUsarI (kisI anya) kozikA ke kendraka dvArA visthApita karAyA jAtA hai tabhI bhrUNa paidA hotA hai| ata: bhrUNa banAne ke liye do kozikAoM kA honA Avazyaka hai jinameM se eka mAdA kA aNDANu tathA dUsarI koI anya kozikA honA caahiye| isa prakAra do alaga-alaga kozikAoM ke sahayoga se hI klona bananA sambhava ho sakA hai| ata: hameM garbha janma kI prakriyA kI jaina mAnyatA meM itanA jor3a lenA hogA ki garbha janma vAle jIva mAdA ke garbha se hI paidA hoMge lekina ve binA nara ke sahayoga ke bhI paidA ho sakate haiN| isa sthiti meM ve mAdA hI hoMge lekina unake paidA hone meM bhI do alaga-alaga kozikAoM - eka aNDANu tathA dUsarI anya kA honA Avazyaka hai| yahA~ se yaha bhI spaSTa ho jAnA cAhiye ki bher3a ke klona DaoNlI kA janma bhI isI prakriyA se haA thaa| ata: usakA janma bhI garbha-janma hI thaa| kucha loga DaoNlI ko sammUrcchana jIvoM kI zreNI meM rakhate haiM, lekina vaha bilkula galata hai| DaoNlI bhI aba mA~ bana cukI hai, vaha bhI Ama bher3oM kI trh| isa ghaTanA ne bhI yaha spaSTa kara diyA ki DaoNlI sammUrcchana jIva nahIM hai| yadi DaoNlI ko sammUrchana mAnA gayA to yaha eka prazna aura paidA ho jAyegA ki kyA sammUrcchana jIvoM se bhI garbha janma honA sambhava hai? ___ yaha mAnanA sahI nahIM hai ki manuSya ko prayogazAlA meM bhI paidA kiyA jA sakatA arhat vacana, julAI 99
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| abhI taka prayogazAlA meM stanadhArI jIva paidA nahIM kivA jA sakA hai| hA~, TesTaTyUba meM bhrUNa to taiyAra kiyA jA sakA hai, lekina usakA vikAsa mAdA ke udara (garbhAzaya) meM hI sambhava ho sakA hai| kyoMki usake vikAsa ke liye Avazyaka tApa, dAba tathA khurAka mAdA dvArA hI upalabdha karAI jA sakatI hai| kucha loga yaha socate haiM ki bher3a ke klona (DaoNlI) ko bhI TesTaTyUba bebI jaisA hI mAnanA caahiye| cUMki klona ke bhrUNa ko prayogazAlA meM (TesTaTyUba) taiyAra kiyA gayA, ata: ise TesTaTyUba bebI mAnA jA sakatA hai| aba eka antima prazna yaha rahatA hai ki jaina dharma ke hisAba se jIva ke zarIra kI racanA usake nAma karma ke kAraNa hotI hai| koI jIva kaisI zakla - sUrata prApta karegA, isakA nirdhAraNa isI nAma karma se hotA hai| lekina yahA~ to klona ke zarIra kI racanA aba apane hI hAthoM meM A gaI hai| hama jaisI zakla - sUrata banAnA cAheM banA sakate haiN|aisii sthiti meM nAmakarma kI avadhAraNA to arthahIna ho gaI hai| lekina yaha mAnyatA ucita nahIM hai| vastusthiti kyA hai?. yaha samajhane ke liye hameM karma - siddhAnta para thor3A dhyAna denA pdd'egaa| sabase pahale to hameM yaha spaSTa kara lenA cAhiye ki pratyeka ghaTanA mAtra karma se hI ghaTita nahIM hotI hai| karma hI saba kucha nahIM hote haiN| yadi hama karmoM ke adhIna hI saba kucha ghaTita honA mAna leMge to yaha vaisI hI vyavasthA ho jAyegI jaisI ki IzvaravAdiyoM kI hai ki jo kucha hotA hai vaha Izvara kI AjJA se hotA hai yA phira una niyativAdiyoM kI sthiti hai ki saba kucha niyati ke adhIna hai, hama usameM kucha bhI pheraphAra nahIM kara sakate haiN| yadi karma hI saba kucha ho jAye to unako naSTa karane ke liye na to puruSArtha kA hI mahatva raha jAyegA aura na hI mokSa sambhava hogaa| kyoMki jaise karma hoMge vaisA unakA udaya hogA aura usa udaya ke anurUpa hI hama kArya kareMge tathA naye karmoM kA bandha kreNge| isase to puruSArtha tathA mokSa kI bAta hI galata siddha ho jaayegii| ata; yaha taya huA ki karma hI saba kucha nahIM hai| karma eka niraMkuza sattA nahIM hai| karma para bhI aMkuza hai| karmoM meM parivartana bhI kiyA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA - "kiyA huA karma bhugatanA par3egA', yaha sAmAnya niyama hai, lekina isameM bhI kucha apavAda hai| karmoM meM udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNa tathA saMkramaNa sambhava hai jisake kAraNa karmoM meM parivartana bhI kiyA jA sakatA hai| sAmAnya zabdoM meM hama yaha kaha sakate haiM ki puruSArtha dvArA karmoM kI nirjarA samaya se pahale bhI kI jA sakatI hai| karmoM kI kAla maryAdA aura tIvratA ko bar3hAyA aura ghaTAyA jA sakatA hai tathA karma eka bheda se sajAtIya dUsare bheda meM bhI badala sakatA hai| udaya meM A rahe karmoM ke phala dene kI zakti ko kucha samaya ke liye dabAyA jA sakatA hai tathA kAla vizeSa ke liye unheM phala dene meM akSama bhI kiyA jA sakatA hai, ise upazama kahate haiN| AcArya mahAprajJa ke anusAra 'saMkramaNa kA siddhAnta' jIna (Gene) ko badalane kA siddhAnta hai| eka vizeSa bAta yaha aura dhyAna dene yogya hai ki karmoM kA vipAka dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke anusAra hotA hai| yaha vipAka nimitta ke Azrita hai tathA usI ke anurUpa yaha phala detA hai| yadi do vyaktiyoM ko eka jaisA asAtAvedanIya ka kA udaya ho. unameM se eka dhArmika pravacana yA bhajana sunane meM masta rahA ho tathA dUsarA akelA binA kisI kAma ke eka kamare meM baiThA hai to dUsare vyakti ko pahale ke mukAbale arhat vacana, julAI 99 14
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ asAtAvedanIya karma adhika staayegaa| isakA eka manAvaijJAnika kAraNa bhI hai| ina saba bAtoM se yaha niSkarSa nikalatA hai ki vyaktitva ke nirmANa meM karma hI saba kucha nahIM hote haiM balki AnuvaMzikatA, paristhiti, vAtAvaraNa, bhaugolikatA, paryAvaraNa, ye saba manuSya ke svabhAva aura vyavahAra para asara DAlate haiN| ataH zakla sUrata ke nirmANa meM mAtra nAma karma hI saba kucha nahIM hote haiN| manuSya ke rUpa raMga para deza kAla kA prabhAva bhI AsAnI se dekhA jA sakatA hai| eka hI mAtA se do bacce janma lete haiM eka ThaNDe deza meM tathA dUsarA garma deza meM ThaNDe deza meM janma lene vAlA baccA apekSAkRta gorA ho sakatA hai| itanA hI nahIM, yadi koI vyakti ThaNDe deza meM rahanA prArambha kara de to usake raMga meM bhI parivartana A sakatA hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra jInsa (Genes) tathA rAsAyanika parivartana bhI vyaktitva ke nirmANa meM apanA prabhAva DAlate haiN| Ayu karma bhI eka karma hai, lekina bAhya nimitta, jaise jahara Adi ke sevana se AyuSya ko kama kiyA jA sakatA hai| isI prakAra yadi guNasUtroM (kromosomsa) yA jInsa meM parivartana kara diyA jAya to usase zakla sUrata meM parivartana kiyA jA sakatA hai| isa prakAra akele nAma karma hI yaha taya nahIM karatA ki kisI jIva ( yA manuSya) kI zakla sUrata kaisI hogI balki bAhya paristhitiyA~ bhI isameM parivartana kara sakatI haiN| kozikA ke kendraka ko vizeSa prakAra se parivartita karake yadi hama eka sI zakla sUrata vAle jIva paidA karate haiM to isameM karma siddhAnta ke anusAra koI visaMgati nahIM AtI hai kyoMki karmoM meM saMkramaNa Adi sambhava hai| ataH hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki karma siddhAnta ke anusAra eka hI prakAra kI zakla sUrata vAle jIva paidA kara denA yA kloniMga ke daurAna kozikA ke kendraka (Neucleus) ko parivartita kara denA saMbhava hai| ataH kloniMga kI prakriyA karma siddhAnta ke liye cunau nahIM hai balki karma siddhAnta ko vyavasthita tarIke se samajha lene para isa prakriyA kI vyAkhyA karma siddhAnta ke AdhAra para AsAnI se kI jA sakatI hai| sandarbha grantha evaM lekha prApta - 1. 'From Cell to Cloning', P. C. Joshi, Science Reporter, Feb. 98. 2. Cloning', Domen R. Olrzowy. The New Book of Popular Science, Vol-3, Grolier Inc., 89. - - 3. 'The Cell, John Pleiffer, (IInd Edition, 88 ) Life Time Books Inc., Hongkong. 4. 'jaina dharma aura darzana, muni pramANa sAgara 5. 'karmavAda', AcArya mahAprajJa / . 6. kyA akAla mRtyu sambhava hai ?', DaoN. anilakumAra jaina tIrthaMkara, indaura, julAI 94. 1.12.98 - arhat vacana, julAI 99 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kundakunda jJAnapITha, indaura kA prakalpa sandarbha granthAlaya AcArya kundakunda dvisahasrAbdi mahotsava varSa ke sandarbha meM 1987 meM sthApita kundakunda jJAnapITha ne eka mahatvapUrNa prakalpa ke rUpa meM bhAratIya vidyAoM vizeSataH jaina vidyAoM ke adhyetAoM kI suvidhA hetu deza ke madhya meM avasthita indaura nagara meM eka sarvAMgapUrNa sandarbha granthAlaya kI sthApanA kA nizcaya kiyA / hamArI yojanA hai ki Adhunika rIti se dAzamika paddhatti se vargIkRta kiye gaye isa pustakAlaya meM jaina vidyA ke kisI bhI kSetra meM kArya karane vAle adhyetAoM ko sabhI sambaddha grantha / zodha patra eka hI sthala para upalabdha ho jaayeN| hama yahA~ jaina vidyAoM se sambaddha vibhinna viSayoM para hone vAlI zodha ke sandarbha meM samasta sUcanAe~ adyatana upalabdha karAnA cAhate haiN| isase jaina vidyAoM ke zodha meM rUci rakhane vAloM ko prathama caraNa meM hI hatotsAhita hone evaM punarAvRtti ko rokA jA skegaa| kevala itanA hI nahIM, hamArI yojanA durlabha pAMDulipiyoM kI khoja, mUla athavA unakI chAyA pratiyoM / mAikro philmoM ke saMkalana kI bhI hai| ina vicAroM ko mUrtarUpa dene hetu digambara jaina udAsIna Azrama, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura para navIna pustakAlaya bhavana kA nirmANa kiyA gayA hai| 30 jUna 1999 taka pustakAlaya meM 6444 mahatvapUrNa granthoM evaM 1000 pAMDulipiyoM kA saMkalana ho cukA hai| jisameM aneka durlabha granthoM kI phoTo pratiyA~ bhI sammilita haiN| samasta pustakoM ke granthAnukrama se inDeksa kArDa to upalabdha haiM hii| aba upalabdha pustakoM kI samasta jAnakArI kampyUTara para bhI upalabdha hai| phalata: kisI bhI pustaka ko kSaNa mAtra meM hI prApta kiyA jA sakatA hai| hamAre pustakAlaya meM lagabhaga 150 patra patrikAe~ bhI niyamita rUpa se AtI haiN| Apase anurodha hai ki saMsthAoM se : 1. apanI saMsthA ke prakAzanoM kI 1-1 prati pustakAlaya ko preSita kreN| lekhakoM se : 2. apanI kRtiyoM (pustakoM / lekhoM) kI sUcI preSita kareM, jisase unako pustakAlaya meM upalabdha kiyA jA ske| 3. jaina vidyA ke kSetra meM hone vAlI navInatama zodhoM kI sUcanAe~ preSita kareM | digambara jaina udAsIna Azrama parisara meM hI pustaka vikraya kendra kI sthApanA kI gaI hai / sandarbha graMthAlaya meM prApta hone vAlI kRtiyoM kA prakAzakoM ke anurodha para bikrI kendra para bikrI kI jAne vAlI pustakoM kI namUnA prati ke rUpa meM upayoga kiyA jA skegaa| AvazyakatAnusAra namUnA prati ke AdhAra para adhika pratiyoM ke ArDara diye jAyeMge / zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke sahayoga se saMcAlita prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI pariyojanA bhI yahIM saMcAlita hone ke kAraNa pAThakoM ko bahuta sI sUcanAe~ yahA~ sahaja upalabdha haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla adhyakSa DaoN. anupama jaina mAnada saciva arhat vacana, julAI 99
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 3, julAI 99, 17 - 22 jaina karma siddhAnta kI jIva vaijJAnika parikalpanA - ajita jaina 'jalaja' * sArAMza bhAratIya saMskRti meM karma siddhAnta kI avadhAraNA AdikAla se dharma darzana se lekara jana-jana taka meM racI basI huyI hai| jisake kAraNa vyakti aura samAja, eka Adarza AcAra saMhitA meM baMdhA rahA hai| parantu vartamAna vaijJAnika yuga meM paramparA evaM zraddhA kA sthAna pramANa tathA tathya ne le liyA hai jisase yaha karma siddhAnta aba aMdha vizvAsa kA paricAyaka banatA jA rahA hai| aise vikaTa samaya meM karma siddhAnta kI vaijJAnikatA ko lekara anekoM vidvAnoM ne apane mata diye haiN| isI tAratamya meM eka nayI soca ke rUpa meM isa zodha patra meM jaina karma siddhAnta ke gahana, gUr3ha siddhAnta tathA jIva vijJAna ke jIvana niyAmaka mUlabhUta siddhAntoM ke bIca tathyAtmaka saMbaMdha sthApita karake nUtana parikalpanA prastuta kI gayI hai jisa para sArthaka anveSaNa hone para aisA kucha prApta kiyA jA sakatA hai jisase dharma, vijJAna ke bala para sarva svIkArya bana sakatA hai tathA isa prakAra se eka sahaja, sukhI, sarala samAja kA sRjana ho skegaa| prastAvanA arnakoM dharmoM, darzanoM meM karma siddhAnta diyA gayA hai jisameM se jaina darzana dvArA prastuta karma siddhAnta apane Apa meM adbhuta, vaijJAnika tathA saTIka lagatA hai| jaina karma siddhAnta para aba taka aneka vidvAna vibhUtiyA~ zodha patra prastuta kara cuke haiM jinameM se AcArya kanakanaMdI kA 'karma siddhAnta kA vaijJAnika vizleSaNa', Eco-Rationality and Jain Karma Theory by Mr. Krivov Sergui, pArasamala agravAla kA 'karma siddhAnta evaM bhautika vijJAna kA kvANTama siddhAnta', Karmic Theory in Jain Philosophy by Manik Chand Gangwal, je. DI. jaina kA 'karmabandhana kA vaijJAnika vizleSaNa' Adi pramukha haiN| lekina jIvana ke vaijJAnika AdhAra jIvana vijJAna ko gaharAI se saMbhavataH nahIM dekhA gayA hai| prastuta prayAsa meM jIva vijJAna kI vibhinna zAkhAoM ANavika jIva vijJAna, AnuvaMzikI, kozikA vijJAna ke sUkSma vizleSaNa ke sAtha jaina karma siddhAnta kI Asrava, baMdha kI avadhAraNAoM se samAntaratA / samAnatA sthApita kara jaina karma siddhAnta kI jIva vaijJAnika parikalpanA nimna binduoM ke antargata kI gayI hai - 1. jIvana kA jaiva vaijJAnika AdhAra 2. jIvana kA jaina karma siddhAnta 3. karma siddhAnta kI jIva vaijJAnikatA *vIra mArga, kakaravAhA, TIkamagar3ha-472010 (ma.pra.)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta - jaina darzana kA sarvamAnya sAra, sUtroM ke rUpa meM 'tatvArtha sUtra' meM diyA gayA hai| una sUtroM ko kozikA vijJAna ke antargata kozikA, kendraka saMracanA, jInsa evaM jaineTika koDa ke pariprekSya meM dekhane para eka nayI dRSTi milatI hai tathA aisA pratIta hotA hai ki karma kahIM nA kahIM jIvana niyAmaka ikAiyoM jInoM (Genes) se avazya hI jur3e hue haiN| vizleSaNa tathA vivecaNa jIvana kA jIva vaijJAnika AdhAra - vibhinna prakAra kI anekoM kozikAoM se milakara jIvoM kA zarIra banA hotA hai| samAna kozikAoM kA samUha milakara Utaka banatA hai| vibhinna aMga milakara aMga taMtra banAte haiN| aMga taMtroM kA sammilita rUpa kisI bhI jIva ke jIvana ko saMcAlita karatA hai| 1 pratyeka kozikA meM eka kendraka hotA hai, kendraka ke andara guNasUtra hote haiM jo ki DNA se milakara bane hue hote haiN| guNasUtra hI hama sabhI jIvoM ke vibhinna guNoM kA nirdhAraNa karate haiN| DNA tathA zarkarA kSAraka tathA phAspheTa nAmaka tIna rasAyanoM se milakara banate haiM jinameM se cAra kSArakoM ke vibhinna prakAra se lage rahane se hI vibhinna guNa utpanna hote haiN| ye kSAraka tIna kI tikar3I meM lage hote haiM tathA jeneTika koDa kahalAte haiN| ye jeneTika koDa nizcita krama meM vyavasthita hokara jIna kI racanA karate haiM jo ki guNa sUtroM para lage rahate haiN| ina jIna tathA jeneTika koDa ko hama pratyeka jIva kA bhAgya yA bhAgya vidhAtA kaha sakate haiN| pratyeka jIva kI racanA evaM kArya usake guNasUtroM ke anusAra hI hote haiN| jIvana saMcAlaka kriyAoM ke pratyeka caraNa meM kisI nA kisI eMjAima kI AvazyakatA hotI hai jisakA nirmANa kisI viziSTa jIna ke dvArA hI hotA hai| 2 ina jInoM meM parivartana hote rahate haiM jinheM ki utparivartana kahate haiM jisake anusAra usa jIva ke guNoM meM bhI parivartana A jAtA hai| jIvana saMcAlaka jaina karma siddhAnta - isa vizva meM kArmANa vargaNA ThasAThasa bharI yI hai| usameM karma rUpa pariNamana karane kI yogyatA bhI hai| 3 karma paramANu ke yoga ke dvArA AkarSita hokara Ane ko Asrava kahate haiN| jIva ke upayoga (rAga, dveSa, adhyavasAya) kA nimitta prApta karake karma vargaNAyeM jIva ke pradezoM meM saMkleSa rUpa se baMdha jAtI haiM ise karma baMdha kahate haiN| 5 saMsArI jIvoM ke pratyeka bhava meM pratyeka samaya meM karma baMdha hotA hai| jIva ke sAtha karma baMdha hone ke liye pudgala paramANuoM ke baMdha yogya guNoM ke sAtha-sAtha jIva meM bhI baMdha hone yogya guNoM kI AvazyakatA hotI hai|' jJAnAvaraNAdika aSTa karmoM ke samUha ko kArmANakAya kahate haiN| yadyapi kArmANa zarIra AkAra rahita hai tathApi mUrtimAna pudgaloM ke saMbaMdha se apanA phala detA hai| zarIra, vacana, mana aura prANApAna yaha pudgaloM kA upakAra hai| 10 sukha, dukha, jIvana evaM maraNa meM pudgaloM ke upakAra haiM jo ki vibhinna karmoM ke udaya se hote haiN| 11 pudgala, rasa, gandha aura varNa vAle hote haiN| 12 vizva meM dRzyamAna evaM pAMcoM indriyoM ke jitane dravya arhat vacana, julAI 99 18
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM ve saba pudgala kI vibhinna sthala paryAyeM haiN| ina sthUla paryAyoM kA mUlabhUta tatva paramANu hai| 13 karmoM kI sthiti antarmuhUrta 48 miniTa se lekara 70 kor3A kor3I sAgaropama hai| 14 jisa karma kA jaisA nAma hai usI ke anurUpa phala prApta hotA hai| pUrvopArjita karmoM kA jhar3a jAnA hI nirjarA hai| 15 karmoM kI jIva vaijJAnikatA isa prakAra se jIva ke vibhinna kArya, gati, dazAyeM jaina karma siddhAnta ke anusAra karma paramANuoM ke dvArA tathA jIva vijJAna ke anusAra jInoM (Genes) ke dvArA nirdhArita hotI hai aura merI soca ke anusAra karma tathA jIna eka dUsare se saMbaMdhita / samAna / samAnAntara / sahakArI hai| - - pUrvopArjita karmoM ke anusAra pratyeka jIva ko vibhinna prakAra kA zarIra milatA hai| karma ke hisAba se kisI kA A~kheM nahIM haiM to koI manda buddhi kA hotA hai| koI choTA hotA hai to koI bar3A, koI gorA hotA hai to koI kAlA aura yaha saba kArya jIna ke dvArA hotA hai| jIna ke anurUpa hI jIva kI saMracanA hotI hai tathA nizcita jInoM ke kAraNa hI puruSa, strI, napuMsaka liMga kA nirmANa hotA hai| ataH pratyeka jIva kA pUrA bhAgya ina karmoM aura jInoM ke anusAra hI nirdhArita hotA hai| eka taraha se karma kA hI sthUla rUpa jIna mAna sakate haiM tathA kArmANa vargaNAoM (pudgala paramANuoM) ko jeneTika koDa ke samakakSa mAna sakate haiN| jaineTika koDa ke mUlabhUta yaugika zarkarA, phAspheTa aura kSAraka bhI aMtata: nAiTrojana, kArbana, hAiDrojana, AksIjana Adi tatvoM se milakara bane haiM jo ki hamAre vAtAvaraNa meM bhI vyApta haiN| mere mata se adRzya pudgala kArmANa vargaNAoM ke anusAra hI jIna kI saMracanA hotI hai| - bhautikI aura karma jaba jIva vibhinna prakAra ke kriyAkalApa karatA hai to vaha vibhinna karma paramANuoM ko AkRSTa karake apane cAroM ora bAMdha letA hai| bhautikI ke eka siddhAnta ke anusAra samastaM jar3a padArtha apane vartamAna ke tApakrama ke anusAra ilekTromaigneTika kiraNeM vikIrNa karate haiN| jaba koI jIva kisI bhI bAhya vastu, jar3a yA cetana kI tarapha unmukha hotA hai to ye jIva apanI kaSAya va yoga kI tIvratA maMdatA ke anusAra apanI klaoNka AvRti ko padArtha kI AvRti ke samAna samAyojita karatA hai, aisI sthiti ko anunAdI sthiti kahate haiN| isa anunAdI sthiti meM jIva evaM pudgala meM uccatama zakti kA AdAna pradAna hotA haiN| jaba do AvRtiyoM vAlI taraMgeM kisI padArtha se gujaratI haiM to padArtha meM usakA prabhAva hologrAma ke rUpa meM aMkita ho jAtA hai| ThIka isI prakAra apane rAga dveSa ke anusAra jIva kI AtmA para pAjiTiva nigeTiva cArja ke rUpa meM hologrAma aMkita ho jAtA hai| 16 Adhunika vijJAna bhI aba zarIra ke cAroM ora kucha atyaMta mahIna adRzya kaNoM kI upasthiti ko mAnane lagA hai| 17 jisa taraha se reDiyo ekTiva tatva lAkhoM, karor3oM, araboM varSoM taka dhIre dhIre vibhinna prakAra ke vikiriNoM ko vikarita karate rahate haiM usI prakAra ye karma paramANu bhI viziSTa kiraNeM nikAlate rahate hoMge / yahA~ jJAtavya hai ki jIna meM parivartana kA mukhya kAraNa vibhinna prakAra ke vikiraNa haiN| karma aura jIna pratyeka jIva ke samasta guNa guNasUtroM ke Upara jInoM ke rUpa meM hote arhat vacana, julAI 99 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA haiN| ye guNasUtra kozikAoM meM hote haiM aura zarIra kozikAoM se hI milakara banA hai| arthAta samasta kozikAoM meM jIna to samAna hI hote haiN| ata: yaha Avazyaka hai ki eka nizcita samaya meM kucha hI jIna sakriya aura zeSa niSkriya rheN| yaha prakriyA kAphI kaThina hai| 18 aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki vikasita jIvoM meM eka viziSTa samaya meM sirpha 2-15 pratizata taka jIna sakriya rahate haiN| 19 vibhinna jIva kisa taraha se, kisake niyaMtraNa meM kArya karate haiM isa para zodha abhI cala rahA hai aura yahA~ merI soca yaha hai ki kisI jIva kI sakriyatA, niSkriyatA ko prabhAvita karane vAle kArakoM meM aMtata: viziSTa vikiraNeM arthAta karma paramANu hI hoNge| jIna niyaMtraNa aura zodha saMbhAvanA - vibhinna jInoM ko sakriya aura niSkriya karane kA kArya hArmonsa, viTAminsa, khanija, rasAyana, rogajanaka kara sakate haiN| 20 aisA mAnA jAtA hai ki jIna kI sakriyatA jIna ke vAtAvaraNa ke sAtha huI kriyA se prabhAvita hotA hai arthAta jIna ke cAroM ora sthita kozikA dravya ke poSaNa, prakAza tApamAna se jIna niyaMtrita hotA hai| 21 isa taraha se jIna vibhinna guNoM kA nirdhAraNa karatA hai aura jIna para niyaMtraNa kucha jAne/ anajAne kArakoM dvArA hotA hai| yaha zodha kA viSaya honA cAhiye ki kahIM ye kAraka vyakti vizeSa ke karma to nahIM hai? jIva utparivartana aura bhAgya badalanA - aneka bAra aisA hotA hai ki kisI jIva ke guNa meM mUlabhUta tathA AMzika parivartana A jAtA hai aisA parivartana bhI jIna parivartana ke kAraNa hotA hai jise ki utparivartana kahate haiN| utparivartana vaha hai jisameM jIva kI rAsAyanika saMracanA isa taraha se badala jAtI hai jo ki usa jIva ke bAhya lakSaNa taka ko vaMzAnugata rUpa meM badala dete haiN| 22 yaha utparivartana kRtrima rUpa se bhautika kArakoM vibhinna vikiraNoM, eksa-re, gAmA- re, alTrA - vAyaleTa re ke dvArA ho sakatA hai| vibhinna rasAyana bhI utparivartana kara sakate haiN| 23 utparivartana meM kSArakoM kA krama parivartana hotA hai| 24 yahA~ bhI agara hama prastuta parikalpanA kI dRSTi se dekheM to vibhinna prakAra ke karma utparivartana utpanna jIva ke bhAgya ko badalate / rUpAntarita karate rahate haiN| paryAya parivartana / punarjanma aura jeneTika koDa - kozikA ke kendraka meM guNasUtroM ke Upara sthita jIna (jo ki jeneTika koDa se milakara bane hote haiM) jIva kI vibhinna kriyAoM ko niyaMtrita karate haiM aura ina jInoM/ jeneTika koDoM para karma taraMgeM apanA nizcita niyaMtraNa rakhakara jIvana niyamana karatI hai| yahA~ para eka rocaka tathya hai ki samasta choTe bar3e jantuoM, sUkSmajIvoM aura pAdapoM meM eka samAna jeneTika koDa hI hotA hai| 25 arthAta amIbA se lekara AdamI taka sabameM jIvana saMcAlaka mUlabhUta saMketAkSara samAna hI hote haiM ata: punarjanma kI avadhAraNA ko bhI isase saMbala prApta hotA hai| __saMbhavata: kArmANa vargaNAyeM nizcita jeneTika koDa ko niyaMtrita karate hue agale janma / paryAya hetu jeneTika koDa ko aisA nizcita krama pradAna karatI hai ki vaise zarIra kI khoja meM arhat vacana, julAI 99 20
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA zarIra se nikala kara gamana karatI hai tathA jeneTika koDa / bhAgya / karmaphala ke anusAra zarIra / sthAna meM pahu~ca kara usakA Age nirmANa karatI hai yA kaheM ki eka nizcita jeneTika koDa vAle zarIra meM phiTa baiThane vAle kArmANa zarIra kA nirmANa hotA hai jo AtmA ke sAtha usa nayI paryAya meM pahu~ca kara apanA nayA jIvana Arambha kara detA hai| punazca AdamI yA kisI bhI jIva ke jeneTika koDa se milakara eka gAya / zera / kIr3e / cir3iyA / paudhe yA kisI bhI jIva kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| upasaMhAra isa prakAra se jIva vijJAna ke adhyayana ke AdhAra para lagatA hai ki samasta jIvoM ke sampUrNa jIvana kA saMcAlana, unakI mUlabhUta ikAiyoM ko kozikAoM ke andara sthita jInoM/ jeneTika koDa ke dvArA hotA hai| jaina karma siddhAnta ke anusAra vibhinna gatiyoM, zarIroM kA kAraNa karma hotA hai, jIva ke karmoM ke kAraNa kArmANa zarIra banatA hai jo jIva ke vibhinna kAryoM ko saMcAlita karatA hai| yaha kArmANa zarIra hI saMbhavata: jInoM kI kriyA ko niyaMtrita karatA hai tathA anUkUla yA pratikUla pariNAma detA rahatA hai tathA agalI paryAya kA nirdhAraNa karatA hai| isa parikalpanA ko yadi prayogazAlAoM meM parivardhita, parimArjita, pallavita kiyA jAye to yaha niSkarSa nizcita rUpa se sAmane AyegA ki vyakti kI soca / kArya ke anusAra aise kAraNa usake cAroM ora AkarSita hote haiM jo ki Age calakara tadanurUpa sukhada yA dukhada pariNAma dete haiN| TelIpaithI/ raikI jaisI kucha praNAliyoM se aise niSkarSa nikale bhI haiM ki eka vyakti ke vicAra, zakti dUsarI vyakti kI vicAra / zakti taka pahu~cakara use prabhAvita karate haiN| isa dizA meM yadi hama anveSaNa / anusaMdhAna kara sakeM to uparokta jIva vaijJAnika parikalpanA eka nizcita siddhAnta/niyama rUpa meM sAmane A sakegI jisase vyakti sadAcAra aura kadAcAra ke pratyakSa pariNAmoM ko jAnakara svata: Adarza AcaraNa kA AlaMbana lene lageMge tathA sukhI, saMtuSTa, saMtulita samAja bana skegaa| AbhAra ___ maiM AcArya zrI kanakanaMdIjI mahArAja kA AbhArI hU~ jinake AzIrvAda, zubhakAmanAoM, protsAhanoM se tathA unake vRhada cintana paraka, Adhunika sarala zailI meM likhe granthoM kI sahAyatA se prastuta parikalpanA kI jA skii| maiM DaoN. rAjamala jaina - udayapura, DaoN. anupama jaina - indaura evaM DaoN. je. DI. jaina - durgApurA (jayapura) kA bhI atyanta AbhArI hU~ jinakI vaijJAnika dRSTi, zubhakAmanAoM ne mujhe saMbala diyaa| References (Literature) 1. Gupta P.K., Psychology, Genetics and Plant Breeding, Rastogi Publication, Shivaji Road, Meerut-2, 1989, p. 1-163, 1-219. 2. kanakanandi AcArya, svataMtratA ke sUtra (tatvArtha sUtra TIkA sahita), dharma darzana zodha prakAzana, bar3auta, 1992 arhat vacana, julAI 99 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. Biology (XII) Part 1, 1995, N.C.E.R.T., New Delhi,P. 1-762. 4. Biology (XII) Part II, 1995, N.C.E.R.T., New Delhi,P. 763-1081 5. agravAla, pArasamala, karma siddhAnta evaM bhautika vijJAna kA kvANTama siddhAnta, arhat vacana, indaura, 8 (1), janavarI 96, pR. 9 - 15 6. Krivov Sergui, Eco-Rationality and Jaina Karma Theory, Arhat Vacana, 9(3), July 97, p. 53-68 7. Gangwal Manik Chand, 'Karmic Theory in Jain Philosophy', Arhat Vacana, Indore, 10(2), April 98 8. jaina, jinezvaradAsa, karmabandha kA vaijJAnika vizleSaNa, arhat vacana (indaura), 10 (3), julAI 98 saMdarbha sthala : 1. Biology XII (I) p. 533 2. vahI, p. 176 3. svataMtratA ke sUtra, pR. 353 4. vahI, pR. 355 5. vahI, pR. 476 6. vahI, pR. 572 7. vahI, pR. 471 8. vahI, pR. 165 9. vahI, pR. 299 10. vahI, pR. 298 11. vahI, pR. 302 - 303 12. vahI, pR. 308 13. vahI, pR. 332 14. vahI, pR. 506-509 15. vahI, pR. 510 16. jaina, jinezvara dAsa, arhat vacana, pR. 57 - 58 17. gaMgavAla, mANikacanda, arhat vacana, pR. 61 18. guptA, pI. ke. mAlIkyUlara bAyolaoNjI, pR. 50 19. vahI, pR. 50 20. Biology XII (1) p. 857 21. vahI, p. 860 22. gupta pI. ke., jeneTiksa, pR. 159 23. vahI, pR. 162 24. vahI, pR. 172 25. vahI, pR. 69 prApta - 1.12.98 arhat vacana, julAI 99
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 3, julAI 99, 23 - 32 kAladravya : jaina darzana aura vijJAna - kumAra anekAnta jaina* 985888peareranaaras mAnava ke mana meM yaha prazna sadA se uThatA AyA hai ki jahA~ vaha rahatA hai, jo vaha dekhatA hai, jo vaha sunatA hai, vaha kaise banA? kahA~ banA? kaba banA? kyoM banA? tathA kisane banAyA ? inhIM jijJAsAoM ko zAnta karane ke lie mAnava ne anekoM yatna kie aura apanI buddhi kA vikAsa kiyaa| inhIM yatnoM kA phala hai darzana aura vijJAna kI utptti| vizva meM kitane dravya haiM ? kina - kina tatvoM se sRSTi kI racanA huI hai? ityAdi praznoM ke samAdhAna prAya: sabhI dArzanikoM vaijJAnikoM ne apane- apane jJAna aura sAmarthyAnusAra diye haiN| vizva meM jo kucha bhI ghaTanA cakra cala rahA hai usameM kAla nimitta mAnA jAtA hai| kAla kA avirala gati se calatA cakra sadaiva hI mAnava ke lie rahasya aura jijJAsA kA viSaya rahA hai| ata: sRSTi ke AraMbha se hI kAla kI mAnavIya jijJAsA aura ciMtana meM mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| ___ kAla kA dArzanika evaM vaijJAnika vivecana apane Apa meM anokhA hai| sRSTi ke sabhI ghaTanAcakra isI ke izAre para nAcate haiN| isake eka iMgita se jIvana mRtyu meM badala jAtA hai aura mRtyu nava janma kA saraMjAma juTAne lagatI hai| kAla ke viSaya meM dArzanika dRSTi bhI mahatvapUrNa hai aura vaijJAnika dRSTi bhI mahatvapUrNa hai| yadyapi vijJAna aura darzana kA lakSya eka hai tathApi unameM kAphI antara hai aura yaha antara sAdhanoM kA hai| jahA~ eka tarapha vijJAna bhautika sAdhanoM evaM bauddhika zakti para AdhArita hai vahIM dUsarI tarapha darzana antarjJAna kI zakti para AdhArita hai jise "Intutional Power" kahA jAtA hai| darzana kI kasauTI tarka hai aura vijJAna kI kasauTI pryog| isa dRSTi se hama yaha bhI kaha sakate haiM ki vijJAna aura darzana meM antara hote hue bhI unake lakSya 'satya' kI dRSTi se samAnatA hai| bhAratIya darzanoM meM kAla kI paryApta carcA hai, jaina darzana meM bhI 'kAladravya' kI kAphI vivecanA kI gayI hai| jaina darzana meM kAla kA svarUpa __jaina darzana ke anusAra yaha vizva chaha dravyoM se milakara banA hai - 1. jIva, 2. pudgala, 3. dharma, 4. adharma, 5. AkAza, 6. kaal| ina chaha dravyoM meM 'kAladravya' ko chor3akara zeSa sabhI dravyoM ke svarUpa ke viSaya meM prAya: sabhI jainAcArya ekamata haiN| 'kAladravya' ke viSaya meM matabheda haiM aura vibhinna jainAcArya usakI alaga - alaga vyAkhyA karate haiN| 'kAla' zabda ke vibhinna artha hote hai kintu jainadarzana kI dravyamImAMsA ke anusAra yaha anastikAya eka pradezI dravya hai jisakI sakSmatama paryAya 'samaya' kahalAtI hai| athavA anya zabdoM meM 'samaya' kAla kA avibhAjya aMza hai| sAmAnya vyavahAra meM jaba samaya kahA jAtA hai taba usakA artha kAla hI mAnA jAtA haiN| * zodha chAtra, jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharma darzana vibhAga, jaina vizva bhAratI saMsthAna, lAr3a-341306
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (a) kAla astikAya nahIM hai ___kAla eka pradezI hone se astikAya nahIM hai, isalie kAla dravya rUpa meM to svIkArya hai kintu vaha zeSa dravyoM se bhinna anastikAya mAnA jAtA hai| dravyasaMgraha meM astikAya kA lakSaNa karate hue likhA hai 'saMti jado teNede atthIti bhaNaMti jinnvraajmhaa| kAyA iva bahadesA tamhA kAyA ya asthikAyA yH||24|| bhAvArtha yaha hai ki jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ye pAMca dravya astikAya haiM kyoMki ye kAya ke samAna bahAdezI haiN| ata: kAla ko eka pradezI hone se anastikAya dravya khaa| digambara aura zvetAmbara paraMparA isa viSaya meM to eka mata hai hI ki 'kAla' astikAya nahIM hai| (ba) kAla saMbaMdhI matabheda kAla kI vAstavikatA ke viSaya meM digambara paraMparA aura zvetAmbara paraMparA meM paraspara matabheda hai| digambara paraMparA ke tatvArthasatra ke pAMcave adhyAya meM satra saMkhyA 3 hai 'kAlazca'2 jisakA artha hotA hai 'kAla bhI dravya hai' jabaki zve. paraMparA meM isI sthAna para 'kAlazcetyeke pATha milatA hai ata: ve kAla ko eka mata se dravya svIkAra nahIM krte| isake sthAna para vahAM 'aupacArika dravya' kI saMjJA se abhihIta kiyA jAtA hai| 'zvetAMbara paraMparA meM kAla kA svarUpa yahAM AcAryoM ne kAla ke do bheda kie haiM - 1 vyavahArika kAla, 2. naizcayika kaal| (1) vyavahArika kAla ___vyavahArika kAla gaNanAtmaka hai| kAla ke sUkSmatama aMza samaya se lekara pudgala parAvartana taka ke anekamAna vyavahArika kAla ke hI bheda haiN| inameM ghar3I, muhurta, ahorAtra, mAsa, varSa athavA saikiNDa, miniTa, ghaNTA Adi ke bheda bhI samAviSTa hai| sUrya candra kI gati ke AdhAra para inakA mApa kiyA jA sakatA hai| kintu vizva ke pratyeka sthAna para sUryacandra kI gati nahIM hotI, eka maryAdita kSetra ko chor3akara zeSa sthAnoM meM jahAM ye AkAzIya piNDa avasthita haiM, vahAM dina, rAtri Adi kAlamAna nahIM hote| isaliye yaha mAnA gayA hai ki vyavahArika kAla kevala 'samaya kSetra' taka sImita hai|' (2) naizcayika kAla naizcayika kAla anya dravyoM meM parivartanA kA hetu hai| bhagavatI sUtra meM gautama bhagavAna mahAvIra se prazna pUchate haiM - 'kimyNbhnte| kAloti pavyucai? goyamA jIvA ceva ajIvA cev|' he bhagavAna! kAla kisako kahate haiN| he gautama! jIva ko bhI aura ajIva ko bhii| bhAvArtha yaha hai ki jIva, pudgala Adi dravyoM meM pratisamaya jo pariNamana hotA - paryAya badalatI rahatI hai, vaha naizcayika kAla ke nimitta se hai| dUsare zabdoM meM kAla ko jIva aura ajIva kI paryAya mAnA gayA hai| jo jisa dravya kI paryAya hai vaha usa dravya 24 arhat vacana, julAI 99
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke antargata hI hai, ata: jIva kI paryAya jIva hai aura ajIva kI paryAya ajIva hai| isa prakAra naizcayika kAla jIva bhI hai aura ajIva bhI hai| ata: isa paraMparA meM naizcayika kAla ko nitya kAlANa ke rUpa meM dhrauvya svarUpa dravya svIkAra nahIM kiyA gayA hai| digambara paraMparA meM kAla digambara paraMparA meM bhI kAla ke nizcayakAla aura vyavahAra kAla aise do bheda kiye gaye haiN| sarvArthasiddhi meM likhA hai - 'kAlo hi dvividha: paramArthakAlo vyavahArakAlazca' arthAt kAla do prakAra kA hai vyavahAra kAla aura paramArtha kaal| vyavahAra kAla dravya saMgraha meM AyA hai - 'dravvaparivadRrUvo jo so kAlo havei vavahAro' arthAt jo dravyoM ke parivartana meM sahAyaka, pariNAmAdi lakSaNa vAlA hai, vaha vyavahAra kAla hai| isI kI TIkA meM spaSTa kiyA gayA hai - paryAyasya sambandhinI yA'so samayaghaTikAdirUpAsthiti: sA vyavahArakAla saMjJA bhavati, na ca paryAya itybhipraay:| arthAt - dravya kI paryAya se saMbaMdha rakhanevAlI yaha samaya ghar3I Adi rUpa jo sthiti hai vaha sthiti hI vyavahAra kAla hai vaha paryAya vyavahAra kAla nahIM hai| kAla dravya kI samaya, pala, ghar3I, divasa, varSa Adi paryAyoM ko vyavahAra kAla kahA jAtA hai| paMcAstikAya graMtha meM likhA hai - samaya, nimeSa, kASThA, kalA, ghar3I, ahorAtra, mAsa, Rtu, ayana aura varSa - aisA jo kAla (vyavahAra kAla) vaha parAzrita hai|' aba yahAM prazna uThanA svAbhAvika hai ki vyavahAra kAla ko parAzrita kyoM kahate haiM? paMcAstikAya samajhAyA gayA hai ki para kI apekSA binA. arthAta, paramANa, AMkha, sarya Adi para padArthoM kI apekSA binA vyavahAra kAla kA mApa nizcita karanA avazyaMbhAvI hone se use parAzrita kahA gayA hai| yadyapi vartamAna vyavahAra meM sekeNDa se varSa, mAsa, pakSa, dina ghaMTA, minaTa, sekeNDa taka hI kAla kA vyavahAra pracalita hai parantu Agama meM usakI jaghanya sImA 'samaya' hai| 'samaya' kAla kI sUkSma paryAya hai| jaghanya gati se eka paramANu saTe hue dvitIya paramANu taka jitane kAla meM jAtA hai use 'samaya' kahate haiN| naizcayika kAla 'paMcAnAMvartanA hetuH kAla:.10 arthAt pAMcoM dravyoM ko vartanA kA nimitta vaha kAla hai| yaha kAla hI naizcayikakAla kahalAtA hai isakA mukhya upakAra hai 'vrtnaa'| vAstava meM to apanI - apanI avasthA rUpa svayaM pariNamita hone vAle jIvAdi dravyoM ke pariNamana meM jo nimitta ho use kAladravya kahate haiM, jaise kumhAra ke cAka ko ghUmane meM lohe kI kiilii| sarvadravya apane - apane upAdAna kAraNa se apanI - apanI paryAya ke utpAda rUpa vartate 95 arhat vacana, julAI 99
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, arthAta pariNamana karate haiM, usameM bAhaya nimitta kAraNa kAla dravya hai| isalie vartanA kAla kA lakSaNa yA upakAra kahA jAtA hai| ki dravya saMgraha meM likhA hai 'vaTThalakkho ya paramaTTho' arthAt vartanA lakSaNa yukta nizcayakAla hai / dravya saMgraha meM hI likhA hai jo lokAkAza ke eka eka pradeza meM ratnoM kI rAzi ke samAna paraspara bhinna hokara eka eka sthita haiM, ve kAlANu hai aura asaMkhyAta dravya haiM / " - ko dravya rUpa siddha karatA hai| pra. samA. pra. samA. paMcAstikAya kI tAtparyavRtti TIkA 12 meM eka zaMkA samAdhAna kiyA gayA hai jo 'kAlANu' - samayarUpa hI nizcaya kAla hai, usa samaya se bhinna kyA anya koI kAlANu dravyarUpa nizcaya kAla nahIM hai ? 26 samaya to kAladravya kI sUkSma paryAya hai svayaM dravya nahIM hai| samaya ko paryAyapanA kisa prakAra prApta hai ? paryAya utpatti vinAzavAlI hotI hai 'samaya utpanna pradhvaMsI hai,' isa vacana se samaya ko paryAyapanA prApta hotA hai, aura vaha paryAya dravya ke binA nahIM hotI, tathA dravya nizcaya se avinazvara hotA hai| isalie kAla rUpa paryAya kA upAdAna kAraNabhUta kAlA rUpa kAla dravya hI honA cAhie na ki pudgalAdi kyoMki upAdAna kAraNa ke sadRzya hI kArya hotA hai| kAla aura vijJAna kahAvata hai ki samaya tIra kI taraha bhAgatA hai aura gujarA huA samaya vApasa nahIM aataa| vaijJAnikoM ne isa loka pracalita kahAvata ko dhyAna meM rakhate hue anekoM rahasyoM ko ujAgara kiyaa| san 1927 meM briTiza antarikSavettA sara Arthara eDiMgaTana ne sApekSatAvAda ke tahata Arrow of Time arthAt samaya ke tIra kA anveSaNa kiyaa| kvAMTama siddhAMta ke janmadAtA vAnara hAisanabarga, vikhyAta vaijJAnika throDiMgara tathA AinsaTIna ne samaya ke bAre meM eka nayI bAta btaayii| unake anusAra kAla gati ko vartamAna se bhaviSya kI ora ke dAyare meM nahIM bAMdha skte| aisA bhI ho sakatA hai ki samaya vartamAna se bhUta kI ora calane lge| unake isa pratipAdana se vijJAna jagata meM halacala maca gayI, parantu unake tarka tathya evaM pramANa sammata vivecana ko sabhI ko svIkAranA pdd'aa| AinsTIna ke ApekSikatA ke siddhAMta (The Theory of Relativity) 13 ne bhautika vijJAna meM aneka vRhad parivartana lA diye| inameM sabase adhika mahatvapUrNa parivartana AkAza aura kAla kI dhAraNA saMbaMdhI the| suprasiddha jarmana vaijJAnika minkAuskI ne ApekSikatA ke siddhAnta kA gaNitIya pratipAdana jisa rUpa meM kiyA, usase yaha tathya nikalA ki vizva 'AkAza kAla kI eka sammilita caturvimIya satatatA' (Four Dimensional Continum of Space and Time) ke rUpa meM hai| adhikAMza rUpa meM gaNita ke sAtha saMbaMdhita hone se isa tathya ko yadyapi vyavahArika bhASA meM samajhanA atyaMta kaThina hai, phira bhI udAharaNoM ke dvArA isakA spaSTIkaraNa kiyA jA sakatA hai| ApekSikatA ke siddhAnta ke anusAra AkAza kI tIna vimAyeM (Dimensions ) aura kAla kI eka vimA milakara eka caturvimIya akhaNDatA kA nirmANa karatI hai aura hamAre vAstavika jagata meM hone vAlI sabhI ghaTanAyeM isa caturvimIya satatatA kI vividha avasthAoM arhat vacana, julAI 99
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke rUpa meM sAmane AtI hai| . ___AkAza aura kAla (Space and Time) kI abhinnatA ke saMdarbha meM suprasiddha vaijJAnika hAisanabarga likhate hai 'jaba hama bhUta zabda kA prayoga karate hai, taba usakA tAtparya yahI hotA hai ki usameM ghaTita sabhI ghaTanAoM kA jJAna karane ke lie hama samartha haiM, ve ghaTanAyeM ghaTa cukI haiN| isI prakAra se jaba hama bhaviSya kA prayoga karate haiM, to artha hotA hai ki ve sabhI ghaTanAyeM jo aba taka ghaTita nahIM huyI haiM, 'bhaviSya' kI hai, jinako hama prabhAvita karane meM asamartha hai............ina paribhASAoM kA hamAre daindina ke zabda vyavahAra se sIdhA saMbadha hai| ata: isa artha meM yadi hama ina zabdoM (bhUta aura bhaviSya) kA upayoga karate haiM, to bahuta sAre prayogoM ke pariNAmasvarUpa yaha batAyA jA sakatA hai ki 'bhaviSya' aura 'bhUta' kI ghaTanAyeM dRSTA kI gatimAna avasthA athavA anya guNadharmoM se bilkula hI nirapekSa hai|' AinsTIna kA mAnanA hai15 - 'jisa prakAra raMga, AkAra, parimANa hamArI cetanA se utpanna vicAra haiM usI prakAra AkAza aura kAla bhI hamArI Antarika kalpanA ke hI rUpa hai| jina vastuoM ko hama AkAza meM dekhate haiM, unake 'krama' ke atirikta AkAza kI koI vastu sApekSa vAstavikatA nahIM haiN| isI prakAra jina ghaTanAoM ke dvArA hama samaya ko mApate haiM, una ghaTanAoM ke krama ke atirikta kAla kA koI svataMtra astitva nahIM hai', 'AkAza kA aura kAla kA svataMtra vastu sApekSa astitva na hone para bhI 'AkAza aura kAla kI saMyukta caturvimIya satatatA' vastu sApekSa vAstavikatA kA pratIka hai|' AinsTIna ke isI siddhAnta ko mAnate huye vaijJAnika haMsa rAizanabAkha ne adhika STa karate hue yaha nirUpaNa kiyA hai ki AkAza aura kAla kA vastu sApekSa svataMtra astitva hai| ve likhate haiM' - hama nimna kathana ko AkAza aura kAla saMbaMdhI sabase adhika sAmAnya vidhAna ke rUpa meM likha sakate haiM - 'sarvatra aura sadA AkAza kAla kI nirdeza nikAya kA astitva hai - yaha niSkarSa AkAza aura kAla ke bIca kI bhedarekhA ko acchI taraha pramANita karatA hai|' rAizanabAkha AkAza ke guNa dharma vastu sApekSa mAnate hai, unake samagra ciMtana kA sAra yahI hai ki ve ApekSikatA ke siddhAnta ko svIkAra karate haiM, phira bhI 'AkAza' aura 'kAla' kI vasta sApekSa, vAstavikatA ke nirUpaNa ko isa siddhAnta kA phalita pratipAdana mAnate haiN| - AkAza aura kAla ko pro. henI mArgeno bhI vAstavika mAnate haiN| ve mAnate hai18 - koI bhI padArtha sApekSa hone se avAstavika nahIM bana jaataa| nirapekSa AkAza kI mAnyatA ko yadyapi ApekSikatA kA siddhAnta svIkAra nahIM karatA, phira bhI usase 'AkAza' kI vAstavikatA kA asvIkAra nahIM hotaa|' vijJAna manISI sTIphena hAkiMga ne apanI vizvavikhyAta racanA The Brief History of Time)" meM samaya kI sApekSikatA para kAphI mUlyavAna vicAra vyakta kiye haiN| unhoMne samaya ko ekIkRta gurutvabala se jor3akara 'kAlpanika samaya' kI eka nayI parikalpanA dI hai anusAra isa sthiti meM dizAoM kA astitva vilIna ho jAtA hai, jabaki vAstavika samaya meM dizA mahatvapUrNa sthAna hai| isa krama meM 'kAla' ke tIna rUpa prakAza meM Ae - 1. Thermodynamic Arrow of Time arhat kcana, julAI 99 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. Psychological Arrow of Time 3. Cosmological Arrow of Time isameM Thermodynamic tathA Cosmologicalsamaya kI dizA bhUta se bhaviSya kI ora bhI hai, jabaki Psychological samaya bhaviSya se bhUta kI ora gamana karatA hai| isI ke AdhAra para hI hama apane mana meM svayaM ke atIta ko calacitra kI bhAMti dekhate haiN|' kAla yAtrA ke vaijJAnika aramAna kAla yAtrA kI yAntrika parikalpanA pahalI bAra 1987-88 meM cArlsa pelIgrIno evaM jemsa pAvela ne kii| unhoMne ise antaratArakIya ur3Ana se saMbhava btlaayaa| unhoMne batalAyA yaha eNTImaiTara raoNkeTa se saMbhava hai| isake pazcAta nAsA ke rAbarTa jaisTro, jIla TArTara, rAvarTa phAravarDa aura jAnaredara ne isa ora gahana anusaMdhAna kiye| san 1987 meM pAla sImansa ne yaha parikalpanA karate hue kahA ki AgAmI zatAbdI alphA zatAbdI ke nAma se jAnI jaayegii| isa daurAna kAla yAtrA kA yaha puruSArthI abhiyAna sAkAra ho skegaa| vaijJAnikoM ne isa kAla yAtrA para jAne ke lie vilakSaNa - antaratArakIyayAna kI parikalpanA kI hai| unake anusAra yaha yAna tAraka patha para dravya evaM pratidravya kI abhUtapUrva UrjA se saMcAlita hogaa| cumbakIya paTTI para eNTIproTAna dhanAtmaka kI bajAya RNAtmaka cArja hotA hai| jaba yaha eNTI proTAna sAmAnyAvasthA meM AtA hai to parA dravya UrjA meM badala jAtA hai| isa taraha sImansa kI mAnyatA hai ki dravya ko UrjA meM rUpAntarita karake hAiDrojana bama se saikar3oM ganI jyAdA UrjA prApta kI jA sakatI hai, phira kAla yAtrI to samaya kI UrjA kA bhI prayoga kareMge, jisake dvArA ve eka AkAza gaMgA se dUsarI AkAza gaMgA taka isa taraha ghUmeMge phireMge jaise hama loga nyUyArka se dillI Ate jAte haiN| 'Beyond The Time Barrier' meM A Times kA prakAzita tathya batalAtA hai ki vaha samaya dUra nahIM, jaba samaya ke dharAtala para Age yA pIche yAtrA karanA vAstavika evaM yathArtha viSaya hogaa| "TAima mazIna' Time Machine" meM eca.jI. velsa kI avadhAraNA bhI isI taraha pratipAdita hai| jAna vhIlara ne brahmANDa meM kucha aise 'vArma hola' ke bAre meM prakAza DAlA hai, jisameM se hokara samaya kI yAtrA atIva sarala ho jaayegii| blaika hola meM bhI samaya kA sArA mApadaNDa niSkriya tathA samApta ho jAtA hai| ur3anataztariyoM kA vAstavika tathA romAMcaka antargrahIya yAtrA patha zAyada yahI Black Hole, White Hole or Warm Hole hoNge| vaijJAnikoM ko to kAla yAtrA ke yAMtrika sAdhana jor3ane meM bahuta vakta laga sakatA hai| sAre sAdhana juTa jAne para bhI yaha kalpanA mUrta hogI athavA nahIM? aura yadi ho to kAphI kharcIlI hogii| patA nahIM sabhI isakA upayoga kara pAyeM yA nahIM, kintu kAla kA yaha jAdU jaisA dikhane vAlA rahasyabodha na kevala hamAre sAmane eka jAduI saMsAra kholegA apitu hara usa jijJAsA / samasyA kA samAdhAna karegA jo Aja bhI hamAre mastiSka meM halacala macAye hue haiN| kAla aura manovijJAna Psychological Arrow of Time kI khoja ne manovijJAna ke kSetra meM bhI bahata bar3I bhUmikA adA kI hai| "Beyond The Time Barrier" meM viliyama blaika ne isakA kucha adhika khulAsA kiyA hai| ve batalAte hai ki isake rahasya ko jAnakara hama saba apane 28 arhat vacana, julAI 99
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmANa ke itihAsa ko bhedakara paribhramaNa kara sakate haiN| vaijJAnikoM kA kahanA hai ki vigata samaya kA avazya hI koI aisA adRzya sUtra hamAre pAsa hai, jise DhaMga se samajha lene para hama rahasyamaya sRSTi ke anekoM ajJAta lokoM ko jAna sakate haiN| vartamAna manovaijJAnikoM ke prayAsa bhI ina dinoM kucha isI ora haiN| pAzcAtya jagata meM 'avacetana' ke nAma para tahalakA macAne vAle sI.jI. yuMga "Memories Dreams and Reflections" meM likhate hai ki manovijJAna avazya hI unnata vijJAna hai jisase kAla ke rahasya ko jAnA jA sakatA hai| isa krama meM kie gaye anusaMdhAna mAnava ko usake bhUta aura bhaviSya kI jhAMkI dikhA sakate haiM taba trikAladarzI honA usake lie koI anUThI bAta na hogii| manovaijJAnikoM ne apane prayogoM meM pAyA hai ki sammohita avasthA meM vyakti apane bIte hae jIvana kI samasta ghaTanAoM kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| isa grIvana kA "Time Birth" grantha ullekhanIya hai| unakA kahanA hai ki sammohana kI sthiti meM vyakti kI cetanA pArthiva zarIra ko lAMgha kara kAla ke kisI uccatara AyAma meM praveza kara jAtI hai| jahAM bhUta evaM bhaviSyata ghaTanAoM se saMbaMdhita sabhI tathyoM tathA pratyeka jAnakAriyoM se saMparka sthApita kiyA jA sakatA hai| kisa taraha vartamAna ke baMdhana ko zithila kara unnata AyAmoM se saMparka kiyA jA sakatA hai? isake javAba meM DablU.eca.Dana ne apane grantha "Experiment with Time" meM kahA hai ki jaba hama sAmAnya cetanAvasthA ko zithila kara gaharI suSupti kI sthiti meM pahu~cate haiM to bhUta aura bhaviSya usI taraha anubhava kI paridhi meM A sakate haiM jisa taraha Amataura para vartamAna anubhava meM AtA hai| niSkarSa dharma ho yA darzana, cAhe bhautika vijJAna ho yA manovijJAna sabhI apane-apane najariye se kAla ciMtana karate haiM aura usakI prastuti karate haiN| bhAratIya darzana meM lagabhaga pratyeka darzana kAla kA ciMtana karatA hai, kucha use nitya tatva mAnate haiM kucha use mAtra ghaMTA, pala, dina - rAta kI gaNanAoM meM sImita kara dete haiN| nyAyavaizeSika kA 'kAlaciMtana' jainadarzana ke 'kAladravya' ke bahuta karIba hai kintu jainadarzana meM hI digambara aura zvetAmbara ye donoM hI paraMparAyeM kAla para alaga-alaga ciMtana detI hai| vijJAna kA kAla saMbaMdhI ciMtana jaina darzana ke kAla saMbaMdhI ciMtana ke dhIre - dhIre karIba pahu~catA jA rahA hai| vijJAna meM kaI vaijJAnikoM ne kAla ke saMdarbha meM vibhinna prayoga evaM vibhinna kalpanAyeM kI haiM kinta ve saMtaSTa dikhAyI nahIM detii| udAharaNa ke taura para hama sUkSmatama kAla ko hI leM, kucha samaya taka vaijJAnika 'sekeNDa' taka hI kAla kI sUkSmatA mAnate the, kintu jainadarzana meM 'samaya' kAla dravya kI sUkSmatama paryAya hai| kahA jAtA hai ki jaba hama eka palaka jhapakAte haiM to usameM ananta samaya bIta jAte haiN| isI avadhAraNA ke pIche vaijJAnika vikAsa huaa| DaoN. Ara. ena. zarmA kI dI huyI jAnakArI ke anusAra sekeNDa kI pahalI adhikArika paribhASA san 1875 meM perisa ke nikaTa sevaresa meM dI gayI, usake bAda 1956 meM ise saMzodhita kiyA gayA, kintu yaha bhI ucita nahIM baiThI taba 1967 meM sekeNDa kI sabase parizuddha paribhASA dI gayI jo ki Aja taka sahI mAnI jAtI hai| isameM kahA gayA hai ki 'sIsiyama 12 paramANu kI AdhArabhUta avasthA meM usake hAiphAina staroM meM hone vAle 9,19,26,31,700 vikiraNoM kI avadhi eka sekeNDa ke barAbara hotI hai| vaijJAnika sekeNDa ke bhI andara gaye aura itanA ho jAne para bhI nayI khoja arhat vacana, julAI 99 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM suprasiddha pustaka Unesco Time and the Science kI bhUmikA meM sara jArja posTara ERS. likhate haiM ki pichale dazaka se isa raoNyala saMsthAna meM zodha karane kA makhya viSaya tejI se hone vAle rAsAyanika parivartana aura kSaNika astitva ke padArthoM kA adhyayana karanA hai aura usa daurAna samaya kA antarAla jisake Upara ciMtana kiyA jAtA hai use Microsecond se Piscosecond (1014s) ke Million aMza taka saMkSipta kara diyA gayA hai| jahA~ taka Chemistry kA saMbaMdha hai vahAM samaya kA aMza Femtosecond taka aura samaya kI anizcita sImA taka le jaayegaa| jahAM taka Chemistry kA astitva hai usase bhI Age samaya kA ina sabhI kI apekSA aura choTA astitva hai|' __ ata: hama dekhate hai ki vidvAna aura adhika sUkSmatama kAla 'samaya' (jaina darzana kA samaya) kI saMbhAvanA abhI bhI rakhate haiN| vaijJAnika to kAla yAtrA kA khvAba bhI dekhate haiM kintu kyA kabhI usakI yAtrA kI jA sakatI hai jisakI nitya sattA na ho| kAlANu kI nitya sattA hai| binA isako svIkAre vaijJAnika kAlayAtrA to kyA, kAla yAtrA kA khvAba bhI nahIM dekha sakate haiN| manovijJAna bhI kAla ke saMdarbha meM aise mahatvapUrNa surAkha nikAlegA - aisA vizvAsa nahIM kiyA jAtA thaa| hama cAheM to manovijJAna ko aura bhI jyAdA vikasita kara sakate haiN| vijJAna meM AtmA pratyakSa nahIM hai isalie ve ise jyAdA prAmANika nahIM maante| vijJAna ho yA manovijJAna inake pAsa mAtra do cIjeM hai eka mana aura dUsarA buddhi| ye mana aura buddhi ke mAdhyama se jo unnati karane kI kalpanA karate hai, vaha jaina darzana ke atIndriya pratyakSa taka calA jAtA hai| jaise jo bAta je. grIvana apanI pustaka 'TAimabartha' meM bhUta aura bhaviSya ko pratyakSa jAnane kI karate haiM vaha atIndriya jJAna kA viSaya hai| jisakA ki vijJAna ke pAsa abhAva hai kintu unakI kalpanA kAbile tArIpha hai jo anumAna se 'kevalajJAna' ko siddha karatI hai| isake anusAra avacetana kI avasthA meM bhUta bhaviSya ko jAnA jA sakatA hai, kintu mujhe vizvAsa hai manovaijJAnika bhaviSya meM yaha avazya siddha kara pAyege ki 'avacetana' mUlata: jar3atA yA behozI na hokara atIndriya jJAna kI dazA hai aura vastuta: usI vItarAga zuddhopayogI avasthA meM bhUta aura bhaviSya pratyakSa hotA hai jo vairAgya, saMyama, dhyAna, yoga aura vItarAgatA se prApta hotA hai| manovaijJAnika to isa kAla ke jAduI rahasya ko kholane kA aneka prayAsa karate rahe haiM aura karate raheMge kintu merA mAnanA hai ki isa dizA meM hama svayaM hI prayAsa kara sakate haiN| hama sabhI meM se adhikAMza vyakti kabhI-kabhI kisI ghaTanA ko dekhakara kucha pala ke lie yaha anubhava karane lagate haiM ki aisA mere sAtha pahale kabhI ho cukA hai, prAya: aisI ghaTanAyeM naye sthAnoM para bhI hotI haiM jahAM hama pahale kabhI nahIM gye| bilkula aisA hI vArtAlApa, aisI hI kriyA, yA ghaTanA mere sAmane kabhI ghaTa cukI hai - aisA anubhava hotA hai| phira turanta hI dUsare kSaNa hama yaha vistAra karane lagate haiM aisA kyoM huA? hamAre mana meM aisA prazna avazya uThatA hai kintu hama use dRSTibhrama yA svayaM ko cakkara meM Ane kA prasaMga jor3akara usa jijJAsA kA vahIM upazama kara dete haiN| yaha bhI khoja kA viSaya ho sakatA hai ki kyA kAla kA koI sUkSma amUrtika nitya astitva saMpUrNa loka meM hai aura jo anAyAsa kabhI - kabhI hamAre anubhava kA viSaya bana jAtA hai? saMbhavata: kAlANu? _ vibhinna vaijJAnika kAla saMbaMdhI vibhinna mata prastuta karate haiM kintu ve abhI bhI arhat vacana, julAI 99
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika niSkarSa para nahIM pahuMce hai sara jArja posTara ER.S. (Unesco) to isa bAta ko khulakara likhate haiM21 Scientific method has made three major contributions to our concept of time - 1. First, it has given a definition to the direction of time through the second Law of thermodynamics and its statistical mechanical interpretation. 2. Second, it has revealed the inseparable connection between time & space and the relativity of time measurments from one observer to another, and - 3. Thirdly, it has shown the limits of certainty in measurements of quantities made in finite intervals of time. We can hardly claim that, as a result of these discoveries, we understand better the meaning of time, on the contrary, they have merely emphaisized how very for we are from any such understanding. isa prakAra hama dekhate hai ki kAla ke viSaya meM vijJAna tamAma khoja karane ke bAda bhI apane ko apUrNa mAnatA hai| vAstava meM pratyakSata: vijJAna kevala bhautika cIjoM kI saccAIyoM ko jAnane kA upakrama hai| para saMdhAna - anusaMdhAna kI prakriyA ke mAdhyama se vaha samyak jJAna kA kiMcita sAdhana avazya bana jAtA hai aura isa prakAra vaha adhyAtma kI rAha bhI prazasta karatA hai| dharma aura vijJAna donoM kA lakSya satya kI zodha hai| dharma kA viSaya AtmA ke satya ko jAnanA hai, vijJAna kA lakSya padArtha jagata ke satya ko jAnanA hai| dharma kA satya aura vijJAna kA satya milakara jisa satya ko udghATita karate haiM aura usa taka pahu~cane meM svayaM ko pravRtta karanA hI AdhyAtma kI yAtrA hai| vijJAna ke anveSaNa aura una para AdhArita upakaraNa nirjarA ke nimitta hai yA nahIM - yaha vivAda kA viSaya ho sakatA hai para usameM se adhikAMza Asrava kI gati ko dhImI karate haiM aura isa taraha saMvara kI sAdhanA meM sahAyaka banate haiN| prAcIna samaya meM dharma darzana kA udabhava zraddhAjanita nahIM thaa| prAraMbha meM dharma ke pIche bhI vijJAna kI hI taraha buddhi, viveka, vicAra, tarka, hetu prayojana yukti, kAraNa aura nyAya hI rahe haiN| inake AdhAra para dharma darzana kI jo paribhASA banI, kAlAntara meM usakI galata vyAkhyAyeM huyiiN| phalasvarUpa dharma meM visaMgatiyoM aura vikRtiyoM kA samAveza huaa| samyakdarzana aura samyakajJAna ke abhAva ne una vikRtiyoM ko dharma kA paridhAna pahanA diyaa| kucha kA Agraha rahA aura kucha kA ajJAna - jaba donoM mile to viveka aura buddhi kI jagaha aMdha zraddhA ne le lii| samaya bItatA gyaa| zraddhA ke Asana para aMdhazraddhA kaba ArUDha ho gayI patA nahIM calA dRSTi Asana para TikI rahI aura hama bhaTaka gye| __ hama AtmakalyANa kI dizA meM kevala dharma kI hI nahIM balki vijJAna kI bAta sAtha lekara cale the| dharma kI taraha vijJAna bhI samyagdarzana kI sAdhanA hai, samyakjJAna kI ArAdhanA hai| daulatarAmajI chahar3hAlA meM ise hI 'vItarAga vijJAna' kahate haiN| vijJAna, viveka aura yukti ko kabhI chor3atA nahIM aura isalie apane patha se kabhI arhat vacana, julAI 99 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTakatA nahIM, phalata: usameM visaMgatiyoM aura vikRtiyoM kA praveza nahIM hotA kintu yaha bAta bhI nizcita hai ki vaijJAnika vijJAna ko jAnate hue bhI kabhI bhI gRhIta aura agRhIta mithyAtva se dUra nahIM ho pAte haiM kyoMki mithyAtva kA nAza dharma ke mAdhyama se hI hotA hai| ata: Adhunika vijJAna meM se upAdeya bhUta vastutatva ko jAnakara dharma darzana ke vijJAna ko samajhanA nitAnta Avazyaka hai| saMdarbha sthala - 1. dravyasaMgraha, nemicandra siddhAnta deva, gAthA - 24 2. tatvArtha sutra, AcArya umAsvAmI, 5/39 3. vahI 4. vizvaprahelikA - muni mahendra kumAra, peja 83 5. bhagavatI sUtra (jaina zvetAmbara paramparA mAnya caturtha jaina Agama) 6. sarvArthasiddhi, AcArya pUjyapAda, 5/22 7. dravyasaMgraha, gAthA -21 8. vahI TIkA 9. paMcAstikAya, AcArya kundakunda - gAthA 25 samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divaastii| mAsoduavaNa saMvaccharotti kAlo praaytto|| 10. niyamasAra - gAthA-9 kI ttiikaa| 11. dravyasaMgraha - gAthA -22 "loyAyAsapadese ikkikke jeThiyA ha ikkikkaa| rayaNANaM rAsIiva te kAlANu asNkhdvvaapi|| 12. paMcAstikAya tA.vR. 26/55/8 (jainendra siddhAnta koza, pR. 84) 13. vizva prahelikA - muni mahendrakumAra, pR. 34 14. Physics & Philosophy - P. 102-103 15. The Universe and Dr. Einstine - P. 21-22 16. vahI, - P. 78 17. The Philosophy of Space & Time - P. 279 18. The Nature of time - P. 300-301 19. akhaNDa jyoti, maI 97 peja 9 20. Time & the Science, in Foreword 21. vahI lAvAvA prApta - 21.11.98 arhat vacana, julAI 99
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa- 11, aMka-3, julAI 99,33-42 arhat vacana / ___ rasAyana ke kSetra meM jainAcAryoM kA yogadAna (kundakunda jJAnapITha, indaura - nandalAla jaina * kaliMga puraskAra vijetA vAlDemAra keMpharTa' ne batAyA hai ki saMsAra ke samasta vaijJAnikoM meM do - tihAI vaijJAnika pratyakSa yA parokSa rUpa se rasAyanajJa hote haiN| isa kathana se vartamAna rasAyana - vijJAna ke viSaya kSetra kI mahattA aura vyApakatA kA anumAna lagatA hai kintu prAcIna kAla meM isa zabda kA upayoga aura artha paryApta sImita thaa| saMbhavata: yaha to dasavIM sadI ke bAda se hI vyApaka aura vyApakatara hotA rahA hai| prAcIna jaina zAstroM meM yaha zabda bahuta kama sthAnoM para milatA hai| sthAnAMga (8.26) evaM mUlAcAra (6.452) meM yaha zabda cikitsA ke bhedoM ke rUpa meM eka- eka bAra AyA hai jisakA artha TIkAkAra vasunaMdi (gyArahavIM sadI) aura vRttikAra abhayadeva (gyArahavIM sadI) ne kiyA hai| vasunaMdi abhayadeva 1. carmazaithilya / zvetakeza nirAkAraka zAstra 1. svAsthya vardhaka zAstra 2. dIrghAyuSya - dAtA zAstra 2. AyuSyavardhaka zAstra 3. amRta-tulya rasa kA zAstra 4. buddhivardhaka padArthoM kA zAstra isase yaha anumAna lagatA hai ki dasavIM - gyArahavIM sadI taka rasAyana kA viSaya kSetra AhAra aura Ayurveda rahA hogaa| vastuta: vAjIkaraNa aura kSArataMtra tathA agadataMtra bhI isake vizeSa vibhAga hI mAne jAte hoNge| dasavIM sadI ke pUrva kA samaya prAkRtika padArthoM kA hI thaa| pArada ke upayoga se nirmita evaM khanija padArtha bhI sAmane Ane lage the| vAstava meM 'rasAyana' 'rasa' zabda kA vyutpanna hai| ata: 'rasa' ke artha se bhI 'rasAyana' ko vyAkhyAyita kiyA jA sakatA hai| zvetAmbara AgamoM meM yaha zabda prAya: 150 sthAnoM para milatA hai| digambara zAstroM meM bhI yaha upalabdha hai, para usakI saMkhyA abhI prApta hai| phira bhI. isake aneka artha haiM, jo mukhyata: AhAra aura Ayurveda se hI saMbaMdhita haiN| inheM nIce diyA jA rahA hai - rasa 1. bhojana ke cayApacaya se utpanna dhAtu - vizeSa (sAta dhAtuoM meM prathama...graMthasrAva Adi) 2. chaha svAdiSTa vastuyeM - ghRta, dugdha, dadhi, tela, gur3a, lavaNa tathA gariSTa aahaar| yaha karma - sAdhanAtmaka artha hai| isakA bhAva sAdhanAtmaka artha bhI kiyA jA sakatA hai| sAgAradharmAmRta meM vyakta gorasa, ikSurasa, phalarasa aura dhAnya rasa isake AhAraparaka artha ke hI dyotaka 3. svAda, jiheMdriya kA viSaya, AhAra se saMbaMdhita zabda hai| isI ke AdhAra para rasanAjaya, rasaparityAga, rasagRddhi, rasagArava Adi zabda vikasita hue haiN| 4. karmavAda meM 'rasa' nAma kI nAmakarma kI eka prakRti hai jisake kAraNa vastuoM ke tiktAdi paMcarasoM kA anubhava hotA hai| * nidezaka-jaina kendra, 8/662, bajaraMganagara, rIvA (ma.pra.)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 'rasa' caturguNI pudgala dravya kA eka avinAbhAvI guNa hai jo uparokta arthoM ko samagrataH samAhita karatA hai| 6. 'rasa' kA artha pArA bhI hotA hai| isake AdhAra para rasezvara darzana kA vikAsa haa| pAre ke aneka jIvanarakSaka evaM jIvana nAzaka padArtha banate haiN| isa AdhAra para 'rasa- vANijya' zabda pracalita huA jisameM sAvadya padArthoM ke vyavasAya Ate haiN| 7. 'rasa' kA artha 'drava' yA tarala padArtha bhI hotA hai jinheM bhAra kI tulanA meM Ayatana ke rUpa meM mApA jAtA hai| 'rasa' ke AdhAra para hI dhAnyamAna ke badale 'rasa - mAna' kA pracalana huaa| 8. 'rasa' eka vizeSa prakAra kI Rddhi bhI hotI hai jisake dhAraka ke darzana evaM vacana se rUkSa AhAra kI koTi svAdiSTa AhAra padArthoM meM pariNata ho jAtI hai| 9. karmavAda ke anusAra, isakA baMdha cAra prakAra kA hotA hai| isameM se cauthA baMdha anubhAga/ anubhAva yA rasabaMdha bhI kahalAtA hai| yahAM 'rasa' kA artha karmabaMdha kI tIvratA evaM vipAka se saMbaMdhita hai| 10. 'rasa' jaina jagata ke zikharI parvata ke eka zikhara kA nAma bhI hai| 11. 'rasa' parvata - zikhara para rahane vAlI devI rasadevI kahalAtI hai| 12. sAhityakAroM evaM manovaijJAnikoM ko AnaMda - dAtA ke rUpa meM nava yA gyAraha 'sAhityika rasa' bhI mAne gaye haiN| phalata: 'rasa' zabda se bhautika aura bhAvAtmaka - donoM prakAra ke artha liye jAte haiN| 'rasa' pada pudgala dravya ko saiddhAMtikatA detA hai aura jaina bhUgola ko saMjJAyeM detA hai| hama yahAM 'rasa' zabda ke bhautika arthoM ke AdhAra para hI 'rasAyana' kI carcA kreNge| zAstroM meM 'rasa' zabda ke atirikta, 'rasa - pariNAma' zabda bhI AtA hai| cUMki jainoM meM rUpa, rasa, gaMdha evaM sparza avinAbhAvI hote haiM, ata: inameM hone vAle bhautika yA rAsAyanika parivartana isa pada se saMketita hote haiN| prAraMbhika yuga meM mukhyata: bhautika parivartana hI samAhita the| uttaravartI kAla meM aneka rAsAyanika parivartana bhI (bhojana kA cayApacaya, madya Adi kA kiNvana dvArA nirmANa Adi) samAhita hote rahe haiN| phalata: zAstrIya 'rasa - pariNAma' zabda vartamAna rasAyana zabda ke pUrNata: to nahIM, para aMzata: samakakSa mAnA jA sakatA hai| yaha to spaSTa nahIM hai ki sarvajIvavAdI jainoM ne ajIva dravyoM - vizeSakara pudgala dravya kI mAnyatA kaba se svIkAra kI hai, para zastropahati se nirjIvakaraNa kI carcA avazya zAstroM meM AyI hai| pudgala zabda jaina aura bauddhoM kA viziSTa paribhASika zabda hai jisakA artha jIva aura AtmA-donoM liyA jAtA thaa| parantu kucha samaya bAda pudgala ajIva eva marta dravya ke liye pracalita ho gyaa| caMki pudagala kA eka guNa 'rasa' bhI hai, ata 'rasa' zabda meM kevala auSadha aura AhAra - padArthoM ke sAtha anya padArtha bhI samAhita ho gaye evaM rasAyana meM sabhI prakAra ke 'pudagala pariNAma' samAhita hue| vartamAna meM anna - pAcana aura rasa nirmANa kI kriyA jIva rasAyana kahalAtI hai, auSadha, viSa, vAjIkara padArtha cikitsA - rasAyana ke antargata Ate haiN| vibhinna prakAra ke dhAnya evaM pramukha khAdya padArtha kArbanika rasAyana meM Ate haiM aura pArada evaM pArada ke yaugika, lavaNa Adi akArbanika rasAyana meM samAhita arhat vacana, julAI 99
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| isa prakAra jaina zAstroM meM rasAyana kI cAra zAkhAoM kA samekIkRta to nahIM, para yatra - tatra bikharA huA varNana milatA hai| ye sabhI pudgala padArtha haiN| adhyAtmapradhAnI jainAcAryoM ne ina vivaraNoM ke mAdhyama se rasAyana - vijJAna ke aneka saiddhAMtika evaM vyAvahArika pakSoM para prakAza DAlA hai| jaina zabdAvalI meM hama rasAyana ko 'pudgalAyana' kaha sakate haiN| rasAyana vijJAna ke vividha pakSoM ko prastuta karane vAle jainAcAryoM kI sUcI kAphI lambI hai| inameM AcArya gautama svAmI aura sudharmA svAmI, AcArya puSpadanta, bhUtabali, kundakunda, umAsvAmI, pUjyapAda, akalaMka aura vidyAnaMda, dhavalAkAra vIrasena evaM ugrAdityAcArya pramukha haiN| inake dvArA likhita evaM upalabdha sAhitya ke AdhAra para isa kSetra meM unake samagra yogadAna kI carcA kI jA rahI hai| Agama graMthoM meM rasAyana zAstra digambara paramparA meM bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa evaM gaNadhara - graMthita AgamoM kA, aneka kAraNoM se, saMbhavata: akalaMga yuga ke bAda, smRti - hrAsa mAna liyA hai para zvetAmbara paramparA meM aneka vAcanAoM ke AdhAra para pariSkRta parimArjita Agama graMtha pAye jAte haiN| yaha paramparA unheM gaNadhara sudharmA svAmI dvArA graMthita mAnatI hai| ina graMthoM meM na kevala rasAyana zAstra saMbaMdhI vivecanAyeM hI haiM, apitu dhArmika siddhAMtoM ko bhI bhautika evaM rAsAyanika prakramoM ke udAharaNoM se udghATita kiyA gayA hai| bhagavatI sUtra meM paramANu evaM skaMdhoM ke viSaya meM paryApta carcA AI hai| AhAra aura auSadha saMbaMdhI rasAyana to aneka AgamoM meM pAyA jAtA hai| Agamottara kAla meM rasAyana zAstra Agamottara kAla ke aneka AcAryoM ke graMthoM meM rasAyana ke aMtargata nimna viSaya pAye jAte hai - 1. paramANuvAda - isameM paramANu kA svarUpa, prakRti, bheda - prabheda aura paramANu - baMdha kI prakriyA samAhita hotI hai| 2. skaMdhavAda - isameM paramANuoM ke baMdha se nirmita skaMdhoM kA svarUpa aura usake bheda - prabhedoM ke sAtha aneka viziSTa skaMdhoM kA varNana samAhita hai| 3. bhautika aura rAsAyanika kriyAyeM - isake aMtargata na kevala bhinna-bhinna koTi kI kriyAyeM hI batAI gaI haiM, apitu unake nidarzana se dhArmika siddhAMta bhI samajhAye gaye haiN| 4. karmavAda - aneka prakAra ke paramANu samUhoM meM karma - vargaNA bhI eka hai jo jIva ke sAtha saMbaddha hokara usake bhavabhramaNa meM kAraNa hotI hai| ina karma - vargaNAoM kI vivecanA anya taMtroM (Systems) kI tulanA meM jaina taMtra meM sUkSma aura gahana rUpa se kI gaI padArthoM kI maulika racanA - paramANuvAda prAya: uparokta sabhI AcAryoM ne padArthoM kI maulika racanA ke do ghaTaka batAye haiM - (1) aNu / paramANu aura (2) bhautika yA rAsAyanika skaMdha jo paramANuoM ke samuccaya se mUlata: nirmita hote haiN| inameM paramANu ko 'aNu' bhI kahA gayA hai| hama yahAM use 'paramANu' hI kheNge| isake guNoM meM avibhAgitva, avinAzitva Adi aneka guNa samAhita haiN| mUlata: arhat vacana, julAI 99 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANu sabhI samAna evaM parimaMDala hote haiM para unake kAryoM ke AdhAra para unheM (1) kAraNa paramANu, Adarza paramANu, svabhAva paramANu aura (2) kArya paramANu, vyavahAra paramANu yA vibhAga paramANu kahate haiN|' yadyapi kuMdakuMda ke graMthoM meM kAraNa evaM kArya paramANu kA ullekha milatA hai para anuyoga dvAra' evaM jaMbUdvIpa prajJapti meM Adarza aura vyavahAra paramANu kA bhI ullekha hai| vyavahAra paramANu, vastuta: skaMdha hI honA cAhiye kyoMki yaha agaNita Adarza paramANuoM se milakara banatA hai| paramANu ke vivaraNa meM kuMdakuMda aura umAsvAmI ne usake vistAra kI carcA nahIM kI hai para triloka prajJapti (pA~cavIM sadI) meM usakA vistAra anumAnita hai| yaha vistAra vyavahAra paramANu kA mAnanA caahiye| isake anusAra, isakI sAija 10-15 se.mI. AtI hai| vibhinna zAstroM meM paramANaoM ke cAra prakAra ke guNoM kA ullekha hai - 1. paramANu kI gatizIlatA 2. paramANu kI avinAzitA 3. paramANuoM meM baMdhanaguNa 4. paramANuoM ke bheda - prabheda bhagavatI,' sthAnAMga 8 tathA anya graMthoM meM paramANu kI svAbhAvika yA prayogaja gatizIlatA kA acchA vivaraNa milatA hai| vahAM to inakI nyUnatama (pradeza/samaya) aura uccatama (lokAMta prati samaya = 10 27 -47 semI./ samaya) gati kA bhI vivaraNa hai| hAM, sAmAnya avasthA kI gati kA vivaraNa vahAM anupalabdha hai| yaha gatizIlatA sAmAnyata: sthitisthApI aura vizeSa paristhitiyoM (dharma dravya kA abhAva, uccatama vega aura baMdhaka paramANuoM kI upasthiti) meM baMdhanakArI bhI hotI hai| bhagavatI meM paristhitiyoM ke AdhAra para paramANuoM kI sAta prakAra kI gati kA ullekha hai| mUla paramANu kI avinAzitA prAya: sabhI darzanoM ne mAnI hai| tathApi jaina darzana kA mata hai ki dravyatva kI dRSTi se yaha avinAzI hai, para paryAyatva kI dRSTi se yaha niraMtara parivartanazIla hai| yaha Adhunika vijJAna ke 'avinAzitA (dravyamAna - UrjA) niyama' kA pUrvarUpa hI hai| isa parivartanazIlatA meM isakI saMkoca - vistArazIlatA bhI samAhita hai| yaha guNa anya darzanoM meM nahIM mAnA jaataa| zAstroM meM paramANuoM meM baMdhana - guNa mAnA hai| isakA kAraNa unameM vidyamAna snigdha - rUkSatA ke virodhI guNoM kI upasthiti hai| kundakunda aura umAsvAmI' ne ina guNoM ko sthUla rUpa se hI liyA lagatA hai parantu pUjyapAda ne ise vidyuta - mUlaka mAnakara baMdhakatA kI vyAkhyA ko nayA AyAma diyaa| bhagavatI ke yuga meM baMdhakatA kA kAraNa paramANuoM meM vidyamAna vizeSa prakAra ke cipakAvaka kI upasthiti mAnI gaI thI para ise snigdha- rUkSa guNakatA kA pUrvavartI rUpa hI mAnanA caahiye| SaTkhaMDAgama'' tathA uttaravartI AcAryoM ne paramANu - baMdhana AdhArabhUta niyama diye haiM jo uttaravartI AcArya bhI mAnate haiM - 1. paramANuoM meM baMdhana, virodhI vaidyuta guNoM ke kAraNa hotA hai| umAsvAmI ne 'snigdha - rUkSatvAt baMdha' kahakara isakA nirdeza kiyA hai| yahAM eka vacana hone se kevala virodhI- guNI baMdha hI vivakSita hai| kucha vaijJAnika ise bahavacanI sUtra mAnakara isase tIna koTi ke baMdha mAnate lagate haiN| yaha mUlasUtra ke abhiprAya kA vipariNamana lagatA hai| arhat vacana, julAI 99
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. nimnatara (0 yA 1) koTi kI vaidyuta prakRti ke paramANuoM ke bIca baMdha nahIM hotaa| 3. yadi paramANuoM meM vaidyuta guNa samAna hoM, to unameM vizeSa paristhitiyoM meM hI baMdha hotA hai| yadi virodhI guNa samAna hoM, to bhI baMdha saMbhava hai (hAiDrojana aNu yA soDiyama hAiDrAiDa aadi)| pUrvAcAryoM kI tulanA meM amRtacaMdra sUri 12 (tatvArthasAra) kI vyAkhyA ke anusAra, yaha niyama yahAM sakArAtmaka rUpa meM diyA gayA hai| isake pUrva ke AcAryoM ne isa niyama ko nakArAtmaka rUpa meM mAnA thaa| isase aneka kaThinAiyAM utpanna huI hoNgii| isa prakaraNa meM amRtacaMdra sUri kA yogadAna vizeSa mahatvapUrNa hai aura Adhunika mAnyatAoM ke samakakSa hai| 4. jina paramANuoM meM vaidyuta guNa (samAna yA asamAna) do se adhika hotA hai, unameM baMdhana hotA hai| isa niyama kI vyAkhyA meM bhI matabheda hai| para aisA pratIta hotA hai ki vAcaka umAsvAti kI vyAkhyA, Aja kI dRSTi se adhika upayukta hai| paM. phUlacaMdra zAstrI 13 kA kathana hai ki kuMdakuMda aura umAsvAmI kI tulanA meM SaTakhaMDAgama kI paramANu - baMdha saMbaMdhI vyAkhyA adhika vyAvahArika hai| isake viparyAsa meM zvetAmbara - vyAkhyA bIsavIM sadI taka ke anurUpa jAtI hai| isase saMbaMdhita sAraNI zAstrI evaM javerI ne apanI pustakoM meM dI hai| ina sAraNiyoM se spaSTa hai ki paramANuoM kI zAstrIya baMdhakatA ke uparokta rUpa vartamAna meM mAnya tIna prakAra kI saMyojakatA ke samakakSa hI lagate haiN| paramANu mUlata: to eka- samAna hote haiM para vyAvahArika dRSTi se unheM (1) sUkSma yA Adarza aura (2) vyavahAra ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hai| aisA pratIta hotA hai ki zAstroM meM paramANu - baMdha yA unake aneka guNoM ke nirUpaNa kA AdhAra vyavahAra paramANu hI hoMge kyoMki AcAryoM ne baMdhana ke siddhAMta kahakara bhI unake udAharaNa nahIM diye haiN| sAtha hI, Aja yaha sujJAta hai ki laghutara yA mUlabhUta kaNoM ke saMyoga - viyoga meM UrjA kI, sAmAnya saMyogoM kI tulanA meM, atyadhika mAtrA vyayita hotI hai| yadyapi paramANuoM ke dravya. kSetra. kAla aura bhAva ke rUpa meM cAra bheda batAye gaye haiM, phira bhI unake rUpa, rasa, gaMdha, sparza ke rUpa meM cAra bhautika guNoM ke kramacaya - samuccaya se 2x5X5X4 = 200 bheda bhI ho sakate haiN| yaha vivaraNa digambara graMthoM meM to nahIM, para zvetAmbara graMthoM meM sulabhatA se pAyA jAtA hai| bhautika guNoM para AdhArita paramANu - vargIkaraNa jaina darzana kI eka vizeSatA hai| Aja bhI dravyamAna ke AdhAra para paramANuoM kA vibhAjana kiyA gayA hai| paramANuoM ke vibhAjana ke uparokta rUpoM ke atirikta eka anya rUpa bhI hai jisakA ullekha bhagavatI meM pAyA gayA hai| isakA svarUpa sUkSmatara hai| isake anusAra, paramANu do prakAra ke hote haiM - 1. catusparzI : (zIta, uSNa, snigdha, rUkSa sparza) 2. aSTa - sparzI : (zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, guru, laghu, mRdu, kaThora sparza) catusparzI paramANu, phalata: urjA rUpa hote haiM jabaki aSTasparzI paramANu sAmAnya paramANu ke samAna hote haiN| akalaMka bhI 14 aSTasparzI paramANuoM ko skaMdha (vyavahAra paramANu) mAnate haiN| unake anusAra bhI, dravyamAna aura ghanatva mUla paramANu kA guNa nahIM hai| yaha pAyA gayA hai ki paramANu saMbaMdhI uparokta jaina mAnyatAyeM amRtacaMdra sUri ke yuga ke bAda yathAvasthita haiN| arhat vacana, julAI 99
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ skaMdhavAda sAmAnyata: skaMdha paramANuoM ke bhautika yA rAsAyanika dRzya yA adRzya samuccaya ko kahate haiN| yaha samuccaya 'bheda - saMghAtemya: utpadyateM ke bahuvacanAMta sUtra meM ullikhita tIna vidhiyoM se niSpanna hotA hai - 1. bheda se : bar3e skaMdhoM ke vibhedana se 2. saMghAta se : paramANuoM ke saMyojana / sammelana se sUkSma ko sthUla banAne se 3. bheda aura saMghAta ke mizrita prakrama se - umAsvAmI ne to yaha bhI batAyA hai ki dRzya skaMdha 'bheda - saMghAta' ke dvitaya prakrama se banate haiN| kuMdakuMda ke anusAra, sabhI skaMdha paramANuoM ke vibhAga pariNamana haiN| nemicaMdrAcArya ne batAyA hai ki skaMdhoM meM paramANu prAya: gatizIla hI bane rahe haiN| sabhI skaMdha paramANuoM ke kArya haiM aura inase paramANuoM kA astitva jJAta hotA hai| ye skaMdha sUkSma (cakSuSA adRzya) aura sthUla - donoM prakAra ke hote haiN| ina skaMdhoM ko prAraMbha meM vartamAna samakakSatA ke liye 'aNu' mAnA jAtA thA, para cUMki 'aNu' to rAsAyanika samuccaya hai aura skaMdha bhautika samuccaya (zarkarA - reta) bhI ho sakatA hai, ata: aba skaMdha ko 'samuccaya' kahanA hI adhika upayukta hai| bhagavatI aura sthAnAMga meM skaMdhoM kA vibhAjana unameM vidyamAna paramANu yA pradeza saMkhyAoM ke AdhAra para ullikhita hai jahAM 42 se 1786 taka skaMdha saMkhyA batAI gaI hai| 15 para isa AdhAra ko paramparA kI svIkRti nahIM mila skii| phalata: skaMdhoM ko kuMdakuMda aura anya AcAryoM ne aneka prakAra se vibhAjita kiyaa| inameM kuMdakuMda kA SaTaprakArI vargIkaraNa bhI samAhita hai| aisA lagatA hai ise bhI lokapriyatA na mila sakI kyoMki ise bhI anya AcAryoM ne ullikhita nahIM kiyaa| skaMdhoM kA 8 yA 23 vargaNAgata vibhAjana aneka AcAryoM ne mAnA hai| SaTkhaMDAgama kA to eka khaMDa hI vargaNAkhaMDa hai| isake aMtargata prAya: sabhI prakAra ke dRzya evaM adRzya skaMdha samAhita hote haiN| prajJApanA meM samuccayana vidhi se skaMdha ke 530 bheda batAye haiN| paramANuoM kI saMkhyA aura unake guNoM kI tIvratA kI koTi ke para skaMdhoM ke agaNita bheda bhI batAye gaye haiN| skadhI kA yaha vargIkaraNa IsA pUrva kI sadiyoM kA hai jisameM uttaravartI kAla meM koI vizeSa parirvatana nahIM huA hai| mahAvIra ke pUrvavartI yA samakAlIna kAtyAyana ke sAta tatvoM kI tulanA meM kuMdakuMda ne dhAtu catuSka ko mUla skaMdha maanaa| paMcAstikAya evaM anya graMthoM meM inake bheda - prabheda bhI milate haiN| ye uttarAdhyayana 16 prajJApanA evaM jIvAbhigama 18 Adi pUrvavartI graMthoM meM bhI pAye jAte haiN| cAra mUlabhUta skaMdhoM meM pRthvI, jala, teja aura vAyu haiN| yadyapi ye mUlata: ekeMdriya koTi ke padArtha haiM, phira bhI aneka kAraNoM se ye ajIva skaMdha ho jAte haiN| sAmAnyata: inameM pRthvI, jala drava, vAyu gaisa evaM teja UrjA ke pratinidhi haiN| pratyeka koTi meM kucha apavAda bhI haiN| pRthvI - skaMdha ke aMtargata bhUgarbha aura bhUtala para vidyamAna 36 - 48 padArthoM ke nAma haiN| ina nAmoM meM samaya - samaya para saMyojana hote rahe haiN| maNiyoM kI saMkhyA meM vRddhi huI hai| pArada aura rAMgA kA nAma jur3A hai| ina skaMdhoM meM 6 dhAtuyeM, 10 rAsAyanika yaugika (prAkRtika) evaM 20 maNiyAM bhI samAhita haiN| miTTI aura patthara ke vibhinna rUpa bhI haiN| arhat vacana, julAI 99 38
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMdakuMda ne svarNa ke ayaskoM ko suhAge evaM lavaNa ke sAtha saMgalita kara zuddha rUpa meM prApta karane kI carcA kI hai| sIse ke ayaskoM ko nAgaphaNI evaM gomUtra ke sAtha uttApita karane se bhI sone ko prApta karane kI bAta kahI hai| vaha gharSaNa, mAraNa, kATana Adi vidhiyoM se jAMcA jAtA hai| prajJApanA meM jala ke 19 bheda batAye gaye haiN| anya graMthoM meM inakI saMkhyA 6-7 ke bIca pAI jAtI hai| isake aMtargata madya, dugdha, ikSurasa, amlarasa Adi kA bhI ullekha hai| jala meM jalayonika evaM vAyuyonika jIva pAye jAte haiN| jala kA zodhana ubAlane tathA phiTakarI se kiyA jAtA hai| yaha anya padArthoM kA zodhaka bhI hai| kiNvita yA khaTTe jaloM kA bhI ullekha hai| jala ke bhedoM meM gaisIya jala (bhApa) kA ullekha nahIM hai| jIvAbhigama meM 21 srotoM se madya prApta karane kA ullekha hai| mUlAcAra ke anusAra kiNvita padArthoM (ghI Adi) ke bhakSaNa yogya bane rahane kI sImA caubIsa ghaMTe kI hai| jIvabhigama meM drava padArthoM ke kaNoM kA AdhAra ghanIya batAyA gayA hai aura Thosa kaNoM kI AkRti golIya batAI gaI hai| aisA pratIta hai ki mulAcAra aura uttaravartI kAla meM vAyu gaisa koTi ke padArthoM kA pratinidhi thaa| isIliye vAyu ke 7 bhedoM meM kevala usI ke rUpa ginAye gaye haiN| hAM, prajJApanA meM avazya isake 19 bheda ginAye gaye haiN| inameM mu~ha (aura nAka yA zvAsocchavAsa) kI vAyu parigaNita hai| yaha pramukhata: kArbanaDAioNksAiDa hai| vAyu to aneka gaisoM kA mizraNa hai| isake atirikta anya vAyuoM kA vivaraNa uttaravartI kAla meM saMyojita nahIM huA hai| vAyu ke pramukha guNoM meM jalane meM sahAyaka honA hai| isake viparyAsa meM, tUphAna jvalana kriyA kA pratirodhI hai| vAyu zvAsocchavAsa kA eka aMga hai aura isameM saMkoca - vistAra ke guNa pAye jAte haiN| isameM sUkSma jIvANu bhI pAye jAte haiN| agni ko AgamakAla meM sujJAta UrjAoM kA pratIka mAnA jA sakatA hai| isake 6 - 12 bheda batAye gaye haiN| inameM tApa, prakAza evaM vidyuta (yahAM taka ki IMdhana - rahita agni) UrjAoM kA samAharaNa hai| yaha bhI unake dRzya evaM prAkRtika rUpoM meM hai| prajJApanA meM maNija agni, gharSaNa agni, ulkA Adi kA bhI ullekha hai| UrjA ke ye tIna pramukha rUpa zAstrIya yuga meM sujJAta the| taijasa UrjA ke rUpa meM hamAre zarIra taMtra meM taijasa zarIra mAnA gayA hai jo hamAre AhAra ke pAcana evaM zarIra taMtrI ke saMcAlana ke liye UrjA strota kA kAma karatA hai| akalaMka ne batAyA hai ki taijasa na kevala hamAre zarIra kA saMcAlaka hai apitu yaha miTTI ko pakAkara ghar3e meM pariNata karatA hai aura dhAtuoM meM avazoSita hotA hai| isa prakAra, taijasa UrjA rAsAyanika kriyAoM ke saMpAdana meM kAma AtI hai| bhautika aura rAsAyanika kriyAyeM 19 rasAyana zAstra meM bhautika aura rAsAyanika kriyAoM kA vivaraNa kiyA jAtA hai jo paramANuoM evaM skaMdhoM ke saMyoga - viyoga se saMpanna hotI hai| zAstroM meM AcAryoM ne isa saMbaMdha meM apane aneka avalokanoM ke mAdhyama se jaina siddhAMtoM ko samajhAyA hai| jaina ne 29 avalokanoM kA saMkalana kiyA hai jinameM 18 to bhautika kriyAyeM haiM, 8 rAsAyanika kriyAyeM haiM aura 3 aparibhASita kriyAyeM haiN| bhautika kriyAoM meM sAmAnyata: avasthA parivartana (dUdha kA uSNIkaraNa, prazItana, visaraNa, avileyatA, padArthoM kA dravaNa evaM ThosIkaraNa) evaM bhautika svarUpa meM parivartana (bAdala, kuharA, AkAza - vRkSa, jhaMjhAvAta, tantuoM se vastra nirmANa, krisTalana, arhat vacana, julAI 99 39
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jala - vilayana, dhAtuoM kI akriyatA Adi) samAhita hote haiN| rAsAyanika parivartanoM meM miTTI ke ghar3e banAnA, battI kA jalanA, jala meM sIpa nirmANa, kRSi - utpAda, kiNvana, ayaskoM se dhAtu - niSkarSaNa Adi samAhita haiN| yaha pAyA gayA hai ki zAstroM meM bhautika parivartanoM ke udAharaNa adhika haiN| yahI nahIM, jo rAsAyanika kriyAyeM bhI varNita haiM, unakI kriyAvidhi yA rAsAyanika samIkaraNIya vyAkhyA bhI anupalabdha hai| uparokta meM se aneka kriyAoM kA kuMdakuMda ne bhI varNana kiyA hai| karmavAda20 anya taMtroM (darzanoM) ke viparyAsa meM, karmavAda jainoM kA paryApta vikasita siddhAMta hai| karma sUkSma paramANuoM ke samUha haiM jo karmavargaNA kA rUpa grahaNa kara sazarIrI mUrta jIva se saMbaMdhita hokara use bhavabhramaNa karAte haiN| karmavargaNAyeM rAga, dveSa, moha, sukha-dukha Adi ke rUpa meM vividha prakRti kI hotI haiN| jIva bhI apanI mAnasika, vAcika evaM kAyika pravRttiyoM evaM manobhAvoM ke kAraNa viziSTa prakRti kA hotA hai| bhagavatI, pravacanasAra aura paramAtmaprakAza meM inakI vaidyuta prakRti kA ullekha bhI kiyA gayA hai| phalata: karma aura jIva paraspara meM apanI virodhI vaidyuta prakRti ke kAraNa ekakSetrAvagAhI evaM anyonyAnupravezI baMdha banAte haiN| yaha baMdha IryApathikI kriyAoM meM adRr3ha hotI hai aura sakaSAyikI kriyAoM meM dRr3ha hotA hai| para jIva - karma ke baMdha kI prakRti bhautika hai yA rAsAyanika, isa para zAstroM meM carcA nahIM hai| tathApi vahAM yaha avazya batAyA gayA hai ki dhyAna aura tapa kI kriyAoM se yaha baMdha vicchinna ho sakatA hai| isa prakAra, karmavAda bhI rasAyana ke eka aMga ke rUpa meM mAnA jA sakatA hai| rasAyana vijJAna se saMbaMdhita anya vivaraNa (a) AhAra vijJAna - prAraMbha meM jaina taMtra zramaNa - taMtra kA hI pratirUpa thaa| jIvana kI tvikatA ke liye AhAracaryA usakA viziSTa pratipAdya rhaa| AcArAMga se lekara AzAdhara ke yuga taka isakA varNana milatA hai| isameM kAphI samarUpatA hai| AhAra ke zArIrika evaM AdhyAtmika uddezyoM ke vivaraNa ke sAtha usake cayApacaya kI kriyA se nirmita hone vAle saptadhAtu tatvoM kA vivaraNa aneka graMthoM meM milatA hai| prAraMbha meM sAdhu ke liye bhakSya, azana, pAna, khAdya evaM svAdya kI caturaMgI clii| bAda meM caTanI aura loMga bhI isameM jor3e gye| inake zAstrIya vivaraNoM se jJAta hotA hai ki ina khAdyoM meM zAka - sabjiyoM ko vizeSa sthAna nahIM thaa| bAda meM jaba gRhasthoM kI AhAracaryA kA varNana kiyA gayA, taba usameM bhI inakI sImA thii| abhakSyatA ke mUla cAra AdhAroM para aneka padArtha abhakSya kI koTi meM A gye| sAtha hI, svAsthya, lokarUr3hi Adi bhI inake AdhAra bne| hiMsA kA alpIkaraNa to bhakSyatA kA pramukha AdhAra rahA hii| vartamAna vicAradhArA ke anusAra, azana koTi meM kArbohAiDreTa aura proTIna Ate haiM, pAna koTi meM dUdha, ghI va vasAyeM AtI haiN| svAdya koTi meM khAdya - masAleM evaM rogapratIkAra - kSamatA bar3hAne vAle padArtha Ate haiN| Ajakala viTAmina - khanija ghaTakoM ke yuga ke anurUpa zAstrIya jaina AhAra - zAstra meM vizeSa koTi nahIM thii| phira bhI, Ayurveda zAstra meM AhAra ke jina rUpoM kA varNana hai, vaha kailorImAna kI dRSTi se upayukta hai abhakSya padArthoM meM madya, mAMsa aura madhu kA pramukha sthAna hai| inakI abhakSyatA mukhyata: hiMsaka AdhAra evaM dRSTigocara anicchita prabhAvoM ke AdhAra para kI gaI hai| jamIkaMdoM arhat vacana, julAI 99 40
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI abhakSyatA bhI, saMbhavata: adhika hiMsA kI dRSTi se (jamIna khodakara phala nikAlanA Adi) kI gaI hai| para AyurvedajJa aura Aja kA vijJAna inheM rogapratIkAra - sahatA - vardhaka mAnane lagA hai| terahavIM sadI taka ke sAhitya meM khAdya- koTiyoM ke sthUla vivaraNa hI hameM milate haiM, unake rAsAyanika saMghaTana aura kailorI-kSamatA kI carcA nahIM hai| phira bhI, bIsavIM sadI meM AhAra vijJAna jIva - rasAyana kA viziSTa aMga bana gayA hai| isake sUkSma parijJAna evaM upayoga se hamArI dIrghajIvitA meM paryApta vRddhi huI hai| taMDula vaicArika meM to isakA bhI parikalana diyA gayA hai ki eka sAmAnya vyakti sau varSa meM kitanA anna khA sakatA hai| 21 (ba) auSadha vijJAna - yaha batAyA gayA hai ki rasAyana kA vikAsa auSadha vijJAna se hI huA hai| vastuta: to AhAra ko bhI auSadha hI mAnA jAtA hai| jainoM ke prANAvAya pUrva meM isa vijJAna kI bhinna zAkhAoM kA varNana hai| auSadha zAstra ke ATha pramukha aMgoM meM bAla cikitsA, kAya cikitsA, viSa - zAstra evaM dIrghajIvitA mukhyata: rasAyana se saMbaMdhita haiN| inake aMtargata zAstra varNita 64 rogoM kA 29 bhautika vidhiyoM tathA aneka prAkRtika padArthoM ke mAdhyama se upacAra kiyA jAtA hai| ye sabhI padArtha rAsAyanika yaugika aura unake mizraNa hai| aneka prAkRtika padArthoM ke kvathana, Asavana, UrdhvapAtana Adi se niSkarSa prApta kiye jAte haiN| aneka prakAra ke mizraNa (triphalA Adi) taiyAra kiye jAte haiN| auSadha vijJAna meM prayukta aneka vidhiyAM Aja ke rasAyana vijJAna kA pramukha aMga banI huI haiN| isI prakAra viSa vijJAna ke aMtargata jaMgama evaM pAdapa viSoM kA varNana hai| dIrghajIvitA ke aMtargata aise auSadha rasAyana banAye jAte haiM jo vRddhAvasthA ko vilaMbita kareM aura bala - vIrya ko bar3hAte rheN| auSadha rasAyana ke aneka saMdarbha bhinna - bhinna zAstroM meM Ate haiN| 9vIM sadI ke ugrAdityAcArya ne inheM 'kalyANakAraka' ke rUpa meM prastuta kiyA hai| 22 vastuta: isa graMtha ko ahiMsaka auSadhoM kA rasAyana kahanA caahiye| auSadha vijJAna meM auSadhoM kA prabhAva zarIra taMtra meM vidyamAna aneka rasAyanoM se hone vAlI rAsAyanika prakriyAoM kA hI phala hai| upasaMhAra uparokta vivaraNa se spaSTa hai ki Agama yuga se lekara terahavIM sadI taka ke jainAcAryoM ne rasAyana kI saiddhAMtika evaM prAyogika zAkhAoM ke nyUkliyana tathA vikAsa meM mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| isa yogadAna kI vivecanA sama - sAmayika dRSTi se hI mUlyAMkita kI jAnI caahiye| isa vivecanA meM yaha pAyA gayA hai ki navamI- dasavIM sadI taka kA jaina zAstroM meM varNita rasAyana vijJAna anya darzana - taMtroM kI tulanA meM uccatara koTi kA rahA hai| yaha jJAna samagra rasAyana ke vikAsa kI paramparA meM mIla ke patthara ke samAna hai| yaha bhI spaSTa hai ki uparokta kAlasImA meM arjita jJAna prAkRtika padArthoM evaM mAnasika ciMtanoM para AdhArita rahA hai| pichalI kucha sadiyoM meM parivartita evaM saMzleSita padArtha bhI isakI sImA meM Aye haiN| sAtha hI, kriyA aura kriyAphala ke bIca kriyAvidhi saMbaMdhI aMtarAla kA parijJAna bhI bar3hA hai aura rasAyana bhI adhika sUkSmatA kI ora bar3hA hai| saMdarbha 1. vAlDebhAra kaiMpharTa : sAiMsa TuDe eNDa TumAro, Dainisa DaoNksana, laMdana, 1947 2. nathamala, muni : Agama zabdakoza, jaina vizva bhAratI, lADanUM, 1980 3. vahI dazavaikAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana, terApaMthI mahAsabhA, kalakattA, 1967 arhat vacana, julAI 99
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. kuMdakuMda, AcArya : niyamasAra, di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura, 1985 5. AryarakSita : anuyogadvAra sUtra, Agama prakAzana samiti, byAvara, 1987 6. AcArya yativRSabha : trilokaprajJapti - 1, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1963 7. sudharmA svAmI : bhagavatI sUtra, 1-7, sAdhumArgI saMsthA, sailAnA, 1937-52 8. vahI : sthAnAMga, jaina vizvabhAratI, lADanUM, 1976 9. AcArya umAsvAmI : tatvArtha sUtra, varNI graMthamAlA, kAzI, 1949 10. AcArya pUjyapAda : sarvArthasiddhi, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1971 11. AcArya, dharasena : SaTkhaMDAgama - 14, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1982 12. amRtacaMdra sUri : tatvArthasAra, varNI graMthamAlA, kAzI, 1970 13. phUlacaMdra zAstrI (saM.) : tatvArtha sUtra, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1957 14. akalaMka, bhaTTa : tatvArtha vArtika - 2, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1957 15. jaina, ena.ela. : sAiMTiphika kaMTeMTsa ina prAkRta kainansa, pArzvanAtha vidyApITha, kAzI, 1996 - : uttarAdhyayana, terApaMthI mahAsabhA, kalakattA, 1967 17. Arya, zyAma : prajApanA sUtra, Agama prakAzana samiti, byAvara, 1984 18. - : jIvAbhigama sUtra, zAstroddhAra samiti, rAjakoTa, 1971 19. dekhiye saMdarbha 15, pR. 206 - 221 20. jaina, ena. ela. : karma aura karmabaMdha, eka vivecana, (DaoN. kastUracaMda kAsalIvAla abhi. graMtha) rIvA, 1997 21. - taMDula vaicArika, sAdhumArgI saMsthAna, bIkAnera, 194922. ugrAdityAcArya : kalyANakAraka, rAvajI sakhArAma graMthamAlA, zolApura, 1940 16. prApta : 20.3.97 AcArya zrI vidyAnandajI munirAja kA Avazyaka sandeza maiM zArIrika zithilatA evaM Ayu kI adhikatA Adi paristhitiyoM ko dRSTigata rakhate hue mUlasaMgha kI AmnAya ke anusAra 'niyama - sallekhanA' dinAMka 16 jUna, 1999 (samaya madhyAhna 11.22 baje) ko le rahA huuN| zAstroM meM nirdiSTa vidhi ke anusAra maiM isakA anupAlana kruuNgaa| hamane apane isa manuSya bhava kI Ayukarma ke antima varSa kisI bhI siddhakSetra para hI vyatIta karake Atmatattva kI ArAdhanA evaM samatAbhAva kI sAdhanApUrvaka zAMti se pUrNa karane kA vicAra kiyA hai| (mRtyumitraprasAdena prAptaye sukhasaMpadaH) maiM samasta zrAvaka - samudAya evaM bhaktajanoM ko yaha sAnurAga - nirdeSa denA cAhatA hU~ ki merI upasthiti meM yA usake bAda merI kisI bhI prakAra kI tadAkAra pratimA (sTecyU Adi), caraNa - cihna Adi na banAye jaayeN| na hI mere nAma se kisI saMsthA, bhavana Adi kA nAmakaraNa kiyA jaaye| ina kAryoM ke liye hamAre prAta:smaraNIya paramapUjya AcAryapravara kundakunda, dharasena, umAsvAmI, puSpadanta, bhUtabali, guNadhara Adi mUlasaMgha ke AcAryoM ke nAma hI rakhe jaayeN| yA phira tIrthaMkaroM evaM bhagavantoM ke nAma para inake nAmakaraNa hoN| merI isa bhAvanA kA sabhI bhaktajana evaM dharmAnurAgIjana Adara ke sAtha pAlana kareM - aisA abhiprAya hai| sukhdu:khjiivitmrnnopgrhaashc| - (tatvArtha sUtra 5 / 20) 42 arhat vacana, julAI 99
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 3, julAI 99, 43 - 47 jaina bhUgola : vaijJAnika sandarbha - lAlacandra jaina 'rAkeza' * vartamAna yuga vijJAna kA yuga hai| Aja caturdika vijJAna kI vijaya dundubhI ninAdita ho rahI hai| mAnava jIvana kA koI bhI pahala aisA nahIM jise vaijJAnika AviSkAroM ne prabhAvita na kiyA ho| phalasvarUpa Aja kA tathAkathita zikSita varga vijJAna ke guNagAna karatA haA nahIM aghaataa| bAta yahIM taka samApta nahIM hotI, kucha vijJAnAndha janoM kA dharma ke prati rUjhAna dinoM - dina kama hotA jA rahA hai| ve dharma ke prati zaMkAlu hokara use andhavizvAsa ke nAma se sambodhita karane lage haiN| ata: dhArmika siddhAntoM meM nihita vaijJAnika pakSa ko ujAgara / udghATita kara unheM janamAnasa taka sampreSita karane kI Aja mahatI AvazyakatA hai tAki sabhI jana sahI samajha prApta kara apanI vikRta / bhramita mAnasikatA se mukta hoM, dhArmika siddhAntoM kI vaijJAnika gUDhatA se paricita ho dharma ke prati zraddhAvAna ho ske| jaina dharma pUrNata: vaijJAnika dharma hai| jaina dharma ke pravartaka / udghoSaka tIrthaMkara aura unake uttaravartI AcArya supara sAiMTisTa the| ve AtmA kI taha meM jIne vAle tathA vastu tatva ke sUkSmatama dRSTA the| ve apane yuga ke pAraMgata vicAraka, parama AdhyAtmika sAdhaka evaM tala sparzI gaMbhIra cintaka the| unakI sUkSma vaijJAnika dRSTi antas meM pratibimbita vastu svabhAva kI nirmalatA ko samagratA ke sAtha grahaNa karane meM pUrNa sakSama thii| isaliye unake vicAra / siddhAnta spaSTa aura asaMdigdha haiN| AtmA hI unakI prayogazAlA thii| anta:karaNa ke divya cakSuoM dvArA unhoMne jo pratyakSa avalokana kiyA vahI unakI divyadhvani dvArA yathAtathya udghoSita huaa| yaha vismayakArI satya hai ki Aja se hajAroM-hajAroM varSa parva jaina dharma ke tIrthaMkaroM/ AcAryoM ne AtmA kI prayogazAlA meM baiThakara jina tathyoM kI udghoSaNA kI thI ve Aja bhI vijJAna kI kasauTI para khare utarate haiM athavA yoM kahA jAye ki vaijJAnika unhIM tathyoM ko ujAgara kara rahe haiM jinheM hamAre AcAryoM ne pUrva meM udghATita kiyA thaa| isameM vaijJAnikoM kA apanA kucha bhI nayA nahIM hai| yaha kahanA atyuktipUrNa nahIM hogA ki Aja kA vijJAna tatvoM kI usa sUkSmatA taka adyAvadhi nahIM paha~ca pAyA hai jise adhyAtma vijJAna ne hajAroM varSa pUrva udaghATita kiyA thaa| kAraNa yaha hai ki vijJAna kI paha~ca padArthoM kI indriyagocara tathA yaMtragocara sUkSmatA taka hai jabaki adhyAtma atIndriya vijJAna hai| RSi / muni AtmA kI taha meM jIne vAle hote haiM ata: ve sUkSmatama rahasyoM ko prakaTa karane meM saphala hue| isa lekha meM jaina bhUgola se sambandhita katipaya siddhAntoM ko Aja ke vaijJAnika sandarbha meM saMjoyA gayA hai tathA yaha niSkarSa rahA ki Aja vijJAna unhIM tathyoM ko thor3e bahuta antara se pratipAdita kara rahA hai jise tIrthaMkaroM, AcAryoM ne hajAroM varSa pUrva ghoSita kara diyA thaa| * sevAnivRtta prAcArya, neharU cauka, galI naM. 4, gaMjabAsodA, jilA vidizA (ma.pra.)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthvI (madhyaloka - jambUdvIpa) kI AkRti Aja ke vaijJAnikoM ne vaijJAnika sAdhanoM ke vibhinna prayogoM dvArA yaha siddhAnta pratipAdita kiyA hai ki - 1. dUsare grahoM ke samAna pRthvI bhI eka golA hai kintu dhruvoM para yaha kucha capaTI hai| jainAgama ke madhyaloka (jambUdvIpa) kI racanA ke varNana ke AdhAra para donoM meM saMgati pratIta hotI hai| jainAgama ke anusAra madhyaloka meM pRthvI kA vistAra / AkAra thAlI ke sadRza hai| 'isa madhyaloka ke bIcoM bIca eka lAkha yojana vyAsa vAlA arthAt cAlIsa karor3a mIla vistAra vAlA jambUdvIpa sthita hai|' 2. isa jambUdvIpa meM chaha kulAcala haiM, unake nAma haiM - himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rUkmi, zikharI jinakI U~cAI kramaza; 100, 200, 400, 400, 200, 100 yojana 3. aba yadi hama bharata kSetra se lekara airAvata kSetroM ke bIca meM sthita ina 6 kulAcaloM kI u~cAI evaM racanA ko dekheM tathA bharata kSetra se airAvata kSetra taka kulAcaloM kI u~cAI para se eka kRtrima rekhA khIMceM to pUrA jambUdvIpa thAlInumA vistAra vAlA hote hue bhI U~cAI se dekhane para eka golA ke sAmana dikhAI degA jo dhruvoM para (bharata airAvata kSetroM meM) capaTA hogaa| Adhunika bhUgola vettAoM kA yaha kathana ki 'pahale pRthvI Aga kA golA thI, usameM se garma pighalA huA lAvA nikalakara cAroM tarapha phailatA rahA jisane kAlAntara meM ThaNDA hokara pRthvI kA rUpa dhAraNa kara liyaa| isa sandarbha meM bhI pro. mukeza jaina - jabalapura kA yaha niSkarSa tarkasaMgata hai ki koI bhI pighalI huI vastu jaba ghUmate hue AdhAra para cAroM ora phailegI to usakA AkAra thAlI sadRza hI hogaa| pRthvI kI saMracanA ke bAre meM DaoN. kastUracandra sumana - zrImahAvIrajI kA yaha kathana bhI vizeSa mahatva rakhatA hai ki 'bhU kI saMracanA parivartanazIla hai| Aja hama jahA~ nadiyA~ pravAhita dekhate haiM, vahA~ sudUra samaya pUrva pahAr3a the, jahA~ pahale jaMgala the, vahA~ Aja bar3e bar3e zahara haiM aadi-aadi|' isa tarka ke AdhAra para hajAroM lAkhoM varSa pUrva varNita pRthvI kA thAlInumA AkAra svayaM meM pUrNa satya hai| pahale pRthvI Aga kA golA thI Aja ke vaijJAnika yaha mAnate haiM ki 'pRthvI pahale Aga kA golA thii| yaha dhIre - dhIre ThaMDI huii| phira zanai: zanai: usa para jala, vanaspati, jIva-jantu Adi utpanna hue|' yadi isa kathana para jainAgama ke sandarbha meM vicAra kareM to donoM varNanoM meM samAnatA parilakSita hotI hai| jainAgama ke avasarpiNI kAla ke 6The bhAga dukhamA - dukhamA aura utsarpiNI kAla kA prathama bhAga sukhamA - dukhamA kI sthiti kA citraNa dhyAna dene yogya hai| yaha varNana pralaya arhat vacana, julAI 99
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM sRSTi ke Arambha se saMbaMdhita hai| 'avasarpiNI ke chaThe kAla ke anta meM meghoM ke samUha sAta prakAra kI nikRSTa vastuoM kI varSA 7-7 dina taka karate haiM jinake nAma atyaMta zItala jala, kSAra jala, viSa, dhuMA, dhUli, vajra evaM jalatI huI duSprekSya agni jvAlA hai| ina sAta rUpa pariNata hue pudgaloM kI varSA 7-7 dina taka hone se lagAtAra 49 dinoM taka calatI hai|' 'utsarpiNI kAla ke prArambha meM puSkara megha sAta dina taka sukhotpAdaka jala ko barasAte haiM jisase vajra, agni se jalI huI sampUrNa pRthvI zItala ho jAtI hai| kSIra megha 7 dina taka kSIra jala kI varSA karate haiM jisase pRthvI kSIra jala se bharI huI uttama kAMtiyukta ho jAtI hai| isake pazcAta amRta megha amRta kI varSA karate haiM jisase abhiSikta bhUmi para latA - gulma Adi ugane lagate haiN| isake bAda rasa megha 7 dina taka divya rasa kI varSA karate haiN| isa divya rasa se paripUrNa ve latA Adi sarvarasa vAle ho jAte haiN| pazcAta zItala gaMdha ko prApta karake manuSya aura tiryaMca guphAoM se bAhara nikala Ate haiN| ' pRthvI para jalIya bhAga adhika hai vijJAna ke anusAra ' dharAtala kA lagabhaga eka tihAI bhAga hI bhUmi hai, zeSa bhAga meM jala hai| arthAta dharAtala ke 71% bhAga meM jala evaM 29% bhAga meM thala hai| 5 isa kathana para yadi hama vicAra kareM to madhyaloka meM aneka / asaMkhyAta dvIpa samUha haiN| pratyeka dvIpa ko usase dugane vistAra vAlA samudra ghere hue hai| tathA aMtima samudra svayaMbhUramaNa hai| jo sampUrNa dvIpa samUhoM se dogunA hai| isake alAvA bhI pratyeka dvIpa meM aneka sarovara evaM nadiyA~ haiN| ukta varNana se spaSTa hai ki dharAtala kA bhUmi bhAga jalIya bhAga kI apekSA kama hai| dvIpa ke cAroM ora jala hai ' pRthvI ke mahAsAgara eka dUsare se jur3e hue haiM, isaliye samudroM kA jala stara sabhI jagaha eka sA rahatA hai| yadi hama sampUrNa vizva ke nakze ko caTAI kI taraha bichAkara dekheM to nakze meM pRthvI ke cAroM ora jala bhAga hI dikhAI degaa| jainAgama ke anusAra pratyeka dvIpa ko cAroM ora se samudra ghere hue hai, jaise jambUdvIpa ko lavaNa samudra Adi / 7 vAyumaNDala kA tApamAna - vijJAna ke anusAra hama jaise jaise jamIna ke andara nIce kI ora jAte haiM vaise-vaise tApamAna kramazaH kama hotA jAtA hai|' jainAgama meM narakoM ke garmI evaM ThaNDa ke dukhoM kA varNana karate hue likhA haiM ki prArambha ke cAra naraka pRthviyoM ke sabhI bila aura pAMcavIM pRthvI ke 3/4 bhAga pramANa bila uSNa haiM tathA pAMcaveM pRthvI ke avaziSTa bila tathA chaThavIM sAtavIM pRthvI ke bila zIta haiN| isase Agama kI vaijJAnikatA spaSTa hai| vizva svataH nirmita hai vizva svataH nirmita hai| sUrya, candra, pRthvI Adi sabhI graha paraspara gurutvAkarSaNa zakti ke kAraNa nirAlamba sthita hai| isa vizva kI nirmAtA rakSaka yA vinAzaka Izvara nAma kI arhat vacana, julAI 99 45
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI zakti nahIM hai| aisI vaijJAnika mAnyatA hai| isa sandarbha meM jainAgama kI mAnyatA pUrNa vaijJAnika hai tathA Aja ke vijJAna se mela khAtI hai| jainadarzana kI spaSTa ghoSaNA hai ki - kAhU na karai na dharai ko, SaDdravyamayIna na harai ko| so loka mA~hi bina samatA, dukha sahai jIva jita bhrmtaa||' yaha loka tIna vAta valayoM ke sahAre alokAkAza meM nirAlamba sthita hai, yaha bhI vijJAna sammata hai|10 jainAgama jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye 6 dravya mAnatA hai|1 Adhunika vijJAna bhI jIva, maiTara, Ithara, phIlDa, spesa aura TAima phaikTara Adi ke nAma se 6 dravyoM ko svIkAra karatA hai| saura maNDala AkAza meM dikhAI dene vAle sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tAre, inheM jainAgama meM jyotiSka deva kahate haiN| inake vimAna camakIle hote haiM ata: inakI jyotiSka saMjJA sArthaka hai| - jainAgama ke anusAra citrA pRthvI se 790 yojana se prArambha hokara 900 yojana kI U~cAI taka arthAta 110 yojana meM jyotiSka devoM ke vimAna sthita hai| jainAgama sUrya pahale hai aura candramA usake Upara jabaki vijJAna kA niSkarSa isake viparIta hai| sva. paM. jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI ne apane nibaMdha 'jaina zAstroM meM vaijJAnika saMketa'12 meM isa antara kA samAdhAna karate hue likhA hai ki 'pahale paMDita loga lekhana kArya karate the, ve jaina darzana ke vidvAna nahIM hote the| ata: unase lekhana kArya meM truTi saMbhava hai| pUjyapAda svAmI kI jo gAthA hai usake pUrvArdha meM grahoM kI pRthvI se AkAza taka kI dUrI kI saMkhyA hai aura gAthA ke uttarArdha meM grahoM ke nAma kramaza; diye gaye haiN| anya sabhI etad viSayaka lekhana unake bAda ke haiN| ata: prathama bAra truTi ho jAne ke kAraNa bAda ke sabhI graMthoM meM truTi hotI rhii| jijJAsu pAThaka yaha lekha pddh'eN| kyA manuSya candramA taka pahu~ca sakatA hai? jainAgama ke anusAra sUrya pRthvI se 800 yojana aura candramA 880 yojana para hai| karka sakrAMti ke samaya jaba sUrya pahalI galI meM AtA hai taba cakravartI nareza ayodhyA meM apane mahala ke Upara se usa dina sUrya vimAna meM sthita jinabimba kA darzana kara lete haiN| cakravartI kI dRSTi kA viSaya 47, 263/720 yojana pramANa hai| arthAta usa dina sUryodaya ke samaya sUrya niSadha parvata ke Upara hotA hai| usa samaya kI dUrI kA yaha pramANa AtA hai| isase svayaMsiddha hai ki bhinna - bhinna sthAnoM meM sthita sUryAdi grahoM kI dUrI kA pramANa bhinna-bhinna hI hogaa| isI pariprekSya meM candramA kI dUrI kA aMtara DhUMr3hanA Avazyaka hogA tabhI vaijJAnika dUrI yA Adhunika dUrI kA aMtara yA rahasya jAnA jA skegaa| paM. jaganmohanalAlajI ke anusAra manuSya kA candraloka ko jAnA Agama paddhati ke viruddha nahIM arhat vacana, julAI 99
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMjana cora ko AkAzagAminI vidyA seTha ke maMtra se prApta hone tathA usake va seTha ke dvArA sumerU parvata ke jinAlayoM kI vandanA kI kathA prathamAnuyoga meM hai| vidyAdhara aura Rddhi prApta muni bhI sumerU caityAlayoM kI vandanA karate haiN| caityAlayoM kI sthiti somanasa vana meM 63000 yojana aura pAMDukavana kI 99000 yojana hai| jaba manuSya vahA~ jA sakatA hai to 880 yojana candraloka taka jAnA Agama sammata kyoM nahIM hai ? yaha bAta dUsarI hai ki loga vahA~ taka gaye yA nahIM / sUrya, candramA Adi kI saMkhyA vijJAna ke anusAra AkAza meM hamAre sUrya jaise lAkhoM aura bhI sUrya haiN| lekina ve hamase bahuta dUra hone ke kAraNa itane bar3e aura camakadAra nahIM dikhAI pdd'te| yaha kathana bhI jainAgama ke viparIta nahIM hai| kyoMki jainAgama jambUdvIpa meM 2 sUrya aura 2 candramA mAnatA hai / jambUdvIpa ke samAna asaMkhyAta dvIpa samUha eka dUsare ko ghere hue svayaMbhUramaNa samudra paryanta hai| unameM sUrya aura candramA kI saMkhyA bhI dogunI hotI jAtI hai| bhUgola kA kSetra bahuta vistRta hai| kucha binduoM ko hI sparza kiyA gayA hai| vidvatajana lekha meM yadi kucha visaMgati dekheM to kRpayA lekhaka kA dhyAna AkarSita karane kI kRpA kareM tAki truTiyoM ko dUra kiyA jA ske| yaha vinamra nivedana hai| sandarbha sthala : 1. vijJAna evaM sAmAjika vijJAna, ma.pra. pAThya pustaka nigama, bhopAla 2. tanmadhye merUnAbhivRttoyojana zatasahasraviSkambho jambUdvIpa:, umAsvAmI, tatvArtha sUtra 3/9 3. tadvibhAjikaH pUrvAparAyatAhimavanmahAhimavanniSadhanIlarUkmizikhariNoparvata, vahI, 3/12 4. jJAna bhAratI, pR. 19-20 5. vijJAna evaM sAmAjika vijJAna, ma.pra. pAThya pustaka nigama, bhopAla 6. vahI 7. dvirdviviSkambhA: pUrva - pUrva pariseyiNo balayAkRtayaH, umAsvAmI, tatvArtha sUtra, 3/8 8. nArakAnityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyA:, umAsvAmI, tatvArtha sUtra, 3 / 3 9. chahaDhAlA 10. ratnAzarkarA bAlukA paMkadhUmatamomahAtama: prabhAbhUmayodhanAmbuvatAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH, tatvArtha sUtra, 3/1 11. ajIvakAyAdharmAdharmAkAzapudgalAH, umAsvAmI, tatvArtha sUtra, 5/1, jIvAzca tatvArtha sUtra, 5/3 12. jaina zAstroM meM vaijJAnika saMketa, paM. jaganmohanalAla zAstrI, paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha, rIMvA, 1989, pR. 228-232 13. vijJAna evaM sAmAjika vijJAna, ma.pra. pAThya pustaka nigama, bhopAla prApta - 10.5.98 arhat vacana, julAI 99 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha puraskAra zrI digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa, indaura dvArA jaina sAhitya ke sRjana, adhyayana, anusaMdhAna ko protsAhita karane ke uddezya se kundakunda jJAnapITha ke antargata rupaye 25,000 = 00 kA kundakunda jJAnapITha puraskAra prativarSa dene kA nirNaya 1992 meM liyA gayA thaa| isake antargata nagada rAzi ke atirikta lekhaka ko prazasti patra. smRti cinha, zAla, zrIphala bheMTa kara sammAnita kiyA jAtA hai| pUrva varSoM kI bhAMti varSa 1998 ke puraskAra hetu vijJAna kI kisI eka vidhA yathA gaNita, bhautikI, rasAyana vijJAna, prANi vijJAna, arthazAstra, manovijJAna Adi ke kSetroM meM jainAcAryoM ke yogadAna ko samagra rUpa meM rekhAMkita karane vAlI 1994 - 98 ke madhya prakAzita athavA aprakAzita hindI / aMgrejI meM likhita maulika kRtiyA~ 28.02.1999 taka sAdara AmaMtrita kI gaI thii| prApta praviSTiyoM kA mUlyAMkana kArya pragati para hai| nirNaya kI ghoSaNA sitambara 99 meM kI jaayegii| varSa 1999 ke puraskAra heta jainadharma kI kisI bhI vidhA para likhita adyatana aprakAzita maulika ekala kRti 31.12.99 taka AmaMtrita hai| praviSTiyoM heta nirdhArita Avedana patra evaM niyamAvalI kAryAlaya se prApta kI jA sakatI haiN| jJAnodaya puraskAra - 98 zrImatI zAMtAdevI ratanalAlajI bobarA kI smRti meM zrI sUrajamalajI bobarA, indaura dvArA kundakunda jJAnapITha, indaura ke mAdhyama se jJAnodaya puraskara kI sthApanA 1998 se kI gaI hai| yaha sarvavidita tathya hai ki darzana evaM sAhitya kI apekSA itihAsa evaM purAtatva ke kSetra meM maulika zodha kI mAtrA alpa rahatI hai| phalata: yaha puraskAra jaina itihAsa ke kSetra meM maulika zodha ko samarpita kiyA gayA hai| isake antargata prativarSa jaina itihAsa ke kSetra meM sarvazreSTha zodha patra/pustaka prastuta karane vAle vidvAna ko ru. 5,001 = 00 kI nagada rAzi, prazasti patra, zAla evaM zrIphala se sammAnita kiyA jaayegaa| - 1994-98 kI avadhi meM prakAzita athavA aprakAzita jaina itihAsa / purAtatva viSayaka maulika zodhapUrNa lekha/pustaka ke AmaMtraNa kI pratikriyA meM 31.12.98 taka hameM 6 praviSThiyA~ prApta huii| inakA mUlyAMkana pro. sI. ke. tivArI, se.ni. prAdhyApaka - itihAsa, pro. je.sI. upAdhyAya, prAdhyApaka - itihAsa evaM zrI sUrajamala bobarA ke trisadasyIya nirNAyaka maMDala dvArA kiyA gyaa| nirNAyaka maMDala kI anuzaMsA para zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, adhyakSa - kundakunda jJAnapITha ne jJAnodaya puraskAra - 98 kI nimnavat ghoSaNA kI hai - DaoN. zailendra rastogI, pUrva nidezaka - rAmakathA saMgrahAlaya (u.pra. sarakAra kA saMgrahAlaya), ayodhyA, nivAsa - 223/10, rastogI TolA, rAjA bAjAra, lkhnuu| jainadharma kalA prANa RSabhadeva aura unake abhilekhIya sAkSya, aprakAzita pustk| DaoN. rastogI ko kandakanda jJAnapITha dvArA navambara/disambara 99 meM Ayojita hone vAle samAroha meM isa puraskAra se sammAnita kiyA jaayegaa| 1999 ke puraskAra hetu 1995 - 99 kI avadhi meM prakAzita / aprakAzita maulika zodhapUrNa lekha / pustakeM AmaMtrita haiN| prastAva patra kA prArUpa evaM niyamAvalI kAryAlaya se prApta kI jA sakatI haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva arhat vacana, julAI 99
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha, indaura) varSa - 11, aMka - 3, julAI 99, 49 - 52 NamokAra mahAmaMtra - sAdhanA ke svara eka adhyayana -jayacandra zarmA * brahmANDa meM ninAdita nAda taraMgeM jaba vibhinna nakSatroM se TakarAtI haiM, taba Ahata - nAda utpanna hotA hai| Ahata - nAda ke do bheda haiM - eka amadhura - nAda evaM dvitIya sumadhura - naad| sumadhura - nAda se zruti, zruti se svara, svara se dhuna (rAga) kI utpatti hotI hai| samasta saMsAra kA saMgIta sapta-svaroM para AdhArita hai| svara eka madhura dhvani hai| yaha dhvani cetana evaM acetana padArthoM ko prabhAvita karatI hai| AdikAla meM mAnava ko sirpha tIna dhvaniyoM kA jJAna huaa| liMga bheda ke anusAra strI kA udAtta svara, puruSa kA anudAtta svara evaM bAlaka kA svarita svara prakRti kI dena hai| sAmaveda kI RcAoM kA gAna tIna dhvaniyoM (svaroM) para AdhArita thaa| saMgIta zAstroM meM tIna svaroM ke samUha ko 'sAmika' jAti kahA hai| gAyana evaM vAdana kriyA ke liye tAlachaMdoM kA sarvAdhika mahatva hai| tAla ko saMgIta kA prANa kahA hai| bhAratIya saMgIta meM cAra, chaha, sAta evaM ATha mAtrAoM kI tAloM kA upayoga loka - saMgIta evaM sugama saMgIta ke sAtha kiyA jAtA hai| NamokAra mahAmaMtra kI laya cAra mAtrA ke tAlachanda se saMbaMdhita hai jise kaharavA tAla kahate haiN| kintu mahAmaMtra kA prathama pada OM sahita ATha mAtrA kA hai, jise zrAvaka solaha mAtrAoM kI laya meM prastuta karate haiN| saMgItakalA dRSTi se yaha doSapUrNa nahIM hai| ukta pada ko anya tAlachandoM meM bhI gAyA jA sakatA hai| jaise, dAdarA - tAla ko chaha mAtrAoM ke AdhAra para gAte haiM to pada kI laya nimna prakAra hogI - tAla dAdarA - chaha mAtrA, do bhAga, pahalI mAtrA sama, cauthI mAtrA khAlI ___o ' 'ma Na mo ' | a ri haM / tA NaM 5 uparyukta tAla do Avartana meM 'pada' kI laya darzAtA hai| do Avartana kI tAla ke sAtha bAraha mAtrAoM kA tAlachanda cautAlA evaM ikatAlA kA bhI prayoga kiyA jA sakatA hai| caudaha mAtrAoM ko AdhAra mAna kara gAne para kisI prakAra kI dikkata nahIM hai| saMgItalipi kA avalokana kiijiye| pratyeka pada kA antima akSara 'Na' ko cAra mAtrAoM meM darzAyA gayA hai| cAra mAtrAoM ke sthAna para do mAtrAoM kA upayoga kareM to pada kA tAlachanda dIpacandI, Ar3A cAratAla, jhUmarA Adi tAloM ke anurUpa hogaa| isI pada ko dasa mAtrAoM ke tAlachanda meM gAte haiM to kucha kaThinAI aayegii| kyoMki tAla ke vibhAga do, tIna, do-tIna mAtrAoM ke haiN| pada kI mAtrAoM meM isa tAla kA aMza vidyamAna hai para gAne vAloM ko isakI laya ke anurUpa gAyana hetu abhyAsa karanA * nidezaka-zrI saMgIta bhAratI, zodha vibhAga, bIkAnera - 334007
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Avazyaka hai| dasa mAtrA kA svarUpa nimna prakAra hogA nA tI 1 o ta S 50 tA 2 pazcima a saMgIta vidvAnoM evaM gAyakoM ke matAnusAra mahAmaMtra kI rAga evaM tAla aneka prakAra se darzAI jA sakatI hai| vartamAna meM jo dhuna pracalita hai vaha sarala, sugama evaM prabhAvazAlI hai| phira bhI koI vyakti yA sAdhaka apane antaratama kI laya meM lIna hokara anya rAga evaM tAlachaMda meM gAyeM to maMtra ke prabhAva meM kisI prakAra kI kamI Ane kI sambhAvanA nahIM hai / 35 2 dhIM 4 prakRti ke saMgIta meM do prakAra kI laya kA sarvAdhika mahattva hai| samasta saMsAra kA saMcAlana do prakAra kI layoM para AdhArita hai eka sIdhI evaM dvitIya ADI arthAt dAyeM-bAyeM kI gti| donoM layoM ke tAla chaMda cakkarAkAra gati se calate haiM / nA 'ma Na mo a 550 mahAmaMtra ke pA~coM padoM meM sarvazaktimAna zabda hai 'arihaMta' / isa zabda kA pratyeka akSara deva svarUpa hai| saccidAnanda svarUpa yaha zabda nirAkAra hai vahA~ sAkAra bhI hai sAMgItika dRSTi se isa zabda para gaharAI se cintana evaM manana karane para hameM prakRti ke laya ke sAtha svaroM kA bodha hotA hai| catustra jAti kI laya arihanta zabda meM nimna prakAra sthita tistra jAti uttara a a + haM dakSiNa O uparyukta tAla jhapatAla ke sthAna para zUla tAla ke sAtha sahI baiThatA hai / ri ta - 6 ri pUrva 7.20 3 rihaM 8 9 tA NaM tistra jAti kI laya ko jaba uttarAMga evaM pUrvAMga meM milAne para SaTkoNa bnegaa| dhA = ta = 10 S I yaha AkRti zakti kI pratIka hai| mahAmaMtra kI pAMcavIM paMkti tistra jAti kI hai| a = anAhatavAda, AkAza tattva ri riSabha svara agni tattva haM haMsa, AtmA, vAyu tattva 5 jala tattva, gati pradhAna = haM tataraMgeM, tana, pRthvI tattva vividha tAlachaMdoM ko darzAne kA mUla lakSya yaha hai ki mahAmaMtra ko kisI bhI tAla chaMdAnusAra gAyA jA sakatA hai para unakA prabhAva ukta chaMdAnusAra hogaa| sAmAnyatayA catustra jAti ke tAlachaMdAnusAra gAne se maMtra kI madhura svara laharI prANI mAtra ko prabhAvita karatI arhat vacana, julAI 99 paMcakoNa kI AkRti meM 'arihaMta' zabda dvArA paMcatattvoM kA bodha hotA hai| jinakI gati tAla chaMdAnusAra dasa mAtrAoM se saMbaMdhita hai| mizra jAti tAla chaMda Namo siddhANaM' hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| catustra jAti kI laya kA saMbaMdha isa pRthvI se hai jisa para hama nivAsa karate haiN| Age mahAmaMtra kI saMgIta lipi dI gaI hai - __ navakAra maMtra kI saMgIta lipi (tAla kaharavA, cAra mAtrA) pa sA -sA ni | sA - ni dha | ni re re sA | re ma ga ma o ' 'ma Na | mo 5 a ri | haM 5 tA | NaM 5 5 5 re - -ga re | sA - ni dha ni ga re sA | sA - - - o ' 'ma Na | mo '55 si / ddhA ' | NaM 5 5 5 ga - -ma -ga | ga - ga - | sAre gama ma ga | ma - - - o ''ma Na | mo ' A 5 | ya' ri' yA 5 | NaM 5 5 5. re - maga ma pa - dha pa | ga - re sA | sA - - - o ' 'ma Na | mo ' u va | jjhA 5 yA 5 | NaM ' ' ' sA sA - ni | sA - ni dha | ni re re sA | re ma ga ma . Na mo ' lo | e Da sa vva | sA 5 hU 5 | NaM 5 5 5 . uparyukta paMktiyoM ke sAtha nimna paMktiyA~ bhI gAI jAtI hai - ra e ga sa re Elan | - ga re | sA / so ' | paM - ga - | ga 5 vva | pA re ma - | pa | NaM sA sA ni | sA Dha maM - | ha - gaga re | sA ' 'ma 7 | mo - ' - 5 dha 5 - va - 5 ni ca ga va pa ca ni dha | ni ga re Na | mu 5 kkA ga | sAre gama ma pa | NA' '' ' ma | ga - re sa vve dha | ni re re I / ma Da ga dha ni ga re riM | I tA - | sA - - - 5 | ro ' ' ' ga | ma - - - sa | No ' ' ' - sA - - - 5 sI ' ' ' sA | re ma ga ma | laM ''' sA | sA ' ' ' 5 | NaM ' ' sA pa re o . jeog oe. ni a saMgIta lipi saMketa - madhya saptaka ke svaroM para kisI prakAra kA cinha nahIM hai| manda saptaka ke svaroM ke nIce bindu kA saMketa hai| jaise ni, dh| komala svara ke nIce Ar3I lAina hai jaise ni, ga dh| tAla cinha + ise "saga' kahate haiN| arddhacandra ke svara yA zabda eka mAtrA darzAte haiN| jaise sAre, gama yA '' aadi| tAlachaMdoM kA saMbaMdha SaTa kamala dala cakroM se bhI hai| tAla chaMda evaM SaTa cakra kaharavA cAra mAtrA catustra jAti mUlAdhAra cakra dAdarA chaha mAtrA tistra jAti svAdhiSThAna cakra jhapatAla, zUlatAla dasa mAtrA mizra jAti maNipUraka cakra 4. cautAlA, ikatAlA bAraha mAtrA tistra jAti anAhata cakra 5. tritAla solaha mAtrA catustra jAti vizuddha cakra mahAmaMtra kI pracalita dhuna (rAga) catustra jAti, mUlAdhAra cakra se saMbaMdhita hai| pada arhat vacana, julAI 99
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI pratyeka paMkti para vizuddha cakra kA prabhAva hai| Age mahAmaMtra meM jina svaroM kA prayoga kiyA gayA hai, unake saMbaMdha meM prakAza DAlA jA rahA hai| mahAmaMtra kI svara laharI kisI pracalita rAga - rAginiyoM se saMbaMdhita nahIM hai| isI dhuna kI laya meM 'raghupati rAghava rAjA rAma' gIta bhI gAyA jAtA hai| dhuna ke svaroM kA adhyayana karane para nimna svara saMgatiyoM kA svarUpa prakaTa hotA hai| dhuna meM saptaka ke sAtoM svaroM ke sAtha komala gaMdhAra evaM niSAda svaroM kA bhI pramukha sthAna hai| svara saMgatiyoM ke AdhAra para inakA vibhAjana nimna prakAra se hogA - prathama - pa dha ni ni, manda evaM madhya sthaan| komala dhaivala alpatta hai| dvitIya - sAre ga ga, madhya sthaan| sA svara saMvAdI hai| tRtIya - ma pa dha, madhya sthaan| madhyama svara nyAsa svara hai| yaha dhuna (rAga) pai ja grAma kI uttara mandra mUrcchanA se utpanna hotI hai| mUrcchanA ke zrutyAntara nimna prakAra haiM - __ prAcIna kAlyAntara yukta uttaramandrA mUrcchanA 3 2 = 22 sA 4 re 2 ga ga ma 4 pa 4 gha 2 ni ni saaN| 3 vaijJAnika praNAlI ke AdhAra para 271 guNottara 4 128 kampanna saMkhyA - 240, 270, 288, 303 24, 320, 360, 405, 432, 455 =, 480, sA re ga ga ma pa dha ni ni sAM sA re ga ga ma pa dha ni ni sAM 16 256 1359 9 . 16 .. 256, 135 2 162431288 XX svara saMvAda senTa ___- 204 + 112 + 90 + 92 + 204 + 112 + 90 + 92 = 1200 svara . - sA re. ga ga ma pa dha ni ni madhyama bhAva - ma paxxx sA re ga ga paMcama bhAva _ - pa dha ni ni sA re xxx uparyukta svara saMvAda, zutyAntara, kampanna saMkhyA evaM guNottara Adi ke AdhAra para mahAmaMtra kI dhuna AtmA evaM paramAtmA se sAkSAtkAra karAne kI dRSTi se eka sarala, sugama evaM Anandaprada mArga hai| sandarbha - 1. bharata nATya zAstra 2. saMgIta ratnAkara 3. saMgIta pArijAta 4. saMgIta rahasya 5. tAla prakAza 6. tritAla digdarzana (aprakAzita) 7. bhAratIya zruti svara evaM rAga zAstra prApta - 2.11.98 52 arhat vacana, julAI 99
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol.-9, No.-1, July 99, 53-63 ARHAT VACANA a) Exploration of Representation of Numbers Kundakunda Jnanapitha, Indore In Nemicandracarya's Works Dipak Jadhav Abstract This paper deals with the exploration of various methods used by Nemicandracarya of the tenth century to express numbers. Most of them were under pratice in the earlier times of the Jaina school. Their object except metric and non-metric scale notation was terseness. The position of representation of large numbers in his works is much better than that in the European works which are of his later period. 1. Introduction The pythagorean felt that numbers rule the the universe.[19] What will be the feeling of their representation ? There is no need to define the word 'Number' for modern mathematicians. However, the explanation according to Abhidhanrajendra is that numerical values of souls, non-souls etc. are known from numbers. [23] Acarya Nemicandra Siddhantacakravarti was a Jaina saint and a philosopher. He belonged to the Desiyagana and was disciple of Abhayanandi, Viranandi and Indrananadi. He was present in the first consecration ceremony (981 A.D.) of the world famous colossus of Gommatesvara at Sravanabelogola in Karnataka (India). The colossus is errected by Camundarai, a profound scholar and a brave general, who is well known in the history of southern India. Nemicandra composed the GJK, GKK, TLS and LDS. We find that numbers are represented by various methods in the first three. These representations lie embedded in gathas (verses) made for philosophical teachings. These appear highly appreciable and deserve a special study. In this connection the works of Datta (B.B.)", Jain (L.C.), 10/11/12/13 Agrawal (M.B.L.)', Shastri (Nemicandra)23, Jain (Anupam)8, 13, Jadhav (Dipak) and others are worthseeing. But at present these are only a few works in which one * Research Scholar - Kundakunda jnanapitha, Indore, Lecturer in Mathematics, J.N. Govt. Model H. S. School, Barwani-451 551 (M.P.)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ could find an exposition of the representational pursuits. The very object of the present paper is to explore numbers and methods of their representation found in the GJK, GKK and TLS. 2. Observation and Analysis There were various methods to write numbers in the ancient and medieval India viz. by name of objects, by name of alphabets, with and without denomination, by abbreviation etc. In this way, there also exists the specific move to write them. aMkAnAM vAmato gati: This statement means that numerals move to left for ascertaining their numerical meaning. It is available from the early vedic and Jaina times. It is still to be decided unanimously why numerals move to left. In this context we find the mythalogical solution through the story of Sundari Devi's learning from her father Bhagavana Rsabhadeva in the 'Siri Bhuvalaya' of Kumudendu of the eighth century. The number expressed from the smallest denomination to the highest denomination comes under the LWM and the converse comes under the RWM. It is momentous to note that the RWM was under practice in the Greek alphabetic system (Third century B.C.) of numerals. Jinabhadra Gani (575 A.D.) also used this move. Virasena (816 A.D.) has expressed numbers through the LWM, the RWM and the mixed style. Nemicandra has also adopted both the moves and the mixed style. The classification of methods is as follows. 2.1 Numbers in Metric Scale Notation - From the very earliest known times ten has formed the basis of numeration in India. But this is extensively used in the whole of Sanskrit literature. [5] Nemicandra also used this scale in his Prakrit works. LWM 375 quult TRYIT HT46*11 (608 KK) = Eight-fifty seven hundred seven thousand = 7758 RWM 355lfegur 37G46RT U gerafd a quunf (351 JK) = Eight crores one lac eight thousand one hundered five - seventy = 80108175 The composer of the Satkhandagama (1-2 C. A.D.) also used toquun 54 Arhat Vacana, July 99
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 (Four-Fifty), 3 (Eight and hundred), Kodi etc. 2.2 Numbers in Non-Metric Scale Notation In pali and Prakrit the scale of centesimal is generally used. Around the fifth century B.C., we find successful attempts are made to continue the series of number names based on this scale. The scale of crore is also developed in India before the commencement of the Christian era. A denominational name like kodakodi is found in the earlier Jaina treatise Anuyogadvara-sutra. This term is frequently used in the Jaina school and hence in Nemicandra's works also. One Kodakodi stands for 10 millon x 10 million i.e. 1014 in the numerical sense. Numbers of quadratic order are written by it. The concerning instances under the RWM from Nemicandra's works are as follows 2 UNatIsasayAi ekkANaudI (869KK) = One-less-thrity hundred one-ninety = 2991. eyAya koDikoDI sattANaudI ya sadasahassAI paNNaM koDisahassA (117 JK) = One Kodakodi seven-ninety hundred - thousand fifty kodi-thousand = 197500000000000 Hundred thousand is also known as lac. bArUttarasayakoDI tesIdI taha ya hoMti lakkhANaM aTTAvaNNasahassa paMceva (350 JK ) Twelve- (One) hundred Kodi three-eighty lacs eight-fifty thousand five = 1128358005 solasasayacautIsA koDI tiyasIdilakkhayaM ceva - sattasahassATThasayA aTThAsIdI (336 JK ) Sixteen hundred four-thirty Kodi three-eighty lacs seven thousand eight hundred eight-eighty = 16348307888 2.3 Vinculum Numbers The subtractive principle is applied to compose the vinculum number. It consists of both the positive and negative digits. By applying the vinculum approach the computational complexities can be drastically cut down to their minimum level. This can be seen in vertical and crosswise, an overview of 20, 21 vedic mathematics etc." The number 19, 29, 39, 49 etc. offer as Indian instances of the vinculum Arhat Vacana, July 99 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ number. From vedic times, we find the use of ekanna -vimsati (one less twenty) for ninetten in the spoken language. In sutra period the ekanna was changed to ekona and occassionally even the prefix eka was deleted and we have una-vimsati. Apart from the numbers 19, 29, 39, 49, etc. the vinculum approach is also in evidence in Nemichandra's. works. Parfyty (104 KK) = Two - less - (one) hundred = 102 = 98 Not only he has used ugutIsa, UNatIsa, or guNatIsa (one - less - thirty) for twenty nine but he also expressed as audiA (544 KK) i.e. Nine - twenty = 9 + 20 = 29. This approach comes under the vigesimal system of counting. The Maya of central America had practied this system more than 2000 years ago although they were not the first to do so. Even in the present time, it is under practice in the remote tribal region of western Madhya Pradesh of India. 2.4 Numbers Under Operation To express number under mathematical operation is an interesting phenomenon in Indian mathematics. The operation may be of addition, multiplication, evolution etc. or any combination of more than one of the above. The use of this method is in evidence in the Tiloyapannatti." Instances from Nemicandra's works are as follows - MUUTRIRE RIGTII CARRY (640 KK) = Five seventy with elevan hundred = 1100 + 75 = 1175 SUORITT (568 KK) = Double of sixteen = 2 X 16 = 32 grafa (364 KK) = Six Kriti = (6)2 = 36 4a4chantil (157 JK) = Cube of two squared five times * = (((2333333 Kriti as technical term has been commonly used by Aryabhata - I (476 A.D.) 18 ATGTi ritariofe rigfore YUTUTORI46 HERI fornitetguurifai (20 TLS) = With one-thirty zeros the product of two-forty, sixteen Kriti and double 56 Arhat Vacana, July 99
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ of nine = 42 X (16)2 X (2 x 9) X (10)31 2.5 Numbers Without Denomination In this method each of the digits of the number is expressed without its denomination. The digits may be tabulated by grouping also. At that time group has its denomination. Instances from Nemicandra's works are as follows - LWM dugacauraTThaDasagaigi (928 TLS) = Two Four Eight Eight Seven One = 178842 quicti quiet HT TICIS (571 KK) = Five - thirty Four - ninety Sixty Four - forty = 44609435 qUURTAGIRI UTT B UURTJUULUTO 16*(313 TLS) = Fifty One - forty Nine Six - fifty Zero Nine - seventy = 7905694150 RWM tichaNavaNavaduga (572 KK) = Three Six Nine Nine Two = 36992 ekaTTa ca ca ya chassattayaM ca ca ya suNNasattatiyasattA - suNNaM paNa paNa paMca ya ekkaM c on y quita (354 JK) = One Eight Four Four Six Seven Four Four Zero Seven Three Seven Zero Nine Five Five One Six One Five = 18446744073709551615 The true fascination of this method is to save us from denominations which sometimes become hurdles while operating or expressing numbers. 2.6 Number of Repeated Mid-Digits It is very possible that this method is of the Jaina School. The use of this method has been found in the Dhavala (816 A.D.). Nemicandra used it in the GJK for the following - liet giai 9UUTH GHI (633 JK) Arhat Vacana, July 99
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ = Seven in the beginning Eight in the end Six nines in the middle = 89999997 Jain (Khubchandra) remarked that it is three-less - nine crore. (15] Hence we deduce that the beginning' stands for unit-place. In other words the LWM is employed for expression. After displaying logical computation, Jaini (J.L.) 'deg interpreted it as 89999997 whereas it is 79999998 according to Shastri (N.C. Jain). 23 2.7 Numbers Together with Common Place Value In this method two or more numbers are expressed together by intersecting their highest denominational value. Some instances from the GKK are as follows - UTCHTTUTTI (276 KK) = Nine - Seven - fifty = 59, 57 paffurf (277 KK) = Two - Three - Five - sixty = 62, 63, 65 faulu 80014 CTI (706 KK) = Three-Five - Six -Nine - twenty = 23, 25, 26, 29 VITHACHTO (103 KK) = Seventeen - One-hundred = 117, 101 hers 2.8 Alpha-Numbers .: Nemicandra has constituted 17 alpha- numbers by Katapayadi system in his works. All these are discussed part by part in the paper 'Nemicandracaryakrta Grantho mem Aksara Samkhyao ka Prayoga' (The use of Alpha - Numbers in Nemaicandracarya's works). [7a] These have been constituted by applying the first and the second variant of Katapayadi system. The RWM is especially applied for the five ending and the zero ending numbers. The smallest and the largest alpha- number in his works are 'T' (44JK) i.e. 32 and 'talalInamadhugavimalaMdhUmasilAgAvicArebhayamerUtaTa i.e. 79228162514264337593543950336 respectively. Both are under the LWM.' Some innovations have been made by him in constituting the aplha numbers. After keen observation of his coding system, one may tempt to deem him as computer scientist.[7a] 2.9 Numbers by Abbriviation Paparan (96 JK) = Second, Third, Fourth, Fifth fafya (180 JK) = Third, Second, Fifth, Fourth This method has been developed on the basis that one letter of the word represents the whole word. Datta (B.C.) notes in the gatha (66TLS) that the number 65536 is denoted Arhat Vacana, July 99
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ by the abbreviation 'paNNaTThI' of its full expression 'paNNaTThI paMcasayA chattIsA', 4294967296 by 'bAdala' from 'bAdAla cauNaudI chaNNaudi bihattarIyachaNNaudI' and 18446744073709551616 by the abbreviation and of 'ekkaTTha ca cau chassattayaM ca ca ya suNNasattatiyasattA suNNaM Nava paNa paMca ya ekkaM chakkekkago u 300 T 4 Both the above devices have been developed for mere terseness. Here it is to be noted that Jaina scholars have for facility of calculation adopted a special unit called Pannatthi. 2.10 Word Numerals The earliest instances of a word being used to denote a whole number are found about 2000 B.C. in the satapdtha Brahmana and Taittiriya Brahamana. The earliest instance of the use of the word numerals with place value is found in the Agni - Purana. [5] Jinabhadra Gani (575 A.D.) has used word numerals in Brhat - ksetra - samasa. Mahavira (850 A.D.) has frequently used word numerals. He recognised words according to the Jaina philosophy." Nemicandra has used the word numerals (125 JK, 342 KK, 383 KK, 384 KK, 472 KK, 473 KK, 841 KK, 850 KK, 21 TLS, 25 TLS etc.) according to the Jaina philosophy. They are as follows. Kha, Nabha for o Naga for 7 Rupa, Vidhu for 1 Hastin for 8 Naya for 2 Nidhi, Labdhi for 9 Khara for 6 Ravi for 12 etc. These words have been commonly used with other methods. 'Kha' as technical term for zero has been commonily used by Aryabhata - I (476 A.D.). 10 2.11 Numbers of Composite Style Some numbers have been expressed in the GJK, GKK and TLS by the composition of different methods. The numbers in the composition of 'Word Numerals' and 'Without Denomination' are as follows - LWM ucurayar (499 KK) = Kha Two Nine One = 1920 ar 8005 (125 JK) - Twelve Kha Six = 6012 RWM fagforfatumurarfauruforieureus - Calelor fararter SA diretguurileum (21 TLS) = Vidhu Nidhi Naga Nine Ravi Nabha Nidhi Naya Nine Labdhi Nidhi Arhat Vacana, July 99 59 PIC.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Khara Hastin with One-thirty zeros = 19791209299968 igisagaNavaNavadugaNabhaNabhaTTacaupaNacaukkapaNasolaM solasachattIsajudaM harahidacauro (25 TLS) = One Seven Nine Nine Two Nabha Nabha Eight Four Five Four Five Sixteen with Sixteen times Six - thirty and 4/11 = 1799200845451636363636363636363636363636363 The compsition of 'Word Numeral' and 'Under Operation' is as follows - afsusdit (841 KK ) = Rupa with Eight - twenty hundred = 2800+1 = 2801 The composition of 'Word Numeral' and 'Together with common place value' is as in ; PERICORPTUGHURIRI (276 KK) = Seventeen - Elevan - kha- four - (with) - hundred = 117, 111, 100, 104 Number, in which mixed style of move has been adopted, is PaluurtyT TIIT ogico i5IT (123 JK) = Three hundred six - thirty Six - sixty thousand = 66336 The following is of great notice. 315GICI MESI HIGIT SIGIS ATITI (568 KK) = Eight - forty two-ninenty hundred six - forty plus forty = 9248 and 4640 Hundred as denomination is common here. 9248 is under the LWM whereas 4640 is under the RWM The word 'Prthaktva' which denotes a number lying from three to nine, is also used in his works. 3. Discussion - According to Jain (L.C.), the Jaina school appears to have originated soon after Vardhamana Mahavira who was either contemporary to or predecessor of Pythagoras (532 B.C.). It is formed mainly of some Niggantha ascetics who 60 Arhat Vacana, July 99
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ left a few records of their knowledge out of which the Satkhandagam and Mahabandha texts composed, probably during the first two centuries of the Christian era. These are a great tresure of mathematical knowledge. The Dhavala (816 A.D.) series of texts, a life work of Virasena, professedly, a commentary on the Satkhandagama, has been regarded a work of first rate importance for the historians of Indian mathematics. It was this source from which Nemicandra prepared 'Gommatsara'. He composed 'TLS' as well which appears to have been based on an earlier work, the Tiloyapannatti (5c.A.D.)." Hence our inference is that the most of the methods used by Nemicandra to express numbers would be under practice in the earlier times of the Jaina school. According to Singh (A.N.) if we examine a religious or philosophical work written in the period 400 A.D. to 800 A.D., its mathematical content will belong to O A.D. to 400 A.D.13 Of course, Nemicandra's works are of the ending decades of the tenth century but an episode of the Jaina school and of religious importance as well as philosophical importance. Therefore our deduction is that these tracing of the methods, used by him to express numbers, will appear important to the historians of Indian mathematics. Datta has remarked that the way of expressing numbers by contrary moves without clearly indicating which move should be adopted in a particular instance introduces a good deal of uncertainty in the arithmetical notation. [4] In this regard we unbiasedly think when one is well versed to use some devices which are under practice from centuries, one does not need to indicate before their use. The object of the almost all methods except the first two is the terseness. This terseness has been used as device in composing gathas. It is true to some extent that sometimes the terseness makes difference to take interpretation from gathas. The keen observation of the whole of the Hindu as well as the Jaina Mathematics features that the terseness was the fashion of time and it was a methodological device to write texts. It was used in order to faciliate the recording of devices, derivations, conclusions etc. In the eyes of learned the more compact and brief compositions were of the great values. Especially in scientific matters, conciseness of composition was highly prized in India. The method which is used by Nemicandra to express large numbers is also used for small numbers. This observation is of great notice. The position of represenatation of large numbers in his works is much better than that in the European works which are of his later period. Smith (David Eugene) notes very well about writing large numbers in the European Arhat Vacana, July 99 61
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ as well as in the Spanish works. Fibonacci (1202 A.D.) used the arc as in 678 935 784 105 296. Recorde (c. 1542) used a bar (virgula) for separating the figures as in 230/864/089/015/340. Greenwood (1729 A.D.) represented the number, as in 1, 234, 567,25 4. Concluding Remark Through this paper we have come to remark that Nemicandra has desplayed his authority of handling numbers by various methods throughout his works. About expression of numbers, his lore is as deep as ocean. His works should be important to the historians of Indian Mathematics, as they supply informations about various methods to express numbers. Abbreviations : GJK Gommatasara (Jivakanda). GKK Gommatsara (Karmakanda). TLS Triloksara LDS Labdhisara (Ksapanasara Garbhita) JK Jivakanda KK Karmakand LWM Leftward Move RWM Rightward Move N.B.: The serial number of gatha is written throughout the paper before JK, KK or TLS into the box. Acknowledgement The author is highly thankful to Dr. Anupam Jain, Asst. Prof., Department of Mathematics, Govt. Autonomous Holkar Science College, Indore for guidance and suggestions on improvement of this paper. Obligation is also due to Kundakunda Jnanapitha, Indore. References - 1. Agrawal, M.B.L., Ganita Aevam Jyotisa ke Vikasa mem Jainacaryo Ica Yogacan. (Doctoral Thesis), Agra University, 1972. 2. Aryika Jnanamati, Loka Vijnana. Proceedings of International Seminar on Jaina Mathematics and Cosmology, Hastinapur, 1991, p. 141. 3. Bag, A.K., Mathematics in Ancient and Medieval India, CORS - 16, Chaukhamba, Varanasi, 1979, p. 63. 4. Datta, B.B., Mathematics of Nemicandra, The Jaina Antiquary, 1(2), 1935, p. 25-29. 5. Datta, B.B. and Singh, A.N., History of Hindu Mathematics (A Source Book). Part- 1. MLBD. Lahore. 1935. Reprinted by Asia Publishing House, Bombay. 1962. pp 9-16. 53-62. 6. Gupta, R.C., Who Invented the Zero?. Ganita Bharati, Vol. - 17, Nos. 1-4, 1995, p. 53. See also Cajori, Florian, A History of Mathematics. The Macmillan Company, New York, 1958, pp 69 - 70. 2 Arhat Vacana, July 99
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7a. Jadhav, Dipak, Nemicandracanjakrta Grantho Mem Aksara Samkhyo ka Prayoga. Arhat Vacana, 10(2), April 98, p. 47-59. 7b. Jadhav, Dipak, Barelao ki Bhasa. Rasaranga, Dainik Bhaskar, 11.10.98., p. 4. 8. Jain, Anupam, Ganita ke Vilcas mem Jainacaryo ka Yogadan. Doctoral thesis, Meerut University, 1990. 9. Jain, H.K., Siri Bhuvalaya ki Prapti. Arhat Vacana, 9(3), July 1997, p. 69 - 72. 10. Jain. L.C. Agamom mem Ganitiya Samagri tatha Usala Mulyankan. 6(9). Tulsi Prajna. Dec. 1980, pp. 35-69. 11. Jain. L.C., Exact Science from Jaina Sources, Basic Mathematics. Vol-1, Pub. - RPBS, Jaipur and SRBISR, New Delhi, 1982. 12. Jain, L.C., On the Jaina School of Mathematics. Chhotelal Smriti Grantha, Calcutta, 1967, pp. 265-292. 13. Jain, L.C. and Jain, Anupam, Philosopher Mathematicians. Digambara Jaina Institute of Cosmographic Research, Hastinapur, Meerut, 1985. 14. Jain, Pt. Khubachandra, GJK, Srimad Rajendra Ashram, Agas, 1985, p. 65. 15. Jain. Pt. Khubachandra, GKK, Srimad Rajendra Ashram, Agas, 1986. 16. Jaini, J.L., GJK. TCJPH, Ajitashram, Lucknow, 1927. 17. Jaini, J.L., GKK. Part-1. TCJPH, Ajitashram, Lucknow, 1927. 18. Jha, Parmeshwar, Aryabhata-I and His Contributions to Mathematics. Bihar Research Society. patna, 1988, pp. 78-79. 19. Kupur. J.N.. The Spirit of mathematics, Arya Book Depot, New Delhi, 1991, p. 5. 20. Nicholas, A.P., Pickles, J. and Williams, K.R., Vertically and Crosswise. VMRG, London. 21. Puri, Narinder, An Over View of Vedic Mathematics, SSS, Roorkee, 1988. 22. Siri Bhuvalya. Hindi Translation, Siri Bhuvalya Prakasna Samiti, JMM, Dharampura, Delhi, VNS 2484, p. 26. 23. Shastri, N.C. Jain, Bhartiya Sanskerti ke Vilcasa mem Jaina Vangamaya ka Avadana. Sagar. 1983. p. 355. 24. Shastri. Pt. Manoharlalji, TLS, Sri Manikchand Digambar Jaina Granthamala Samiti, Bombay, 1918. 25. Smith, D.E., History of Mathematics, Vol. 0 2. Dover Pub.. New York, 1958, pp. 86-87. Received - 12.11.98. Arhat Vacana, July 99
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Short Note ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore What Dreams Talk About I A. P. Jain Our memories are made up of millions of fragments of information that have been transmitted down, retained through the generatoions. It is admitted in the Jain Canonical literature. This is called consciuosness. Then there are specific experiences that make up the individual consciousness, Makes senses so far? Our dreams act as conduits between thses two states - churning up sanappy flicks ; shot, edited and screened in the interative studies of our REM sleep. And no, the studio bosses do not really care about entertaining you. So what ever kicks, thrills, pleasures and sears you derived out of your dreams are purely incidental. Why then, do they pop up, unammonced only to turn our microcosm upside down. ? Some one might have an answer in 'Keval jnana Prasna Cudamani' (docsit 997 714foT) edited by Dr. Nemichand Jain, Jyotisacarya. The researches and expertise in this field revealed the dream analysis sometimes even 'Ordaining Dreams' to help solve problems. One can wonder and intend to know the process ; First one has to go (or is led) into meditation. as it is the meditative state that connects the subject to his true inner self his right brain. Then a dream petition is placed before his pure self. This is followed by an auto suggesion to make the dream happen. The dream, then shows up when ever the subject falls asleep next. It is not that one has to be always induced into dreaming. We dream regularly, every night. One can. question that what about the people and places that appear in our dreams? Are they for real? The researches on the above Jain text revealed that the people who appear in our dreams are actually our own erection. They represents traits that are there in his or those that might cause you is stumble. Dream symbols are very important, even small details, but which is remembered has its own significance. The mother of Tirthankaras would see some significant symbols (16) during the pregnancy, it is well known to every body. Some typical symbols appear universally a house represent the self. The ground floor Physical self, first floor mental being, the terrace reprents the spiritual self. Looking out of the window or the parapet is the symbolic of the coming future. Snakes are not always an ominious symbol. In fact its sighing can mean many things. On one hand it stands for healing, state of kundalini stands for violence. It's bites often reprents energetic love making. The above mentioned Jain text "kevalajJAna prazna cUr3AmaNi' have a potential literature on dreams. This book can solve or unfold the question (multifarious) and can reveal the resplendent world of dreams. * N - 14. Chetakpuri. Gwalior - 474009 64 Arhat vacana, July 99
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA DaoN. nemIcanda jaina vyaktitva evaM kRtitva se paricaya DaoN. nemIcanda jaina sAhitya (pacAsa varSa : san 1948-98) eka avalokana, sampAdaka -premacanda jaina, hIrA bhaiyA prakAzana, 65 patrakAra kAlonI, kanADiyA ror3a, indaura, prathama saMskaraNa, akTUbara 98, mUlya - ru. 100 = 00 | I.S.B.N. 81-85760 - 55-2. DA. nemIcanda jaina : vyaktitva aura kRtitva, saMpAdaka-premacanda jaina, hIrA bhaiyA prakAzana, 65 patrakAra kAlonI, kanAr3iyA ror3a, indaura, prathama saMskaraNa, maI 99, mUlya - ru. 100 = 001 I.S.B.N. 81-85760-57-8. samIkSaka - DaoN. anupama jaina, indaur| 3 herches varSa 1980 meM jaba maiMne jaina vidyAoM ke adhyayana ke kSetra meM kadama rakhA thA taba hI starIya patra - patrikAoM kI khoja meM tIrthaMkara se sAkSAtkAra huaa| maiM nahIM jAnatA thA ki DaoN. nemIcanda jaina kauna haiM? kintu tIrthaMkara ke adhyayana se yaha to spaSTa ho hI gayA thA ki isa patrikA kA sampAdaka bahuAyAmI vyaktitva kA dhanI eka kuzala bhASAvid hai| tIrthakara jitanI sAhityika hai utanI hI saamaajik| bhASA kI dRSTi se to vaha itanI sampanna hai ki yadi kisI zabda kA prayoga evaM usakA zuddha pATha dekhanA hai to tIrthaMkara ko dekhA jA sakatA hai| varSoM taka maiM tIrthaMkara kA niyamita pAThaka rahA evaM Aja bhI huuN| kintu jaina jaivikI tathA jaina bhautikI vizeSAMka evaM jaina bhUgola aMka Adi par3hane ke bAda to maiM camatkRta ho utthaa| ye aMka bhASAvid dvArA sampAdita hote hue bhI hara paga para eka kuzala vaijJAnika ke kRtitva pratIta hote haiN| tIrthakara ke aba taka prakAzita 40-50 vizeSAMka apane - apane viSaya ke sandarbha grantha haiN| aisI patrikA ke sampAdaka DaoN. nemIcanda jaina svabhAva se sarala, vicAroM meM krAMtikArI tathA spaSTavAdI, dhuna ke pakke evaM samarpita sAdhaka haiN| tIrthakara unake jIvana kA mizana hai kintu vigata lagabhaga 10 varSoM se Apane apane mizana ko eka nayA moDa dete hue zAkAhAra ke liye svayaM ko samarpita kiyA hai| zAkAhAra krAnti, zAkAhAra ke bAre meM Aja bhI sarvAdhika lokapriya, pramANika evaM sarvAdhika sUcanA sampanna patrikA hai| Arambha meM dvimAsika rUpa se prArambha huI yaha patrikA samprati lagabhaga 10 varSoM se niyamita prakAzita ho rahI hai| zAkAhAra eka samagra jIvana paddhati hai| jisa para kiye jAne vAlA anavarata cintana DaoN. jaina ke isa avadhi meM prakAzita tIrthakara kI sampAdakIya TippaNiyoM meM bhI spaSTata: parilakSita hotA hai| 1994 meM tIrthaMkara meM prakAzita ahiMsA ke arthazAstra para likhI lekhamAlAyeM isake jvalanta pramANa haiN| zreSTha patrikAoM kA niyamita prakAzana atyanta zramasAdhya, kaSTasAdhya evaM pIr3AdAyaka kArya hai| lekina isake bAvajUda bhI DaoN. jaina ne lagabhaga 100 choTI-bar3I pustakeM jaina samAja evaM hindI sAhitya ko pradAna kii| patrikAoM ke saMpAdana kI eka lambI yAtrA meM vINA, samaya tathA aMgrejI tIrthakara bhI unake par3Ava rhe| deza ke vibhinna aMcaloM meM vividha sAhityika evaM zAkAhAra pravRttiyoM ke liye anekoM puraskAra se sammAnita DaoN. nemIcanda jaina kA janma 3 disambara 1927 ko madhyapradeza ke bar3anagara kasbe meM huA thaa| 1952 meM hindI tathA 1953 meM arthazAstra viSaya se ema.e. parIkSA uttIrNa karane ke sAtha hI Apane 'bhIlI ke bhASA zAstrIya adhyayana' para vikrama vizvavidyAlaya se Ph.D. kI upAdhi prApta kii| ma. pra. zAsana kI mahAvidyAlayIna zikSA sevA meM rahate hue indaura, gunA. bar3avAnI, nImaca, jAvarA, arhat vacana, julAI 99
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ devAsa meM hindI viSaya ke prAdhyApaka evaM vibhAgAdhyakSa ke rUpa meM kArya kiyaa| yadi hama unake 50 varSoM ke sAhityika avadAna para dRSTipAta karate haiM to hama pAte haiM ki jIvana ke prathama 20 varSa adhyayana, taduparAnta 20 varSa hindI sAhitya evaM saMskRti kI sevA, agale 20 varSa jaina dharma, darzana, sAhitya, saMskRti aura samAja ko samarpita kiye, kintu aisA pratIta hotA hai ki SaSThipUrti ke uparAnta unhoMne apane jIvana ko pUrNata: zAkAhAra evaM AcAra zuddhi ke abhiyAna ko samarpita kara diyA hai| aise vilakSaNa pratibhA sampanna, bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI, mahAna sAhityakAra kI sevAoM kA samIcIna mUlyAMkana nahIM ho sakA hai| kisI bhI vyakti ko vahI vyakti ThIka se samajha sakatA hai jo adhikAdhika samaya usake samparka meM rhe| unakI sAhityika, sAmAjika yAtrA meM aharniza sahabhAgI hone ke kAraNa zrI premacandajI ko unheM bahuta najadIka se dekhane kA avasara milaa| zrI premacanda jaina ke sampAdakatva meM prakAzita 2 pratiyA~ hamAre sammukha haiN| DaoN. nemIcanda jaina sAhitya - eka avalokana ke antargata 18 binduoM ke mAdhyama se atyanta sUkSmatA ke sAtha unake dvArA sRjita pustakoM, saMpAdakIya AlekhoM, vizeSAMka, patrAcAra pAThyakrama hetu sRjita ikAiyoM kA vivecana kiyA gayA hai| bAtacIta, kavitA, kahAnI, samIkSAe~, yAtrA vivaraNoM, patroM evaM dainika DAyarI ke zIrSakoM ke antargata unake jIvana ke vibhinna pahaluoM ko sparza karane kA Apane saphala prayAsa kiyA hai| eka bheMTa meM zrI premacanda jaina ne batAyA ki isa 400 pRSThIya pustaka meM unake dvArA sRjita vizAla sampadA ke 1/5 bhAga kA hI avalokana ho pAyA dvitIya kRti, DaoN. nemIcanda jaina - vyaktitva aura kRtitva jaina samAja evaM hindI sAhitya ke liye eka mahatvapUrNa upalabdhi hai| vastuta: yaha kRti alaga - alaga dRSTiyoM se DaoN. nemIcandajI ko jAnane aura samajhane ke liye atyanta prAsaMgika hai| isameM DaoN. nemIcandajI para jina 34 lekhakoM ke Alekha prakAzita hue haiM unameM unake sage saMbaMdhI to haiM hI, sarvazrI sureza sarala, kanhaiyAlAla seThiyA, DaoN. jayakumAra jalaja, DaoN. sarojakumAra, DaoN. anilakumAra jaina, DaoN. je. ke. saMghavI jaise pratiSThita hastAkSara bhI sammilita haiN| pustaka ke uttarArddha meM DaoN. nemIcanda jaina kRtitva ke bahucarcita aMzoM ko samAhita kara zrI premacanda jaina ne apane sampAdakIya kauzala kA sakSama prayoga kiyA hai| mujhe vizvAsa hai ki jaina dharma, darzana evaM sAhitya hI nahIM, apitu patrakAritA aura hindI bhASA ke prati abhirUci rakhane vAlA pratyeka pAThaka ina do kRtiyoM ko avazya hI pddh'egaa| pustaka pratyeka pustakAlaya hetu aparihArya hai| 400 pRSThIya pustaka kA mUlya mAtra 100.00 rupaye rakhA jAnA atyanta ucita hai| mudraNa bhI AkarSaka evaM nirdoSa hai| 'hama apane rojamarrA kI jindagI se karUNA ko jisa taraha vidA kara rahe haiM aura barbaratA kI agavAnI kara rahe haiM use dekhate taya hai ki hiMsA kA daura aura teja hogaa| kucha rAjanItijJoM kA izArA hai ki yadi rASTra nirmANa kI prakriyA meM hamaneM ahiMsA kI jagaha hiMsA ko apanAyA, yA use bar3hAvA diyA to isake bar3e badakismata natIje hoNge| prajAtantra kI sthApanA yA use zaktizAlI banAne ke ina mahatvapUrNa kSaNoM meM yadi hamane hiMsA - ahiMsA ke viveka kA dhyAna nahIM rakhA to hamAre hAtha se mAnavatA kI vaha pU~jI khisaka jAyegI jise hamaneM zatAbdiyoM kI tapasyA aura sAdhanA ke bAda arjita kiyA hai|' ___DaoN. nemIcanda jaina sampAdakIya - zAkAhAra krAnti, maI - jUna 89 66 arhat vacana, julAI 99
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA pratiSThA vidhi kA eka Adarza grantha pratiSThA pradIpa - zrI digambara jaina pratiSThA vidhi vidhaan| lekhaka evaM sampAdaka - saMhitAsUri paM. nAthUlAla jaina zAstrI, prakAzaka - vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, gommaTagiri, indaura evaM zramaNa saMskRti vidyAvarddhana TrasTa, indaur| dvitIya saMskaraNa, 1998, pR. 24 + 234 + pariziSTha + ArTa pepara para aneka citra, skeca aadi| mUlya - ru. 150 = 00 / samIkSaka - DaoN. anupama jaina, indaur| 'samAja meM sAmAnya rUpa meM do prakAra ke kriyAkANDa pracalita haiN| kintu paMcakalyANaka dvArA pratiSThita pratimA kI pUjyatA meM koI virodha nahIM hai| eka kriyAkANDa meM paMcAmRtAbhiSeka, caturnikAya ke devI - devatAoM kI pUjA va unakI mUrti sthApanA, harita puSpaphaloM se pUjA aura mahilAoM dvArA pratimAbhiSeka ye cAra bhI haiN| dUsare kriyAkANDa meM ukta cAroM kriyAyeM nahIM hotii| prathama kA vidhi-vidhAna AzAdhara pratiSThAsAroddhAra va nemicandra pratiSThAtilaka dvArA tathA dvitIya kA jayasena (vasuvindu) AcArya ke pratiSThA pATha dvArA kiyA jAtA hai| sabhI pratiSThA granthoM meM bimba pratiSThA saMbaMdhI mukhya - mukhya mantra samAna haiN| aMkanyAsa, tilakadAna, adhivAsanA, svastyayana, zrImukhodghATana, netronmIlana, prANapratiSThA, sUrimantra ye biMbapratiSThA ke pramukha mantra saMskAra haiM, jo sabhI pratiSThA granthoM meM samAna haiM aura mahatva bhI inhIM kA hI hai| inake sivAya bAhya kriyAkANDa bhinna haiN| yathA yAgamaMDala meM eka vidhi dvArA paMcaparameSThI, caubIsa tIrthaMkara Adi kI pUjA hai, to dUsarI vidhi meM caturnikAya devI-devatAoM kI pUjA hai| jalayAtrA Adi meM bhI pUjA saMbaMdhI vibhinnatA hai| ata: jahA~ jaisI mAnyatA ho, unameM hastakSepa na karate hue sAmAjika zAMti aura dhArmika sahiSNutA banAye rakhanA caahiye| 'vidyate na hi kazcidapAya: sarvaloka paritoSakaro yH|' kI nIti kA smaraNa kara hRdaya meM upagRhana aura vAtsalya ko sthAna denA caahiye|' saMhitAsUri paM. nAthUlAlajI zAstrI ne samIkSya kRti kI prastAvanA meM ukta kathana kara samAja meM samanvaya evaM sadbhAvanA ke vikAsa kA zlAghanIya prayAsa kiyA hai| vidyAvayovRddha paMDitajI ne isa pustaka meM prAcIna pratiSThA pAThoM kA gahana adhyayana kara Agama sammata pratiSThA vidhi kA sAMgopAMga vivecana kiyA hai| isI kAraNa ve paMtha vyAmoha se Upara uThakara jahA~ pratiSThA ke Avazyaka aMga havana (yajJa) kA samarthana karate haiM vahIM brAhyADambaroM, anAvazka kriyAkANDoM evaM pradarzana kA bhI virodha karate haiN| Apane paMcakalyANaka pratiSThAoM kI prAmANikatA evaM pavitratA banAye rakhane kA Agraha kiyA hai| pratiSThA se sambaddha sabhI pakSoM (tathyoM) - pratimA nirmANa, mUrti parIkSaNa, mandira vAstu, vedikA nirmANa, pratiSThA muhUrta, pratiSThA maMDapa, yajJa zAlA Adi sambandhI samasta jAnakArI dene ke sAtha hI vibhinna pUjAoM, stotroM, maMtroM kA saMkalana silasilevAra DhaMga se kiyA gayA hai| isa kAraNa yaha grantha sabhI pratiSThAcAryoM vizoSata: navIna pratiSThAcAryoM ke liye Adarza hai| viSaya kI sampUrNatA evaM susaMgatatA ke kAraNa hI kundakunda jJAnapITha parIkSA saMsthAna ne ise apane pratiSThA ratna' pAThyakrama meM pAThya pustaka rUpa meM svIkRta kiyA hai| kundakunda jJAnapITha, indaura ke nidezaka maNDala ke variSThatama sadasya paM. nAthUlAlajI zAstrI kI samIkSya kRti ke prakAzana se kundakunda jJAnapITha ke gaurava meM bhI abhivRddhi huI hai| samAja isa amUlya kRti ko pradAna karane hetu paM. jI kA sadaiva RNI rhegaa| zreSTha prakAzana hetu vIra nirvANa grantha prakAzana samiti evaM zramaNa saMskRti vidyA varddhana TrasTa bhI badhAI kA pAtra hai| mudraNa AkarSaka, nirdoSa evaM mUlya ucita hai| arhat vacana, julAI 99
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrikA samIkSA pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa hetu samarpita saMsthA kI navIna prastuti anekAnta darpaNa - anekAnta jJAna mandira zodha saMsthAna kI zodha vaarssikii| pravezAMka - 1999, sampAdaka - DaoN. ratanacanda jaina - bhopAla evaM prAcArya nihAlacanda jaina, biinaa| prakAzaka - zrI anekAnta jJAna mandira zodha saMsthAna, choTI bajariyA, bInA - 470 113 ji. saagr| samIkSaka - DaoN. anupama jaina, indaur| 20 pharavarI 1992 ko sarala granthAlaya ke rUpa meM jisa saMsthA kI sthApanA huI thI vaha isake saMsthApaka evaM samarpita sAdhaka bra. saMdIpa jaina 'sarala' ke aharniza zrama se Aja eka zodha saMsthAna kA rUpa le cukA hai| mArca 1995 se gA~va gA~va jAkara prAcIna jaina pAMDulipiyoM kI khoja kA unakA abhiyAna aba Andolana bana cukA hai| bhAI saMdIpajI ne apanI TIma ke sAtha kArya karate hue 4 varSoM meM 200 grAmoM kA sarvekSaNa kara lagabhaga 3500 pAMDulipiyoM kA saMkalana kiyA hai| saMgrahIta pAMDulipiyoM, unake vaiziSTya Adi kI jAnakArI dene, pAMDulipiyoM ke saMkalana, saMrakSaNa ke bAre meM samyaka janacetanA jAgrata karane hetu saMsthA ne apanI vArSikI ke prakAzana kA nirNaya kiyA, jisakI saphala pariNati hai - anekAnta drpnn| vidvAna sampAdaka dvaya ne isa pravezAMka meM saMsthA evaM usake kAryakSetra se sambaddha mahatvapUrNa sAmragI kA saMkalana kiyA hai, jo paThanIya evaM saMkalanIya hai| mujhe isa aMka ke nimnAMkita AlekhoM ne vizeSa prabhAvita kiyA - 1. gaMdhahasti mahAbhASya ke kucha zodha bindu - prAcArya kundanalAla jaina, dillI 2. pAMDulipiyoM kI sampAdana vidhi - DaoN. bhAgacandra 'bhAskara', nAgapura 3. katipaya viziSTa aprakAzita grantha - bra. saMdIpa 'sarala', bInA 4. jaina pAMDulipiyoM kI vartamAna dazA,dizA va samAdhAna - DaoN. kastUracanda 'sumana', zrImahAvIrajI bra. saMdIpajI kA 'zAstroddhAra zAstra surakSA abhiyAna - eka sarvekSaNa' zIrSaka lekha bhI preraNAdAyaka hai| hameM vizvAsa hai ki anekAnta darpaNa zIghra hI apanI AvRtti bar3hAkara jinavANI kI sevA meM aura adhika yogadAna degii| jaina vidyA kA paThanIya SaTmAsika JINAMANJARI Editor - S.A. Bhuvanendra Kumar Periodicity - Biannual (April & October) Publisher - Brahmi Society, Canada-U.S.A. Contact - S.A. Bhuvanendra Kumar 4665, Moccasin Trail, Mississauga, Ontario, CANADA L4Z2W5 68 arhat vacana, julAI 99
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anurodha jaina pAMDulipiyoM kA sUcIkaraNa kisI rASTra ke svarNima atIta kI smRtiyoM kA saMrakSaNa evaM unheM yathAvata AgAmI pIr3hI ko hastAMtarita karanA vartamAna pIr3hI kA dAyitva hai| vartamAna meM samRddhi ke carama para pahu~ce aneka rASTroM ko yaha pIr3A anekazaH hotI hai ki unake pAsa samRddha atIta ke nAma para kucha zeSa nahIM hai| hama bhArata ke nivAsiyoM ko isa bAta kA saubhAgya prApta hai ki vartamAna meM hama bhale hI vikAsazIla hoM kintu atIta meM hama samRddhi ke carama bindu para pahuMca cuke the| sAhitya, saMgIta, kalA evaM vijJAna ke kSetra meM bhAratIya manISiyoM kA avadAna vizva meM prasiddha hai aura yaha vipula jJAna prAcIna pAMDulipiyoM ke rUpa meM aneka jhaMjhAvAtoM ko jhelatA haA hameM, alpa mAtrA meM hI sahI, Aja bhI upalabdha hai| zramaNa saMskRti kI jaina paramparA bhAratIya saMskRti kA abhinna aMga hai, balki yadi yaha kahA jAye ki zramaNa saMskRti ko alaga karake bhAratIya saMskRti kA mUlyAMkana asaMbhava hai to atizayokti na hogii| jainAcAryoM ne darzana, adhyAtma, sAhitya, vyAkaraNa, Ayurveda, gaNita, jyotiSa Adi anekAneka viSayoM para AtmakalyANa kI bhAvanA se prerita hokara vipula mAtrA meM sAhitya kA sRjana kiyA hai| 20 vIM zatAbdI kI madraNa krAMti ke bAvajada Aja bhI anekoM pAMDalipiyA~ jaina grantha bhaMDAroM meM tathA deza - videza ke prasiddha pAMDulipi graMthAgAroM meM surakSita haiN| vigat zatAbdiyoM meM sAmpradAyika vidveSa evaM jAtIya unmAda ke kAraNa jalAI gaI jaina graMthoM kI holiyoM meM lAkhoM bahumUlya pAMDulipiyA~ bhasma ho gaIM, kintu Aja bhI zeSa bace graMtha yatra - tatra vikIrNa vyaktigata saMgrahoM, maMdiroM, sarasvatI bhaMDAroM meM dImaka evaM cUhoM kA AhAra banane ke sAtha hI samyak saMrakSaNa ke abhAva meM sIlana Adi se bhI prAkRtika rUpa se naSTa ho rahe haiN| mahAna jainAcAryoM dvArA praNIta jinavANI kI ina amUlya nidhiyoM ko hama eka bAra naSTa hone ke bAda dobArA sarvasva samarpita karake bhI nahIM prApta kara skte| Aja bhI hameM aneka AcAryoM kI kRtiyoM ke ullekha mAtra hI milate haiN| una kRtiyoM ko hama nahIM pA sakate haiN| patA nahIM kisa bhaMDAra meM kauna sI nidhi chipI mila jAya, yaha nahIM kahA jA sktaa| kintu isa hetu hameM yojanAbaddha DhaMga se dIrghakAlIna prayAsa karane hoNge| zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara bhI isa sthiti kA anubhava kara rahA thA evaM deza ke aneka vidvAnoM se isa bAbada hamaneM samparka bhI kiyaa| akTUbara - navambara 98 meM kundakunda jJAnapITha, indaura ke adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla evaM saciva DaoN anupama jaina se vistRta carcA ke bAda 1 janavarI 99 se prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kA kArya prArambha kiyA gayA hai| isase kisI bhI aprakAzita pAMDulipi ke prApta hone para usake pUrva prakAzita hone ke bAre meM nizcita rUpa se nirNaya diyA jA sakegA, kintu deza ke vibhinna grAmoM, kasboM, nagaroM meM sthita jinAlayoM, sarasvatI bhavanoM evaM vyaktigata saMgrahoM meM sthita lakSAdhika prAcIna jaina pAMDulipiyoM kA sUcIkaraNa, saMrakSaNa evaM saMkalana vartamAna pIr3hI kA dAyitva hai| yadyapi yaha dAyitva samAja kI zIrSa saMsthAoM kA hai tathApi isa dizA meM vyApta udAsInatA ko dekhakara zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ne apane sImita sAdhanoM ke bAvajUda yaha gurutara dAyitva isa AzA evaM apekSA ke sAtha grahaNa kiyA hai ki samAja kA sakriya evaM vyApaka sahayoga hameM prApta hogaa| prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa ke kSetra meM gata 5 mAha meM sampanna kArya kI pragati, prabandha kauzala, suyogya, kriyAzIla, dUra dRSTi sampanna akAdamika netRtva, AdhArabhUta suvidhAoM kI upalabdhatA evaM akAdamika abhirUci sampanna zreSThi kAkA sAhaba zrI devakumArasiMha kAsalIvAla kI udAtta bhAvanAoM ko dRSTigata kara isa mahatvapUrNa pariyojanA ke kriyAnvayana kA dAyitva kundakunda jJAnapITha, indaura ko pradAna kiyA gayA hai| zruta paMcamI, 18.6.99 ko aupacArika rUpa se isa pariyojanA kA zubhArambha bhI kiyA jA cukA hai|priyojnaa ko prakhyAta gaNita itihAsajJa evaM arhat vacana ke sampAdaka DaoN. anupama jaina, saciva - kundakunda jJAnapITha apanA mArga darzana pradAna kreNge| Avazyaka takanIziyanoM evaM upakaraNoM kI vyavasthA bhI kara dI gaI hai| arhat vacana, julAI 99
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ satzruta prabhAvanA TUsTa,bhAvanagara ke saujanya se saMcAlita aprakAzita jaina pAMilipiyoM ke sUcIkaraNa kI yojanA kA mAramA kundakunda jJAnapITha indaura zruta paMcamI vI.ni.saM.2525-18.6.99 samasta grantha bhaMDAroM ke prabandhakoM evaM aise mahAnubhAva, jinake pAsa prAcIna pAilipiyA~ upalabdha haiM, se anurodha hai ki ve nimnAMkita prArUpa meM pAMDulipiyoM kI jAnakArI upalabdha karAne kA kaSTa kareM - bhaMDAra kA nAma: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 (1) krama saMkhyA, (2) graMtha saMkhyA, (3) graMtha kA nAma, (4) lekhaka kA nAma, (5) TIkAkAra / pratilipikAra kA nAma, (6) kAgaja yA tAr3apatra, (7) lipi aura bhASA, (8) gadya yA padya, (9) AkAra (se.mI. meM), (10) patra (pRSTha) saMkhyA, pratyeka patra kI paMkti saMkhyA evaM pratyeka paMkti meM sAmAnya akSara saMkhyA, (11) pUrNa athavA apUrNa, (12) sthiti (jIrNa, atijIrNa, sAmAnya), (13) vizeSa jAnakArI yadi koI ho to (viSaya, citrakArI Adi kI jAnakArI) TrasTa kI yojanAnusAra lagabhaga eka - eka hajAra pAMDulipiyoM kI jAnakArI bhArata sarakAra dvArA svIkRta mAnaka prArUpa meM taiyAra karAkara khaNDaza: prakAzita kI jaayegii| svAbhAvika rUpa se sampUrNa yojanA ke antargata hameM bahuta se khaMDa prakAzita karanA hoNge| sarvaprathama amara graMthAlaya, digambara jaina udAsIna Azrama, indaura meM saMgrahIta lagabhaga 900 pAMDulipiyoM kA vivaraNa kampyUTara para taiyAra kiyA jA rahA hai evaM isake bAda anya jaina mandiroM meM surakSita pAMDulipiyoM kI jAnakArI kA kampyUTarIkaraNa kiyA jaayegaa| vidvAnoM ke sujhAva evaM sAmagrI nimnAMkita pate para sAdara AmaMtrita haiM - jaina pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa kI pariyojanA nivedaka dvArA-kundakunda jJAnapITha, hIrAlAla jaina 584, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, adhyakSa- zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, indaura - 452001 (ma.pra.) 580, jUnI mANekavADI, phona : 0731-545421, 787790 phaiksa : 0731-787790 bhAvanagara - 364001 (guja.) Email : Kundkund@bom4.vsnl.net.in phona : 423207, 511456 70 arhat vacana, julAI 99
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzita jaina sAhitya kA sUcIkaraNa zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara evaM kundakunda jJAnapITha, indaura ke saMyukta tatvAvadhAna meM kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA saMcAlita prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI pariyojanA kA kriyAnvayana 1 janavarI 99 se prAraMbha kiyA jA cukA hai| hameM jJAta hai ki pUrva meM bhI kucha vidvAnoM evaM saMsthAoM ne etad viSayaka prayAsa kiye haiM kintu prakAzana kA kArya itanI tIvra gati se bar3hA hai ki ve prayAsa aba nAkAphI ho gae haiM tathA isa kArya ko bIca meM chor3a dene ke kAraNa pariNAma adhika upayogI na bana ske| hamArI yojanA ke anusAra hama isa pariyojanA ke pratiphala inTaraneTa evaM prinTa mIDiyA dvArA sarvasulabha kraayeNge| mAtra itanA hI nahIM kundakunda jJAnapITha isa sUcI meM nirantara parivarddhana karatA rahegA evaM jinavANI ke upAsakoM hetu yaha sadaiva sulabha rhegii| jJAnapITha dvArA etadartha Adhunika saMgaNana kendra (Computer-Centre) kI sthApanA kI jA cukI hai| hamArA anurodha hai ki - 1. jina saMsthAoM ne pUrva meM prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kA prayAsa kiyA hai ve apanI sUciyoM kI chAyA pratiyAM yA phlApiyAM upalabdha karAne kA kaSTa kreN| chAyA pratiyAM (phoTokApI) yA phlApiyoM kA vyaya deya to rahegA hI, unake sahayoga kA ullekha bhI bhAvI prakAzana meM kiyA jaaegaa| 2. samasta graMtha bhaMDAroM / pustakAlayoM ke prabaMdhakoM se bhI anurodha hai ki ve apane saMkalanoM kI parigrahaNa - paMjiyoM (Accession - Registers) kI chAyApratiyAM bhI hameM bhijavAne kA kaSTa kreN| etadartha zulka jJAnapITha dvArA deya hogA / yadi AvazyakatA ho to hamAre pratinidhi bhI ApakI sevA meM upasthita ho sakate haiN| 3. jina vidvAnoM / prakAzakoM ne jaina sAhitya kA lekhana / prakAzana kiyA hai, unase bhI nivedana hai ki ve pUrNa sUcI / lekhaka / zIrSaka / prakAzaka / prakAzana sthala / prakAzana varSa / saMskaraNa / mUlya / prApti srota Adi sUcanAoM sahita hameM zIghra bhijavAne kA kaSTa kreN| sabhI vidvAnoM / prakAzakoM / bhaMDAroM ke vyavasthApakoM / pustakAlayAdhyakSoM / saMsthAoM ke padAdhikAriyoM se isa mahatvAkAMkSI / vistRta yojanA meM sahayoga kA vinamra Agraha hai / DaoN. anupama jaina saciva- kundakunda jJAnapITha zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, nariyA (ku.) saMdhyA jaina kAryakArI pariyojanAdhikArI * vArANasI - ko nidezaka / upanidezaka kI AvazyakatA zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, vArANasI eka prAcIna tathA pratiSThita zodha saMsthAna hai| apane ucca starIya kAryakramoM tathA prakAzanoM ke dvArA isa saMsthA ne apanI eka alaga pahacAna banA rakhI hai| isakI sabase bar3I vizeSatA hai ki labdha pratiSThita vidvAnoM ke dvArA sthApita kiye jAne ke bAda vidvat varga hI isakA saMcAlana karatA rahA hai| saMsthAna meM eka sthAyI nidezaka / upa nidezaka kI AvazyakatA eka lambe samaya se mahasUsa kI jAtI rahI hai| sevA nivRtta prophesara / prAdhyApaka yA vidvAna, jo yaha samajhate hoM ki ve 8-10 varSa taka saMsthAna meM rahakara adhyayana, adhyApana, zodhakArya, prakAzana meM apanA jIvana vyatIta kara sakate haiM tathA jo dharma, darzana ke kAryoM meM abhirUci rakhate haiM, kRpayA DaoN. azoka jaina, maMtrI zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna, 203 /5, sarasvatI kuMja, rUr3hakI vi.vi., rUr3hakI se samparka kreN| saMsthAna ke pAsa kAzI hindU vi.vi. kI sImA para sthita sundara bhavana, AvAsa kI vyavasthA, pustakAlaya tathA anya mUlabhUta suvidhAyeM maujUda haiN| arhat vacana, julAI 99 71
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha ke prAMgaNa se saMtoM ke sAnnidhya meM zruta paMcamI digambara jaina udAsIna Azrama evaM kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA zrutapaMcamI parva para paramapUjya ailAcArya zrI nemisAgarajI, AryikA zrI dRr3hamatI mAtAjI sasaMgha tathA ailaka zrI siddhAntasAgarajI ke maMgala sAnnidhya meM dharma sabhA kA Ayojana kiyA gyaa| sabhA kI adhyakSatA saMsthAdhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla ne kI tathA mukhya atithi ke rUpa meM zrI hIrAlAlajI jaina, adhyakSa-zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara upasthita the| pUjya AryikA mAtAjI ne apane pAvana udbodhana meM kahA ki AcAryoM eva sAdhu santoM dvArA praNIta dharma granthoM kA svAdhyAya, manana aura cintana hI zrutapaMcamI parva kA uddezya hai| saMsthAdhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla ne Azrama TrasTa evaM kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM kI vistRta jAnakArI dii| jJAnapITha ke saciva DaoN. anupama jaina ne zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke sahayoga se kundakunda jJAnapITha meM cala rahI jinavANI ke saMrakSaNa kI yojanAoM para vistAra se prakAza ddaalaa| jJAtavya hai ki kundakunda jJAnapITha dvArA bhAvanagara ke ukta TrasTa ke saMyukta tatvAvadhAna meM prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI yojanA saMcAlita hai| zrI hIrAlAlajI jaina ne mukhya atithi rUpa meM apane udbodhana meM sampUrNa deza meM vikIrNa jaina pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa, saMkalana evaM sUcIkaraNa kI AvazyakatA pratipAdita kI evaM kahA ki pAMDulipiyoM kA saMrakSaNa evaM aprakAzita durlabha granthoM ke prakAzana se hI zruta paMcamI parva manAne kI sArthakatA hai| pUrvajoM dvArA pradatta amUlya nidhi kA yadi hama saMrakSaNa na kara sake to yuga hameM kabhI mApha nahIM kregaa| isa hetu zrI satzruta prabhAvanA TrasTa dvArA kiye jA rahe kAryoM evaM kundakunda jJAnapITha parisara meM TrasTa dvArA zurU kI jA rahI pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa kI yojanA kI mahattA btaaii| sayatAbhAvanATrasTa zubhArambha avasara kA dRzya isa avasara para jaina vidyA ke adhyetAoM evaM samagra jaina samAja dvArA prakAzita patra patrikAoM kI sUcI kI pustikA kA vimocana kiyA gayA tathA jaina pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa kI mahatvAkAMkSI yojanA kA kampyUTara ke mAdhyama se zubhArambha kiyA gyaa| saMcAlana bra. azokajI ne kiyaa| isa avasara para zrI bra. anilajI, adhiSThAtA - udAsIna Azrama, sabhI brahmacArIgaNa, zrAvikAzrama kI bahaneM evaM zrI zaileSa desAI, TrasTI bhAvanagara bhI upasthita the| rASTra kI dhar3akanoM kI abhivyakti - hindI kA pramukha rASTrIya dainika navabhArata TAimsa navabhArata TAimsa) arhat vacana, julAI 99
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja zrI digambara jaina udAsIna Azrama, indaura evaM kundakunda jJAnapITha, indaura meM (29 julAI 1999) udAsIna Azrama evaM kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM kI jAnakArI pradAna karate hue bAyeM se kramaza: bra. azoka, bra. anila (adhiSThAtA) bra. abhaya (upaadhiSThAtA) evaM zrI aravinda kumAra jaina zAstrI (prabandhaka - udAsIna Azrama) jJAnapITha ke kAryAlaya meM sAmAyikarata AcArya zrI (takhta para) evaM anya sAdhugaNa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrama ke sabhA kakSa meM vizAla muni saMgha ko sambodhita karate hue munizrI kI vinaya karate hue saMsthA ke koSAdhyakSa zrI ajitakumArasiMha kAsalIvAla evaM AcArya zrI kundakunda jJAnapITha dvArA gopAcala (gvAliyara) tIrtha para prakAzita bahuraMgI pustaka kA avalokana karate hue|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha pustakAlaya meM padArpaNa ke samaya jJAnapITha kI vartamAna evaM bhAvI yojanAoM kI AcArya zrI ko jAnakArI dete hue saMsthAdhyakSa zrI devakumArasiMha kaasliivaal| samIpa hai prasiddha udyogapati evaM jaina vidyAoM ke premI zrI nemanAthajI jaina tathA digambara jaina mahAsamiti ke rASTrIya mahAmaMtrI zrI mANikacaMda paattnii| jJAnapITha pustakAlaya ke saMkalana, vargIkaraNa rIti Adi kI vistRta jAnakArI dete hue saciva DA. anupama jaina
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha pustakAlaya meM niyamita Ane vAlI 150 patra-patrikAoM ke vizAla saMkalana kA nirIkSaNa karate hue AcArya zrI zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke sahayoga se saMcAlita prakAzita jaina sAhitya sUcIkaraNa pariyojanA kA kampyUTara para avalokana karate hue AcArya shrii| samIpa hai kAryAlayIna sahayogI dAyeM se kramaza: ku. saMdhyA jaina, ku. nItU jaina, ku. surekhA pAMDeya, zrI manoja jaina, DA. anupama jaina (saciva) Adi jinavANI ke utthAna hetu satata saceSTa muni zrI abhayasAgarajI (madhya meM) pustakoM ko sUkSmatA se nihArate hue| sAtha meM muni zrI praNamyasAgarajI evaM muni zrI uttmsaagrjii|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA vizvakoza pariyojanA kA zubhArambha siddhodaya siddhakSetra nemAvara para dinAMka 22.4.99 ko prAta: belA meM pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke sasaMgha pAvana sAnnidhya meM sarvodaya jaina vidyApITha ke tatvAvadhAna meM saMkalita hone vAle 'Encyclopaedia Jainica' (jaina vidyA vizvakoza pariyojanA) kA zubhArambha eka kAryazAlA ke Ayojana ke sAtha huaa| isa udghATana samAroha meM dIpa prajajvalana zreSThiratna zrImaMta ajitakumArasiMhajI kAsalIvAla, koSAdhyakSa - kundakunda jJAnapITha, indaura ke karakamaloM dvArA huaa| dIpa prajajvalana ke anantara pariyojanA nyAsI zrI mUlacanda luhAr3iyA, madanagaMja-kizanagar3ha ne pariyojanA ke prabandha ke saMdarbha meM jAnakArI dete hue isa antarrASTrIya stara kI pariyojanA kA paricaya diyaa| isa avasara para upasthita janasamUha ko pariyojanA nyAsI zrI ratanalAlajI benAr3A, AgarA ne bhI pariyojanA kI vittIya sthitiyoM kI jAnakArI dii| zrI benAr3A ne isa jJAna - yajJa hetu anivArya vittIya koza meM yogadAna hetu apIla bhI kii| isake anantara pariyojanA ke akAdamika saMyojaka va prazAsaka DaoN. vRSabhaprasAda jaina ne maMgalAcaraNa ke sAtha pUrI yojanA ke mahattva tathA akAdamika pakSa kI jAnakArI dii| unhoMne pariyojanA ke antarrASTrIya svarUpa va isake dvibhASI arthAt hindI aura aMgrejI meM prakAzita hone kI sUcanA se avagata kraayaa| unhoMne yaha bhI kahA ki isa vizvakoza meM jaina dharma, saMskRti se saMdarbhita pratyeka bindu ko samAhita karane kA yatna kiyA jaayegaa| yaha vizvakoza jahA~ pustaka rUpa meM prakAzita hogA, vahIM kampyUTara meM prayojya sI.DI.raoNma ke rUpa meM bhii| isa prakAra yaha takanIkI rUpa meM bhI sarvAdhika samRddha hogaa| pAMca mAnanIya janoM ne kampyUTara meM arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya va sAdhu zabdoM ko praviSTa kara jaina vidyA vizvakoza yojanA kA aupacArika prArambha kiyaa| udghATana satra kA saMcAlana bra. rAkeza ne kiyaa| isa avasara para pUre deza se padhAre jainavidyA ke vidvAnoM DaoN. bhAgacandra 'bhAskara' - nAgapura, DaoN. zItalacanda jaina - jayapura, DaoN. ratanacanda jaina - bhopAla, DaoN. nandalAla jaina - rIvA, paM. zivacaraNalAla jaina - mainapurI, DaoN. phUlacandra 'premI' - vArANasI, DaoN. narendrakumAra jaina - zrAvastI, DaoN. anupama jaina - indaura, DaoN. abhayaprakAza jaina - gvAliyara, DaoN. kusuma paTeriyA - nAgapura, DaoN. puSpalatA jaina - nAgapura, DaoN. devendrakumAra jaina - gvAliyara / indaura Adi vidvAnoM ne pUjya AcAryazrI va munisaMgha ko zrIphala samarpita kiye| sabhA ke anta meM pUjya AcAryazrI ne maMgala - AzISa ke rUpa meM smbodhaa| AcAryazrI ne kahA ki yaha vizvakoza jinavANI ko janavANI taka phuNcaayegaa| cUMki jinavANI niHzreyas kI prApti kA sAdhana hotI hai, ata: koza sAmAnyajana, AryikA tathA muni saMgha Adi sabhI ke liye mokSa prApti ke sAdhana ke rUpa meM hogaa| AcAryazrI ne kahA ki koza rAjA aura kavi donoM ke liye Avazyaka hotA hai| donoM meM se kisI kA bhI kAma koza ke binA nahIM cala sktaa| koza ke liye hoza tathA joza bhI Avazyaka hai| unakA mata thA ki hoza va joza ke binA na to koza kA nirmANa hI ho sakatA hai aura na usakA upyog| unakI bhAvanA thI ki yaha vizvakoza AcArya pallavita siddhAnta ko lekara zabda se zruta taka le jAne kI yAtrA kA mahattvapUrNa sAdhana bnegaa| AcAryazrI ne apane udbodhana meM dhvani, zabda aura artha kI triyuti kA ullekha karate hue arthAtmA ke bhAva ko koza ke liye Avazyaka kahA aura arthAtmA ko hI mokSa kA sahAyaka btaayaa| aMta meM AcAryazrI ne isa rUpa meM maMgala AzISa diyA ki yaha yojanA jana-jana ke kalyANa kA kAraka hogI, ata: unakA zubhAzISa sabake sAtha hai| isa udghATana satra ke anantara do dina taka calane vAlI 'jainavidyA vizvakoza' saMbaMdhita kAryazAlA meM dezabhara se padhAre vidvAnoM ne pariyojanA paricaya pustikA ke svarUpa ko antima rUpa diyA, koza ke khaNDoM ke vargIkaraNa ke liye AdhAra taya kiye tathA praviSTi zIrSaka sUcI kA vizleSaNa kiyaa| - DA. vRSabhaprasAda jaina, akAdamika saMyojaka arhat vacana, julAI 99 73
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 1999 ke mahAvIra puraskAra evaM bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA puraskAra prabandhakAriNI kameTI, digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jainavidyA saMsthAna - zrImahAvIrajI ke varSa 1999 ke mahAvIra puraskAra ke liye jaina dharma, darzana, itihAsa, sAhitya, saMskRti Adi se sambandhita kisI bhI viSaya kI pustaka / zodha prabandha kI cAra pratiyA~ dinAMka 30 sitambara 1999 taka AmaMtrita kI gaI haiN| isa puraskAra meM prathama sthAna prApta kRti ko ru. 11001 = 00 evaM prazasti patra pradAna kiyA jAyegA tathA dvitIya sthAna prApta kRti ko bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA sAhitya puraskAra ru. 5001 = 00 evaM prazasti patra pradAna kiyA jaayegaa| 31 disambara 1995 ke pazcAta prakAzita pustaka hI isameM sammilita kI jA sakatI hai| aprakAzita kRtiyA~ bhI prastuta kI jA sakatI haiN| aprakAzita kRtiyoM kI tIna pratiyA~ spaSTa TaMkaNa / phoTosTeTa kI haI tathA jilda baMdhI honI caahiye| niyamAvalI tathA Avedanapatra kA prArUpa prApta karane ke liye saMsthAna kAryAlaya, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAIrAmasiMha ror3a, jayapura - 4 se patra vyavahAra kreN| yaha sUcita karate hue harSa hai ki varSa -98 kA mahAvIra puraskAra DaoN. ratanacanda jaina, bhopAla ko unakI kRti 'jaina darzana meM nizcaya aura vyavahAra naya - eka anuzIlana' tathA bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA sAhitya puraskAra paM. nihAlacanda jaina ko unakI kRti 'naitika AcaraNa' para dinAMka 1.4.99 ko zrImahAvIrajI meM mahAvIra jayantI ke vArSika mele ke avasara para pradAna kiyA gyaa| kamalacanda sogANI, saMyojaka svayaMbhU puraskAra 1999 . digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura ke varSa 1999 ke svayaMbhU puraskAra ke liye apabhraMza sAhitya se sambandhita viSaya para hindI tathA aMgrejI meM racita racanAoM kI cAra pratiyA~ 30 sitambara 1999 taka AmaMtrita kI gaI haiN| isa puraskAra meM 11001 = 00 rupaye evaM prazasti patra pradAna kiyA jaayegaa| 31 disambara 1995 ke pUrva prakAzita tathA pahale se puraskRta kRtiyA~ sammilita nahIM kI jaayegii| aprakAzita kRtiyA~ bhI prastuta kI jA sakatI haiN| aprakAzita kRtiyoM kI tIna pratiyA~ spaSTa TaMkaNa/phoTosTeTa kI huI tathA jilda baMdhI honI caahiye| pustakeM saMsthAna kI sampatti raheMgI, ve lauTAI nahIM jaayeNgii| niyamAvalI tathA Avedanapatra kA prArUpa prApta karane ke liye saMsthAna kAryAlaya, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAIrAmasiMha ror3a, jayapura - 4 se patra vyavahAra kreN| yaha sUcita karate hue harSa hai ki varSa -98 kA svayaMbhU puraskAra DaoN. surendrakumAra jaina 'bhAratI', ko . unakI kRti 'pAsaNAha cariu - eka samIkSAtmaka adhyayana' para dinAMka 1.4.99 ko zrImahAvIrajI meM mahAvIra jayantI ke vArSika mele ke avasara para pradAna kiyA gyaa| kamalacanda sogANI, saMyojaka zrI gaNezaprasAda varNI smRti sAhitya puraskAra zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, bhadainI - vArANasI kI ora se apane saMsthApaka pUjya gaNezaprasAda varNI kI smRti meM varSa 1999 ke puraskAra ke liye jaina dharma, darzana, siddhAnta, sAhitya, samAja, saMskRti, bhASA evaM itihAsa viSayaka maulika, sRjanAtmaka, ciMtana, anusaMdhAnAtmaka, zAstrI paramparA yukta kRti para puraskArArtha 4 pratiyA~ AmaMtrita haiN| isa puraskAra meM ru. 5,000 = 00 nakada tathA prazasti patra diyA jaayegaa| 1996 ke bAda kI prakAzita pustakeM isameM zAmila kI jA sakatI haiN| niyamAvalI nimna pate para upalabdha hai - DaoN. phUlacanda jaina 'premI' saMyojaka - zrI varNI smRti sAhitya puraskAra samiti, zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, bhadainI, vArANasI 74 arhat vacana, julAI 99
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ENCYCLOPEDIA OF JAINISM The meeting of editors of the different volumes of Encyclopedia of Jainism was held on the 7-8-9th May 99 at Jaipur. The meeting was attended by Dr. Premchand Gada (Project Director), Dr. Dilip Bobra-U.S.A. (Vice President-Jafna), Dr. Lalit Shah-Ahmedabad, Dr. R. C. Sharma - Varanasi, Dr. Bhag Chand Jain-Nagpur, Dr. Shreeranjan Soorideva-Patna, Dr. Anupam Jain-Indore, Dr. Dharma Chanda Jain-Jodhpur, M. Vinaysagar-Jaipur, Dr. Shambhu Nath Pandye-Shillong, Dr. Prem Suman Jain - Udaipur, Dr. Dev Kothari-Udaipur, Dr. Kamal Chand Sogani-Jaipur (Chief Editor).. INCYCLOPEDIA OF JAINISM DER THE AUSPICES OF JER MEETING OF THE EDITORS ON THE 73 8189199 AT JAIPUR The volume of Language & Literature has been divided into two parts. 1st part will include the following laguages - Sanskrit, Tamil, Kannada, Gujarati & Telgu. Dr. Rajaram Jain, Arah will be editor incharge of this volume. 2nd part will include the following laguages Maharashtri Prakrit, Ardhamaghadi Prakrit, Sauraseni Prakrit, Apabharamsa, Rajasthani & Hindi. Prof. Ranjan Suri Deo will remain the incharge of it. MEETING OF THE EDITORS -00-0 The progress of the volumes is satisfactory. Dr. K. C. jain, who could not attend the meeting owing to illness has completed the volume on History of Jainism. It will be soon sent to the press. Its Hindi translation is in progress. It was decided that those who want to go through it before publication are welcome to the chief editor's house in Jaipur (Ph.: 376415) The new volume has been added (1) Jaina Society and (2) Jain Manuscripts & Inscription. ( qugfaft a fee). The references will be given at the end of the writings and not at the bottom of the page. It is a matter of great satisfaction that all the editors present in the meeting were eagar to finish the work of preparing the volumes as early as possible. For three days different editors expressed their views regarding the content of the volumes. Discussions were very encouraging and informative. K. C. Sogani, Chief Editor arhat vacana, julAI 99 75
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ virATa tRtIya rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI jhADola ( sarADA) ji. udayapura 21 - 25 navambara 1999 pUjya AcArya zrI kanakanandijI mahArAja ke punIta sasaMgha sAnnidhya meM AgAmI 21-25 navambara ke madhya jhADola (udayapura) meM AcArya zrI dvArA racita pustaka sarvodaya zikSA manovijJAna para AdhArita rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI Ayojita hai| saMgoSThI ke bAre meM vistRta sUcanAoM kA paripatra nimna pate se prApta kiyA jA sakatA hai zrImatI ratanamAlA jaina C/o. DaoN. rAjamala jaina - 4 - 5, Adarza kAlonI pu~lA, po. bA. 245, udayapura 313001 phona 0294440793 zodha patra kA sArAMza bhejane kI aMtima tithi 15.9.99 1 Summer School by BLII The Valedictory function of 11th Summer School on Prakrit Language and Literature, organised by the Bhogilal Leherchand Institute of Indology, Delhi was held on 13th June 99. Dr. Balmiki Prasad Singh, I.A.S., Secretary Ministry of Health, Government of India was the chief guest. In his address he emphasised the need of the study of Prakrit language and literature to promote Indian culture. The power of Mahavira and Buddha's words lies in their message of truth, non-violence and non-possession. It does not lie in blind faith. Presiding over the function, Mr. M. C. Joshi, Member-Secretary, Indira Gandhi National Centre for the Arts, exhorted that Prakrit language is one of the links of the main cultural current of this country, which is dying under the blaze of the English language and westem culture. This institution has been working for more than one decade past for the propogation and preservation of Prakrit language and literature, which deservesencouragement from all national educational establishments. Otherwise Prakrit and Sanskrit languages, the heritage of Indian culture, will die out. 76 The 4th annual Acharya Hemchandrasuri Puraskar of Rs. 51,000/- for the year 1998 was presented to Prof. A. M. Ghatge for his outstanding contribution to Prakrit language and literatue by Shri Deven Yeshwant on behalf of the Jaswanta Dharmarth Trust. Six prizes of Rs. 2100/- Rs. 1100/- and Rs. 500/- to the !st, 2nd anf d 3rd position holders in the Advanced and Elementary Courses were given to the recipents alongwith a set of books. The function was attended by Dr. R. C. Tripathi, Secretary-Rajya Sabha, Prof. Satya Ranjan Banerjee, Prof. Prem Singh, Prof. Vimal Praksh jain, Sri Pratap Bhogilal (Chairman ), Shri Narendra Prakash jain (Vice Chairman), Shri Rajkumar Jain (Secretary-Smarako and Shri Deven Yeshwant (Treasurer-BLII) etc. arhat vacana, julAI 99
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sAhU ramezacanda jaina dvArA vidyAsAgara insTITyUTa kA nirIkSaNa sampUrNa rASTra evaM jaina samAja ke zIrSastha evaM variSThatama netA zrI sAhU ramezacanda jaina, kAryapAlika saMcAlaka - TAimsa oNpha iNDiyA, nyU dehalI, zrI bI. Ara, jaina, adhyakSa - bhAratavarSIya digambara jaina pariSada, zrI ummedamalajI pAMDyA-naI dillI, rASTrIya kavi evaM sAhityakAra zrI tArAcandra premI- gaDhagAMva ne 14 jUna 99 ko vidyAsAgara insTITyUTa oNpha menejamenTa, bhopAla kA nirIkSaNa kiyaa| isa avasara zrI sAhU ramezacandra jaina evaM zrI tArAcandra premI ko chAtrAvAsa kA mADala dikhAte hue saMsthAna ke saMcAlaka DaoN. DI. vhI. jaisavAla para saMsthAna ke mahAmaMtrI zrI mahendrakumAra jaina sUta vAle, zrI sureza jaina, AI.e.esa., zrI e. ke. jaina, apara Ayukta, zrI DI. vhI. jaisavAla, saMcAlaka evaM mahAvIra TrasTa ke upAdhyakSa zrI zarada jaina upasthita the| zrI sureza jaina, zrI esa. ke. jaina evaM DaoN. DI. vhI. jaisavAla ne atithiyoM kA mAlyArpaNa kara svAgata kiyA aura unheM saMsthAna kI pragati kI jAnakArI dii| zrImatI saroja jaina ko pIeca.DI. upAdhi sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura ke jainavidyA evaM prAkRta vibhAga kI zodhachAtrA zrImatI saroja jaina ne 14vIM zatAbdI ke prasiddha apabhraMza kavi lakhamadeva kI mahattvapUrNa aprakAzita apabhraMza racanA para 'NemiNAhacariu kA sampAdana evaM sAMskRtika adhyayana' zIrSaka se zodhaprabandha prastuta kara 1999 meM pIeca.DI. upAdhi prApta kI hai| zrImatI jaina hindI sAhitya aura prAkRta sAhitya meM ema.e. haiN| Apane apanA yaha zodhakArya prAkRta ke vidvAna DaoN. udayacanda jaina ke nirdezana meM sampanna kiyA hai| zrImatI saroja jaina ne apabhraMza bhASA kI eka ajJAta aura aprakAzita pANDulipi NemiNAhacariu kA sampAdana aura usakA rASTrabhASA hindI meM anuvAda prastuta kara jaina sAhitya kI sevA kI hai| Apa jainavidyA ke manISI pro. premasumana jaina kI patnI aura zrI javAhara jaina zikSaNa saMsthA, udayapura meM adhyApikA haiN| DaoN. kalpanA jaina, bhopAla arhat vacana, julAI 99 77
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre prakAzana jainadharma : vizvadharma RETENTHS THE JAIN SANCTUARIES OF THE FORTRESS OF GWALIOR By - Dr. T.V.G. SASTRI Price - Rs. 500.00 (India) U.S.5 50.00 (Abroad) I.S.B.N. 81-86933-12-3 jainadharma : vizvadharma - lekhaka - paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina mUlya - ru. 10.00 I.S.B.N. 81-86933-13-1 hamAre anya prakAzana pustaka kA nAma lekhaka I.S.B.N. mUlya *1. jainadharma kA sarala paricaya paM. balabhadra jaina 81-86933 - 00 - x 200.00 2. bAlabodha jainadharma, pahalA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 -01-8 1.50 saMzodhita 3. bAlabodha jainadharma, dUsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 - 02 -6 3.00 4. bAlabodha jainadharma, tIsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 - 03 -4 4.00 5. bAlabodha jainadharma, cauthA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 - 04 - 2 3.75 6. naitika zikSA, prathama bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 05-0 3.75 7. naitika zikSA, dUsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 06 -9 3.75 8. naitika zikSA, tIsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 07-7 3.75 9. naitika zikSA, cauthA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 08 -5 5.00 10. naitika zikSA, pAMcavAM bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 09 -3_6.00 11. naitika zikSA, chaThA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 10 -7 6.00 12. naitika zikSA, sAtavAM bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 11-5 4.00 * anupalabdha prApti samparka : kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452 001 arhat vacana, julAI 99 78
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ mata-abhimata ___ arhat vacana patrikA kA mAha apraila 99 kA aMka prApta huaa| ApakI sabhI sampAdakIya paThanIya hotI hai aura maiM unheM barAbara par3hatA hU~ para Apane isa aMka kI sampAdakIya meM jaina samAja kI rASTrIya evaM antarrASTrIya saMsthAoM kA kucha aise binduoM kI ora dhyAna AkarSita kiyA hai jo kisI eka ke basa kI bAta nahIM hai aura ve kevala saMsthAoM ke mAdhyama se hI kriyAnvita ho sakate haiN| ina binduoM ko prakAza meM lAne ke liye maiM Apako badhAI detA huuN| mujhe AzA hI nahIM apitu pUrNa vizvAsa hai ki sAmAjika saMgaThana apane kAryakrama taya karate samaya ina binduoM para avazya vicAra kreNge| ApakA yaha abhinava prayAsa sarAhanIya hai| isa aMka meM vidvAna zrI galAbacandajI jaina kA Alekha 'vizAlA (badrInAtha)' pddhaa| AdaraNIya lekhaka mahodaya ne pRSTha 54 para pahale pairAgrApha para likhA hai ki - 'bhagavAna RSabhadeva ke dIkSA kalyANaka mahotsava ko dekhane ke liye mahArAnI marUdevI sahita mahArAja nAbhirAya saikar3oM rAjAoM aura purajanoM ke sAtha RSabhadeva kI pAlakI ke sAtha cala rahe the| isake pazcAta nAbhirAya kaba taka jIvita rahe tathA apanA zeSa jIvana kahA~ aura kisa prakAra vyatIta kiyA isakI carcA zAstroM meM kahIM dekhane ko nahIM milii|' vahIM agale pairAgrApha meM likhate haiM ki - 'mahArAja nAbhirAya ne dharma maryAdA kI rakSA ke liye apane putra RSabhadeva kA rAjyAbhiSeka kara svayaM vizAlA badrikAzrama meM prasanna mana se utkRSTa tapa tapate hue yathAkAla mahimApUrNa jIvana mukti nirvANa prApta kiyaa|' ___uparokta donoM kathana se mahArAja nAbhirAya ke jIvana ke saMbaMdha meM pAThaka ko bhrAMti hotI hai| agara vidvAna lekhaka mahodaya vAstavika sthiti se avagata karA dete to zreyaskara hotaa| khaira! yadi vidvata samudAya mahArAja nAbhirAya ke zAstrokta jIvana kI jAnakArI de sakeM to bar3I kapA hogii| . mANikacanda jaina pATanI, indaura mahAmaMtrI - di. jaina mahAsamiti e - 16, nemInagara, indaura kundakunda jJAnapITha, indaura kA yaha pustakAlaya apane vAstavika artha ko prakaTa karatA huA sA pratIta hotA hai arthAt jJAna kI piitthikaa| yahA~ kI uttama vyavasthA, suvyavasthita sAhitya tathA durlabha anuzAsana pAThakoM ko apanI ora barabasa hI AkarSita karatA hai| isa suvyavasthA kA sampUrNa zreya yahA~ ke sampUrNa kArya kI aharniza dekha-rekha karane vAle jJAnapITha ke saciva parama zraddheya DaoN. anupama jaina ko hai, jinhoMne apanI anupama kArya zailI se sampUrNa jaina samAja meM eka sarvottama sthAna banAyA hai| maiM parama pitA paramezvara se unake svastha, samRddha aura sukhI jIvana kI kAmanA karatA hU~ tathA maMgalamaya prabhu se prArthanA karatA hU~ ki prabhu Apako cirAyu pradAna kre| inhIM zubhakAmanAoM ke saath| . DaoN. rAjezakumAra agravAla sanAtana dharma iNTara kAleja, sadara, meraTha-250002 Aja saMyoga se kundakunda jJAnapITha meM baiThakara adhyayana karane kA avasara prApta huaa| jaina darzana aura saMskRti kI amUlya dharohara ko sameTakara isa graMthAlaya meM suvyavasthita taura para rakhA gayA hai| AdaraNIya DaoN. anupama jaina kA vAtsalya pAkara maiM apane ko dhanya samajhatA huuN| . rAkeza kezariyA bar3AgAMva (ghasAna), TIkamagar3ha-472010 arhat vacana, julAI 99 79
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagata kI apUraNIya kSati paM. balabhadrajI jaina, dillI pro. akSayakumArajI jaina, indaura 69 varSa kI Ayu meM pro. akSayakumAra jaina kA Akasmika nidhana - indaura meM dinAMka 19.11.98 / Apa gujarAtI kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya meM hindI ke prAdhyApaka the / nimitta evaM jyotiSa zAstra ke prakANDa paMDita pro. jaina sAdhu santoM meM bhI vizeSa lokapriya the| Apako AcArya vimalasAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM bambaI tathA AcArya kunthusAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM jayapura meM sammAnita kiyA gayA thaa| paM. zyAmasundaralAlajI zAstrI, phirojAbAda 80 85 varSa kI Ayu meM 20 maI 99 hRdayAghAta se nidhn| bhAratavarSIya digambara jaina (dharmasaMrakSiNI) mahAsabhA ke mukhapatra 'jaina gajaTa' ke pradhAna sampAdaka, ArSa paramparA ke yazasvI vidvAna, 40 varSoM taka pI. DI. jaina inTara kAleja, phirojAbAda ke prabandhaka, 1998 meM zrI raMganAthA gAMdhI janamaMgala pratiSThAna, zolApura dvArA 'AcArya kundakunda puraskAra se sammAnita / 84 varSa kI Ayu meM 26 maI 99 ko dillI meM nidhn| 'bhArata ke digambara jaina tIrtha ke 4 khaNDoM tathA jaina darzana ke prAcIna itihAsa, bhAga- 1 ke yazasvI lekhaka tathA aneka varSoM taka 'prAkRta vidyA' ke pradhAna prakAzita 'jaina dharma kA sarala paricaya' pustaka sampAdaka rhe| kundakunda jJAnapITha, indaura se ke bahuzruta lekhaka / kundakunda bhAratI, dillI se aneka varSoM taka jur3e rhe| bra. samyaktva bhAratI jI, indaura janma - 4.12.65 nidhana - 28.5.99 saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja se 8.11.85 ko AhArajI meM kSullaka dIkSA, thuvonajI (ma.pra.) meM 10.7.87 ko ailaka dIkSA / hRdaya zalya kriyA hetu dIkSA tyaag| dIkSA ke uparAnta nAma zrI samyaktva sAgara jI / dIkSA tyAga ke pazcAta nAma zrI samyaktva bhaartii| lagabhaga 30 pustakoM ke lekhaka / kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM meM vizeSa rUci / kundakunda jJAnapITha parivAra kI vinamra zraddhAMjali arhat vacana, julAI 99
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya pAya mAnika pariNa HARE 869 esa.kumArsa dvArA donoM hI anupama guNoM kA samanvaya esakamArsa Adhunika pariveza meM susajjita hamAre vastroM meM una amUlya guNoM kA bhI samAveza rahatA hai jinheM samaya bhI badala nahIM pAyA... yaha amUlya nidhi arthAta hamArI paramparA pratibimbita hai hamAre vakhoM ke kalAtmaka Diz2AinoM, pota evaM bunAvaTa zailiyoM ke sAtha utkRSTatA, TikAUpana tathA kifAyata jaise durlabha guNoM ke samanvaya meM| isIliye jaba bhI Apa utkRSTa vasra kharIdanA cAheMge to esa. bhAsa vakhoM meM eka bAta sunizcita pAyeMge ki Apako prApta hogA lAma hI laabh| TerIna sUTiMga, zaTiMga, sAr3iyAM 'niraMjana',99, marIna DrAiva, bambaI 400 002 UMcI se UMcI kvAliTI-nIce se nIce dAma
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. 0971- 9024 arhat vacana bhArata sarakAra ke samAcAra - patroM ke mahApaMjIyaka se prApta paMjIyana saMkhyA 50199/88 FASHI smmsNjaannNbccaarisNvtvcev| caharo pikahi sametasAmane maraNa / snomAko adhyANANadaMbaNakyAne jAvAhiyAjavaMzogajanya S indaura svAmitva zrI di. jaina udAsIna Azrama TrasTa, kundakunda jJAnapITha, indaura kI ora se devakumArasiMha kAsalIvAla dvArA 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura se prakAzita evaM sugana grAphiksa, yU.jI. 18, siTI plAjA, ma.gA. mArga, indaura dvArA mudrit| mAnad sampAdaka- DaoN. anupama jaina