Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ગઈ પર થી ખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ
શ્રી આરાધનાદિસાર સંગ્રહ |
( માનવ જીવનની અમૂલ્ય આરાધના કરાવી શિવસુખ પ્રાપક અપૂર્વ ભાગ દર્શિકા)
પૂ• પ્રવત્તિની સા હ શ્રી ગુણશ્રીજી એ શ્રીનાં શિયા સા ૦ શ્રી રાજેન્દ્રજી તથા ગ્રા૦ શ્રી પ્રવીણાશ્રીજીના ઉપદેશથી
મકારક
પંડિત છબીલદાસ કેસીથદ દાનવીર શેઠ બુલાખીદા છે. નાનચંદ સંસ્થાપિત શ્રી શ્યાહોદ સંસ્કૃત પાઠશાળા—ખંભાત
વીર સંવ ૨૪૭૪ ]
અમૂલ્ય
[વિ૦ સૈ૦ ૨૦ ૦૪
અરૂણોદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ગવાડા દરવાજા પાસે : ખંભાત
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
- - -
-
-
-
-
-
-
-
-
પર થી શખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ શ્રી આરાધનાદિસારસંગ્રહ (માનવ જીવનની અમૂલ્ય આરાધના કરાવી શિવસુખ પ્રાપક અપૂર્વ માર્ગદર્શિકા)
-
--
--
--
--
--
પૂ. પ્રવત્તિની સા. શ્રી ગુણત્રીજી મ૦ શ્રીન શિષ્યા સારુ શ્રી રાજેન્દ્ર તથા સા. શ્રી પ્રવીણાશ્રીજીના ઉપદેશથી
-
પ્રકાશક
પંડિત છબીલદાસ કેસરીચંદ દાનવીર શેઠ બુલાખીદાસ નાનચંદ સંસ્થાપિત શ્રી સ્યાદ્વાદ સંસ્કૃત પાઠશાળા-ખંભાત
વીરઃ સં. ૨૪૭૪ ]
અમૂલ્ય
[વિ. સં. ૨૦૦૪
અરૂણોદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ગવાડા દરવાજા પાસે ઃ ખંભાત
-
-
-
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
хжжжжжжжя
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
પૂજ્ય પ્રવર્તિની સાધ્વીજી સૌભાગ્યશ્રીજી મ.ના છે છે શીખ્યા સા. ગુલાબશ્રીજી મ. તેમના શીષ્યા સા. ગુણશ્રીજી છે જ મ. ના શીષ્યા સા. ધરણે દ્રશીજી તથા સા. પ્રવિણાશ્રીજીના છે.
સદુપદેશથી વેજલપુર (સ્ટેશન ખરસાલીઆ) નીવાસી છે કે ગાંધી કાન્તિલાલ વાડીલાલના ધર્મપત્ની ચંદનબેન જ છે તરફથી સ્વર્ગસ્થ પૂ. ગુરુશ્રીજી મ. ના સ્મરણાર્થે ભેટ. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવર્તિની સાધ્વીજી શ્રી સૈભાગ્યશ્રીજીનાં શિષ્યા
સાધ્વીજી ગુલાબશ્રીજીના શિષ્યા. સાધ્વીજી શ્રી ગુણશ્રીજી મહારાજ,
જન્મ સં. ૧૯૪૫ ના શ્રાવણ વદી ૬ ખંભાત દીક્ષા સં. ૧૯૬૨ ના માગશર સુદી ૧૧ અમદાવાદ. સ્વર્ગવાસ સં. ૨૦૦૧ ના અષાડ વદી ૪ વેજલપુર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરલ સ્વભાવી શુશ્રદ્દાવત સાવી છે મહારાજ શ્રી
ગુણશ્રીજી મહારાજશ્રીના જીવનના ટુક પરિચય
જન્મ સ્થાન
૪૫ લાખ યેાર્જન પ્રમાણુ માનવભૂમિના સારભૂત · ભારતવષ, તેમાં સારભૂત ગુજરાત પ્રદેશ તેમાં પણ અનેરા સારભૂત ખંભાત ( સ્તંભતીર્થં ) શહેર કે જે પ્રાચીનતાની પ્રતિમા અને પૂર્વકાલીન જેનાના અપૂર્વ ગૌરવવાલી ભૂમિ છે. જ્યાં વસ્તુપાલ તેજપાલ નામે મહા મંત્રી અને પૂજ્યપાદ હેમસિÐ તેમજ મહારાજા કુમારપાલની અપૂર્વ છાયા ફેલાયલી હતી અને નવાંગીવૃત્તિકાર શ્રી ઋભયદેવસૂરિજી મહારાજાએ ‘તિહુઅણુ’સ્તેાત્રથી પ્રગટ પ્રભાવી સ્થંભન પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા પ્રગટ કરી હતી. વળી અર્વાચીનકાળમાં પશુ ૬૫ ગગનચુંબી જિનાયાથી સુશોભિત એમ અનેક અનેરાં સ્વરૂપ'તુ શહેર છે તેમાં આ મહાન આત્માએ જન્મ લીધા હતા. જન્મ કુલ
તેમાંય અનેક ઉતરતા દરજ્જાનાં પણ માનવકુળા હાવાં સ્વભા વિક છે. પરંતુ તેવાં સામાન્ય કુળામાં જન્મ ધારણ ન કરતાં ઉત્તમાત્તમ-દરાવાળા વીશાશ્રીમાળી વણિક જ્ઞાતિમાં અને તેમાંય સારાય શહેરમાં અગ્રેસરતા ધરાવતા ગાંધી કુટુંબમાં કસ્તુરચંદ જેચંદભાઇને ત્યાં પુતળીબાઇની કુક્ષિરૂપ છીપમાં સ્વાતિ નક્ષત્રના બિંદુના પાકરૂપ સ. ૧૯૪૫ના શ્રાવણ શુદ્ધિ ને શુક્રવારે જન્મ ધારણ કર્યા હતા. .
ઉચ્ચકુળ, ઉચ્ચ નીતિ અને ઉચ્ચ વારસાવાળા કુટુંબમાં જન્મ ધારણુ કરવા તે પણ મહાન પુણ્ય પ્રકૃતિથી જ સાંપડે છે. માનવ જન્મની વિશિષ્ટતા
Ο
આજે તા પાશ્ચાત્યપ્રજાની દારવણીથી સરકાર વિભૂષિત આય પ્રજામાં ઉતરેલાં કપડાંને ધારણ કરવારૂપ કુસ ંસ્કારને સસ્કારિતાપણે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણાવી બકરું કાઢતા ઉંટ પેસી જવાના” યે જોર જમાવી દીધું છે, સ્પેશ્યાસ્પૃશ્યની ભેળસેળતાને પવન જોરશોરથી કુંકાયો છે કે જેથી દરેકમાં કર્મ પરિણામની જુદાશ સગી આંખે જોઈ શકવા છતાં એક લાકડે હાંકવા જેટલી જડતાએ ઘર કરી દીધું છે.
દેવામાં પણ જુદી જુદી 'નિકા અને નાના મોટા દેવો છે. તિયામાં પણ જુદી જુદી જાતનાં પશુપંખીઓ છે કે જેની આપણે ઓછીવત્તી કિંમત આંકીએ જ છીએ તો પછી વિચારક એવી માનવ પ્રજામાં બધાં જ માનવ સરખાં કેમ હોઈ શકે છે અને તેમ નથી જ છતાં તેમ માનવું તે તો “કમળાના દર્દથી ધોળી વસ્તુને પીળી જેવી છે તેના જેવી સ્થિતિ છે.
આમ ઉચ્ચ કુટુંબમાં જન્મ ધારણ કરી કુટુંબના વારસાગત ઉચ્ચસંસ્કાર ધારણ કરવા સાથે આત્મિક વિચારશ્રેણીમાં આગળ વધતાં સાંસારિક વાસનાઓથી ઉગ્ન થયાં પણ જેનસાધ્વીપણું એટલે શકરીબેન માંથી ગુણશ્રીજીપણું મેળવી લેવું તદ્દન સુલભ નહિ હોવાથી તેમને અનિચ્છાએ પણ ખંભાતના જ રહીશ નગીનદાસ કુલચંદભાઈ સાથે લગ્નગ્રન્થિથી જોવામાં આવ્યાં. કારણ કે લેકમાં કહેવત પણ છે કે“મને દેવાય પણ યતિને ન દેવાય” એ કાતિ અનાદિ વાસનાજન્ય વિકૃતિને બરાબર સાબિત કરે છે,
આમ છતાં પણ વિરકત એવાં શકરીબેન સાંસારિક વમળમાં મુંઝાયાં તો નહિ જ પણ અનેક પ્રકારના વિકટ પ્રયત્ન કરવા છતાં ગુણોપર્ણ ન મળતાં નાસી છુટયાં છેવટે તેમના પિતૃપક્ષની અનુમતિ થતાં અને શ્વસુરપક્ષ પણ પૂ, સોભાગ્યશ્રીજીની અપૂર્વ વાણી પ્રકાશનમાં અંજાતાં બંનેયની અનુમતિથી પરમ પવિત્ર ભાગવતી પ્રજ્યા અંગીકાર કરી ગુણશ્રીજી નામને શોભાવવા ભાગ્યશાળી બન્યાં અને પૂ. સૌભાગ્યશ્રીજીનાં પંચમ શિષ્યા ગુલાબકીઝનાં શિષ્યા તરીકે જાહેર થયાં દીક્ષાને દિવસ સં. ૧૯૬૨ ના માગશર શુકલા એકાદશી (મૌન એકાદશી).
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિાની વિશિષ્ટતા તેમની દીક્ષાની મુખ્ય વિશિષ્ટતા એ હતી કે–દીક્ષા અનુમતિ પૂર્વક થવા છતાં પણ મોહવશ પ્રાણીઓએ તેમના ઉપર તવાઈ લાવતાં તેમને કોર્ટમાં જવાબ આપ પડ્યો હતો. અને કોર્ટમાં તેમને સંસારમાં જવા તેમજ સાંસારિક સુખની લાલચ આપવા પૂર્વક કઈ પણ મુશ્કેલી ન પડે તેવી સગવડતા કરી આપવા ઘણું ઘણું સમજાવવામાં આવ્યું અને ઘણું ઘણું ઉલ્ટ સુલટ પ્રશ્નો પણ કર્યા કે તમને શી મુશ્કેલી છે તે ચારિત્ર લેવું પડે છે તેને તેઓશ્રીએ એવો સુંદર જવાબ આપ્યો કે-જે મને સાંસારિક સુખો ભોગવવાની ઇચ્છાઓ હોય તો અનેક જાતની સગવડ છે જરાય મુશ્કેલી નથી પણ તે ક્ષણવંસી પૌદ્દગલિક સુખને હું સુખ માનતી જ નથી સાચું સુખ જ તેનું નામ છે કે-જે સુખની પાછળ દુખને લવલેશ પણ ન હોય સાંસારિક સુખની પાછળ દુઃખના મેટા ડુંગરાંઓ જેવા પડે છે તેના કરતાં ચારિત્ર માર્ગનાં મન ગમતાં કષ્ટો વેઠયાં મને અનેક ગણા સુખરૂપ લાગે છે કારણ કે–ઇચ્છા પૂર્વક ભગવેલાં દુઃખ પરિણમે મહાન સુખ આપનાર બને છે વળી જેની પાછળ દુઃખનો સમુદ્ર જ પડતો નથી, આવા જવાબથી આખી કોર્ટ છક થઈ ગઈ અને તેમને તેમના મનગમતા સુખમાં મહાલવામાં કેઈ આડે આવનાર ન બન્યું. . :
સમ્રાય .
દીક્ષામાં પણ–આ સુવિહિત સમુદાય તેમજ બ્રાસનસમ્રાટુ આચાર્ય શ્રીમદ્વિજય નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીનું આસાનુવતીપણું પામી પિતાના આત્માને અહોભાગ્ય માનવા લાગ્યાં અને સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રની પ્રવૃત્તિમાં આગળ વધવા લાગ્યાં જેથી તેમના પૂ. ગુણીજી મ. શ્રીને અનહદ પ્રેમ વધતો હતે. અને પૂ. ચરિત્રનાયકા પણ ગુરુષ્ણુજી આદિનાં વિનય વૈયાવચ્ચમાં તલ્લીન રહેતાં
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતાં. આ રીતે તેઓ પૂ. ગુરુજી સાથે વિહાર કરી પાલીતાણું– ગિરિરાજની છાયામાં આવી યાત્રા કરી તે ચાતુમાર પાલીતાણામાં કર્ય” એમ તેઓશ્રોનાં ચાર્તુમાસની યાદી જુદી આપવામાં આવશે અહીં માત્ર તેઓશ્રીનાં વિશિષ્ટ કાર્યોની જ નેધિ લઈશું,
- પૂ. ચરિત્રનાયકાએ જે પૂ. સાધ્વીશ્રી ઐભાગ્યશ્રીજી પાસે દીક્ષા લીધી હતી તેમનું જીવન ઘણું ઉચ્ચ કોટિનું રસિક અને પ્રૌઢતાભર્યું છે. જેમણે જૈનશાસનના મહાનૂ કાર્યો એવાં સુંદર રીતે કર્યા છે કે જે સારા સાધુ મહાત્મા માટે પણ કઠીન છે જેથી તેમની જીવન રેખા ખભાત તેમજ બીજા અનેક ક્ષેત્રોના હૃદયમાં હજુ સુધી પણ અનેરી છાપ પડી રહી છે.
' પૂ. ચરિત્રનાયિકાની પૂર્વાવસ્થારૂપ સકરીબેનના સંબંધીઓમાં– તેઓશ્રીનાં ચાર ભાઈઓ ૧ ભીખાભાઈ ૨ મોતીલાલ 8 જેઠાલાલ જંબુભાઈ અને ત્રણ બહેને ૧ સાંકુબેન ૨ શંકરીબેન ૩ બાબરીબેન.
આમ તેઓશ્રીનું મોટું કુટુંબ હતું અને ખૂબ ધર્મ ચુસ્ત હતું અને સારાય ખંભાત શહેરમાં ઉચ્ચ આદર્શ ધરાવતું હતું જેથી ખાનદાનીયત, ઉચ્ચ સંસ્કાર ઉચ્ચ પ્રતિષ્ઠા વિગેરે માટે લખવું તે તો પુનરુક્તિ કરવા બરાબર છે. તેમનાં ત્રીજા નંબરનાં બાબરી બહેને પણ નાની ઉમરમાં વિધવા પણું પ્રાપ્ત થવાથી આંતરિક વૈરાગ્યરંગની
ખીલવટ થતાં તેમની જ પાસે દીક્ષા લઈ તેમના ત્રીજા નંબરના શિષ્યા તરીકે ચંદ્રશ્રીજી નામ ધારણ કર્યું હતું.'
* જૈન સાધ્વી થવું એ એટલું બધું સહેલું નથી કે વેશ પહેરવાથી પતી જાય હંમેશાં ઉઘાડા પગે રહેવું, ટાઢ તાપ સહન કરવાં, સદાને માટે પગે ચાલી વિહાર કરવા, ભિક્ષાવૃત્તિથી શરીર ટકાવવું, ત્યાગ તપશ્ચર્યાનું પાલન કરવું. ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ કડકમાં કડક ગુરુઅઝા શિરોમાન્ય કરવી, છ છ મહીને લોચાદિ કરાવવા આમ અનેક જાતનાં કષ્ટો સ્વેચ્છાએ સ્વીકારવાથી જ જૈન સાધ્વી તરીકેની લાયકાત આવે છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણમીજ
આ બધા ગુણાનું ખીજ ખાદ્યવયથી જ તેમનામાં જણાતું હતું તેમ ન હેાય તે! માટી ઉમરે પણ આવે જ ક્યાંથી ! પણ આસવયમાં માચ્છાદિત રહેલા તે ગુણેા આવરણુ જતાં ખીલી નીકળે ૨૫ વર્ષે મહાન વિદ્વત્તા મેળવનાર ખાલક એ વર્ષની ઉંમરે પુરૂં મેલી પશુ વ્યક્ત નથી તેા પછી વાંચતાં લખતાં તેા કયાંથી જ આવડે છતાં તેની તે વ્યક્તિમાં વખત જતાં કેટલા બધા ફરક પડે છે. તે જરૂર કહેવું પડશે કે—બાલ્યવયના આચ્છાદિત ગુણા જ મેટી ઉંમરે પ્રકાશમાં આવે છે.'' કદાચ કાઈ એમ કહે કે—અભ્યાસ અને સત્સ’ગથી ગુણેા આવે છે ” તે વાત સ્થૂલ દૃષ્ટિએ ભલે વ્યાખી લાગે પણ એકાન્તે તે માનવા યોગ્ય ન ગણાય કેમકે અભ્યાસાદિ બધી જ રીતે સખી સામગ્રીવાળા એ બાળકામાં એક પહેલે નંબરે જ્યારે મીજો છેલ્લે ન મરે ખેસે છે. વખત જતાં એક મહાન વિદ્વાન તરીકે જાહેર થાય છે જ્યારે બીજો તદ્દન સામાન્યની પંક્તિમાં પણ મહામહેનતે આવે છે એટલે બહારની અભ્યાસાદિ સામમી કરતાં પશુ આંતરિક લાયકાત એ જ અનૈના ભેદનું—શક્તિનું મૂળ કારણ છે.
અંદર લાયકાત હોય તા જ મેાટી ઉ ંમરે પણ તે ખીલે ‘કુવામાં હાય તા હવાડામાં આવે' તેલ તલમાંથી નીકળે પણ રેતીને ગમે તેટલી પીલવા છતાંયે નહિ જ નીકળે માટે નક્કી થાય છે કે પ્રાણીએમાં અમુક શક્તિએ અમુક કાળ સુધી ઢંકાયેચી રહે છે જ્યારે પ્રસંગ આવે ખીલી નીકળે છે વખત જતાં ખીલેક્ષી શક્તિ પણ ઢકાવાના પ્રસંગ આવે છે વિદ્વાન માણુસ પણ મગજની અસ્થિરતા થતાં તદ્દન સુત્ર અને કંટાળાભરેલા બની જાય છે આયી પ્રાણીએમાં શક્તિએ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની છે.
તેમ આપણાં ચરિત્રનાયિકામાં પણ સમૂદ્રન જ્ઞાનચારિત્રને ઢાંકનાર આવરણુ ખસી જતાં આંતરિક આચ્છાદિત શક્તિઓ યેાગ્ય પ્રસંગ સાંપડતાં ખીલવા માંડી કે જેતી પ્રભાથી શાસન પ્રકાશિત
'
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેખાવા લાગ્યું. એટલે ગુણશ્રીજી એવા નામને નામ પ્રમાણે જ અપૂર્વ ગુણે કેળવી સાક કરી બતાવ્યું આવું નામ ધારણુ કરવાની લાયકાતવાળા કાણુ હાઇ શકે તેના જરા ત્રિયાર કરી લઇએ. નામની મહત્તા
શરીર કે ક્રમ' રહિત શુદ્ધ પવિત્ર આત્માઅેને તેા કાઇપણ નામેનો જરૂરીયાત રહેતી જ નથી પણુ આવાં નામેા તે। શરીર અને કહિત આત્માઓને જ દુન્યવી વ્યહવારમાં વ્યવહારૂ બનવા માટે જ કાઈને કાઇ નામ ધાણુ કરવું પડે છે.
ગુણુશ્રીજી એવુ' નામ વહાર માટેનુ હાવા છતાં તે કંઈક વિશિષ્ટતાભયુ છે. દુનિયામાં એવાં નામેા ભાગ્યે જ પડે છે અને પડે તા ક્રાઇ વિશિષ્ટ લાયકાતવાળા માનવીએનાં જ પડે છે.
જેનુ જેટલું વધારે મહત્વનું સ્થાન તેટલી જ તેમાં સખ્યાની આખાશ. સેાનાની કિંમત વધારે છે જ્યારે તેને મેળવવામાં ઘણી મહેનત છે તેમ આવાં નામ ધરાવનાર વ્યકિતઓની કિંમત આંકી શકાય તેમ નથી ત્યારે સખ્યા બહુ જ અલ્પ હોય તે સ્વભાવિક છે.
એક ભાજી એક *જાર ભિખારીને મૂકા અને ખીજી બાજુએ તે હજારેનું ખલ્ક સારાયે શહેરને દારવણી આપનાર અને પાલન કરનાર એક જ વ્યક્તિ મૂકી તુલના કરતાં એક જ વ્યકિતની કિંમત. જરૂર વધારે આંકવી જ પડશે. કહેવત પણુ છે કે—સા મરા પણુ સાનેા પાલનહાર ન મરેશ' માટે જ બધા માનવા એ પ્રકારના છે. જંગલી અને સામાજિક, સામાજિકમાં-પણ આ અને અના આમાં પણુવંશ પર ંપરાગત શુદ્ધિવાળા અને અંતર, વંશપર પરાની શુદ્ધવાળામાં જવાબદારી ઉપાડી શકે તેવા અને બિનજવાબદાર, જવાબદારમાં પણ દુન્યવી જીવનવાળા અને આધ્યાત્મિક જીવનવાળા, આધ્યાત્મિક જીવનવાળાઓમાં સ્વાષકાર સાથે પરાપકારાય જીવન ટકા વવાવાળા અને કેવળ પાપકારાર્થે જીવન ટકાવવાવાળા આમ જેમ જેમ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગળ વધીએ તેમ તેમ ઉંચું સ્થાન આવે જ્યારે સંખ્યા ઘણી ઓછી મળતી જાય.
ઉપર જણાવેલ દરેક સ્થાનમાંથી આધ્યાત્મિક જીવનને પકાર સાથે પરોપકારાર્થે જીવનાર ગુણીજી જેવાં નામ પ્રાપ્ત કરવાની લાયકાત ધરાવી શકે છે.
આ ઉપરથી એમ ખ્યાલ આવશે કે-ગુણશ્રીજી મની કેટલી મહત્વભરી કિંમત છે. કેટલીયે હદસુધીનાં ઉચ્ચ સ્થાનેને વટાવ્યા બાદ જ ગુણશ્રીજી જેવાં નામ પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતા આવે છે આવાં નામ મેળવવા તો દૂર રહા પણ જે જીવો પામી શકવા જેટલી રોગ્યતા સુધી પણ આવતા નથી તેવા તે જગતમાં અનેક પ્રાણુઓ છે અને ક્ષણે ક્ષણે અનંત ઉપજે છે અનંત મરે છે માટે તેવા જીવોની તેટલી મહત્તા હતી નથી કે જેટલી મહત્તા આવાં નામવાળાંની હોય છે.
વર્તમાન સમયની આગળ પડતી દરેક સ્ત્રીઓ જેવી કે – દેશસેવિકાઓ, શેઠાણીઓ, પ્રમુખીઓ, લેડીડેકટરો, લેડીઈન્સપેકટર, સેક્રેટરીઓ, કવિયો, પ્રતિક્ષાઓ, બ્રહ્મચારિણીઓ, રાજરાણીઓ, દયાદેવીઓ, ગોરાણીઓ, તાપસીએ એ બધી કરતાં સાધ્વીજી મહારાજે મહાસતી શિરામણી ગણાય છે કારણ કે–
પ્રતિવ્રતા સ્ત્રી સતી, સમ્યફવંધારી સતીતર, દેશવિરતીધર સતીતમ અને સર્વ વિરતીધરમાં અતિસતીતમ એટલે મહાસતીપણું છે.
મહાસતીતમ જૈન સાધ્વીજીનું જીવન જીવનભર કોઈ પણ પ્રાણુની હિંસા પિતાની ખાતર ન થાય, તેના માટે સતત જાગ્રત રહેવું પિતાના માટે જરૂરી કોઈ પણ વસ્તુનો ઉપયોગ પિતાની જાતે તે હિંસા વિનાની હોય તો જ કરી શકે તાકા અને લોકેાના પગફેરથી ખુંદાયેલા રસ્તા અને જમીન ઉપર જ જીવનભર ચાલવાનું અને રહેવાનું, સચિત્ત કોઈ પણ વસ્તુને આકાય જ નહિ. અડકવાથી તે જીવને દુઃખ થાય પાણી માટે પણ તેમજ; નદી,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
નાળાં, તળાવ, કુવા, વાવ, સમુદ્ર, સામે ભર્યાં હાય, નળ વ્હેતા મૂક્યા હાય તા પણ તેના એક ટીપાનાય ઉપયાગ તા શું ! પશુ અઢાયે હિ.
ગમે તેવી કડકડતી ટાઢ, હિમ કે ભરફથી અગડું થઈ નય. તા પશુ અગ્નિને અડવાનું, તાપવાનું હોય જ નહિ તે। પછી રાંધો લેવાની વાત જ શી ! .
ગમે તેવી ગરમી થાય મુઝાઇ જવાય તેા પશુ પંખાના તા શુ ! પણુ કાગળ કપડાથીયે પવન ખવાય જ નહિ.
ફળ ફુલ શાક અનાજ વિ. ના જાતે સ્પર્શ કરવાને હાતા જ નથી. ગમે તેવી ભૂખ લાગી હાય સામે ખારાક ભરપૂર ઢાય વૃક્ષા ફળાદિથી લચી પડતાં ઢાય તે પણ તેને અડાય જ નહિ. માત્ર માલીક પેાતાના માટે તૈયાર કરેલ હાય, અત્તિ થયા હ્રાય, માલીક પેાતાની ઇચ્છાથી જ એટલે કાઇ પણ જાતના સકાચ રાખ્યા સિવાય આપવા તૈયાર હાય તેમ છતાં ગુરુની આજ્ઞા મા હાય તા જ કામમાં લઈ શકાય.
આમ કાઈ પણ જીવતી પોતે હિંસા કરે નહીં પેાતાના નિમિત્તે બીજા પાસે કરાવે નહી અને કરનારના આરભાદિનાં કાર્યામાં સંમત ન થઇ જવાય તેને પૂરેપૂરા ખ્યાલ રાખે.
હેજ પણ જૂઠ્ઠું ગમે તેવા સંજોગામાંય મેલે નહીં. પેાતાના કારણે ખીજા પાસે પશુ ખેલાવે નહી' અને મેલનારમાં સ ંમત ન થઇ જવાય તેની પૂરેપૂરી સાવચેતી રાખે.
નહીં યાચના કરેલી કાઇ પણ વસ્તુને પાતે ઉપયાગ કરે નહી રાવે નહી. અને કરનારને અનુમાન આપે નહી.
પુરૂષ જાતિના ગમે તેવા નાના બાળકને પશુ જીવનભર સ્પેશ નહીં કરવાને. કારણ કે સ્મરણુ માત્રથી પણ બ્રહ્મચર્યના ભગ ન થઇ જાય એ માટે આ જાતનાં રક્ષણાથી બ્રહ્મચર્ય પાલન માટે કડકાઇ જાળવવાની હોય છે તે પુરૂષ સહવાસ કે સંસની વાત જ શી ! અલકે જે જગ્યાએ પુરૂષ બેઠેલ હાય તે જગ્યાએ પણ અમુક વખત
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધી તો બેસાય નહીં. એટલે પોતે અશ્વસેવન કરે નહીં કરી નહીં : અને કરનારથી તદન અલગ રહે. એટલે જરાય અનુમોદન અપાઇ ન જાય તેને ખ્યાલ રાખે.
કોઈ પણ જાતનાં સાંસારિક વૃદ્ધિનાં કારણરૂપ પાઈ પૈસે દાગીના ધન ધાન્ય બાગ બગીચા દાસી દાસાદિ પરિગ્રહ હોય તેને પણ છોડી દેવાના. તો રાખવાની તે વાત જ શી ! એટલે રાખે નહીં રખાવે નહીં અને રાખનાર પ્રત્યે ઉપેક્ષા વૃતિ હેય. ખાવાની કે મુખમાં નાખવાની ગમે તેટલી સારી ચીજ હોય, બીજી સવારે મળે તેમ પણ ન હોય છતાં પણ સૂર્યાસ્ત પછી તો તે ચીજ પિતાની પાસે કે બીજાની પાસે રાખી રખાવી શકાય જ નહીં..
સૂર્યોદય પછી ૪૮ મિનિટ અને સૂર્યાસ્ત પછી તે ગમે તેવા . સંગમાં રાક પાણું લેવાય જ નહી. .
આમ અનેક ગુણોવાળું જીવન જીવી બતાવવાથી જ જૈન સાધ્વી બની શકાય છે, પણ એકાતે આત્મહિતકર છે એમ સમજાઈ ગયા પછી આત્મા આ રીતે વણાઇ જ ગયા હોય છે કે જેથી તેને. આવું જીવન રસિક લાગે છે.
. - આમ આપણાં ૫. ચરિત્રનાયિકા અહિંસા સંયમ અને તષની મૂર્તિ હતાં. ઓછામાં ઓછા સાધુ જીવનને ચોગ્ય આ ત્રણ: ન હોય તે સાધુ સાધ્વી જ નથી. તે પછી ઉપર બતાવેલ જૈન સાધુ સાધ્વીપણું તે કયાંથી જ આવે! પણ આ તપસ્વીનીમાં તો તે ગુણની ભાવના પહેલેથી ભરેલી હતી હવે તે ઓટ વિનાની ભરતીરૂપ વિકાસક્રમ ચાલુ થયો હતો અને દિન પ્રતિક્તિ તે ગુણો બીલી રહ્યા હતા. ' '
. . - જીવનની સકતા કઈ એવી શંકા કરી શકે છે કે –ઉપરની બધી વસ્તુઓ કરૂપ હોવાથી ગાવું જીવન જીવવું છે તો તદન નીરસ, કાર અને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગટ કષ્ટમય ગણુય. એવું જીન છે જેમાં રહેલ રોડ, પશુ પંખો પણ આવે છે તો તેના જીવનને ઉત્તમ શી રીતે ગણાય !
તેના જવાબમાં ખરેખર ! અમે પણ તેમ જ કહેશે કે – અનિચ્છાએ આવાં કષ્ટો લાદવામાં આવતાં હોય છે તેવું જીવન ઉત્તમ ન જ ગણ ય. પણ પરિણામે કાયદાનું અનુમાન કરવા પૂર્વક પિતાની છત્રછાપૂર્વક જ સ્વીકારેલાં તે કશે દુઃખરૂપ નથી થતાં પણ અનેક ગણું આનંદરૂપ લાગે છે. દવા લેવી કે ઓપરેશન કરાવવું તે કષ્ટ હોવા છતાં ભવિષ્યના સુખને કારણે આનંદથી કરાવાય છે તેમ અહીં ભંવષ્યનું શાશ્વત સુખ મેળવવા માટે સહન કરેલું કષ્ટ કાપ ન જ લાગે માટે જ્યાં કષ્ટ હોય ત્યાં જીવન નીરસ હોય તેવું એકાન્ત માનવું જરાય વ્યાજબી નથી.
વળી આ સાધ્વી જીવન બીજા પણ અનેક પ્રકારનાં આનંદ અને રસથી ભરપૂર છે. જેટલો વિદ્યાર્થીઓનાં રસોત્પાદક વિદ્યાભ્યા
માં કલાકારને કલામાં ને વેપારીને વેપારમાં આનંદ આવે છે કે જે આંનદમાં ખાવાનું પણ ભૂલી જાય છે એટલે દુઃખ પણ સુખરૂપ બને છે તેમ આ જીવનમાં નવીન નવીન જ્ઞાનામૃત અને ઉપદેશપતના પાનમાં અને બીજને તે માર્ગે દોરવામાં બીજાં કષ્ટો લજ્યમાં આવતાં નથી. તેમજ ધાનિક ઉત્સવો, તીર્થયાત્રાઓ અને ગામેગામ નિરવાથે ફરતાં મળતા નવીન નવીન અનુભવોમાં આ કષ્ટપૂર્ણ જીવન પણ આનદ અને રસપૂર્ણ બની સ્વપર લાણુકર બને છે.
આ રીતે આપણાં ચરિત્રનાવિક ગુણ થીજી મહારાજ પિતાનું સુદઢ જીવન ગુરૂમહાજની અપૂ. ભક્તિ અને છાયામાં ખીલવી ગુરૂમહારાજની સાથે નવી નવીન અનુભવ અને જ્ઞાન મેળવવા લાગ્યાં. પણ તે બધા ગુણોમાં તેમણે ગુરૂભક્તિ અને વૈયાવચ્ચ ગુણ પૂબ કેળવ્યો તેના એક નમૂના તરીકે ખ્યાલ આપવામાં આવે છે કે
“આ જે આજ્ઞામાં ધમ એક વખત તેઓશ્રી ખંભાતમાં મહારાજની સાથે હતાં
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
અને ખભાતમાં પંડિતને જેમ ન્હાવે; જ્યારે પૂ. પાૌજી (૫. કૌભાગ્યશ્રીજીનાં આહ્વ વિધ્યા જે હાથમાં વયસ્થવિર પ્રધૈયસ્થવિર હાનવિર અને અનુસવિર છે અને જેમની પામે પ્રભાથીજી આદિ હેાળા સમુદાય છે) કે જેમને આપણ્ણા ચરિત્રનાયિકા દાદી જીરૂણીષ્ટની સમાનજ માનતાં હતાં તેઓશ્રી શૈલ દમાં ચાતુર્માંસ રહેવાનાં હતાં ત્યાં પડિતને જેમ સારા હોવાથી ત્યાં જવા માટે નાદી ગુરૂીજની આજ્ઞા થતાં તેમનું દીલ ઘણું દુખાયું તેમજ સગ છાના અસલ થઇ પડયા છતાં પણ ‘દ્વાપરય ધો' એ જૈન સૂત્ર અનુસરવામાં જ સાચી ગુરૂભક્તિ સમાયલી હોવાથી તેમને દુઃખતે દીલે પણ જવું પડયું કેવી અપૂર્વ. લતિ !
આજની કેળવણીમાંથી ગુરૂભક્તિ પ્રત્યેની હ્રદયની તમન્ના દિનપ્રતિદિન ઉડતી જતી જોવાય છે. કાલેજ શિક્ષણ અને સહશિક્ષશુમાં તે એ અશે પણ જણાતું નથી સુક્ષ્માની મશ્કરીએ! જ થતી જણાય છે;
એક વખત રાજનગરની એક સ્કૂલમાં એક વીઘાથીને માસ્તર મારતાં તે માસ્તરને અદાલતમાં ઘસડાવા સાથે માફી માગવી પડી હતી અને મૂત્રમાંથી બરતરફ થવું પડયું હતું. જ્યારે પૂર્વા જમાનામાં તે ગુરૂ મારે તે તેા સામાન્ય બાબત છે પણ ગમે તેડી મુશ્કેલીભર્યો પ્રસ ંગામાં અને ગમે તેવું કડકમાં કડક ફરમાન કરે ખુ શિષ્ય પેાતાનું હિંતજ હશે' એ શ્રદ્ધાપૂર્વક વિચારણાની રાહ ન જે સ્વીકારી જ ધ્યે અને જરૂર તેમાં હિત સમાયલુ જ હાય, ગામ ગુરુશ્રીજી મહારાજ પ્રત્યેની દાદી ગુરૂણીજીની આજ્ઞામાં હિતજ હતું કારણકે યગ્ય ટાઈમે અભ્યાસાદિ સામગ્રી એકઠી કરવી જરૂરી હતી તેજ કારણે તે આના હતી પણ ગુણશ્રીજી મહારાજે તેવે વિચાર ન મૂકતાં ગુરૂઆજ્ઞા માથે ચડાવી પૂ. ચપાસ્રોછ ની શીતળ છાયામાં પેટલાદ પધાર્યાં અને જીવનના અમૂલ્ય શૃંગારરૂપ અભ્યાસ સામગ્રી એકઠી કરી લીધી.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ તીર્થયાત્રા
વળા વિદ્વારમાં તેએશ્રી દરેકની ખૂબ ખૂબ વૈયાવચ્ચ કરતાં હતાં. અને દરેક ઠેકાણેથી નવીન નવીન અનુભવા મેળળ્યે જતાં હતાં તેમાંય સમેતશિખરજી આદિ કલ્યાણુક ભૂમિઓની એ વખતની કડક અને જીઞ વિદ્વારથી કરેલ તીથ યાત્રામાં ખૂબ ખૂબ અનુભવ મેળવતાં અને ભવ્ય જીવને સુંદર બધ આપતાં પેાતાનુ જીવન સુંદર મેષપ્રદ બની ગયું કાઈને પણુ કઇંક માંદગી કે તેવા પ્રસંગેા હોય કે તેમનુ ચિત્ત તે ત્યાંને ત્યાં જ મેટી રહે કારણુ –કાનાય સારા કામમાં હું ક્રમ આવી શકુ તે જ એક આંતરિક ભાવના તેમના આત્મામાં વસેલી હતી. ખરેખર માનવજાતમાં તેની જ મારી જરૂરીયાત છે. નહિતર સામાન્ય પશુપ’ખીએનું પુદ્ગલ જેમ કને કર્યું ઉપચાગમાં ાવે છે તેમ માનવના પુદ્ગલને એક પણુ અંશ કાયનાય ખપમાં આાવતા નથી.
ગુસેવા
સે, ૧૯૮૫ની સાલના પાલીતાણાના ચાતુર્મામમાં પૂ॰ દાદી ગુરૂોળની તબીયત અંગડતાં તેમની ભકિતમાં એટલાં બધાં તીન બની ગયાં હતાં કેસાચું જીવન જ તે માન્યું હતું. એક ક્ષત્યુ પ હૃદયમાંથી તેમના વાસ દૂર થતા ન હતા તેથી જ દાઢી ગુરૂણીજીને પ્રેમ પ્રાપ્ત કરવા ભાગ્યશાલી બન્યાં હતાં.
આપણે વ્યવહારમાં પણ જોઈએ છીએ –દરેક માબાપાને વિનયી અને વિવેકી ારાં ઉપર ખૂબ ખૂબ ચાહના ાય છે. તેવી જ રીતે આપણાં રિત્રનાયકા ઉપર ગુરૂણીજીને આંતરિક પ્રેમ ઠાલવવા ચેગ્ય પાત્ર મળી જતાં જરૂર ઠલવાય.
આમ તેમના સુશ્રૂષગુણે ગુરૂણી” તે શું પશુ એક એક વ્યક્તિના અતિરિક પ્રેમ ખૂબ સારી રીતે સપાદન કર્યાં હતા, એટલે સેવા કરવામાં વા જાણે નવીન દીક્ષિતજ ન ડોય તેટલે સુધીની લધુતા
ન
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ધરાવતાં હતાં. અને કાઇનુ ંય ભલું કરવાની તકને તા જરાય જવા દેતાં જ નહી.
•
આવું અપૂર્વ જીવન જીવી શકવા માટે પણ ધણા ભવાની તૈયારી અને તેને લગતી યે!ગ્યતા ક્રમે ક્રમે મેળવતાં આવ્યાં હોય એમ ચાસ માની શકાય અને તે બધાંના પ્રતિકરૂપે જ આ જીવન આવું એધપ્રદ નીવડયું એમ આપણે જરૂર કલ્પી શકીએ.
તેમનાં દરેકે દરેક ચાતુર્માસમાં વિશિષ્ટ અને મેષપ્રદ કાર્યા ઘણાં થયાં છે તે બધાંનું વધુન કરવું આવશ્યક તા જરૂર છે પણ વિસ્તારના ભમથી વન કરવાની અશકયતા દિષમીરી સાથે જણાવવી પડે છે.
ગુરૂ મહારાજની તખીયત વધારે ને વધારે બગડી, છેવટે નજ સુધરી અને તેઓશ્રી પાલીતામાં જ ભાગશર શુદ્ધિ હું એ કાળધમ પામ્યાં તે વખતે મુશ્રીજી મહારાજને તો જાણે મહાન આધાર તૂટી પડયા હોય, જાણે મહાન વિજળી પડી હોય તેવા આવાત લાગ્યા અને સનસાન બની ગયાં પણુ છેવટે જૈનત્વ અને તેમાંય એક અદ્ભૂત સાીત્વ વસેલું હાવાથી શાકમાં જ દિવસા વીતાવા અનાવશ્યક ગણી પૂ॰ દાદી ગુરૂણીજીનાં અગ્રણી શિષ્યા પૂ॰ ચાશ્રીજીની આજ્ઞા શિશમાન્ય કરી અને ગુરૂણીજીના વિશાલ સાધ્વી સમુદાયને સુ ંદર રીતે સાચવવા લાગ્યાં અને પેાતાના અંતરાત્માનું ગમે તેમ થવા છતાં ગુણીજીની ખેાટ (જો કે સૂર્ય વાદળમાં ક્રુપાઈ જતાં પ્રકાશ જરૂર ઝાંખા પડે) બીજાને ન દેખાય તેવી રીતે સાધ્વી સમુદાયની સ્થિરતામાં તર બન્યાં અને શાંતિ નિમિત્તે ઘણાં ગામામાં અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ તથા શાન્તિ સ્નાત્રો કરાવ્યાં.
પૂ॰ સુશ્રીજી મહારાજનાં લગભગ ઘણાંખરાં ચાતુર્માસ દાદી ગુરૂણીજીની નિશ્રામાંજ થયાં હતાં અને તેથી જ તેમનામાં સાતજિક અને સાંભધિક મુણા ખીલી નીકળ્યા હતા, કારણુ કે, અનેક
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ir
ાતની વિદ્યા અને અનુભવ સપાદન કરવાના મુખ્યમાં મુખ્ય રસ્તો ગ્રંની સેવજ છે કશું પણ છે કેઃ—
गुरुसुषमा विद्याषक पुण्कलेन धनेन वा । અથવા નિયયા વિદ્યા, ચતુર્થી નાપતે ॥ ૨ ॥
આ કહેવતમાં પણ ગુરૂ સેવાનું અગ્રસ્થાન છે લેકમાં કાલીદાસ કવીના સંબંધમાં પણ કહેવાય છે કે તેણે માત્ર કાશી દેવીના પ્રસાથી જ ત્રિા પ્રાપ્ત કરી છે. તેથી જ તેનું નામ કાશીનાદા કાલીદાસ પડયું છે સ્યાદ્વાદ શાસ્ત્રોમાં પણ બુદ્ધિ જ પ્રકારની ખતાજી છે ૧ ઔત્પાકિી ૨ વૈનિયી ૩ કાકી અને ૪ પારિણામિકો ખાપણાં પૂ॰ ચરિત્રનાયિકા ગુરૂસલ્યેાગમાં તેમજ અનેક જાતના માનવાના સમાગમમાં આવી યારે જાતની વિદ્યાવત-અનુભવવત શની ગર્યાં હતાં જેથી તેમનું જીવન એક આદર્શ સારી તરીકે ખીલી નીકળ્યું હતું.
દરેક ગામના વિહાર તથા ચતુર્માસમાં અનેક ભવ્ય છાને ઉપદેશ આપી વૈરાગ્યસક બનાવ્યા હતા અને કેટલાય મુમુક્ષુ મામામાને ચારિત્ર મા માં જોયા હતા.
અંતિમ ચાતુર્માંસ
દાદી ગુરૂણીજીની હાજરી દરમ્યાન માત્ર તેમની આજ્ઞાને માથે ડાવી પચમડાલ જીલ્લામાં મેધા વેજલપુર ગામાસું કર્યું હતું અને ચેામાસા દરમ્યાન ત્યાં ઉપધાન વિ. સુ માસન પ્રભાવિક ’ કાર્યાં થયાં હતાં વળી તે ભૂમિમાં તેા ધર્મનું બીજજ તેમણે રાખ્યું જૈમ કહીયે તે પણ અતિશયાક્તિરૂપ નથી જ કારણ કે એ પ્રદેશમાં બધા લેાકા નિશ્ચય નયને જ વળગી રહેલા હતા જેમા ક્રિયાને બીલ માનનારા નહાતા તેમને વ્યવહાર, નિશ્ચય બંને નયની સમજણ આપવા પૂર્વક સ્વાદ માર્ગમાં ખૂત્ર સ્થિર કર્યો જેથી મારે પણ તે પ્રદેશ ૧૦ ગુણશ્રીજી મહારાજના તેમજ તેમના ૠમુદાયના ભારાભાર ઉપકાર માની શો છે. તેમના ગુણાથી
'
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂધ
ર્ષા નિષ નયની એકાન્ત માન્યતા છડી એટલું જ નહ. ધૃષ્ણ તે ક્રિયામાં એટલા આવા જોડાઇ ગયા કે તેમને ક્રેટા ના મળે અને મ્યુન ધીરજ વિ, તે ચારિત્ર લેવા સુધીની હદે પડાં જેથી આજે તે પ્રદેશનાં ઘણુાં સાધ્વી” મહારાજ તેમનાં જ િ પ્રશિષ્યા તરીકે મેદ છે.
પ્રેમ
આ પ્રદેશમાં ધર્મનું વ્હેણુ ભૂખ વધી જતાં તેમના 'તરિક એટલે વધી ગયે કે જાણે આગાહી રૂપજ ન હોય તેમ છેલ્લું ચાતુર્માન એકાન્ત શાતિ નિમત્તે તે પ્રદેશમ વેજલપુરનું માન્ય રાખ્યું. ખંભાતથી ચાતુર્માસ માટે વિહાર કરી બેસ આવતાં તે તેમણે કેટલાં સાધાજીને ખેલાડી છેલ્લી કેટલી મે પણી પણ કરવા લાગ્યાં ત્યાર બાદ રસ્તામાં ગેવરા સુધી વિનતિથી ચેકડેડ ટાઇમ ગેધરી શકાઈ તપશ્ચર્યાદિ અનેક માસન શાભાનાં કાર્ય કરાવી વેજલપુર પધાર્યા ત્યાં ચાતુર્માસ બેસતાં મ તબીયત નરમ થઈ વૈજાપુરના સધે તન-મન-ધનથી ખૂબ ખૂક ઉપચારા કરવા છતાં તબીયત ન સુધરી આ વખતે આગમાદા આ દે. ઓમત્સાગરાનદીપજી ના પ્રશિષ્ય પૂ॰ હું સમ્રા મૂજી મ. શ્રોએ પેાતાના અમૂલ્ય ટાઇમના સુર બેગ આપે છેલ્લી છેલ્લી નિઝામશું! બહુ જ સુંદર રીતે કરાવી તથા સી સમુદાયે પશુ ખૂખ ખૂબ અતિ ધર્મારાધન કરાવવા સાથે વૈયાવચ્ચ કરી આ વખતે ગાધર ચાતુમાંસ રહેલ + જિનકજી પશુ આવી ગુરૂ સેવામાં હાજર થયાં હતાં એમ ત્રણ દિવા જેટલી ટુકી માંદગી ભોગવી સ. ૨૦૦૧ ના અષાઢ વદી ૪ ન ૧૨ વાગતાં કાળધમ પામ્યું,
વેજલપુરના સબ્ર આવે કાઈ પણ વખત હું અનેલે બનાવ બનવાથી અને તેની ભાવ કરી જ લેવી આ આશયથી કર્ણ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મામગ્રીઓ તૈયાર કરી, પાલખી શણગારી તેમાં પધરાવવામાં આવ્યાં અને અંતિમ કાર્યમાં જોઈનું કીનખાબ, ચંદન, પરચુરણ, પૈસા,
ખા, બદામ, કાપડ વિ. કઈ પણ વસ્તુ ખરીદી કરીને લાવવી જ પડી નથી સંયના દરેક વ્યક્તિએ બધી વસ્તુ ઘરમાંથી કાઢી એટલું જ નહિં પણ દરેક ક્રિયાની ઉછામણ બોલાવવામાં આવી હતી અને બેન્ડ વાજાને ગંભીર નાદ સાથે તેઓશ્રીની અંતિમ ક્રિયા કરી. જે જગ્યામાં અગ્નિ સંસ્કાર કર્યો તે જગ્યા પંચની હતી ત્યાં દેરી પગલાં પધરાવવાનું નકકી થયું છે ઉછામણીમાં લગભગ બે હજાર પણ ઘી થયું હતું આ બધાં કાર્યો પૂ ગુણશ્રીજીના શિષ્યા પ્રવિણાશ્રીજીના સંસારીભાઈ નગીનદાસ વાડીલાલ નાથભાઈનું અગ્રસ્થાન હતુંઆ પ્રસંગે ગોધરા સંઘ તથા ખંભાતથી પૂઇ અર્થ ધીજીના સારી બધું ગાંધી ભીખાભાઈ બાદ ખંભાતનો જ આવી પહોંચ્યો હતો.
આ નિમિતે વેજલપુર, ગોધરા, ખંભાત, લુણાવા, સુરત વિ. વણ ગામના સંઘાએ અફાઈ મહાસ ક્યાં હતા.
તેમની પાસે અનેક મુમુક્ષુ આત્માઓએ તેમાં પણ મુખ્યત્વે ચણું ખરી કુમારિકાઓએ ઉચ્ચતમ વૈરાગ્યરંગને પ્રાપ્ત કરી ચારિત્ર છે. આ ગીકાર કર્યું છે તેમનું શિષ્ટ ૬ આપવામાં આવ્યું છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ડીઝા ”
-
-
પૂ૦ ગુણીજી મ શ્રીના શિષ્યા પ્રશિષ્યાદિ પરિંવારનું યંત્ર નંબર સંસારી નામ જન્મ સ્થાન દીક્ષા સ્થળ નામ | સાલ ૧ * | ચંચલબન . ખંભાત | ખંભાત | જયંતશ્રીજી [૧૯૭૯ ૨ { નાનીબેન | ” { વત્રા | નદનશ્રીજી ૧૯૮૩ ૩ બાબરી બેન| ” ખંભાત | ચંદ્રશ્રીજી | ૪ | રવા બેન | D
રાજેન્દ્રશ્રીજી|૧૯૮૮ જશીબેન |
| ” જિનેન્દ્રશ્રી | ૬ ! ધીરજબેન | વેજલપુર | પાલીતાણા ધિક્કથી છ |૧૯૯૧ છે ! પ્રભાવતી ! " T ઉમરાલા |પ્રવિણાશ્રીજી ૧૯૯૨
૮ | ગજરાબેન | નવસારી | નવસારી | સૂર્યપ્રભાશ્રીજી/૧૯૯૭ ( ૯ ) મરઘાબેન | બેટાદ ! બટાદ [મૃગાવતીશ્રીજી ૨૨ ૦૦
વિશેષ હકીકત * ૧ નાની ઉંમરમાં વિધવા થયેલ દીક્ષા લઈ જ ટાઈમમાં કાળ
ધર્મ પામેલ. ૨ ચરિત્રનાયિકાનાં સંસારી ભાણેજ થાય ૩ કર્મગ્રંથાદિનાં સારાં અભ્યાસી નાની ઉંમરમાં વિધવા થયેલ. ૪ વિધવા થયેલાં–જેઓશ્રી હાલમાં સારાય સમુદાયને સાચવી રહ્યાં
છે. અને પૂ૦ ગુણશ્રીજી મ. શ્રીની પાટ પરે તેમ છે. ૫ વિધવા થયેલાં—પૂ. રાજેન્દ્રશ્રીજી મ. ના મદદનીશ અને બંનેએ
સાથે જ દીક્ષા લીધેલી. * ૬ ” દ્રવ્યાનું યોગનાં સારો અભ્યાસી. ૭ સૌભાગ્યવતી–દીક્ષા લેવામાં ઘણું ઘણું કષ્ટ વેઠેલ છેવટે સ્વહસ્તે
વેશ ધારણ કરેલ સારા અભ્યાસી અને સમુદાયમાં મદદનીશ છે. ૮ જે પતિ પત્નીએ સાથે ચારિત્ર અંગીકાર કરેલ. ૨ વિધવા થયેલાં–અનુભવશીલ. .
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
પ્રશિષ્યાઓનું લીસ્ટ
- કેનાં શિષ્યા ૧૦ | કાન્તાબેન | ખંભાત | ખંભાત કિચનશ્રીજી | ૧૯૮૮| ચંદ્રશ્રીજીન ૧૧ ] સુભદ્રાબેન) 2)
* સુદર્શનશ્રીજી ૧૯૯૧ - - ૧૨ | કમળાબેન, ” ! ” કીતિશ્રીજી | ” | જિનેન્દ્રજીનાં ૧૩ | કાન્તાબેન | ”
કસુમશ્રીજી | ” ! ચદ્રીજીનાં ૧૪ | જેકારબેન | વિજલપુર પાલીતાણેજસવંતબી! ” | ધરાશ્રીજી ૧૫ | કંચનબેન | ” | * | કવીશ્રીજી| ' | જસવંતશ્રીજી ૧૬ | ચકાબેન | ” | કપડવંજ ચંદ્રકાન્તા | ૧૯૩ કવીન્દ્ર બીજી ૧૭ | ચ પાબેન | ખંભાત | ખંભાત |ચંદ્રપ્રભાશ્રી (૧૯૯૪)રાજેન્દ્રશ્રીજી ૧૮ | જશીબેન | મેડા | ખેડા | જય પ્રભાશ્રી ૧૯૯૫ જિનેન્દ્રશ્રી ૧૯ શાન્તાબેન | ખંભાત | ખંભાત રિવી. પ્રભાશ્રી |૧૯૯૭) ચંદશ્રીજીનાં
૧૦ કુમારિકા-પૂ. રાજેન્દ્રીજી તથા જિનેન્દ્રશ્રીજીની સાથે દીક્ષા લીધેલ. - ઉગતી યુવાન વયે વિષને તિલાંજલી આપી. હાલમાં ન્યાય
વ્યાકરણુદિનાં સારાં અભ્યાસી છે. ૧૧ આ ત્રણેય કુમારિકા બેનેએ બાલ વયથી જ પિતાનું જીવન ૧િ૨ આદર્શ બનાવી ખૂબ વૈરાગ્યવંત બની દીક્ષા લીધી. અને અભ્યા૧૩ સમાં પણ ઠીક પ્રગતિ કરી છે. ૧૪ કમ ગ્રંથના અભ્યાસી. ૧૫ આ કુમારિકા સંસારી જશવંતશ્રીજીનાં પુત્રી થાય. વ્યાકરણ
અભ્યાસ કરી રહેલ છે. ૧૬ આ કુમારિકાબેને ૧૧ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લીધેલ. અને સંસારપક્ષે
જશવંતશ્રીનાં પુત્રી અને કવીન્દ્રશ્રીજીનાં બેન થાય. ૧૭ નાની ઉંમરમાં વૈધવ્ય પામેલવ્યાકરણનાં સારાં અભ્યાસી ૧૮ વૈયાવચ્ચને ગુણ સારે છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
૧૯ આ કુમારિકામેતે લઘુત્રયમાં અપૂર્વ આદર્શ કેળમૈ। અને સમેત શિખરજીની યાત્રા કરી દીક્ષા લીધી. કુસુમશ્રીજીનાં સંસારી મેન થાય તેમનાં માતુશ્રી અપૂર્વ વાગ્ય વાસિત હતાં અને તેમણે ખુબ આનંદ પૂર્વી અને એનેાને દીક્ષા અપાવેલ પાછળથી તે પણ દીક્ષા લીધી.
૨૦ શારદામેન લુણાવાડા લુણાવાડા રવયં પ્રભાત્રી| ૯૯૯| રા་શ્રી જી સાન્તાકેન ગોધરા
""
,"
"
२५
કમળાબેન
ગે!કરા
..
શાન્તાબેન
૨૨
૨૩
૨૪ દેશમેન
૨૫
ખંભાત
ચંદનમેન | ગેાધરા | ખંભાત !
२६
મ ગુમેન ૨૭ શકરીમેન
૨૮
ક્લાવતો ગાધરા //yout ૨૯ હીરાબેન
શ્રીમતીશ્રીજી
મેટાદ
લાવતીશ્રીજી ! ૨૦૦૦ | પ્રવીણાશ્રીજી ખંભાત ।શાંતિપ્રભાશ્રી | ૨૦૦૧ | ધરણેન્દ્રશ્રીજી
૨૦-૨૧ આ અને કુમારિકા છતાં ખૂબ કડક છે. ૨૨ કુમારિકા
| કૈલાસશ્રીજી : ૨૦૦૨ જિનેન્દ્રશ્રીજી ગાધરા | ચંદ્રલતાશ્રી |૨૦૦૨ પ્રવીણાંશ્રીજી ખંભાત |સુવર્ણલતાશ્રી ૨૦૦૩| ક ચનશ્રીજી | સ્નેહલતાશ્રી અમદાવાદ કાંતગુણાશ્રી દુષપ્રભાશ્રી |૨૦૦૪
'
"9
""
ચારિત્ર માર્ગોમાં અનેક મુશ્કેલીએ આવવા
Ahme
ܕܕ
27
ગજેન્દ્રશ્રીજી |જિતેન્દ્રશ્રીજી
****9678# #
""
૨૩ બાલ વિધવા થયેલ.
૨૪ જેમણે એ કુમારિકાઓને ખૂબ પૂર્વક દીક્ષા અપાવી વળી સ્યાદ્વાદ માગમાં ખૂબ દૃઢ છે. આજે ન્યાયવ્યાકરણાદિના મેટી ઉમરે પણ સુંદર અભ્યાસ કરી કરાવી રહ્યાં છે.
૨૫ સૌભાગ્યવતી.
૨૬-૨૭ અને સાથે દીક્ષિત થયેલ. સંસારીપણાંમા શાળાનાં આગેવાન • હતાં અને અનુભવશીલ છે.
૨૮–૨૯ કુમારિકા
૧. ૩, ૧૧, ૧૩. કાળધમ પામ્યાં છે.
ન. ૨૪ થી ૨૯ સુધીનાં સાધ્વીજી મહારાજ પૂ. સુશ્રીજી મ. શ્રી કાળધમ પામ્યા આદ થયેલા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
પૂર્વ ગુણથીજી મહારાત્રીજનાં ચાતુર્માંસનુ યંત્ર ઠાણાં જિનમંદિર|ઉપાશ્રય | શ્રા. ધર
પ્રદેશ
સ્થળ
આ
આશરે આશરે | આશરે
અનેક
ર
૯
૯
૪
નંબર 1 સાલ
૧ ૧૯૬૨ પાલીતાણા ૧૫
૨ ૧૯૬૩ (લશ્કર)
૧૧
૩-૧૯૬૪ બાલુચર
૪૧૯૬૫ અજીમગજ
૫૧૯૬૬ પેટલાદ
૬
૧૯૬ પાલીતાણા ૧૫
૧૯૬૮ ખંભાત
૧૧
૮-૧૯૬૯ યેવલા
૧
૯૧૯૭૦
૧૧
૧૦ ૧૯૭૧ ખભાત
૧૬
૧-૧૯૭૨ અમદાવાદ ૧૭
૧૨ ૧૯૬૩ પાલીતાણા ૧૨
૧૩ ૧૯૭૪માટાદ
૧૫
૧૪ ૧૯૭-અમદાવાદ
૧૧
૧૫૧૯૦૬ લીમડી
૧૬ ૧૯૭૭માંગરાલ
૧૭ ૧૯૭૮ રાણપુર
૧૮,૧૯૭૯ ખભાત
''
૧૯૧૯૮૦ અમદાવાદ
૨૦૧૯૮૧ ખંભાત
૧૧
७
હું
૯
૯
૧૭
૧૫
૧૪
પ
૧૧
૫
અનેક
-
૩
જ જ
૧
અનેક યાત્રા ધામ કાઠીયાવાડ
ર
૧
૧
૩
-
૧૫
૧
-
જ | | | જ
૨
અનેક ૧૦૦૦૦
જ
૪૦ પૂ
૫૦
પૂ
૫૦
પ
૧
૧૦૦૦
૧૦૦
BR
-
300
૧૦.
39
૨૦૦ કાઠીયાવાડ
८०
ગુજરાત
કાઠીયાવાડ
ગુજરાત
દક્ષિણ
""
ગુજરાત
કાઠીયાવાડ
કાઠીયાવાડ
""
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કાઠીયાવાડ
૦૦ કાઠીયાવાડ
૨૧ ૧૯૮૨બાટાદ ૨૨૧૯૮૩ ધોલેરા ૨૩૧૯૮૪ પાલીતણું ૧૭. ૨૪:૦૮૫ભાવનગર ૨પ૧૯૮૬ અમદાવાદ ૨૧૯૮૭ગોધરા ૨૧૯૮૮ખંભાત ૨૮/૧૯૮૯ પાલીતાણું ૨૯૧૮૯૦ ખંભાત ૩૮૧૯૯૧મહુવા
૧૧૯૨ ખંભાત | ૨૧૯૯૩ કપડવંજ
= = = = = =
ગુજરાત
T
3
કાઠીયાવાડ
૧૪
ગુજરાત
૩૩૧૯૪અમદાવાદ
૧૯૯૫ પાલીતાણા
-
-
-
-
૩૫૧૯૯૬ખભાત
بی اے = = = = = = =
૬૫ | -
ગુજરાત
૩૬ ૯૯સુરત ૩ ૧૯૯૮ખંભાત ૩૮૯૯૯ બેટાદ
૧૨
૩૯ર૦૦ ખંભાત ૪ર૦૦ વિજલપર | ૭ | ૧
નેટ–ચાતુર્માસની કેટલીક યાદી અટકળથી આપવી પડી છે માટે
સુરજને સુધારણાની સૂચના જરૂર આપવી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક ચાતુર્માસમાં ઉપધાન, ઉજમણું, અક્ષયનિધિ, માસખમણ, સેળબત્ત, અષ્ટમહાસિદ્ધિ ઈત્યાદિ અનેક જાતની તપશ્ચર્યાઓ અને અન્ય અનેક શાસનન્નકાતિરક કાર્યો કરાવી શાસનની સાચી ભક્તિ કરી હતી. પૂસાધ્વીજી શ્રી ચંદ્રશ્રીજી મ. શ્રીનું કવૃત્તાંત
આપણે જે સા. શ્રી ગુણશ્રીજી મ. શ્રીનું વૃત્તાંત જોઈ ગયા તેમનાં જ સંસાર પક્ષ બહેન થાય એટલે તેમના જન્મ સ્થાન કુટુંબ કે સંસ્કાર માટે તે લખવું તે પુનરૂક્તિ કરવા બરાબર છે.
જે બાબરી બહેનને જન્મ સં. ૧૯૪૫માં થયો હતો અને તેમને ખંભાતના જ રહીશ શા. અંબાલાલ સાંકળચંદની સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડવામાં આવ્યાં હતાં બાલ્ય વયથી તેમને અભ્યાસ તેમજ સંગીતને ખૂબ શોખ હતો તેમને ૧ શક્ય પુત્ર હતો પણ તે બંનેને પ્રેમ સારા માતા પુત્ર તરીકે તરી આવતો હતો ટુંક સમયમાં તેમના પતિ ગુજરી જવાથી તેમને આ વાત જરૂર લાગે પણ આ શાસનની અપૂર્વતા છે કે તે જોનાર, સમજનારને વિષય તરફ તિલાંજલિ છૂટી સત્યમાર્ગ તરફ જોડાવે છે જેથી વાસનાઓ તરથી મન તદન અલગ બની જાય છે.
પુત્ર નાનો હેવાથી વૈરાગ્યવાસિત મન હોવા છતાં તેમને નિલેપ ભાવે કેટલેક ટાઇમ સંસારમાં રહેવું પડયું પણ ઘરના ગમે તેવા વ્યવસાયને પણ ટુંકમાં વ્યવસ્થિત રીતે પતાવી સારોય ટાઈમ ભણવા-ભણવવામાં ગાળવા લાગ્યાં અને ખંભાતની શાળાનું નેતૃત્વ લીધું તેમજ પૂજા મંડળની પણ તેમણે સથાપના કરી. તેમજ અજીમગંજનાં રાણી મીનાકુમારીએ ખંભાતમાં પિતાના નામની પાઠશાળા બોલાવી તે તેમના સંગીત તથા ધાર્મિક જ્ઞાનને આભારી છે અને તેમાં તેમણે સારું માન મેળવ્યું હતું. •
અનુક્રમે સે. ૧૯૮૪ ના મહા શુદિ ૫ મે પૂ. સૌભાગ્યશ્રીજી મ. શ્રીજીની છાયામાં (પૂ. અમૃતવિજયજીના વરદ હસ્તે ચારિત્ર ગ્રહણ કરી તેમનાં જ સંસારી બહેન ગુણશ્રીજીનાં શિખ્યા ચંદ્રશ્રીજી તરીકે જાહેર થયાં.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
:
તેઓશ્રીને ચાર શિષ્યાઓ હતી કે જે ચારે કુમારાવસ્થાની ખીલતી યુવાનીમાં વિષયોને વિષ કરતાં પણ અધિક સમજી દીક્ષિત થઈ હતી તેમનાં નામ ૧ કંચનશ્રીજી એ સુદર્શનાશ્રીજી ૩ કુસુમશ્રીજી અને ૪ રવીન્દુપ્રભાશ્રીજી જેમનું વર્ણન લિસ્ટમાં આવી ગયું છે.
તેમનામાં ગુણશ્રીજી મ. શ્રીના સમસ્ત ગુણ ઉતરી આવ્યા હતા. કારણ કે એક કુટુંબનાં તે હતાં જ તેમાંય વળી એક સમુ દાયનાં અને ગુરૂ શિષ્યા તરીકે મેળ સાપે એટલે ગુણો આવે જ એમાં નવાઈ નથી એટલે તેમના ચરિત્રમાં આ ચરિત્રને અંતર્ગત કરી દેવામાં આવે છે.
તેમણે તીર્થ યાત્રા કરવા સાથે દરેક ચાતુર્માસમાં અપૂર્વ શાસનનાં કાર્યો કરાવ્યાં છે.
છેલ્લે આગમ મંદિરની સંપૂર્ણ પ્રતિષ્ઠાવિધિ સમજણ પૂર્વક જોઈ છ ગાઉની પ્રદક્ષિણા કરી ત્યારબાદ તબીયત સાધારણ બગડી અને ક્ષયરોગ લાગુ પડે જેમાંથી બચી શક્યાં નહિ અને પિતાના ગુરૂ ગુણશ્રીજી સાથેના બેટાદના ચાતુર્માસમાં ખૂબ સમાધિપૂર્વક સં. ૧૯૯ ના ભાદરવા વદિ ચોથે માળ ધર્મ પામ્યાં,
આથી ૫૦ ગુણશ્રીજી મ. શ્રી તેમજ તેમની બાળ શિષ્યાઓને ઘણું લાગી આવ્યું પણ કર્મની થીએરી સમજનારને કેવળ શોક મમ્રતા નજ શોભે એ ન્યાયે કંઇક સ્થિર થયાં અને તેમની ચારે બાલ શિષ્યાઓને પૂ. ગુણશ્રીજી મ. ખૂબ પ્રેમ પૂર્વક જ્ઞાન અને સંયમ ધ્યાનમાં આગળ વધારવા લાગ્યાં. ગુણશ્રીજી મ. શ્રીના સારાય સમુદાયને સાચવવામાં તેઓશ્રી અદ્વિતીય હતાં. * તેમની પાછળ થોડા જ ટાઈમમાં સુદર્શનાશ્રીજી અને કુસુમશ્રીજી પણ અસાધ્ય વ્યાધિથી સ્વર્ગસ્થ થયાં છે. હાલ બે શિષ્યાઓ કંચનશ્રીજી રવિન્દપ્રભાશ્રીજી છે અને જ્ઞાનયાનેaમી છે.
તેમનામાં નીચેના ગુણો તો ખાસ તરી આવતા કે જેથી આજે પણુ દરેક, ગામ સ્મૃતિ પથમાં તેઓશ્રીને રોજે રોજ લાવ્યા કરે છે.
૧ ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ શાન્તિ જાળવવા સાથે સામુદાયિક વ્યવસ્થા ખૂબ કુશળતા ભરી હતી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ગમે તેવા કુટ સવાલોનાં હાજરજવાબી અને રસ્તો કાઢનાર હતાં.
૩ ગમે તેવા પુદગલાનંદી માનવનું પણ વાફકૌશલ્યથી હરિયા પીગળાવી આત્મમાર્ગ સન્મુખ કરનાર હતાં.
' ઉપસંહાર આ મહાસતીતમ બંને સાધ્વીજીનો પરિચય લેખકને બહુજ અલ્પ સમય થયેલ જેથી તેઓશ્રીના બધાજ ગુણેને પહોંચી વળવું અશકય હોય છતાં “ આકૃતિઃ ગુણન કરાયતિ ” એ ન્યાયે કંઈક ખ્યાલ આવી જ જાય અને તેથી એટલું તો જરૂર સમજી શકાયું છે કે તેમનું મુખારવિંદ ખૂબ શાન્ત પણ પ્રસંગને અનુલક્ષી તેમાં ભીમકાન્તત્વ પણું હતું. સાધ્વી સમુદાયને દોરવણી સુંદર આપી શક્તાં હતાં જન સમાજ ઉપર શાસનની સુંદર છાપ પાડવા સાથે સ્વાદાદ માર્ગનું ખૂબ પિષણ કરી શક્તાં હતાં ભદ્ર પરિણમી સદાને માટે આનંદી રવભાવવાળાં અને તદન નિખાલસ પ્રકૃતિનાં હતાં, તેમનામાં ખાસ કરીને નીચેના ગુણે તરી આવતા હતા. ૧ ગુરૂ આd પાલનનો ગુણ અનન્ય હતે. ૨ વિનય ગુણની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યાં હતાં. ૩ વૈયાવચ્ચ સેવાસુશ્રુષા ગુણ તો પ્રશંસાને શિખરે પહોંચે તે હતા. ૪ અધ્યયન અધ્યાપનમાં ખૂબ તલ્લીન હતાં. પસંસ્કારી આત્માઓ પ્રત્યે તેમનો ભાવ નિ:સ્વાર્થબુદ્ધિએ ઉત્તમ રહેતો હતો. ૬ મામાન્ય જનને પણ કંઇને કંઈ પમાડવાની બુદ્ધિએ ખૂબ સહનશીલ હતાં.
આમ આ સાધ્વીજી મહારાજનું જીવન બહુજ ઉચ્ચકેટનું હેવાથી રહેજે તેનું વર્ણન લંબાઈ જાય પણ તેમ નહિ થવા દેતાં ટુંક વૃત્તાંતને જ આશય હેવાથી બહુજ ટુંકાણમાં પતાવવું પડયું છે.
- લેખક–પં. છબીલદાસ કેશરીચંદ સંધવી (દાનવીર શેઠ બુલાખીદાસ નાનચંદ સંથાપિત ચાઠાદ સંસ્કૃત પાઠશાળા અને શ્રી. ભીબાઈ જૈન શ્રાવિકા શાળા) છે. દાદાસાહેબની પોળ–ખંભાત
ઈતિ * શાન્તિઃ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमोऽहन्यः ॥ ॥अथसार्थं भववैराग्यशतकम्॥ संसारम्मि असारे, नत्थि सुहं वाहि-वेअणापउरे। जाणतो इह जीवो, न कुणइ जिणदेसि धम्म॥१॥ सं. छाया-संसारेऽसारे नास्ति सुखं व्याधि-वेदनाप्रचुरे । जाननिह जीवा न करोति जिनदेशितं धर्मम् ॥१॥
(ગુજરાતી ભાષાંતર) અનેક પ્રકારની વ્યાધિઓ અને વેદનાઓથી ભરપૂર એવા આ અસાર સંસારમાં આ જીવને કોઈપણ ગતિમાં ક્ષણ માત્ર પણસુખ નથી. આવી રીતે આત્મા સંસારને અસાર જાણે છે છતાં પણ ભારેકર્મી હોવાથી વીતરાગ ભગવંતે ઉપદેશેલો દયામલ ધમ કરતો નથી, અને સંસારને લોલુપી-લાલચુ થઈ ધર્મરત્નને ગુમાવે છે. ૧. अजं कल्लं परं परारिं, पुरिसा चिंतन्ति अत्थसंपत्तिं । अंजलिगयं व तोयं, गलंतमाउं न पिच्छन्ति ॥२॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨ ] सं. छाया-अद्य कल्ये परस्मिन् परतरस्मिन् पुरुषाश्चिन्तयन्त्यर्थसम्पत्तिम् । अञ्जलिगतमिव तोयं गलदायुन पश्यन्ति ॥२॥
(ગુ. ભા.) પુરુષ ચિંતવે છે કે-“ધનની પ્રાપ્તિ આજે થશે, કાલે થશે, પર મળશે, પરાર મળશે, પૈસા એકઠા કરી સુખી થઈશું, પસ મેળવી ઘર્મ કરીશું', આવી રીતે વિચારમાં ને વિચારમાં સમય ગુમાવે છે, પરંતુ તે પુરુષો “હથેળીમાં કરી રહેલું પાણી જાય તેમ આયુષ્ય જાય છે તેને જોતા નથી. ૨. जं कल्ले कायव्वं तं अजं चिय करेह तुरमाणा। बहुविधो हु मुहत्तो, मा अवरण्हं पडिक्खेह ॥३॥ सं. छाया-यत् कल्ये कर्तव्यं, तदद्यैव कुरुध्वं त्वरमाणाः । बहुविघ्न एव मुहूर्ता; माऽपराहं प्रतीक्षध्वम् ॥३॥
(ગુ. ભા.) મનુષ્યો ચિંતવે છે કે-કાલે ધર્મકાર્ય કરીશું, પરંતુ કાલ કોણે દીઠી છે?, કાલે શું થશે તેની કોને ખબર છે ? માટે હે ભવ્ય ! જે ધર્મકાર્ય કાલે કરવાનું હોય તેને વિલંબરહિત આજે જ કરજો-જરા પણ ઢીલ કરશો નહીં. કાલચક્ર કાયાને ચરે છે, ધર્મ કાર્ય કરવામાં ખરેખર એક મુહુર્ત માત્ર કાળ પણ ઘણા વિનાવાળો હોય છે. માટે પાછલા પહોરે કરવાનું હોય તેને પ્રથમ પહોરમાં જ કરી લે, કારણકે ક્ષણમાંહે આયુષ્ય પૂરું થશે તો તે વખતે શું કરશો? ૩.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3 ] ही ! संसारसहाव-चरियं नेहाणुरायरत्ता वि । जे पुवण्हे दिट्टा, ते अवरण्हे न दीसन्ति ॥४॥ सं. छाया-ही ! संसारस्वभावचरितं स्नेहानुसगरक्ता अपि । ये पूर्वाह्ने दृष्टास्तेऽपराहे न दृश्यन्ते ॥४॥ | (ગુ. મા.) સંસારના સ્વભાવનું અતિકારમું ચરિત્ર દેખી ખરેખર ખેદ થાય છે-દિલગીરી ઉપજે છે, કારણકે નેહના અનુરાગે આસક્ત અને પ્રીતિથી પરિપૂર્ણ એવા માતાપિતા, બાંધવ, સ્ત્રી વિગેરે સંબંધીએ કે જેઓને પહેલે પહોરે સુખશાન્તિમાં દેખ્યા હતા તેઓ પાછલે હારે દેખાતા નથી , સંસારનો આવો ભયર સ્વભાવ દેખીને પણ મુગ્ધ છે. તેમાં જ આસક્તિ રાખે છે તે આશ્ચર્ય છે! . मा सुयह जग्गियव्वे, पलाइयवम्मि किस किसमेहा? तिन्नि जणा अणुलग्गा,रोगा अजराअमच्चू ॥५॥ सं. छाया-मा स्वपित जागरितव्ये पलायितव्ये कस्माद् विश्राम्यथ ? । त्रयो जना अनुलग्ना रोगश्च जरा च मृत्युश्च ॥५॥ | (ગુ. ભા.) હે જીવો! જાગવાને ઠેકાણે સુઈ ન રહેધર્મકૃત્યમાં પ્રમાદ ન કરે, કારણકે કાળરૂપી પાધિ તમારી પછવાડે પડે છે જે અણચિન્તો તમારે વિનાશ કરી દુર્લભ મનુષ્યભવ નિષ્ફલ કરી નાખશે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ] વળી, જ્યાંથી પલાયન કરી જવું જોઈએ ત્યાં વિસામો ખાવા કેમ બેઠા છે?, કારણકે રોગ જરા અને મૃત્યુ એ ત્રણ ચોરો તમારી પછવાડે પડ્યા છે. માટે ધર્મકૃત્યમાં જરાપણુ પ્રમાદ ન કરો, અને સંસારમાંથી જલ્દી પલાયન કરી જાઓ કે જેથી જન્મ, જરા, મૃત્યુ, રોગ અને શક દિને ભય સદાને માટે વિનાશ પામે. ૫. दिवस-निसाघडिमालं, आउसलिलं जिआण घेत्तणं। चंदाइच्चबइल्ला, कालऽरह{ भमाडन्ति ॥६॥ सं. छाया-दिवस-निशाघटीमालया आयुःसलिल जीवानां गृहीत्वा । चन्द्राऽऽदित्यबलीवी कालाऽरहट्टं भ्रमयतः ॥६॥
(ગુ. ભા.) આ સંસારરૂપી કૂવો છે, સર્ય અને ચન્દ્રરૂપી રાતે અને ધોળો એવા બે બળવાન બળદ છે. તે સૂર્ય અને ચન્દ્રરૂપી બળદો, દિવસ અને રાત્રિ રૂપી ઘડાઓની પંકિત વડે જીવોના આયુષ્યરૂપી પાણીને. ગ્રહણ કરી કાળરૂપી રેંટને ફેરવે છે-આયુષ્યરૂપી પાણી રાત્રિ દિવસ ખૂટે છે, તેમ નજરે જોવા છતાં હે ભવ્ય પ્રાણીઓ ! તમને સંસારથી ઉદાસભાવ કેમ થતો નથી ? ૬. सा नत्थि कलातं नत्थि,ओसहं तं नत्थि किंपि विन्नाण। जेण धरिजइ काया, खजन्ती कालसप्पेण ॥७॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
सं. छाया-सा नास्ति कला तन्नास्त्यौषधं तन्नास्ति किमपि विज्ञानम् । येन धार्यते कायः खाद्यमानः कालसर्पण ॥७॥
(ગુ. ભા.) હે ભવ્યજીવો! કાળરૂપી સર્ષે ખાવા માંડેલી દેહનું જેણે કરી રક્ષણ કરીએ એવી કઈ બહેતર કળામાંની કળા દેખાતી નથી, એવું કંઈ ઓસડ દષ્ટિગોચર થતું નથી, તેમ એવું કઈ વિજ્ઞાન હસ્તી ધરાવતું નથી–બીજા સર્વ જાતિનાં વિષ ઉતરે પણ ડસેલા કાળરૂપી સપનું વિષ ઉતરે નહીં. મહાસમર્થ પુરોનાં વા જેવાં શરીરને પણ કાળરૂપ સપ ગળી ગયો છે, તો પછી આપણા જેવાની કાચી કાયાનો શો ભરોંસે? માટે વિલમ્બ રહિત ઘર્મકૃત્ય કરી લ્યો. ૭. दीहरफणिंदनाले, महियरकेसर दिसामहदलिल्ले । ओ ! पीयइ कालभमरो, जणमयरंदं पुहविपउमे॥८॥ सं. छाया-दीर्घफणीन्द्रनाले महीधरकेसरे दिशामहादले । ओ! (पश्चात्तापः) पिबति कालभ्रमरो जनमकरन्दं पृथ्वीप ॥८॥
(ગુ. મા.) ઘણી ખેદની વાત છે કે-જેનું શેષનાગરૂપ મેટું નાળચું છે, જેના પર્વતારૂપી કેસરા છે, જેના દસ દિશારૂપ વિશાળ પર્ણો છે એવા આ પૃથ્વીરૂપ કમળમાં, કાળરૂપ ભ્રમર, મનુષ્યરૂપ-સમગ્ર લોકપિ રસને પીવે છે! ભમરો કમળમાંથી એવી રીતે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ] રસ લે છે કે જેથી કમળને જરાપણ ઈજા થાય નહીં, વળી તે મધુરસ્વરે મેાલીને પેાતાના ખપ જેટલા જ થોડા થોડા રસ લે છે; પરન્તુ અહીં કાળરૂપ અસતેાષી ભમરા તા પૃથ્વીરૂપ કમળમાંથી સમગ્રલેાકરૂપ રસને અનેક પ્રકારની વ્યાધિએ અને વૈદનારૂપ ક્રૂપણુ વાપરી ચૂસી લે છે, એટલે કે–ક્રૂર કાળ કોઈપણ પ્રાણીનું ભક્ષણ કર્યા વિના રહેતા નથી.
લેાકેામાં એવું કહેવાય છે કેઆ સમગ્ર પૃથ્વીને શેષનાગે પેાતાના મસ્તક ઉપર ઉપાડી રાખી છે. આવી લેાકેાક્તિથી અહી પૃથ્વીરૂપ કમળનુ શેષનાગરૂપ નાળવું કહ્યું. વળી જેમ કમળમાં કેસરા હોય છે તેમ અહી’ પૃથ્વીરૂપ કમળને પર્વતારૂપ કેસરા કહ્યા, અને દસ દિશાએ મેટાં મેટાં પાંદડાંઓને ઠેકાણે સમજવી. આવા પૃથ્વીરૂપ મેટા કમળમાંથી લેાકરૂપ રસને નિરન્તર પીતાં પણ કાળરૂપ ભમરો હજુ સુધી તૃપ્ત થતા નથી, અને તૃપ્ત થશે પણ નહીં ! માટે હે ભવ્ય પ્રાણીએ! કાળરૂપ અસતાષી ભમરાના આસ્વાદનમાં ન અવાય એવા આત્મસ્વરૂપ પામવાના સાધન માટે પ્રમાદ ત્યાગી ઉદ્યમ કરે. ૮. छायामिसेण काला, सयलजिआणं छलं गवेसंता । पासं कह विन मुंबई, ता धम्मे उज्जमं कुह ॥ ९ ॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ] छायामिषेण कालः सकलजीवानां छलं गवेतो । पार्श्व कथमपि न मुञ्चति तस्माद् धर्मे उधमं कुरुध्वम् ।।९।।
(ગુ. ભા.) જે શરીરની છાયા દેખાય છે, અને નિરન્તર શરીરની સાથે જ ફરે છે, તે છાયા નથી પણ એ તો છાયાને બહાને કાળ ફરે છે. શત્રુ જેમ નિરન્તર છળ-ભેદને તાકતા ફરે છે, અને ઝપાટામાં આવતાં પોતાનું કુકૃત્ય પૂરું કરે છે તેમ છાયાને બહાને રાત્રિ-દિવસ છળ-ભેદને તાકતો ક્રૂર કાળ પ્રાણીની ક્યારેય પણ કેડ મૂકતો નથી. “પ્રાણી કયારે ખલના પામે કે એને હું પકડી લઉં આવી દુષ્ટ વાંછીયે તે રાત્રી-દિવસ છાયાને બહાને પાછળ પડેલો છે, તે ઓચિંતો જરૂર પકડી લેશે. અને તે વખતે તમને પશ્ચાતાપ થશે કે-અરેરે ! આપણે કાંઈ ધર્મસાધન કરી શકયા નહી! માટે કાળના સપાટામાં આવ્યા નથી ત્યાં સુધીમાં જિનપ્રરૂપિત ધર્મને વિશે પ્રયત્ન કરી લ્યો. ૯. कालम्मि अणाइए, जीवाणं विविहकम्मवसगाणं । तं नत्थि संविहाणं, संसारे जं न संभवइ ॥१०॥
काले नादिके जीलानां विविधकर्मवशगानाम् । तन्नास्ति संविधान संसारे यन्न संभवति ॥१०॥ (ગુ. ભા.) અનાદિકાલને વિષે ક્રોધ, માન, માયા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ] અને લાભને યાગે વિવિધ પ્રકારના કર્મીને વશ થયેલા જીવાને આ સંસારમાં એવે! કોઇ સબન્ધ નથી કે જે ન સંભવે, અર્થાત્ સમગ્ર સબન્ધે આ છવા સંસારમાં ભટકયા છે, પણ જો જિનવરના ધર્મ સ્વીકારી રૂડી રીતે પાળે તા સંસારરૂપ ચક્રમાં ન ભમે.:૧,
बंधवा सुहिणा सव्वे, पिअ - माया पुत - भारिया | પૈગવળાયો નિયન્તિ, ટ્રાન્ સહિતાિા સં. છાયા–વાન્ધવા મુદ્દલ સર્વે માતા-પિતા પુત્ર-માર્યાઃ । प्रेतवनाद् निवर्तन्ते दत्त्वा सलिलाञ्जलिम् ॥ ११॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! બાંધવ મિત્રો મા બાપ, સ્ત્રી અને પુત્ર એ કાઇ તારાં સગાં નથી, પણ દેહનાં સગાં છે. કારણ કે—મૃત્યુ થયા પછી દેહને ખાળી પાણીની અંજલી આપી શ્મશાનથી પાતપેાતાના સ્વાર્થને સંભારતા પાતપેાતાને ઘેર પાછા જાય છે, પણ તેમાંનુ કાઈ વહાલું સગું તારી સાથે આવતુ નથી. માટે તેઓની ખાટી મર્દા ત્યાગી તારી સંગાથે આવનારા ધર્મના આદર કે જેથી તારા જલ્દી નિસ્તાર થાય. ૧૧. विहडन्ति सुआ विहन्ति, बंधवा विहन्ति सुसंचिआ अत्था | इक्को कह वि न विहड,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
.)
धम्मो रे जीव ! जिणभणिओ ॥१२॥ सं.छाया-विघटन्ते सुता विघटन्ते बान्धवा विघटन्ते सुसञ्चिता अर्थाः।
एकः कथमपि न विघटते धर्मो रेजीव ! जिनमणितः॥१२॥ | (ગુ. ભા.) હે જીવ! દીકરાઓને વિયોગ થાય છે, બાઘેવો વિઝા પડે છે, અને ઘણા પરિશ્રમથી મેળવેલી સમ્પત્તિ પણ નિયુક્ત થાય છે. એટલે કે તેમને મુકીને તારે જવું પડશે, અથવા તેને મૂકીને તેઓ ચાલ્યા જશે, પણ એક જિનરાજે કહેલા ધર્મને કોઈ કાળે પણ વિગ થવાનું નથી, અર્થાત્ આ જીવને સાચું સગપણ તો ધર્મનું જ છે, બીજું સર્વ આળપંપાળ છે. માટે જિનધર્મ ઉપર સાચી શ્રદ્ધા રાખી તેનું જ સેવન કર. ૧૨. अडकम्पासबद्धो, जीवो संसारचारए ठाइ। अडकम्नपासमुक्को, आया सिवमंदिरे ठाइ ॥१३॥ सं. छाया-अष्टकर्मपाशबद्धो जीनः संसारचारले तिष्ठति ।
अटकारामुक्त आत्मा शिवमन्दिरे तिष्ठति ॥१३॥
(ગુ. ભા.) આ જીવ આઠ કર્મરૂપ પાશથી બંધા'પેલો એવો સંસારરૂપ બન્દીખાનામાં ઠામ ઠામ ભટકે છે, અને આઠ કર્મરૂપ પાશથી મુકાયેલે એ મેક્ષમન્દિરમાં જઈને રહે છે, માટે હે જીવ! તું આઠ કર્મરૂપ પાશને તોડીશ ત્યારે જ મોક્ષમન્દિરમાં જઈશ,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ શ્॰ ]
અને અવિનાશી સુખ પામીશ. ૧૨. विवो सजणसंगा, विषयसुहाई विलासललिआई । नलिणीदलग्ग घोलिर-जललत्रपरिचंचलं सव्वं ॥ १४ ॥ सं छाया - विभवः सज्जनसङ्गो विषयसुखानी बिलासललितानि । नलिनीदलाग्र वूर्णयि - जललव परिचञ्चलं सर्वम् ||१४|| (ગુ. ભા.) આ જીવે માની લીધેલા જે સુખકારી પદાર્થો, જેવા કે લક્ષ્મી, સગાં સંબન્ધીએના સંગ, તથા શ્રી વિગેરેના મનેાહર વિલાસે કરી સુંદર એવા પાંચ ઇન્દ્રિયાનાં વિષયસુખ, એ સર્વ અતિશય ચંચલ છે. જેમ કમળપત્રના અગ્રભાગમાં રહેલુ જલબિન્દુ અતિચપલ છે તેમ એ સર્વ અતિશય ચપલ છે–થેાડા કાલમાં જ હતું નહેાતુ થઇ જાય છે! માટે હે જીવ! આવા અસ્થિર પદાર્થોમાં શા માટે આશક્ત થાય ૩ ૧૪.
तं कत्थ बलं तं कत्थ, जुवणं अंगचंगिमा कत्थ ? | समणिवं पिछह, दिहं नहं कयंतेण ॥१५॥
સં. છાયાન્તર્ ઝુત્ર વરું ? તત્ ત્ર વૈદ્યયનમ્ ? ગોત્રના પુત્ર ? । सर्वमनित्यं पश्यत दृष्टं नटं कृतान्तेन ||१५||
(ગુ. ભા.) કાયાનું તે બળ કયાં ગયું ? તે જુવાની કયાં ચાલી ગઈ? શરીરનુ સૈાન્દય કયાં ગયું ? તે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ o ] સર્વરૂપ-રંગ કર્યાં ચાલ્યા ગયા? અરે વૃદ્ધાવસ્થા આવી ! હું પ્રાણીઓ! આ સર્વ અનિત્ય છે તે સાક્ષાત જુઆ તપાસેા. જે સર્વાં નાની વયમાં દેખ્યુ હતુ, તે સ યમરાજાએ નભ્રષ્ટ કરી દીધુ –થોડા જ વખતમાં હતુ નહોતું થઈ ગયું. આ શરીરને ગમે તેટલી સાચવણીથી રાખશે! તેા પણ તેનુ બળ સૈા અને જુવાની ટકવાની નથી–વિનશ્વર છે, માટે જેની કરેલી સેવા કદાપી નિષ્ફલ થતી નથી એવા ધર્મનુ સેવન કરો. ૧૫. घणकम्मपारुबद्ध, भवनयरचउप्प हेसु विविहाओ । પાવરૂ વિસંકળાઓ,નીવા હેલ્થ સરળશે ? सं. छाया - धनकर्मपाशबद्धेा भवनगरचतुष्पथेषु विविधाः । प्राप्नोति विडम्बना जीवः कान्त्र शरणं तस्य १ ।। १६ ।।
॥
*
(ગુ. ભા.) આ જીવ નિબિડ કર્મરૂપ પાશથી બંધાયેલેા છે.વા સંસારરૂપ નગરના ચારગતિરૂપ ચેટામાં અનેક પ્રકારની વિડમ્બનાને પામે છે, અહીં તેનુ કાણુ શરણ છે? ૧૬. घोरम्मि गब्भवासे, कल-मल- जंबालअसुइबीभच्छे | वसिओ अनंत, जीवा कम्माणुभावेण ॥१७॥ सं. छाया - घोरे गर्भवासे कल-मलजम्बालाऽशुचिबीभत्से ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] उपिताऽनन्तकृत्वा जीवः कर्मानुभावेन ॥१७॥ (ગુ. ભા.) આ જીવ કર્મના પ્રભાવથી વીર્ય અને મળરૂપ કાદવને લીધે અપવિત્રાથી ભરપૂર અને કંપારી • છૂટે એવા ગંદા ભયાનક ગર્ભવાસમાં અનન્તી વખત વસ્યો! આવા દુસહ દુઃખને પણ ભૂલી જઈ ફરીથી ગર્ભવાસમાં આવી દુ:ખ ભેગવવાં પડે એવાં કૃત્યો કરે છે! પરનું પુનઃ ગર્ભવાસમાં આવવું ન પડે એવો ઉદ્યમ કરતું નથી ! ૧૭. चुलसीई किर लाए, जोणीणं पमुहसयसहस्साई। इकिकाम्म अ जीवो, अणंतखुत्तो समुप्पन्नो ॥१८॥ सं. छाया-चतुरशीतिः किल लोके योनीनां प्रमुखशतसहस्राणि ।
एकैकस्यां च जीवोऽनन्तकृत्वः समुत्पन्नः ॥१८॥ . (ગુ. ભા.) લેકને વિષે જીવને ઉત્પન્ન થવાનાં સ્થાનક ચોરાશી લાખ યોનિ છે. તે એક એક યોનિમાં આ જીવે અનન્તી વાર અવતાર લીધે! તોપણ છે પ્રાણી ! તે ઉત્પત્તિ સ્થાનમાંથી કંટાળે પામી તું ધર્મકૃત્ય કરવામાં કેમ ઉદ્યમ કરતો નથી? ૧૮. माया-पिय-बंधूहि, संसारत्थेहिं पूरिओ लाओ। बहुजाणिनिवासीहि,न य ते ताणंच सरणं च ॥१९॥ સં. છાયા-માતા-પિતૃ-જુમિ સંસાથ રે ,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] बहुयोनिनिवासिभिः न च ते त्राणं च शरणं च ॥१९॥
(ગુ. મા.) હે જીવ! સંસારમાં રહેલા અને ચોરાશી લાખ યોનિમાં નિવાસ કરતા એવા માતા પિતા અને બધુઓ વડે આ ચિદ રાજલોક ભર્યો છે, પણ તે કઈ તારું રક્ષણ કરવાને સમર્થ નથી, તેમ શરણ રાખવાને પણ સમર્થ નથી! માટે રક્ષણ કરવાને સમર્થ એવા જિનધર્મનું શરણ લે કે જેથી આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિરૂપ દુ:ખથી પરિપૂર્ણ એવા આ સંસારથી મુક્ત થઈ શકે. ૧૯. जीवो वाहिविलत्ता, सफरो इव निजले तडफडई। सयलो विजणो पिच्छइ,कासकोवेअगाविगमे?॥२०॥ सं. छाया-जीवो व्याधिविलुप्तः शफर इव निर्जले तडफडयति । __ सकलोऽपि जनः प्रेक्षते कः शक्तो वेदनाविगमे ? ॥२०॥
(ગુ. ભા.) જ્યારે આ જીવ વ્યાધિથી ગ્રસ્ત થઈ જલ વિનાના માછલાની જેમ તડફડે છે-ટળવળે છે, હાય! એય! કરે છે, તે વખતે પાસે બેઠેલા સગાં સંબંધીઓ અસહ્ય દુખ દેખે છે છતાં તેમાંનું કાણુ વેદના દુર કરવાને સમર્થ થાય છે? અર્થાત્ કોઈ કાંઈ પણ વેદના નિવારવાને શકિતમાનું થતું નથી, પણ છેવટે અંત સમયે ધર્મનું શરણ બતાવે છે. માટે હે પ્રાણી ! પરિણામે ધર્મનું શરણ તે કરવું જ પડે છે,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪] તો પછી પ્રથમથી જ ધર્મનું શરણુ લેવાને શા માટે વિલંબ કરે છે? ૨૦.
मा जाणसि जीव! तुमं, पुत्त-कलत्ताइ मज्झ सुहहेऊ। निउणं बंधणमेयं, संसारे संसरंताणं ॥२१॥ सं. छाया-मा जानीहि जीव ! त्वं पुत्र-कलत्रादि मम सुखहेतुः।
निपुणं बन्धनमेतत् संसारे संसरताम् ॥२॥ | (ગુ. ભા,) હે જીવ! તું આ સંસારને વિષે
એકાંતે દુ:ખના હેતુ જે પુત્ર સ્ત્રી મિત્રો વિગેરેને સુખના હેતુ જાણ નહીં, કારણ કે-સંસારમાં ભ્રમણ કરતા જેને એ પુત્ર સ્ત્રી મિત્રો વિગેરે સગાં સંબંધીઓ આકરા સંસારબંધનનું કારણ થાય છે પણ સંસારમાંથી છોડાવતા નથી. માટે તે સંસારબંધન કરાવનારા સગા સંબંધીઓમાં મમત્વ ભાવ નહીં રાખતા કર્મબંધનથી મુકત કરનાર ધર્મમાં દઢબુદ્ધિ કર. ૨૧. जणणीजायइ जाया, जाया माया पिआ य पुत्तो । अणवत्था संसारे, कम्मवसा सबजीवाणं ॥२२॥ સં. છાયા-જનની જ્ઞાતિ નાયા, કાના માતા પિતા જ પુત્રી अनवस्था संसारे कर्मवशात् सर्वजीवानाम् ॥२२॥
(ગુ. ભા.) આ સંસારમાં કર્મવશથી જીવોની અવ્યવસ્થા છે, એટલે એક જ પ્રકારની સ્થિતિ રહેતી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. કારણ કે-જે આ ભવમાં માતા હોય છે તે ભવાનરમાં સ્ત્રી પણ થાય છે, વળી જે સ્ત્રી હોય છે તે ભવાતરમાં માતારૂપે થાય છે. પિતા હોય તે ભવાન્તરમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, અને પુત્ર હોય છે તે ભવાન્તરમાં પિતારૂપે થાય છે, આ પ્રમાણે સંસારનું અનિયમિતપણું છે. સર્વ જીવે કર્મને વશ થઈ ભિન્નભિન્નરૂપે અવતાર લે છે, અને મોહાંધ થઈ મારું મારું કરે છે; પણ સમજતા નથી કે એક જ જાતની સ્થિતિ રહેવાની નથી. માટે હે જીવ ! તારી ચલ સ્થિતિને વિચાર કર, અને સંસારની જૂઠી માયા અને મમત્વ ત્યાગી ધર્મધ્યાન ચૂક નહીં. ર૨. न सा जाई न सा जाणी न तं ठाणं न तं कुलं । न जाया न मुआजत्थ, सव्वे जीवा अणंतसो ॥२३॥ सं. छाया-न सा जातिर्न सा योनिन तत्स्थानं न तत् कुलम् ।
ન ગાતા કૃar પત્ર લીલા નાશ મારા | (ગુ. ભા.) ચાદ રાજલોકમાં એવી કઈ જાતિ નથી, એવી કોઈ યોની નથી, એવું કેઈ સ્થાન નથી, અને એવું કોઈ કુલ નથી કે જ્યાં સર્વ જીવો અનંતીવાર જમ્યા નથી; અને અનંતીવાર મૃત્યુ પામ્યા નથી-સર્વ જીવો સર્વ સ્થાનકે અનંતીવાર જમ્યા છે અને મૃત્યુ પામ્યા છે. ૨૩.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] तं किं पि नत्थि ठाणं, लाए वालग्गकोडिमित्तं पि। जत्थ न जीवा बहुसो, सुह-दुक्खपरंपरं पत्ता ॥२४॥ सं. छाया-तत् किमपि नास्ति स्थानं लोके वालाग्रकोटिमात्रमपि। यत्र न जीवा बहुशः सुख-दुःखपरम्परां प्राप्ताः ॥२४॥
(ગુ. ભા.) લોકને વિષે વાલના અગ્રભાગના અસખ્યાતમા ભાગ જેટલું પણ એવું કઈ સ્થાન નથી કે જ્યાં જીવો ધણીવાર સુખદુ:ખની પરંપરાને ન પામ્યા હોય. અર્થાત જીવો સર્વ સ્થાનમાં સુખ દુ:ખની પરંપરા પામ્યા, પણ કર્મક્ષયની પરંપરા પામ્યા નહીં ! ૨૪. सव्वाओ रिद्धिओ पत्ता सव्वे वि सयणसंबंधा। संसारे ता विरमसु तत्तो जइ मुसि अप्पाणं ॥२५॥ सं. छाया-सर्वा ऋद्धयः प्राप्ताः सर्वेऽपि स्वजनसम्बन्धाः । संसारे तस्माद् विरम ततो यदि जानास्यात्मानम् ॥२५॥
(ગુ. મા.) હે જીવ! સંસારને વિષે અનાદિકાલથી ભ્રમણ કરતાં તેં દેવ અને મયુગાદિની સર્વ સમૃદ્ધિસંપદા પામી, અને સર્વની સાથે મા, બાપ, બહેન, બધુ, સ્ત્રી વિગેરે સમગ્ર પ્રકારના સગપણ અનંતીવાર પાપે, પણ તેમાં તારી હજુસુધી સિદ્ધિ થઈ નહીં. માટે પરિણામે દુ:ખકર તે સમૃદ્ધિ અને સગપણમાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૭]. મેહ માયા રાખ નહીં. અને આત્મસ્વરૂપને જાણવા ઈચ્છતો હોય તો સંસારથી વિરામ પામ-સંસારથી વિરક્ત થા, કે જેથી, ભવભ્રમણ ટળી અક્ષયસુખ મળે. ૨૫. एगा बंधइ कम्मं, एगो वह-बंध-मरण-वसणाई। निसहइभवम्मि भमडइ, एगु चिअकम्नवेलविओ॥२६ હં. દવા- વન્નતિ , શે - નળ-ચલનાના हिते भवे भ्राम्यति, एक एव कर्मवञ्चितः ॥२६॥
(ગુ. ભા.) આ જીવ એકલોજ કર્મબંધ કરે છે, વધ બંધ મરણ અને આપાત્ત એકલાને જ સહન કરવી પડે છે, પણ જે સ્ત્રી-પુત્રાદિને માટે તેં અનેક પ્રકારના પાપારંભ કર્યા તે કઈ તારી વેદનાનો ભાગ લેવા આવશે નહીં. વળી કર્મથી ઠગાયેલો એવો આ આ જીવ એકલો જ સંસારમાં ભટકયા કરે છે, પણ જે વીતરાગના વચન ઉપર શ્રદ્ધા રાખી ધર્મમાં આસક્ત થાય તો સંસારના બંધન-છેદનાદિ દુ:ખાથી છૂટે. ૨૬. अन्ना न कुणइ अहिअं, हिअपि अप्पा करेइ न हुअन्नो। अप्पकयं सुह-दुक्खं, भुंजति ता कीस दोगमुहो?२७ सं. छाना-अन्योन करोत्यहितं, हितमप्यात्मा करोति नैनाऽन्यः।
आत्मकृत सुख-दुःखं, भुन ततः कस्माद् दीनमुख ॥२७॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 ૧૮ I (ગુ. ભા.) હે જીવ! તું એમ ધારે છે કે–અમુક માણસે મા બગાડયું, અને ફલાણાયે સુધાર્યું; એમ ધારી રાગ-દ્વેષ કરે છે. પણ આ જગતમાં તારું કંઈ બગાડનાર યા સુધારનાર નથી, તું પોતેજ તારું હિત યા અહિત કરે છે અને તું પોતેજ સારા નરસાં કર્મ કરી સુખ-દુ:ખને ભગવે છે, બીજો કોઈ હિતાહિત કરતો નથી, તો પછી શા માટે દયામણું મુખ કરે છે? અને બીજાઓના દોષ દેખે છે? ર૭. बहुआरंभविढत्तं, वित्तं विलसन्ति जीव ! सयगगगा। तजणियपावकम्मं, अणुहबसि पुणो तुमं चेव ॥२८॥ सं. छाया-बह्वारम्भाऽर्जितं, वित्तमनुभवन्ति जीव ! स्वजनगणाः। .. तजनितपापकर्म, अनुभवसि पुनस्त्वमेव ॥२८॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તેં ખેતી વ્યાપારાદિ અનેક પ્રકારના આરંભ કરી, કૂડ કપટ પ્રપંચાદિ અનેક પ્રકારના અનર્થો કરી, નીચસેવાદિ અનેક પ્રકારનાં અકાર્યો કરી, અને પરદેશભ્રમણાદિ અનેક પ્રકારનાં જોખમ ખેડી મહા પરિશ્રમે ધન ઉપાર્જન કર્યું; પરંતુ તે ધનને સ્વજન-સગા સબંધીઓ વિલસે છેભગવે છે, એટલે તે ધનનું ફળ તો તેઓ ભોગવે છે! પણ તે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરતાં બાંધેલાં અનેક પ્રકારનાં પાપકર્મો તો તારેજ ભેગવવાં પડે છે, તેઓ કોઈ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] ભોગવવા આવતા નથી. માટે હે આત્મન ! કાંઈક સમજ. બીજાઓને માટે પાપના પાટા બાંધી દુ:ખી ન થા, અને ન્યાયથી ધન ઉપાર્જન કરી યથાશક્તિ ધર્મકાર્યોમાં તેનો વ્યય કર, કે જેથી તારે પરિશ્રમ ફલીભૂત થાય. ૨૮. अह दुक्खियाई तह भुक्खियाई जह चिंतियाइं डिभाई तह थोपि न अप्पा, विचिंतिओ जीव! किं भणिमा?॥ सं. छाया-अथ दुःखितास्तथा बुभुक्षिता यथा चिन्तिता डिम्भाः। तथा स्तोकमपि नात्मा, विचिन्तितो जीव ! कि भणामः ॥२९॥ | (ગુ. ભા.) હે જીવ! તેં મૂઢ બની “અરે ! આ મારા બાળક દુખીયા છે, ભૂખ્યા છે, વસ્ત્ર રહિત છે ઈત્યાદિ રાત્રિદિવસ ચિન્તવન કર્યું, તેઓને પડતી અગવડે ટાળવા ઈલાજે લીધા. પણ તેં તારા આત્માની થોડી પણ ચિન્તા કરી નહીં કે મેં મારા આત્માનું શું સાર્થક કર્યું ? કેવલ રાત્રિ-દિવસ પરભાવમાંજ મગ્ન રહ્યા. તું મૂઢ બન્યો છે! તને કેટલો ઉપદેશ આપીએ ?–વધારે શું કહીએ ? ર૯. खणभंगुरं सरीरं, जीवो अन्नो अ सासयसरूवो। कम्मवसा संबंधा, निबंधी इत्थ को तुज्झ ॥३०॥ હં. છાયા-લગમ રારી, ર્નાડ શાશ્વતર !
कर्मवशात् सम्बन्धो, निर्बन्धोत्र कस्तव ? ॥३०॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] (ગુ. ભા.) હે જીવ ! આ શરીર ક્ષણભંગુર છેક્ષણ વિનાશી છે–અશાશ્વનું છે, અને આત્મા તેથી જુદે શાશ્વત સ્વરૂપ છે-અવિનાશી છે. કર્મના વશથી તારો તેની સાથે સંબંધ થયો છે, તો પછી તારાથી વિરૂદ્ધ ધર્મવાળા એવા આ શરીરમાં તારી શી મચ્છ છે? શરીર ઉપરથી મમત્વભાવ ત્યાગી આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કર. ૩૦. कह आयं कह चलियं, तुमंपिकह आगओकहंगमिही?
अन्नुन्नपि न याणइ, जीव ! कुटुंबं कओ तुज्झ १३१॥ सं:छाया-कुत आगतं कुत्र चलितं, त्वमपि कुत आगतःकुत्र गमिष्यसि। ___ अन्योन्यमपि न जानीथा, जीव ! कुटुम्ब कुतस्तव ? ३१॥
(ગુ. ભા.) હે આત્મન ! જેના ઉપર તારો ઘણો મેહ છે-ઘણી પ્રીતિ છે તે માત પીતા પત્ની પુત્ર વિગેરે કુટુંબ કયાંથી આવ્યું ? અને કયાં ગયું? તું પણ કઈ ગતિમાંથી આવ્યું ? અને કયાં જઈશ? આ પ્રમાણે કુટુંબની તને અને તારી કુટુંબને ખબર પણ નથી, તો પછી તારું એ કુટુંબ ક્યાંથી ? અને તું કુટુંબનો કયાંથી? કે જેથી તું “મારું કુટુંબ મારો કુટુંબ કરતો ભટકે છે. ૩૧. खणभंगुरे सरीरे, मणुअभवे अब्भपडलसारिच्छे । सारं इत्तियमेतं, जं कीरइ सेाहणो धम्मो ॥३२॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
सं. छाया-क्षणभङ्गुरे शरीरे, मनुजभवेभ्रपटलसदृक्षे ।
સારમતવાત્ર, ચયિતે મને ધર્મ પુરા " (ગુ. ભા.) આ ક્ષણભંગુર શરીરમાં, અને વાદળાંના ગોટાની જેમ જલદી વિનાશ પામતા આ મનુષ્ય ભવમાં સાર માત્ર એટલેજ છે કે-સુંદર અને દેાષરહિત વીતરાગ ધર્મનું સેવન કર, તે વિના બીજું કાંઈ આ સંસારમાં સાર નથી. ૩૨. जम्नदुक्ख जरादुक्खं, रोगा य मरणाणि य । अहो ! दुक्खा हु संसारो, जत्थ कीसन्ति जंतुणो॥३३ છે. છાયા-નનેઉં ઝRTC, માનિ જા
अहो ! दुःखा हि संसारो, यत्र क्लिश्यन्ते जन्तवः ॥३३॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! આ જગમાં જન્મનું દુઃખ, ઘડપણ દુ:ખ, અનેક પ્રકારનાં રોગોનાં દુ:ખ, તથા અનેક પ્રકારનાં મરણના દુ:ખ છે. અરે! આ સંસાર ખરેખર દુ:ખમય છે, જેની અંદર પ્રાણીઓ અનેક પ્રકારના કલેશ ભોગવી રહ્યા છે. આવા જન્મ-મરણાદિ અનેક પ્રકારનાં દુઃખ અનુભવતા છતાં તેમાં આસકત થઈ રહ્યા છે એ મહા આશ્ચર્ય છે! ૩૩. जाव न इंदियहाणी, जाव, नजररक्खसी परिप्फुरई। जाव न रोगविआरा, जाव न मच्चू समुल्लिअई॥३४॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨] सं. छायां-यावन्नेन्द्रियहानिर्यानन जराराक्षसी परिस्फुरति । ___ यावन्न रोगविकारा यावन्न मृत्युः समुलिष्यति ॥३४॥
(ગુ. મા.) હે જીવ! જ્યાં સુધી ઈદ્રિ ક્ષીણ થઈ નથી, જ્યાં સુધી જારૂપી રાક્ષસી વ્યાપી નથી, જ્યાં સુધી રોગવિકારો પ્રગટ થયા નથી અને જ્યાં સુધી કાળનાં પાશમાં સપડાયો નથી ત્યાં સુધીમાં વીતરાગ ધર્મનું સેવન કરી લે-જેમ બને તેમ જલદીથી ધર્મ, સાધન કરી લે. ૩૪. जह गेहम्मि पलित्ते, कूवं खणिउं न सक्कए कोइ। तह संपत्ते मरणे, धम्मो कह कीरए ? जीव ! ॥३५॥ सं. छाया-यथा गेहे प्रदीप्ते, कूपं खनितुं न शक्नोति कोऽपि । - તથા સંગાતે કરો, ઘ વાર્થ ચિત્તે? વાવ!
(ગુ. ભા.) જેમ ઘરમાં ચોતરફથી આગ લાગે ત્યારે કૂવો ખાદી પાણી કાઢી બળતા ઘરને ઓલવવા કોઈપણ સમર્થ ન થાય અર્થાતુ આગ લાગે ત્યારે તું ધર્મ સાધન કેવી રીતે કરી શકીશ ? માટે જરા વિચાર કર ! અને વિષય-કષાયથી વિરક્ત થઈઘર્મનું શરણુ કરી લે કે જેથી મરણ સમયે પશ્ચાત્તાપનો વખત ન આવે ? ૫. रूवमसालयमेयं, विज्जुल्लयाचंचलं जए जी। संझाणुरागतरिसं, खणरमणीअं च तारुण्णं ॥३६॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३]
सं. छाया - रूपमशाश्वतमेतद्, विद्युल्लताचञ्चलं जगति जीवितम् । सन्ध्यानुरागसदृश, क्षणरमणीयं च तारुण्यम् ||३६||
(गु. ला.) È छ्त्र ! म शरीरनु सैौन्दर्य अस्थिर છે, જગમાં જીન્દગી વીજળીના જેવી ચંચળ છે, અને જીવાની સાયંકાલના પંચવર્ણા રંગ જેવી ક્ષણમાત્ર રમણીય છે; માટે તે અસ્થિર અને ચંચળ અને ક્ષણભંગુર ભાવાના સેવક ન બનતાં પ્રભુસેવામાંજ ચિત્ત
राम. ३९.
गयकण्णचंचलाओ, लच्छीओ तिअसचावसारिच्छं । विसयसुहं जीवाणं, बुज्झसु रे जीव ! मा मुज्झ ॥३७॥ सं. छाया - गजकर्गचञ्चला लक्ष्म्यस्त्रिदशचापसदन | विषयसुखं जीवानां, बुध्यस्व रे जीव ! मा मुझ ||३७|| (ગુ. ભા.) હે આત્મન્ લક્ષ્મી હાથીના કાન જેવી ચંચળ છે, અને વિષયસુખ ઈન્દ્રધનુષ્ય જેવું ક્ષણભંગુર છે; માટે જરા જાણ થા-બેાધ પામ, મુખ मनी भोभूढ न था. ३७.
जह संझाए सउणा-ण संगमे। जह पहे अ पहिआणं । सयणाणं संजोगा, तहेब खणभंगुरो जीव ! ॥३८॥
सं.छाया-यथा सन्ध्यायां शकुनानां सङ्गमेा यथा पथि च पथिकानाम् । स्वजनानां संयोगस्थैव क्षणभङ्गुरा जीव ! ॥ ३८ ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] (ગુ. ભા.)હે જીવ! જેમ અનેક પ્રકારના પક્ષીઓ ભિન્ન ભિન્ન દિશાએથી આવીને એકઠાં થાય છે, અને સવાર થતાં પોતપોતાને મનગમત સ્થળે ચાલ્યા જાય છે. તથા રસ્તામાં ભિન્નભિન્ન મુસાફરો એકઠા થાય છે, અને થોડો વખત વિશ્રાન્તિ લઈ પોતપોતાને રસ્તે પડે છે. તેમ આ સંસારમાં સગાં-સંબન્ધીઓનો સબન્ધ ક્ષણભંગુર છે, તેઓ પોતપોતાના કર્મને અનુસાર ભિન્નભિન્ન ગતિમાંથી આવી એકઠા થયા છે, અને કર્મને અનુસારે સુખ–દુઃખ ભોગવી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં પોતપોતાને યોગ્ય ગતિમાં ચાલ્યા જશે. તો પછી શા માટે તેમાં મન રાખી ધર્મને સત્ય માર્ગ ભૂલી સંસારમાં બાવરો બની ભટકે છે ? ૩૮. निसाविरामे परिभावयानि,
गेहे पलिते किमहं सुयामि । डज्झन्तमप्पाणमुक्खयामि,
जं धम्मरहिओ दिअहा गनानि ॥३९॥ सं. छाया-निशाविरामे परिभाषयामि, गेहे प्रदीप्ते किाहं स्वपिमि । दहन्तमात्मानमुक्षे, यद् धर्मरहितो दिनसा गजयामि ॥३९।। . (ગુ ભા) હે જીવ! તારે પાછલી રાત્રે જાગૃત થઈ નિર્મળ ચિત્તે વિચારવું જોઈએ કે-“આ બધા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧ અમુલ્ય દિવસો ધર્મ વિના ફોગટ કેમ ગુમાવું છું અને આ શરીરરૂપી ઘર વૃદ્ધાવસ્થા, અનેક પ્રકારના રે, અને વ્યાધિરૂપી અગ્નિથી બળવા માંડયું છે છતાં તેમાં હું કેમ સૂઈ રહ્યો છું? અને તેમાં બળતા આત્માની શા માટે ઉપેક્ષા કરું છું ? આ પ્રમાણે વિચારી શ્રીવીતરાગ ધર્મનું આચરણ કરી દિવસે સફળ કર, અને પ્રમાદ ત્યાગી આત્મસાધન કરી લે. ૩૯, जा जा वच्चइ रयणी, न य सा पडिनियत्तइ । अहन्म कुणमागस्त, अहला जन्ति राइओ ॥४०॥ सं. छाया-या या ब्रजति रजनी, न च सा प्रतिनिवर्तते ।
अधर्म कुर्वतोफला यान्ति रात्रयः ॥४०॥ | (ગુ. ભા.) જે જે રાત્રિ-દિવસ જાય છે તે પાછા આવતા નથી. ધર્મને નહીં કરનાર પ્રાણીની રાત્રીદિવસો નિષ્ફળ જાય છે. જેટલો સમય ધર્મકરણીમાં જાય છે તેટલો જ સફળ થાય છે, માટે હે જીવ! ધર્મકરણી વિનાના તારા દિવસે પશુની જેમ નિષ્ફળ જાય છે તેનો વિચાર કર, અને જગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણી ધર્મકરણીમાં દત્તચિત્ત થા, કે જેથી દુર્લભ મનુષ્યભવ સાર્થક થાય. ૪૦.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] जस्सऽस्थि मच्चुणा सक्खं, जस्त अस्थि पलायणं । जो जाणे न मरिस्सामि, सेा हु कंखे सुएसिया ॥४१॥ सं. छाया-यस्याऽस्ति मृत्युना सख्यं, यस्यास्ति पलायनम् । यो जानाति न मरिष्यामि, स खलु काङ्ग्रेत श्वः स्यात् ॥४१
(ગુ. ભા.) જેને મૃત્યુની સાથે ભાઈબન્ધી હોય તે કદાચ એમ વિચારે કે-મૃત્યુને સમજાવીને પણ થોડો વખત રોકી રાખીશ, અને ધર્મ સાધન કરી લઈશ. પરતુ હે જીવ ! મૃત્યુ તો તારો કટ્ટર દુશમન છે, તે પછી “કાલે ધર્મસાધન કરીશ’ એ પ્રમાણે શા માટે “કાલન’ ભરોસે રાખી પ્રમાદમાં દિવસે ગુમાવે છે? “કાલ કોણે દીઠી છે? આવતી કાલ સુધી જીવીશ તેની શી ખાત્રી? માટે આજેજ ધર્મ કરવાને ઉઘત થા, વળી જેને મૃત્યુ થકી લ્હાણી જવાનું સામર્થ્ય હોય તે કદાચ વિચારે કે પર્વત ગુફામાં અથવા એવા કોઈ નિર્ભય સ્થાનમાં પલાયન કરી જઈશ, અને કાળના સપાટામાંથી છટકી જઈશ! પણ હે આત્મા! તારી એવી શક્તિ નથી કે તુ મૃત્યુથી બચી જાય. ક્રર કાળ ઓચિંતો છાપો મારશે ત્યારે શું કરીશ? માટે ભવિષ્ય ઉપર આધાર રાખે નહીં, અને જે ધર્મસાધન કરવાનું છે તે આજેજ કરી લે. વળી એમ જાણતો હોય કે મારે મરવાનું નથી, તો કદાચ એવી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] ઈચ્છા રાખે કે–આજે નહીં તો કાલે ધર્મ સાધન કરીરા, તો તે યુક્ત છે. પરંતુ તારે અવશ્ય ભરવાનું તો છેજ, તો પછી આગામી કાલ ઉપર શા માટે ભરોસે રાખે છે?
કેઈની મૃત્યુ સાથે મિત્રતા નથી, કે મૃત્યુના સપાટામાંથી હાસી શકે તેમ નથી, તેમ દરેકને ભરવાનું અવશ્ય છે, તો પછી હે આત્મા ! તું ભવિષ્ય ઉપર ભરોસે રાખ નહીં, જે ધર્મકરણી કરવાની હોય તે પ્રમાદ ત્યાગી આજેજ કરી લે. ૪૧. दंडकलिअं करित्ता, वञ्चन्ति हुराइओ य दिवसाय ।
आउं संविल्लन्ता, गया वि न पुणो नियत्तन्ति ॥४२॥ सं. छाया-दण्डकलितं कृत्वा, ब्रजन्ति खलु रात्रयश्च दिवसाश्च । ___ आयुः संविलयन्तो, गता अपि न पुनर्निवर्तन्ते ॥४२॥
(ગુ. ભા.) જેમ લોકો ફાળકારૂપે રહેલા સુતરને દંડ ઉપર ચડાવી ઉકેલે છે, તેમ રાત્રિ-દિવસ આયુષ્ય રૂપી સુતરને મનુષ્યભવાદિપ દંડ ઉપર ચડાવી ઉકેલી રહ્યા છે–પ્રતિ દિવસ આયુષ્ય ઓછું થતું જાય છે, અને ગયેલા ત્રિ-દિવસ પાછા આવતા નથી. કર. जहेह सीहो व मियं गहाय,
मच्चू नरं णेइ हु अंतकाले ।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] . .न तस्स मावा न पिया न भाया
कालम्मि तम्मितहरा भवन्ति ॥४३॥ सं.छाया-यथेह सिंह इन मृगंगृहीत्वा, मृत्युनरं नयति खल्बन्तकाले। न तस्य माता न पिता न भ्राता, काले तस्मिन् अंशधरा भवन्ति ॥४३॥
(ગુ. ભા) જેમ સિંહ ટોળામાંથી મૃગલાને પકડી લઈ જાય છે, તેમ અન્તકાળે મૃત્યુ મનુષ્યને પકડી લઈ જાય છે. તે વખતે માતાપિતા કે ભાઈ કેઈપણ એક ક્ષણમાત્ર પણ રક્ષણ કરવાને સમર્થ થતું નથી. સહુ કઈ દેખતાં કાળ લઈ જાય છે, અને સગાં સંબંધીઓ બેસી રહે છે પણ કોઈ મરણ સમયે મરણના ભાગી થતા નથી. ૪૩. जीअं जलबिंदुसमं, संपत्तिओ तरंगलालाओ । सुमिणयसमं च पिम्म जं जाणसु तं करिजासु ॥४४॥ सं. छाया-जीवितं जलबिन्दुसनं, सम्पत्तयस्तरङ्गलोलाः ।
स्वप्नसमं च प्रेम, यद् जानीयास्तत् कुरुष्व ॥४४॥ | (ગુ. ભા.) આ જીન્દગી ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા જલના બિન્દુ સમાન અસ્થિર છે. સંપત્તિઓ સમુદ્રના કલ્લોલ જેવી ચંચળ છે, એટલે કે એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે જલદી જતી રહે છે. અને સ્ત્રીપુત્રાદિ ઉપરને પ્રેમ સ્વમ સમાન છે, એટલે કે ક્ષણ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] માત્રમાં નાશ પામે છે. હે જીવ! આ પ્રમાણે જે તે ખરા અંત:કરણથી જાણતા હોય તે જાણ્યા પ્રમાણે વર્તન કર-જે કાંઈ ધર્મકરણી કરવી ઘટે તે કર, અને શ્રીજિનેન્દ્રના ધર્મને સાચે જાણી તેને વિશે ઉદ્યમ કરે, ૪૪. . संझराग-जलबुब्बुओवमे,
जीविए य जलबिंदुचंचले । जुळवणे य नइवेगसन्निभे
पावजीव ! किभियं न बुज्झसे ? ॥४५॥ सं.छाया-सन्ध्याराग-जलबुद्बुदापमे, जीविते च जलबिन्दुचञ्चले। यौवने च नदीवेगसनिमे, पापजीन ! किमिदं न बुध्यसे ॥४५||
(ગુ. મા.) સંધ્યા સમયના રંગ, જલન પરપટા અને ડાભ ઉપર રહેલા જલના બિન્દુ સમાન આ જીન્દગી ચંચલ છે-સંધ્યા સમયના લાલ પીળા લીલા વિગેરે રંગે ઘડી બે ઘડીમાં નાશ પામે છે, પાણીના પરપોટા થડા જ વખતમાં હતા નહેતા થઈ જાય છે, અને ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલું પાણીનું ટીપું ડીવારમાંજ નાશ પામે છે, તેમ આ જીન્દગી ચંચળ છે, અસ્થિર છે, અને થોડીવારમાંજ નાશ પામે તેવી છે, વળી આ થોવન નદીના પૂરના વેગ સમાન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
[૨૦]
જતાં વાર ન લાગે તેવુ` છે, અર્થાત્ ક્ષણિક છે, તે પણ હે પાપી જીવ! આ સર્વ ક્ષણિક જાણવા છતાં કેમ હજુ સુધી સમજતા નથી. ૪૫.
अन्नत्थ सुआ अन्नत्थ, रोहिणी परिअणोवि अन्नत्थ । મૂત્રવત્તિલ નુંવ, પવિત્ત યજ્યન્તેન 1960 सं. छाया - अन्यत्र सुता अन्यत्र, गेहिनी परिजनोऽप्यन्यत्र । भूतबलिखि कुटुम्बं प्रक्षिप्तं हत कृतान्तेन ॥४६॥ (ગુ. ભા.) ભૂત-પ્રેતાદિને નાખેલા બળી–બાકળા જેમ છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે–ભિન્નભિન્ન વિખરાઈ જાય છે, તેમ ક્રૂર યમદેવે તારાપુત્રાને અન્યગતિમાં ફેંકી દીધા, તારી પ્રાણપ્રિયાને કાઈ બીજી ગતિમાં મૂકી દીધી, અને તારા કુટુમ્બકબીલાને કાઇ બીજે સ્થળે નાખી દીધા, આ પ્રમાણે યમદેવે બધાને વેરવીખેર કરી નાખ્યા—ભિન્નભિન્ન ગતિમાં ફેંકી દીધા ! અર્થાત્ મન્ત્ર સાધન કરવાવાળા પુરુષા જેમ બળી—બાકળા ભિન્નભિન્ન જગ્યાએ ફેંકે છે, તેમ યમદેવ દેખતાં દેખતા સં કુટુંબને ભિન્નભિન્ન ગતિમાં નાંખી દે છે. માટે હું વ! તે ઉપર ખેાટે! મમત્વ ત્યાગી આત્મસાધન કરવાને ઉદ્યમત થા. ૪૬. जीवेण भवे भवे, मिल्लिया देहाइ जाइ संसारे ।
'
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[] ताणं न सागरेहि, कीरइ संखा अर्णतेहिं ॥४७॥ सं. छाया-जीवेन भवे भवे, मेलितानि देहानि यानि संसारे ।
तेषां न सांगरैः, क्रियते सङ्ख्याऽनन्तैः ॥४७॥ (ગુ. ભા.) આ જીવે સંસારમાં ભવોભવને વિષે જેટલા દેહ કર્યા તેની જે ગણત્રી કરવા બેસીએ તો અનંતા સાગરોપમ જેટલો કાળ ચાલ્યો જાય તો પણ ગણત્રી કરી શકીએ નહીં ! અર્થાત્ આ જીવે ભવભવમાં ભટકી ભટકી અનંતા દેહ કરીને મૂકી દીધા છે. તો પછી હે આત્મા ! આવા ક્ષણભંગુર અને અશુચિથી ભરેલા શરીર ઉપર શા માટે મૂછ રાખે છે? હવે તો આવા વિનાશ શરીર ઉપરથી મૂછ ઉતારી અશરીરી થવાનો પ્રયત્નશીલ થા. ૪૭. नयणोदयंपि तासिं, सागरसलिलाओ बहुयरं हाइ। गलियं रुअमाणीगं, माउणं अन्नमन्नाणं ॥४८॥ सं. छाया-नयनादकमपि तास, सागरसलिलाद् वहुतरं भवति ।
જટિત નાં, મgબા કન્યાભ્યાસ મુકો(ગુ. ભા.) હે આત્મા અન્ય અન્ય ભવમાં થયેલી ભિન્ન ભિન્ન માતાઓ, કે જેઓ તારી વિપત્તિ દુ:ખ અને મરણને લીધે રુદન કરતી હતી તે માતાઓના નેત્રના આંસુનું પરિમાણ કરવા બેસીએ તો સમુદ્રના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨]
પાણીથી પણ અતિશય અધિક થઈ જાય ! અને જીવ તે અનંતી માતાએ કરી, અને તે ધીને રાતી કકળતી મૂકી આ ભવમાં આવ્યા છે, માટે હવે પરમાર્થના વિચાર કર, અને ફરીયો માતા ન કરવી પડે, અને જન્મ જરા તથા મરણુના ફેરામાં ન ન ભટકવું પડે તેને માટે ધર્મકરણીમાં પ્રયત્નશીલ
થા. ૪૮.
जं नरए नेरइया, दुहाइ पावन्ति घोरणंताइ । तत्ता अगंतगुणियं, निगोअमज्झे दुहं होइ ॥ ४९ ॥ સં. યાર્ન વૈચિ!, કુલ તા-યક્તિ પરગ્નન્તાનિ ततोऽनन्तगुणितं, निगोदमध्ये दुःखं भवति ॥ ४९ ॥
(ગુ. ભા.) નરકમાં નારકી જીવે અનતાં ધાર દુ:ખ પામે છે તે નરકનાં દુ:ખથી પણ અનતાં અધિક દુ:ખા નિગેાદમાં ભગવવાં પડે છે નિગેાદમાં અનતાં વેાને રહેવાનુ એકજ શરીર હેાત્રાથી ઘણાં સાંકડા સ્થાનમાં રહી સમયે સમયે જન્મ-મરણાદિનાં અનંતાં દુ:ખા જીવન ભાગવવાં
म्म निगा मज्झे, वसिओ रे जीव ! कम्मवसा । विसहन्ता तिक्खदुक्खं, अनंतपुग्गलपरावत्ते ॥५०॥ सं. छाया - तस्मिन्नपि निगोदमध्ये, उषितो रे जीव ! कर्मवशात् ૐ. विषहनागस्तिक्ष्णदुःखं, अनन्तपुद्गलपरावर्तान् ॥५०॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૩] (ગુ. ભા.) રે જીવ! આવી ભયંકર નિગોદમાં પણ વિવિધ કર્મને વશ થઈ તું અનંત પુક્કલ પરાવતું સુધી ઘોર દુ:ખને સહન કરતો વસ્યો, તેં નિગોદનાં અસહ્ય દુઃખો અનંતીવાર ભગવ્યાં, માટે હવે તેવાં દુઃખ ન ભોગવવા પડે તે માટે વીતરાગધર્મ આરાધવાને તત્પર થા. ૫૦. निहरीअं कहवि तत्तो, पत्तो मणुअत्तणपि रे जीव । तविजिणवरधम्मो, पत्तो चिंतामणीसरिच्छो॥५१॥ पत्ते वि तम्मि रे जीव!, कुणसिपमायं तुम तयं चेव। जेणं भवंधकूवे, पुणो वि पडिओ हुहं लहसि ॥५२॥ म. छाया-निःसृत्य कथमपि ततः, प्राप्ता मनुजत्वमपि रे जीव :
तत्रापि जिनवरधर्मः, प्राप्तश्चिन्तामणिसदृक्षः ॥५१॥ सं. छाया-प्राप्तेऽपि तस्मिन् रे जीन !. करोषि प्रमादं त्वं तमेव ।
येन भवान्धकूपे, पुनरपि पतितो दुःखं लप्स्यसे ॥५२॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ ! તું અનેક પ્રકારની અકામ નિર્જરાએ કરીને, તથા નિગોદની ભવસ્થિતિ પૂરી કરીને મહાકટે ભાગ્યયોગે અતિદુર્લભ એવો મનુષ્ય ભવ પામ્યો, અને તેમાં પણ ચિન્તામણિરત્ન સમાન મનવાંછિત સુખ આપનાર શ્રીજિનેન્દ્રૉર્મ પામ્યો. આવો ચિન્તામણી તુલ્ય ધર્મ પ્રાપ્ત કરીને પણ જે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] તું પ્રમાદ કરે છે તો ફરીથી ભવરૂપી અન્ધકૂવામાં પડી જન્મ-મરણાદિ ઘોર દુ:ખ પામીશ-ફરીથી મનુષ્ય ભવ, અને તેમાં પણ જિનધર્મની પ્રાપ્તિ અતિ દુર્લભ છે. માટે હે આત્મા ! નિદ્રા વિકથાદિ પ્રમાદ ત્યાગી ધર્મકરણીમાં ઉદ્યમશીલ થા. પ૧–પર. ' उवलद्धा जिणधम्मो, न य अणुचिण्णो पमायदासे । हा जीव ! अप्पवेरि!, सुबहं परओ विसूरिहिसि ॥५३॥ सं. छाया-उपलब्धो जिनधर्मो, न चाऽनुचीर्णः प्रमाददोषेण । __ हा जीव ! आत्मवैरिक ! सुबहु परतः खेत्स्यसे ॥५३॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તું મહાભાગ્યયોગે જિનધર્મને પામ્યો છતાં પ્રમાદદોષથી તે આચર્યો નહીં જેથી ખરેખર ખેદ થાય છે. અરે આત્મવેરી ! રત્ન સમાન ધર્મ પામવા છતાં ફક્ત પ્રમાદદોષથી નહીં આચરવાથી તને પરલોકમાં ઘણું દુ:ખ સહન કરવો પડશે, અને તે વખતે તું ખેદ કરીશ માટે હવેથી પણ જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણી, આત્માનો કટ્ટરશત્રુ જે પ્રમાદ તેને ત્યાગી, અપ્રમાદપણે ધર્મ કર. પ૩. सेोअन्ति ते वराया, पच्छा समुवष्ठियम्मि मरणम्मि। पावपणायवसेण,न संचियो जेहि जिणधम्मो ॥५४॥ सं. छाया-शोचन्ते ते वराकाः, पश्चात् समुपस्थिते मरणे ।
पापप्रमादवशेन, न सश्चिता यैर्जिनधर्मः ॥५४॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ રૂ૫] (ગુ. મા.) જેઓએ મદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, અને વિકથારૂપ મહાદુષ્ટ પ્રમાદને આધીન થઈ જિનધર્મ આદર્યો નથી તે બાપડા રાંક છવો પછીથી મરણ આવી પહોંચતાં પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે-“અરેરે ! અમે કાંઈ ધર્મસાધન કરી શક્યા નહીં, હવે પરલોકમાં શી ગતિ થશે? ધર્મ કર્યા વિના પરલોકમાં કયાંથી સુખી થઈશું? ત્યાં અતિભયંકર દુ:ખો ભોગવવાં પડશે. અરેરે ! હવે શું કરવું ?' ઇત્યાદિ ઘણો જ શેક કરે છે. માટે હે જીવ! તું અત્યારથી જ ધર્મકરણી કરી લે, કે જેથી મરણ સમયે પશ્ચાત્તાપ કરવો ન પડે, અને પરલોકમાં કારમાં દુ:ખ સહન કરવા ન પડે. ૫૪, ધીથી થી !!! સંસા, રેવે મરિ૩ તિથી ફા मरिउण रायराया, परिपच्चइ नरयजालाए ॥५५॥ સં.છાયા-ધિષિ ધિ!!! સંસાર, મૃા યાતિયા મતિ
मृत्वा राजराजः, परिपच्यते नरकज्वालया ॥५५॥ (ગુ. ભા.) જે સંસારમાં મહાસમૃદ્ધિવંત અને અપ્સરાઓના વિલાસ વડે સુખમાં મગ્ન થયેલ દેવ જે ઉત્તમ છવ પણ મરીને તિર્યંચ થાય છે. વળી જે સંસારમાં છ ખંડનો ભોક્તા, ચોસઠ હજાર સુંદરીઓને સ્વામી, તથા જેની ચોસઠ હજાર યક્ષ અને બત્રીસ હજાર મુકુટબદ્ધ રાજાઓ રાત્રી-દિવસ સેવા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] કરી રહ્યા છે, એ રાજાધિરાજયહારાજા ચક્રવર્તી પણ ભરીને નરકની જવાલા વડે પકવાય છે, અને પરધામીઓએ કરેલી ભયંકર વેદનાઓને સહન કરે છે! એવા આ સંસારને ધિકકાર હે ! ધિક્કાર હો !! પ. जाइ अणाहो जीवो, दुमम्स पुप्फंव कम्मबायहओ। धन-घन्ना-हरणाई, घर-सयण-कुडुंब मिल्लेवि ॥५६॥ सं. छाया-यात्यनाथा जीवा, द्रुमस्य पुष्पमिव कर्मवातहृतः । વન-ધાન્યા-ડડમરાનિ, સ્વજન-દુર્વ મુવાડા પદા
(ગુ. ભા.) જેમ પવનના ઝપાટાથી વૃક્ષનું પુષ્પ ખરી પડે છે, તેમ કર્મરૂપી પવનને પરાધીન થયેલ આ બીચારો અનાથ જીવ પોતે મેળવેલાં ધનધાન્ય ઘરેણું ઘર સગા-વહાલાં અને કુટુંબને પડતા મેલી ચાલ્યો જાય છે! માટે હે આત્મન ! તું કર્મ રૂપી પવનને આધીન છે, તેનો ઝપાટે લાગતાં તારે બધું છોડી ચાલ્યું જવું પડશે, તે વખતે તારી સાથે કાંઈ પણ આવનાર નથી. માટે પરિણામે જે વસ્તુ તારી સાથે આવનાર નથી તેના ઉપરથી. મોહ ત્યાગી, પરભવમાં પણ સાથે આવી સુખ કરનાર જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રનું આરાધન કર. પ૬. वसिय गिरीसु वसियं, दरीसु वसियं समुदमज्झम्मि। रुक्खग्गेसु य वसियं, संसारं संसरंतेणं ॥५७॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૭] સં. છાયા-ણિતં નિરિકૂષિત, હરીપૂષિત સમુદ્રમશે . ____ वृक्षाग्रेषु चोषितं, संसारं संसरता ॥५७।।
(ગુ. ભા.) હે આત્મન ! સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં તે કેટલીએક વાર પર્વતમાં નિવાસ કર્યો, કેટલીએકવાર વૃક્ષોના અગ્રભાગમાં પક્ષીરૂપે નિવાસ કર્યો, આવી રીતે તારે અનેક સ્થળે ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપે નિવાસ કરવો પડ્યો ! તારે નિવાસ કરવાને કોઈપણ એક રસ્થાન નથી, તો પછી “મારું મારું કરી શા માટે મિથ્યાભિમાન કરે છે? આયુષ્ય પૂરું થતાં કર્મને અનુસારે તારે નિવાસ સ્થાન બદલવું જ પડશે, માટે મમત્વભાવ ત્યાગી સમભાવમાં લીન થા, કે જેથી અક્ષય અને નહીં બદલવું પડે તેવું સ્થાન મળે. ૫૭. देवो नेरइओत्ति य, कीड पयंगुत्ति माणुसो एसो। रूवस्सी य विरुवो, सुहमागी दुक्खभागीय ॥५८॥ सं. छाया-देवा नैरयिक इति च, कीटः पतङ्ग इति मानुष एषः ।
रूपी च विरूपः, सुखभागी दुःखभागी च ॥५८॥ (ગુ. ભા.) આ જીવ કોઈ વખત દેવ થયો, કોઈ વખત નારકી થયો, કોઈ વખત તિર્યંચગતિમાં કીટપતંગ થયો, જ્યારે કોઈ વખત મનુષ્ય બન્યા. વળી કઈ વખત સ્વરૂપવાનું થયો, અને કેાઈ વખત કુરૂપી થિયે. વળી કઈ વખત સુખી, અને કોઈ વખત
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] દુઃખી થઈ ઉદાસીન બન્યો. આવી રીતે આ સંસારરૂપ નાટકશાળામાં નાટકીયાની પેઠે ભિન્નભિન્ન વેશમાં ઉતરી ભિન્નભિન્ન ભાવે ધારણ કર્યા, પણ હજુ સુધી અવિનાશી અને સ્થિર આત્મરૂપ પામ્યું નહીં. માટે હે આત્મા ! એ સર્વ વેશ અને ભાવોને વિનશ્વર અને અસત્ય જાણી શુદ્ધ આત્મરમણ પામવાને રાગદ્વેષની પરિણતિ દૂર કર, કે જેથી તેવા વેષ ધારણ કરી કલુષિત થવું ન પડે. ૫૮. राउत्ति य दमयुत्ति य, एस सवा गुत्ति एष वेयविऊ। सामी दासोपुजा, खलोत्ति अधणो धणवइत्ति॥ ५९॥
नवि इत्थ कोवि नियमो, ____ सकम्मविणिविठ्ठसरिसकयचिट्टो । अन्नुन्नरूव-वेसो,
नडुव परिअत्तए जीवो ॥६॥ सं. छाया-राजेति च द्रमक इति च, एष श्वपाक इति एष वेदवित् ।
स्वामी दासः पूज्यः, खल इति अधनो धनपतिरिति ॥५९॥ सं.छाया-नाप्यत्र काऽपि नियमः, स्वकर्मविनिविष्टसदृशकृतचेष्टः ।
પ-લે, નર વ પરિવર્તત વદ . (ગુ. ભા.) આ જીવ કોઈ વખત રાજા થયે, જ્યારે કઈ વખત ભીખારી બની ઉદરપૂર્તિ માટે ઘેરઘેર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકાને માર મારી જેવી
ને કાઇ
[] ભટક, કોઈ વખત મહાફર ચંડાલ થયો, જ્યારે કોઈ વખત વેદના જાણકાર મહાધુરંધર વિદ્વાન બન્યો. કઈ વખત હજારો મનુષ્યોને સ્વામી થયો, જ્યારે કે વખત સેવક બની પરાધીન થયે, કઈ વખત જગતને વંદનીય થયે, જ્યારે કોઈ વખત મહા નીચ દુજન બની જગતને ધિક્કારવા યોગ્ય બન્યું. કેઈ વખત નિર્ધન મહાદરિદ્રી થયો અને પોતાની આજીવિકાને માટે પણ વિચાર થઈ પડય; જ્યારે કઈ વખત કુબેર ભંડારી જે બેશુમાર ધનનો સ્વામી થયો. ૫૯. આવી રીતે આ જીવને કઈ પણ નિયમજ નથી, કારણકે આ સંસારરૂપી રંગભૂમિમાં પોતાના કર્મને અનુસાર ભિન્નભિન્ન રૂપ અને વેષને ધારણ કરી આ છવ ભિન્નભિન્ન ચેષ્ટા કરતો ભટકયા કરે છે. માટે હે આત્મા ! હવે ચેત, તે કર્મને આધીન થઈ આ સંસારરૂપી નાટકમાં ઘણું રૂપ વેષ અને ચેષ્ટાઓ કરી, પણ હજુ સુધી તારી સિદ્ધિ થઈ નહીં. તો હવે તારી ગાઢ નિદ્રામાંથી જાગૃત થા, અને જે જૂરકર્મો તને નચાવી રહ્યા છે તેઓનો ક્ષય કરવાને કર્મરહિત શ્રીવીતરાગનું રટન કર. ૬૦. नरएसु वेअणाओ, अणावमा असायबहुलाओ। रे जीव ! तए पत्ता, अणुतखुत्ता बहुविहाओ ॥६१॥
પાતાના
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४०] सं. छाया-नरक वेदना, अनुपमा अशातबहुलाः ।
रे जीव ! त्वया प्राप्ता, अनन्तकृत्वो बहुविधाः ॥६१॥
(२१. मा.) ! त सात नमा, नेना ઉપમા નથી એવી દુ:ખથી ભરપૂર ઘણું પ્રકારની વેદનાઓ અનન્તી વાર ભેગવી, તે પણ હજુ સુધી તારી શુદ્ધિ ઠેકાણે આવી નહીં !, માટે હે મંદમતે ! હવે પાપ કરતાં ડર રાખ કારણ કે તે પાપનાં ફળ तारे । मागवां ५.शे. ६.... देवत्ते मणुअत्ते, पराभिओगत्तण उवगएणं । भीसणदुहं बहुविहं, अणंतखुत्तो समणुभूअं ॥६॥ तिरियगहं अणुपत्तो, भीममहावेअणा अणेगविहा। जम्मण-मरणरहट्टे, अणंतखुत्तो परिब्भमिओ ॥३॥ सं. छाया-देवत्थे मनुजस्वे, पराभियोगत्वमुपगतेन ।
भीषणदुःखं बहुविधम्, अनन्तकृत्वः समनुभूतम् ॥६२॥ सं. छाया-तियंग्गयतिमनुप्राप्तो, भीममहावेदना अनेकविधाः ।
जन्म-मरणारघट्टे, अनन्तकृत्वः परिभ्रान्तः ॥६३॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તેં દેવભવને વિષે તથા મનુષ્યભવને વિષે પરતંત્રતાના પાશમાં સપડાઈ ભયંકર ઘણા પ્રકારનું દુ:ખ અનન્તી વાર અનુભવ્યું. ૬૨. વળી તું તિર્યંચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયો ત્યાં અનેક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४१ ] પ્રકારની ભયંકર મહાવેદનાએ ભાગવી. આવી રીતે ચારે ગતિમાં જન્મ અને મરણરૂપી રેટને વિષે અનતી વાર ભટકયા. આ જગમાં એવું કાઈ દુ:ખ નથી કે જે દુ:ખ તે સહન કર્યું` ન હોય. આવી રીતે અનતી વાર ધેાર મહાભયાનક દુ:ખ તે સહન કર્યો! માટે હવે ધસાધન કર, કે જેથી તેવાં દુ:ખ ભાગવવાં
न पडे. ६३.
जावन्ति केवि दुक्खा, सारिरा माणसा य संसारे । पत्तो अनंतखुत्ता, जीवा संसारकंतारे ॥६४॥ सं. छाया - यावन्ति कान्यपि दुःखानि, शारीराणि मानसानि च संसारे । प्राप्तोऽनन्तकृत्वा, जीवः संसारकान्तारे ||६४ ||
(ગુ. ભા.) જીવે આ સંસારરૂપી અટવીમાં પિરભ્રમણ કરતાં જેટલાં કાઈ રોગ વિગેરે શારીરિક દુ:ખા છે, અને જેટલાં દિવયાગાદિ માનસિક દુ:ખેા છે, તે સર્વ અનતીવાર ભાગવ્યાં છે. ૬૪. तण्हा अणंतखुत्ता, संसारे तारिसीया तुमं आसी । जं पसमेउ सवो- दहीणमुदयं न तीरिजा ॥ ६५ ॥ आसी अनंतखुत्तो, संसारे ते छुहावि तारिसीया । जं पसमेउ सवो, पुग्गलकाओ विन तीरिजा ॥ ६६॥ सं. छाया - तृष्णाऽनत्तकृत्वः, संसारे तादृशी तवाऽऽसीत् ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪ર ]
यां प्रशमयितुं सर्वोदधीनामुदकं न शक्नुयात् ॥ ६५॥ सं. छाया - आसीद् अनन्तकृत्वः, संसारे तव क्षुधाऽपि तादृशिका । यां प्रशमयितुं सर्व्वः, पुद्गलकायोऽपि न शक्नुयात् ॥६६॥ (ગુ. ભા.) હું જીવ ! તને નરકભવરૂપ સંસારને વિષે અન તીવાર એવી તીવ્ર તૃષાનાં દુ:ખ ભોગવવાં પડયાં છે કે જે તૃષાને છીપાવવાને સઘળા સમુદ્રનુ જલ પણ સમર્થ ન થાય. અહા! તું પરાધીન હતા ત્યારે તારે કેવી તૃષાને સહન કરવી પડી ? જ્યારે અહીં સ્વતંત્રપણે ધર્મનિમિત્ત-તારા પેાતાના હિતને માટે ચાવિહારો ઉપવાસ છઠ અમ, અથવા છેવટે રાત્રિનાજ ચાવિહાર કરવાના ગુરુમહારાજ ઉપદેશ આપે છે ત્યારે તને વિચાર થાય છે ! ૬૫. વળી નરકભવને વિષે અન તીવાર એવી તીવ્ર ક્ષુધાની વેદનાએ ભાગવવી પડી, કે જે ક્ષુધાને શાન્ત કરવાને જગત્ના સર્વ પુદ્ગલા પણ સમ ન થાય, આવી સાંભળતાં કંપારી છૂટે એવી અવર્ણનીય ક્ષુધાની વેદનાએ તે પરવશપણે અનતીવાર અનુભવી, જ્યારે અહીં સ્વાધાનપણામાં ધનિમિત્ત-આત્માના કલ્યાણને માટે ઉપવાસ અથવા એકાસણું કરવાને પણ લાંબેા વિચાર કરવા પડે છે! આત્મન્ ! નરકને વિષે આવી આવી અસહ્ય તૃષા અને ક્ષુધાની વેદનાએ પરાધીનપણે તારે સહન કરવી પડી, કે જે સહન કરવા છતાં તારી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ કર] સિદ્ધિ થઈ નહીં. પણ અત્યારે તું મનુષ્યભવ પામ્યો છે, સારાસારનો વિચાર કરી શકે છે, તો હવે પણું રસનેન્દ્રિયને વશ થઈ, આવેલા અવસરને ચૂકે તો તારા જેવો મૂર્ખ કોણ ? માટે સ્વાધીનપણામાં જ તપસ્યાદિ કરી આત્માના સહજ ગુણો પ્રગટાવ, કે જેથી ભયંકર નારકીની વેદનાઓ ભોગવવાનો વખત ન આવે. ૬૬, काऊणमणेगाई, जम्म-मरणपरियट्टणसयाइं ।
दुक्खेण माणुसत्तं, जइ लहइ जहिच्छयं जीवो ॥६॥ तं तह दुल्लहलंभ, विज्जुल्लयाचंचलं च मणुअनं । धम्मम्मि जो विसीयइ,सो काउरिसान सप्पुरिसेा ॥६॥ सं, छाया-कृत्वाऽनेकानि, जन्म-मरणपरिवर्तनशतानि ।
दुःखेन मानुषत्वं, यदि लभते यथेच्छितं जीवः ॥६॥ सं. छाया-तत् तथा दुर्लभलाभ, विद्युल्लताचञ्चलं च मनुजत्वम् ।
धर्मे यो विपीदति, स कापुरुषो न सत्पुरुषः ॥६॥
(ગુ. ભા.) જીવ અનેક સેંકડા જન્મ અને મરણના પરાવર્તનના ઘણું દુઃખ ભેળવીને મહાકણે પોતાને ઈષ્ટ એવું મનુષ્યપણું પામે છે. ૬૭. આવા દસ દષ્ટાને દુર્લભ અને વીજળીના ઝબકારા જે ચંચલ મનુષ્યભવ પામીને પણ જે કોઈ ધર્મકૃત્યમાં પ્રમાદ કરે તે કાયર પુરુષ સમજવો, તે પુરુષોની પંક્તિમાં ગણાવા
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૪] લાયક થતો નથી. માટે હે જીવ! તું મહાકષ્ટ પૂર્ણ પુણ્યોદયે મનુષ્યભવ પામે છે, તો તેને સાર્થક કર. ૬૮. माणुस्सजम्मे तडि लद्धियम्मि,
जिणिदधम्मो न कओ य जेणं । .. तुट्टे गुणे जह धाणुक्कएणं,
हत्था मलेव्वा य अवस्स तेणं ॥६९॥ सं. छाया-मानुष्यजन्मनि तटे लब्धे, जिनेन्द्रधर्मा न कृतश्च येन । त्रुटिते गुणे यथा धानुष्केण, हस्तौ मलयितव्यौ च अवश्य तेन।।६९॥
(ગુ. ભા.) અનંતા ભવરૂપ સમુદ્રમાં ભટકતાં ભટકતાં કાંઠારૂપ મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત કરવા છતાં જેણે જિનેન્દ્રપ્રરૂપિત ધર્મ કર્યો નહીં તેને, જેમ ઘનુષ્યની દેરી તુટતાં ધનુર્ધારી પુરુષને હાથ ઘસવા પડે છે તેમ અવશ્ય હાથ ઘસવા પડે છે–પશ્ચાત્તાપ કરવો પડે છે. માટે હે આત્મન ! તને ધર્મ કરવાને મનુષ્યભવાદિ સામગ્રીઓ મળી છે, છતાં જે પ્રમાદ કરી તેઓને ઉપયોગ નહીં કરે, અને નિરર્થક દિવસે ગુમાવીશ, તે મરણ સમયે અતિશય પશ્ચાત્તાપ થશે. ૬૯. रे जीव ! निसुणि चंचलसहाव,
मिल्लेवि णु सयलवि बज्झभाव ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवभेयपरिग्गहविविहजाल,
__संसारि अस्थि सहु इंदयाल ॥७॥ सं. छाया-रे जीव निशृणु चश्चलस्वभावान्, मुक्त्वापि सकलानपि बाह्यभावान् । नवभेदपरिग्रहविविधजालान्, संसारेऽस्ति सर्वमिन्द्रजालम् ॥७॥
(ગુ. ભા.) અરે જીવ! હિતકર વાક્ય સાંભળઆ સર્વ ધન્ય ઘાન્યાદિ નવપ્રકારના પરિગ્રહનો સમૂહ છે તે તારા આત્મગુણથી બાહ્યભાવ છે, તારા પિતાના ગુણ તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર છે. વળી આ નવ પ્રકારને પરિગ્રહ ચંચળસ્વભાવી છે-ક્ષણવિનાશી છે, સંસારમાં સર્વ ઈન્દ્રજાલ સમાન છે–પરમાથે જોતાં અસાર છે. વળી પરિગ્રહ છેડીને તારે અવશ્ય પર લોકમાં જવું જ પડશે, તો પછી અત્યારથી જ આ સર્વ ચંચળસ્વભાવી બાહ્યભાવ ઉપરથી મહત્યાગી અચલ સ્વભાવી તારા આત્મધર્મનો શા માટે આદર નથી કરતો ? ૭૦. વયં-પુર-મિત્ત-વ--નાય
इहलाइय सब नियसुहसहाय । नवि अस्थि कोइ तुह सरणि मुक्ख !,
इक्कल्लु सहसि तिरि-निरयदुक्खा॥७१॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. છાયા-પિતૃ-પુત્ર-મિત્ર-શુ દિનાતનુ, વિં સર્વ निजसुखसहायम् । नाऽप्यस्ति काऽपी तव शरणे मूर्ख ! एकाकी सहिष्यते तिर्यगूनरकदुःखानि ॥७॥
(ગુ. ભા.) રે મુખે આત્મન ! આ લોકમાં તને અતિશય વહાલા એવા પિતા, પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી તથા ઘરના માણસે વિગેરે પોતાને જ સ્વાર્થ તાકતા ફરે છે, તે કોઈ તારું શરણ નથી. તેઓને માટે કૂડકપટ કરી તારે એકલાને જ તિર્યંચ અને નરકગતિનાં દુ:ખ સહન કરવો પડશે અને તે મહાભયંકર દુ:ખ વખતે કઈ તારું રક્ષણ કરવા આવશે નહીં. માટે હે મૂઢ ! હજુ કાંઈક વિચાર, અને આશ્રવભાવમાંથી નિવૃત્ત થઈ સંવરભાવમાં પરિણત થા, કે જેથી પરલોક સુધરે. ૭૧. कुसग्गे जह ओसबिंदुए, थोवं चिइ लंबमाणए । एवं मणुआणजीवियं, समयं गायम! मा पमायए॥७२॥ सं. छाया-कुशाग्रे यथाऽवश्यायविन्दुकः, स्ताकं तिष्ठति लम्बमानकः।
एवं मनुजानां जीवितं, समयं गौतम ! मा प्रपादीः ॥७२॥ | (ગુ. ભા.) પ્રભુ શ્રી મહાવીર ગોતમ સ્વામીને ઉપદેશ છે કે-હે ગતમ! જેમ ડાભના અગ્રભાગ ઉપર લટકી રહેલું ઝાકળનું ટીપુ થોડાજ સમય રહે છે-જોતજોતામાં નીચે પડી જાય છે, તેમ મનુષ્યનું
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવિત પણ જલદી નાશ પામે તેવું છે. માટે એક સમય પણ પ્રમાદ કરીશ નહીં-ધર્મને વિષે નિરેનર ઉદ્યમ કર. ૨. संबुज्झह किं न बुज्झह, संबोहि खलु पेच दुल्लहा । नो हूवणमन्ति राइओ,नासुलहं पुणरवि जीवियं ॥७३॥' सं. छाया--संबुध्यधं कि बुध्यध्वं, संबोधिः खलु प्रेत्य दुर्लभा ।
नैवोपनमन्ति सत्रयो. नो सुलमं पुनरपि जीवितम् ॥७३॥
(ગુ. ભા. : ભવ્ય પ્રાણીઓ! તમે બુઝ-સમ્યકત્વ રત્ન મેળવવાના ઉદ્યમ કરો, આવો અવસર ફરીફરીને મળવો મુશ્કેલ છે. સમગ્ર પ્રકારની ધર્મ સામગ્રી મળવા છતાં હજુ કેમ પ્રતિબોધ પામતા નથી? કારણ કે જેમણે ધર્મકૃત્ય કર્યું નહીં તેમને પરલોકમાં સમ્યકત્વ મળવું દુર્લભ છે. ગયેલા રાત્રિ-દિવસે પાછા આવવાના નથી, અને ધર્મ સાધન કરવાને ગ્ય જીવિત પાછું મળવું સુલભ નથી, માટે ધર્મ સામગ્રી પામી પ્રમાદ ન કરો. ૭૩. डहरा बुढा य पासह, गब्भत्थावि चयन्ति माणश । सेणे जह वयं हरे, एवमाउक्खयम्मि तुट्टइ ॥७११६ सं. छाया-बाला वृद्धाश्च पश्यत, गर्भस्था अपि च्यवन्ते मानवाः श्येनो यथा वर्तकं हरति, एवमायुःक्षये त्रूट्यति (जीवितम् )॥७४॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮T
(ગુ. ભા.) હે પ્રાણીઓ! તમે જુઓ-કેટલાએક મનુષ્ય ગર્ભમાંજ મરણ પામે છે ! કેટલાએક બાલ્યાવસ્થામાં જ મૃત્યુને શરણ થાય છે, કેટલાક યુવાવસ્થામાં વહાલા સ્ત્રી-પુત્રાદિને મૂકી મરી જાય છે, જયારે કેટલાએક વૃદ્ધાવસ્થાનાં દુઃખ ભોગવી ભોગવી પગ ઘસતા મરણને આધીન થાય છે. આવી રીતે જેમ બાજપક્ષી તેતરને ઓચિંતો ઝાલી લે છે, તેમ આયુષ્યક્ષય થતાં યમદેવ જીવિતને હરે છે, માટે ક્ષણ માત્ર પણું જીવિતનો વિશ્વાસ નહીં રાખી ધર્મ સાધન કરવાને સાવધાન થાઓ. ૭૪. तिहुयणजणं मरन्तं, दट्टण नयन्ति जे न अप्पाणं। विरमन्ति न पावाओ, धी धी !धित्तणं ताणं ॥७५॥ सं.छाया-त्रिभुवनजनं म्रियमाणं, दृष्ट्वा नयन्ति ये नात्मानम् (धर्म)। विरमन्ति न पापाद्, धिम् धिग् धृष्टत्वं तेषाम् ॥७॥ | (ગુ. ભા.) જેઓ ત્રણે ભુવનની પ્રાણીઓને દેખતા છતાં પોતાના આત્માને ધર્મને વિષે જોડતા નથી, અને પાપ થકી વિરામ પામતા નથી, એવા નિર્લજજ પુરુષોની ધિક્ષાઈને ધિક્કાર હો! ધિક્કાર હો ! ૭૫. मा मा जंपह बहुयं, जे बद्धा चिकणेहि कम्महिं। सव्वेसिं तेसि जायइ, हिओवएसेो महादासा ॥७६॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૬]
છે. છીયા-પા મા કપ , રે
વ ળે રામેમિ છે સર્વેપ તેપનું જ્ઞા, હિતેષો માપઉદ્દા (ગુ. ભા.).અયોગ્ય શિષ્ય ઉપર કૃપાસાગર ગુરુમહારાજને કરુણા આવવાથી વારંવાર ઉપદેશ આપતા જોઈ, તે ગુરુ મહારાજ પ્રતિ થોગ્ય અને વિનયી શિષ્ય કહે છે–પ્રભે! કૃપાનિધાન ! જેઓએ ઘણાં ચીકણું અને નિકાચિત કર્મો બાંધ્યા છે-જેઓ મગશેળીયા પત્થરની જેમ નહીં પીગળે એવા કઠણ દયવાળા છે, એવા આ અયોગ્ય પ્રાણીઓને બહુ ઉપદેશ ન આપ ન આપો. કારણ કે તેને આપ ગમે તેટલો પ્રતિબંધ આપશો તો પણ તેઓ પ્રતિબંધ પામવાના નથી, એટલું જ નહીં પણ, સર્પને જેમજેમ દૂધ પાઈયે તેમ તેમ ઝેર વધે છે તેમ અાગ્ય પ્રાણીએને હિતોપદેશ કેવળ મહાષિની જ વૃદ્ધિ કરે છે, માટે તેવા અયોગ્ય જીવોને ઉપદેશ આપ વ્યર્થ છે. ૭૬. कुणसि ममत्तं धण-सयण-विहवपमुहेसुअणंतदुक्खेसु । सिढिलेसि आयरं पुण, अणंतसुक्खम्मिमुक्खम्मि ॥७७ सं. छाया-करोषि ममत्वं धन-स्वजन-विभवप्रमुखेषु अनन्तदुःखेषु ।
શિથિસિ ગા પુનરનનાર્થે મેણે ૭થી (ગુ. ભા.) હે જીવ! અનંતા દુ:ખના હેતુભૂત ઘન, સ્ત્રી પુત્રાદિ સ્વજન, અને વૈભવ વિગેરેને વિષે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
તું મમત્વભાવ રાખે છે, જ્યારે અનંત સુખે જેમાં છે એવા મહાદુર્લભ મેક્ષને વિષે આદર ઓછો કરે છે! એ કેણ મૂર્ખ હોય કે જે દુઃખ આપનારા પદાર્થોમાં આસક્તિ રાખે? અને સુખ આપનાર પદાર્થમાં ઉપેક્ષા રાખે? પણ આત્મન ! તે તો તેમજ કર્યું ! માટે હજુ તારા અનાદિકાળના ભ્રમને દૂર કર, અને સુખી થવા ઈચ્છતા હોય તે બાહ્યભાવ ઉપરના મમત્વને ત્યાગી મોક્ષમાં આદર રાખ–મેક્ષને માટે પ્રયત્ન કર. ૭૭. संसारो दुहहेऊ, हुक्खफलो दुसहदुक्खरूवो य । न चयन्ति तंपिजीवा, अइबद्धा नेहनिअलेहि ॥७८॥ સં. છાયા-હંસા સુણદે, સુણ દુરસદણાય !
न त्यजन्ति तमपि जीवा, अतिबद्धाः स्नेहनिगडेः ॥७८।।
(ગુ. ભા.) આ સંસાર દુ:ખનું કારણ છે, દુઃખરૂપી ફળને આપનારો છે, અને અસહ્ય ઘોર દુ:ખસ્વરૂપ છે, આવા મહાભયંકર સંસારનો પણ, નહ રૂપી બેડીથી અતિશય બંધાયેલા જીવો ત્યાગ કરતા નથી ! જો સંસારને દુઃખમય જાણે છે, છતાં રાગબંધનથી જકડાએલા તેને ત્યાગ કરી શકતા નથી. માટે હે જીવ! રાગબંધનને દૂર કરવાને ઉદ્યમવંત થા, કે જેથી આવા દુ:ખમય સંસારથી તારો છૂટકારો થાય. ૭૮. नियकम्मपवणचलिओ, जीवो संसारकाणणे घोरे।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
का का विडंबणाओ, न पावए दुसहदुक्खाओ? ॥७९॥ सं. छाया-निजकर्मपवनचलितो, जीवः संसारकानने घोरे ।
काः का विडम्बना, न प्राप्नोति दुस्सहदुःखाः ॥७९।। (ગુ. ભા.) પિતાના કર્મરૂપી પવનને પરાધીન થઈ પતિત થયેલો આ જીવ સંસારરૂપી મહાવિકટ જંગલમાં અસહ્ય દુ:ખોથી ભરપૂર કઈ કઈ વિડંબનાઓ પામતો નથી? અર્થાત્ સર્વ વિડંબના પામે છે, હે આત્મા ! તે કર્મને વશ થઈ અસહ્ય દુ:ખ સહન કર્યા, અને વિવિધ પ્રકારની વિડંબના સહી, તેના આગળ ધર્મકૃત્ય કરતાં થતું ઘણું જ અ૫ દુ:ખ શા હિસાબમાં છે? કે જેથી અનતુ અને અક્ષય સુખ મળે તેમ છે. માટે ધર્મસંચય કરવામાં પ્રમાદી ન થા. ૭૯. सिसिरम्मि सीयलानिल
लहरिसहस्सेहि भिन्नघणदेहो । तिरियत्तम्मिरपणे,
' अणंतसा निहणमणुपत्ता ॥८०॥ गिम्हायवसंतत्ता-रणे छुहिओ पिवासिओ बहुसा । संपत्ता तिरियभवे, मरणदुहं बहु विसूरन्तो ॥८१॥ वासासुऽरण्णमज्झे, गिरिनिज्झरणादगेहि वजन्तो। मीयाऽनिलडनविओ,मऔसि तिरियत्तणे बहुसो॥८२॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] एवं तिरियभवेसु कीसन्तो दुक्खसयसहस्सेहिं । રિયા અનંતપુત્તા, નીવા મીત્તળમવાવને રૂા
सं. छाया - शिशिरे शीतलाऽनिल - लहरिसहस्रै भिन्नघनदेहः । तिर्यक्त्वेऽरण्ये, अनन्तशेो निधनमनुप्राप्तः ॥ ८० ॥ ग्रीष्मातपसन्तप्तो ऽरण्ये क्षुधितः पिपासिता बहुशः । संप्राप्तस्तिर्यग्भवे मरणदुःखं बहु विद्यमानः ॥ ८१ ॥ वर्षास्वरश्येमध्ये, गिरिनिझरणोदकैरुह्यमानः । शीताऽनिलदग्धो, मृतोऽसि तिर्यक्त्वे દુઃ ।।૮રા દ્વં તિર્થમંચેલુ, ક્રિશ્યમાન કુલરાતમએઃ । પિતાનન્તાવે, નવા મીપળમવાગ્યે ॥૮॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તું તિર્યંચ ભવમાં હતા, કે જે વખતે તારું શરીર મજબૂત હતુ તે પણ અટવીમાં શીયાળાની સખ્ત ઠંડીમાં હિમ પડવાથી તારા દેહ કાટી ગયા-ભદાઇ ગયા! અને પાષ મહિનાની કડ કડતી ટાઢથી અટવીમાં અનન્તીવાર · મરણને શરણ થયા, તે દુ:ખ સંભાર. ૮૦. વળી રે આત્મા તુ તિ"ચ ભવમાં ધાર જંગલને વિષે ઉનાળાના આકરા તાપથી તપ્ત થઇ વિલ બની ભૂખ્યા તરસ્યો ઘણેાજ ખેદ પામતા મરણદુ:ખ પામ્યા ! ૮૧.વળી હું ચેતન ! તુ વર્ષા ઋતુમાં તિયચ ભવમાં ભયાનક અરણ્યને વિષે પર્વતાના ધેાધમાર પાણીમાં તણાતા અથડાતાડતા અને ઠંડા પવનથી જકડાઈ ગયેલા ઘણી વખત મૃત્યુ પામ્યા ! ૮.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવી રીતે અતિભયાનક ભવરૂપી અરણ્યમાં તિર્યંચ ભવોને વિષે અસહ્ય લાખો દુ:ખ ભોગવી કલેશ પામતે આ જીવ અનંતીવાર વચ્ચે. શિયાળામાં જંગલને વિષે અસહ્ય ઠંડીથી અનંતીવાર મૃત્યુને શરણે થયો ! ઉનાળાના આકરા તાપથી તપ્ત થઈ ભૂખ્યા તરસ્યો મરી ગયો ! અને વરસાદની ઋતુમાં પાણીમાં તણાતે અથડાતો પ્રાણુરહિત થયો ! આવાં દુબે અનંતીવાર સહન કરવા છતાં તે કોને આજ તું કેમ વિસરી જાય છે? ૮૩. दुदृढकम्मपलया-निलपेरिओ भीसम्मि भवरपणे। हिंडन्तो नरएसु वि, अगंतसा जीव ! पत्ता सि ॥८॥ सं. छाया-दुष्टाऽष्टकर्मप्रलया-ऽनिलप्रेरितो भीषणे भवारण्ये ।
हिण्डमानो नरकेष्वपि, अनन्तशो जीव! प्राप्ताऽसि ॥४॥ (ગુ. ભા.) હે આત્મન ! પ્રલયકાળના પવન જેવા ભયંકર એવા આઠ કર્મો કરી ઘોર એવા આ ભવરૂપી અરણ્યમાં ભટકતાં ભટકતાં તું નરકગતિમાં પણ અસહ્ય દુ:ખ અનંતીવાર પામ્યો છે-દુ:ખ ભોગવવામાં કાંઈ ખામી રાખી નથી. તોપણ હજુ તેવાંજ દુખે ભોગવવા પડે તેવાં પાપમય કાર્યો કરે છે ! અરે ! કાંઈક સમજ, શુદ્ધિ ઠેકાણે લાવ, અને હવે પછી તેવાં દુઃખે ભેગવવાં ન પડે તેને માટે પ્રયત્નશીલ થા. ૮૪.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्तसु नरयमहीसु, वजानलदाह-सीयवियणासु। वसियो अणंतखुत्ता, विलबन्तो करूणसहिं ॥८५॥ सं. छाया-सप्तसु नरकमहीषु, वज्राऽनलदाह-शीतवेदनासु ।
उपितोऽनन्तकृत्वा, विलपन करुणशब्दैः ॥८५॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તું સાતે નારકીઓમાં કરણ ઉપજાવે એવા હૃદયભેદક શબ્દો વડે વિલાપ કરતો અનંતીવાર વચ્ચે, કે જે નારકીઓમાં વજાસમાન અતિશય આકરા અગ્નિની અને શીતની અસહ્ય વેદનાએ તારે ભોગવવી પડી ! હવે તેથી ત્રાસ પામી ફરીથી ત્યાં જવું ન પડે માટે ઘર્મકૃત્યમાં સાવધાન થા. ૮૫. पिय-माय-सयणरहिओ, दुरंतवाहिहिं पीडिओ बहुसा। मणुअभवे निस्सारे, विलाविओ किं न तं सरसि ॥८६॥ सं. छाया-माता-पितृ-स्त्रजनरहितो, दुरन्तव्याधिमिः पीडितो बहुशः। मनुजभवे निस्सारे, विलापितः किं नतं स्मरसि?॥८६॥
(ગુ. ભા.) હે ચેતન! માતા પિતા અને સગાં સંબંધીઓથી વિયોગ પામેલા તને અસાધ્ય વ્યાધિ
એ ઘણેજ પીડિત કરી આ અસાર એવા મનુષ્યભવમાં બહુ બહુ વિલાપ કરાવ્યા, આ વાતને તું કેમ વિસરી જાય છે? ૮૬.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
पवणु वगयणमग्गे,अलक्खिओ भमइभववणे जीवो। ठाणहाणाम्म समु-ज्झिऊणधण-सयण संघाए ॥८७॥ सं छाया-पवन इवं गगनमार्गे, अलक्षिता भ्रमति भववने जीवः ।
स्थानस्थाने समुज्झ्य धन-स्वजन संघातान् ।।८७॥
(ગુ. ભા.) જેમ પવન આકાશમાં અદશ્યરૂપે ભિન્નભિન્ન સ્થાને ભમ્યા કરે છે, તેમ આ જીવ ઠેકાણે ઠેકાણે ધન અને સગાં વહાલાઓનો ત્યાગ કરી અજાણ પણથી ભટકયા કરે છે. માટે હે આત્મન ! આમા ધન, આ મારા સગા-વહાલા” આ રીતે બેટે મમત્વ ભાવ ત્યાગી, તારા શુદ્ધ સ્થિરવિભાવને પ્રાપ્ત કરવા વીતરાગપ્રભુનો ધર્મ આચર. ૮૭, विद्धिजन्ता असयं, जम्म-जरा-मरणतिक्खकुंतेहिं । दुहमणुभवन्ति घोरं, संसारे संसरन्त जिआ ॥८॥ तहविखणंपि कयावि हु, अन्नाणभुयंगडंकिया जीवा। संसारचारगाओ, न य उबिजन्ति मूढमणा ॥८९॥ सं. छाया-विष्यमाना असद्, जन्म-जरा-मरणतीक्ष्णकुन्तैः।
दुःखमनुभवन्ति घोरं, संसारे संसरन्तो जीवाः ॥८॥ तथापि क्षणमपि कदापि खलु, अज्ञानभुजङ्गदष्टा जीवाः । संसारचारकाद्, न चोद्विजन्ते मूढमनसः ॥८९॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] (ગુ. ભા.) આ અસાર સંસારમાં ભટકતા જીવો જન્મ જરા અને મરણરૂપી તીણુ ભાલાઓ વડે વારંવાર વિંધાઈ ઘેર દુ:ખ અનુભવે છે, ૮૮. છતાં અજ્ઞાનરૂપી સર્પ વડે ડસાયેલા મૂઢમાનવાળા જીવો આ સંસારરૂપી બંદીખાનાથી ક્ષણમાત્ર પણ ઉકંગ પામતા નથી ! કેદખાનામાં પડેલો પ્રાણી એકજ વખત ભાલાની વેદના સહન કરી શકતો નથી, અને કંટાળી જઈ વિચારે છે કે અરેરે! હવે હું આ દુ:ખમાંથી ક્યારે છૂટું? પણ જન્મ જરા અને મૃત્યુપી ભાલાઓના કારી ધા જીવો વારંવાર અનુભવે છે, છતાં આશ્ચર્ય છે કે-તેઓ આ સંસારરૂપી કેદખાનામાંથી છૂટવાને ક્ષણવાર પણ ઉદ્વિગ્ન થતા નથી. ૮૯. कीलसि कियंतवेलं, सरीरवावीइ ? जत्थ पइसमयं । काल रहट्टघडीहिं, सोसिजइ जीवियंभाहं ॥९०॥ सं. छाया-क्रिडिष्यसि कियद्वेलां, शरीरबाप्यां ? यत्र प्रतिसप्रयम् ।
कालारघट्टघटीमिः, शेष्यते जीविताऽम्भोघः ॥१०॥
(ગુ. ભા.) હે જીવ! તું શરીરરૂપી વાવમાં કેટલો સમય ક્રીડા કરી શકીશ? જે વાવમાંથી કાળરૂપી રેંટના ઘડાઓ જીવિતરૂપી જલસમૂહને સમયે સમયે શેરી રહ્યા છે. જેમ જેમ કાળ જાય છે તેમ તેમ આયુષ્ય ઘટતું જ જાય છે. જેમ ફાંસીની સજા પામેલો અપરાધી જેમ જેમ ફાંસી સન્મુખ ડગલાં ભરે છે તેમ તેમ તેને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યુ નજીક આવતું જાય છે, અને તેથી તેને માનપાનાદિ કાંઈપણ ગોઠતું નથી, કારણકે તેણે જાણ્યું છે કે મૃત્યુ નજીક આવતું જાય છે તેમ ચેતન : તારી પણ જેમજેમ ઉમ્મર જાય છે તેમ તેમ મૃત્યુ નજીક આવતું જાય છે, આવી રીતે દિવસ પર દિવસ જતાં આયુષ્ય ઝપાટામાં પૂર્ણ થશે ત્યારે મરણને શરણ થવું પડશે! માટે પ્રમાદ ત્યાગી પશ્ચાત્તાપ કરવાને સમય ન આવે. ૯૦. रे जीव! बुज्झ मा मुज्झ मा पमायं करेसि रे पाव!। जं परलोए गुरुदुक्खभायणं होहिसि अयाण! ॥९॥ म. छाया-रे जीव! बुध्यस्व मा मुद्य मा प्रमादं कुरु रे पाप! ।
यत् परलोके गुरुदुःखभाजनं भविष्यसि अज्ञान ! ॥११॥ " ( ગુ. ભા.) અરે જીવ! બુઝ બુઝ, મેહ ન પામ. રે પાપી ! હવે ઘર્મકાર્યમાં પ્રમાદ ન કર. હે અજ્ઞાની! પ્રમાદ કરીશ તો પરલોકમાં ઘોર અસહ્ય દુ:ખે તારે જ ભોગવવા પડશે. માટે દુર્લભ મનુષ્યભવમાં ચિતામણિ સમાન જિનધર્મ પામી આવા ધર્મ કરવાના અમૂલ્ય સમયમાં સાવધાન થા, કે જેથી દુ:ખ ન ભેગવવાં પડે. ૯૧. યુકયું રે ગીવ! તુકે,
मा मुज्झसि जिणमयम्मि नाऊणं।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] जम्हा पुणरवि एसा,
सामग्गी दुल्लहा जीव ! ॥९॥ सं. छाया-बुध्यस्व रे जीव! त्वं, मा मुझ जिनमते ज्ञात्वा ।
यस्मात् पुनरपि एषा, सामग्री दुर्लभा जीव ! ॥१२॥ (ગુ. મા.) અરે જીવ! હવે તું બોધ પામ, જિનમતને વિષે જીવ અજીવ વિગેરે તો જાણ્યા છતાં મોહ ન પામ, કારણ કે હે ચેતન ! મનુષ્યભવ તથા જિનેન્દ્રમત વિગેરે ધર્મ સામગ્રી ફરીફરીને મળવી દુર્લભ છે, માટે આવેલો અવસર ન જવા દે. ૯૨. दुलहा पुण जिणघम्मो, तुम पमायायरो सुहेसी य। दुसहं च नरयदुक्खं, कह होहिसितं न याणामो॥९३॥ सं. छाया-दुर्लभः पुनर्जिनधर्मः, त्वं प्रमादाकरः सुखैषी च ।
दुस्सहं च नरकदुःखं, कथं भविष्यसि तन्न जानीमः ॥१३॥ . (ગુ. ભા.) હે પ્રાણી ! આ જિનધર્મ ફરીથી મળવો અતિદુર્લભ છે, અને તું પ્રમાદની ખાણ છે! આવો ચિન્તામણિ સમાન જિનધર્મ પામવા છતાં તું પ્રમાદમાં દિવસો એળે ગુમાવે છે, અને પ્રમાદ કરીને પણ સુખની અભિલાષા રાખે છે! તે સુખ તને કયાંથી મળશે? નારકીનું દુ:ખ દુઃસહ છે-ધર્મસામગ્રી મળવા છતાં પ્રમાદી બની ધર્મ તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે, અને પાપમય કાર્યોમાં અમૂલ્ય આયુષ્ય
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુમાવે છે, જેથી તેને ઘોર અસહ્ય નરક દુ:ખભેગવવા પડશે. હે પ્રાણી ! તું અહીં સામાન્ય દુ:ખ પણ સહન કરી શકતા નથી ત્યારે નરકનાં દુસહ દુઃખ કેમ સહન થશે ? અમે નથી જાણતા કે તારી ત્યાં શી અવસ્થા થશે ! ૯૩. अथिरेण थिरो समलेण,
निम्मलो परवसेण साहिणो । देहेन जइ विढप्पड़,
વ તા જિંદં પરં? શા . જાન-ગનિ શિવ સમન, નિમા પરવોન લાવીનઃ |
देहेन यद्ययंते, धर्मस्तदा किं न पर्याप्तम् ? ॥१४॥ | (ગુ. ભા.) હે જીવ! અસ્થિર અને અશાશ્વતા આ દેહ વડે સ્થિર અને શાશ્વત જે ધર્મ ઉપાર્જન થાય છે તો શું ન મળ્યું ? અર્થાત્ ધારેલો લાભ મળ્યો કહેવાય. વળી મળ-મૂત્રથી ભરેલા આ મલિન શરીર વડે નિર્મળ ધર્મ ઉપાર્જન થાય તે શું બાકી રહ્યું ?-શું અપૂર્ણતા રહી ?–અર્થાત્ મહાન લાભ મળ્યો કહેવાય. વળી અનેક પ્રકારના રોગ વિગેરેને આધીન-પરત– એવા આ દેહ વડે સ્વાધીન-સ્વતંત્ર એ ધર્મ જે ઉપાર્જન થાય તે શું કાંઈ મળવાની ખામી કહેવાય? અર્થાત ઇડેલો લાભ મળે જ કહેવાય.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૦] અસ્થિર, મલિન અને પરાધીન એવા આ અસાર દેહ વડે સ્થિર; નિર્મળ અને સ્વાધીન એ જે ધર્મ ઉપાર્જન થઈ શકે છે, તો હે આત્મન્ ! આવેલો લાભ શા માટે ચૂકે છે. માટે આ અસાર શરીર ઉપરથી મોહ ઉતારી તે વડે ધર્મનું સાધન કરી લે. ૯૪. जह चिंतामणिरयणं,
सुलहं न हु होइ तुच्छविहवाणं । गुणविहववजियाणं,
जियाण तह धम्मरयणंपि ॥९५॥ सं.छाया-यथा चिन्तामणिरत्नं,सुलभं न खलु भवति तुच्छविभवानाम्। * મુળવિમવનંતાનાં, વીવાનાં તથા ધર્મરનમાં ૨૫
(ગુ. ભા.) જેમ તુચ્છ વૈભવવાળા-પુણ્યહીન પ્રાણીઓને ચિન્તામણિ રત્ન સુલભ ન જ હોય-પુણ્યહીન પ્રાણીઓ ચિન્તામણિ રતન પ્રાપ્ત કરી શકતાજ નથી, તેમ ગુણરૂપી વૈભવે કરીને રહિત જીવોને ધર્મરત્ન પણ સુલભ ન જ હોય-નિર્ગુણી પ્રાણીઓ ઘર્મરત્ન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ૯૫. जह दिट्टीसंजोगा, न हाइ अञ्चंधयाण जीवाणं। तह जिणमयसंजोगा न होई मिच्छंधजीवाणं ॥९६॥ सं.छाया-यथा दृष्टिसंयोगा, न भवति जात्यन्धानां जीवानाम् । तथा जिनमतसंयोगो, न भवति मिथ्याऽन्धजीवानाम् ।।९६।।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ગુ. ભા.) જેમ જન્મથી અંધ અવતરેલા જીવે ને દષ્ટિનો સંગ નથી-કેઈપણ પદાર્થને દેખતા નથી, તેમ મિથ્યાત્વે કરી અંધ થયેલા જીવોને જિનમતનો સંયોગ નથી-વીતરાગ ભાષિત મતની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ૯૬. पञ्चक्खमणंतगुणे, जिणिंदधम्मे न दासलेसेवि । तहवि हु अन्नाणंधा, न रमन्ति कयावि तम्मि जिया॥९७ सं. छाया-प्रत्यक्षमनन्तगुणे, जिनेन्द्रधर्म न दोपलेशोऽपि । तथापि खल्वज्ञानान्धा, न रमन्ते कदापि तस्मिन् जीवा: ॥९७||
(ગુ. ભા.) શ્રીજિનેન્દ્રભાષિત ધર્મને વિષે પ્રત્યક્ષ અનન્ત ગુણો છે, અને દોષને લવલેશ પણ નથી. આવો ગુણોનો ભંડાર અને નિર્દોષ જિનધર્મ છે. તો પણ અજ્ઞાન વડે અંધ થયેલા પ્રાણીઓ તેને વિષે ચિત્ત લગાવતા નથી–જોડાતા નથી. ૯૭. मिच्छे अणंतदासा, पयडा दीसन्ति न वि य गुणलेसा । तह वि य तं चेव जिया ही मोहंधा निसेवन्ति ॥९८॥ सं.छाया-मिथ्यात्वेऽनन्तदोषाः, प्रकटा दृश्यन्ते नापिचगुणलेशः।
तथापि च तदेव जीवा, ही! मोहान्धा निषेवन्ते ॥९॥ (ગુ. મા.) મિથ્યાત્વમાં અનંત દોષ પ્રગટપણે દેખાય છે-સાક્ષાદ અનુભવીએ છીએ, અને ગુણનો લવલેશ પણ દષ્ટિગોચર થતું નથી, તો પણ અફસોસ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૨] છે કે-મોહ વડે અંધ થયેલા પ્રાણીઓ તે મિથ્યાત્વને જ સેવે છે. ૯૮. धिद्धि ताणं नराणं विन्नाणे तह कलासु कुसलत्तं । सुहसच्चधम्मरयणे, सुपरिक्खं जे न जाणन्ति ॥१९॥ सं.छाया-धिग् धिक् तेषां नराणां, विज्ञाने तथा कलासु कुशलत्वं । ... शुभ-सत्यधर्मरत्ने, सुपरीक्षां, ये न जानन्ति ॥१९॥
(ગુ. મા.) પરલોકમાં કલ્યાણકારી અને સુખ આપનાર એવા સત્ય ઘર્મરત્નની જેઓ સારી રીતે પરીક્ષા કરી જાણતા નથી તે પુરુષના વિજ્ઞાન કૌશલ્યને ધિકાર હે ! તથા તે પુરુષોના કલાકેશલ્યને ધિક્કાર ! અર્થાત્ જેઓ “આ ધર્મ સાચો છે, અને આ ધર્મ અસત્ય છે એ પ્રમાણે સત્યાસત્ય ધર્મની પરીક્ષા કરી જાણતા નથી તેઓનું જ્ઞાન ડહાપણ ચતુરાઈ તથા કળાકૌશલ્ય નકામું છે, માટે દરેક મનુષ્ય પ્રથમ ધર્મની પરીક્ષા કરતાં શીખવું જોઈએ. ૯૯. जिणधम्मोऽयं जीवाणं, अपुरो कप्पपायो । सग्गापवग्गसुक्खाणं, फलाण दायगा इमो ॥१०॥ सं. छाया-जिनधर्माऽयं जीवानाम्, अपूर्वः कल्पपादपः ।।
स्वर्गा-ऽपवर्गसौख्यानां, फलानां दायकाऽयम् ॥१०॥
(ગુ. ભા.) આ જિનધર્મ જીવોને અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ છે, કારણ કે-કલ્પવૃક્ષ તો આ લોકના જ સુખને આપે છે, પણ આ જિનધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષ તે સ્વર્ગ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અને મોક્ષના સુખરૂપ ફળોને આપે છે. ૧૦૦. धम्मो बंधु सुमित्तो य, धम्मो य परमो गुरू । मुक्खमग्गे पयट्टाणं, धम्मा परमसंदणी ॥१०१॥ सं. छाया-धर्मो बन्धुः सुमित्रं च, धर्मश्च परमो गुरुः ।
मोक्षमार्गे प्रवृत्तानां, धर्मः परमस्यन्दनः ॥१०॥ | (ગુ. મા.) આ જગતમાં ધર્મ બધુસમાન છેજેમ આપત્તિ સમયે ભાઈ સહાયતા કરે છે, તેમ આપત્તિમાં આવી પડેલા પ્રાણીને સહાયતા કરે છે. વળી ધર્મ હિતકર મિત્ર સમાન છે-જેમ સાચા મિત્ર સદબુદ્ધિ આપી સન્માર્ગે દોરે છે, તેમ ધર્મ પ્રાણુને સન્માર્ગે દોરે છે. વળી ધર્મ સદગુરુ સમાન છે–જેમ સદ્દગુર ઉપદેશ આપી પ્રાણીને દુર્ગતિમાંથી બચાવે છે. તેમ ધર્મ પણ પ્રાણીને દુર્ગતિમાંથી બચાવે છે. વળી ઘર્મ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તેલા પ્રાણીઓને માટે શ્રેષ્ઠ રથ સમાન છે-જેમ ઉત્તમ રથ હોય તો માર્ગમાં સુખેથી ગમન થઈ શકે છે, તેમ આ ધર્મરૂપી રથ મેક્ષમાર્ગને વિષે પ્રવર્તેલા પ્રાણુંઓને મેક્ષમાં સુખશાન્તિથી પહોંચાડે છે. ૧૦૧. चउगइणंतदुहानल-पलित्तभवकाणणे महाभीमे । सेवसु रे जीव? तुमं, जिणवयण अमियकुंडसमं ॥१०२ सं. छाया-चतुर्गत्यनन्तदुःखानल-प्रदीप्तभरकानने महाभीमे । सेवस्व रे जीव ! त्वं, जिनवचनममृतकुण्डसमम् ।।१०२॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ગુ. મા.) ચાર ગતિમાં રહેલા અનંત દુ:ખરૂપ અગ્નિવડે આ સંસારરૂપી મહાભયંકર અરણ્ય સળગી ઉઠયું છે. આવા દુ:ખરૂપી અગ્નિથી સળગી ઉઠેલા સંસારરૂપી અરણ્યમાંથી બચવું હોય તે હે જીવ ! તું અમૃતકુંડ સમાન જનધર્મનું સેવન કર. ૧૦૨ विसमे भवमरुदेसे, अणंतदुहगिम्हतावसंतत्ते । जिणधम्मकप्परुक्खं,सरसु तुम जीव ! सिवसुहदं ॥१०३ सं. छाया-विषम भइमरुदेशे, अनन्तदुःखग्रीष्मतापसंतप्ते ।
जिनधर्मकल्पवृक्ष, सर त्वं जीव ! शिवसुखदम् ॥१०३।।
(ગુ. ભા) હે જીવ! અનંત દુ:ખરૂપી ગ્રીષ્મઋતુને તીવ્ર તાપવડે તપી રહેલા આ સંસારરૂપી વિષમ મારવાડ દેશમાં, મોક્ષસુખને આપનાર જિનધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને તું આશ્રય કર-જિનધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને છાંયડે જા, કે જેથી તને શાન્તિ મળે. ૧૦૩. किंबहुणा ? जिणधम्मे, जइयव्वं जह भवादहिं घोरं । लहु तरियमणंतसुहं, लहइ जिओ सासयं ठाणं ॥१०४ सं.छाया-किंबहुना? जिनधर्म, यतितव्यं यथा भवेदिघि घोरम् । लघु तीवाऽनन्तसुखं, लभते जीवः शाश्वतं स्थानम् !॥१०४।।
(ગુ. ભા.) વધારે શું કહીયે ? હે ભવ્ય પ્રાણીઓ : ઉપદેશનો સાર એ જ છે કે-જિનધર્મન વિષે તે પ્રકારે, પ્રયત્ન કરે છે એ કે જેથી ભયંકર એ આ ભવરૂપી સમુદ્રન જલદી તરી જીવ અનંત સુખવાળું શાશ્વત મેક્ષસ્થાને મેળવે ૧૦.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
260
विभाग २ जो.
॥ अहम् ॥ श्रीसामसूरिविरचित श्रीआराधनासूत्र
(प्रकीर्णक) अवचूरियुक्त
गुजराती भाषांतरयुक्त.
नत्वा तत्वार्थवेत्तारं, श्रीवीरं त्रिजगद्गुरुम् । आराधनाख्यसूत्रस्य, लिख्यतेऽर्थलवो मया ॥१॥
અવચેરિકારકત મંગળ તત્વાર્થના વેત્તા (જાણનાર) અને ત્રણ જગતના ગુરુ શ્રી વિરપરમાત્માને નમસ્કાર કરીને આરાધનાસૂત્ર નામના પ્રકીર્ણકને કિંચિત્માત્ર અર્થે હું લખું છું.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६६] नमिऊण भणइ एवं, भयवं समओचिअंसमाइससु। तत्तो वागरइ गुरू, पज्जंताराहणं एअं ॥१॥ __नत्वा" मनोवाकायशुद्धया प्रणम्य विधिपूर्व "भणति" आरिरात्सुः श्राद्धादिः। “एवं"अमुना प्रकारेण "हे भगवन् !" हे पूज्य ! समयप्रस्तावादन्त्यकालस्तस्योचितं यत्कर्त्तव्यं तव "समादिश" अर्थान्ममेति शेषः । “ ततः " तदनन्तरं "व्यागृणाति" सम्यगादिशति गुरुः “पर्यन्ताराधनामेतां" वक्ष्यमाणलक्षणां दशभिरैः ॥१॥ ___ था-"५२मात्माने मन-वयन-यानी शुद्धिवडे વિધિપૂર્વક નમસ્કાર કરીને આરાધના કરવાને ઈચછતા એવા શ્રાદ્ધાદિ આ પ્રમાણે કહે કે-હે ભગવન્! હે પૂજ્ય! સમયેચિત એટલે પ્રસ્તાવને અનુસરીને અંતકાળને ઉચિત જે કર્તવ્ય - હોય તે મને કહેવા કૃપા કરો. ત્યારે ગુરુમહારાજ આ વક્ષ્યમાણ લક્ષણવાળી એટલે આગળ કહેવાશે એવી પર્યતરાધના દશ દ્વારે કરીને કહે છે.” ૧. तानि द्वाराण्याह- ( ६॥ ३॥ ४ छ) आलोअसु अइयारे, वयाइं उच्चरसु खमसु जीवेसु । वोसिरसु भाविअप्पा, अट्ठारस पावठाणाइं ॥२॥ चउसरणं दुक्कडगरहणं च, सुकडाणुमोअणं कुणसु । सुहभावणं अणसणं, पंचनमुक्कारसरणं च ॥३॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६७]. ... "आलोचय"प्रकटीकुरु, अतिचरति अतिक्रामति स्वस्थानं व्रतलक्षणं यैस्ते तान् । द्वारम् १ । व्रतानि "उच्चरस्व" मुखेनाङ्गीकुरु । द्वराम २ । “जीवेषु" प्राणिषु त्वं "क्षमस्व". शान्तिं कुरु । द्वारम् ३ । व्युत्सृज दूरीकुरु त्वमिति । भावितो ज्ञानादिभिरात्मा येन स एवंविधः सन् अष्टादशसङ्ख्याकानि पापस्य स्थानानि कारणानि पापस्थानानि । द्वारम् ४ ॥२॥
चतुर्णा अहंदादीनां शरणं चतुःशरणं कुर्विति क्रियासंबन्धः। द्वारम् ५। दुष्कृतस्य पापस्य गर्हणं निन्दनम् द्वारम् ६ । सुकृतानां जिनभवनादिकृत्यानामनुमोदनं तत्फलाङ्गीकारः, तत् कुरु "चः" पुनरर्थे । द्वारम् ७ । “शुभभावनां" आतध्यानादिपरिहारेण तां कुरु । द्वारम् ८। “अनशनं"आहारपरित्यागस्तत्कुरु । द्वारम् ९ । पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारस्मरणं कुरु । द्वारम् १० । एते दशाधिकारा आराधनाया वाच्याः ॥३॥
ગાથાર્થ –વતલક્ષણ સ્વસ્થાનથી જે અતિક્રમણ કરવું ते मतियार ४डीये, तेने सालोय-५४८ ४२. (६।२ १.) व्रताने ફરીને ઉચર મુખે કરીને સ્વીકાર કર. (દ્વાર ૨.) જીને વિષે -प्रा९याने विष तुं क्षमा ४२-भाव. (६।२ 3.) ज्ञानाहि ભાવ્યો છે આત્મા જેણે એ તું અઢાર સંખ્યાવાળા પાપના સ્થાનકારણે તેને દૂર કર-તજી દે. ( द्वा२ ४.) सरिता यानु तुं शरण ४२. (६२ ५) हुकृत ? ५५ तेनी गड-निहा ४२. (६।२६) જિનભવન કરાવવા વિગેરે સત્કૃત્યે (સાતક્ષેત્રે) તેનું અનુમોદન
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૮] -તેના ફળને સ્વીકારવારૂપ કર. (દ્વાર ૭) શુભભાવ-આર્તધ્યાદિના પરિહારવડે તું કર. (દ્વાર ૮) અનશન જે આહારને પરિત્યાગ, તે તું કર. (દ્વાર ૯) પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર-નવકાર મંત્રનું તું સ્મરણ કર. (દ્વાર ૧૦.) ૨-૩
આરાધનાના આ દશ પ્રકાર કહેવા-જાણવા.
पश्चाचारानाश्रित्यालोचनामाह
હવે પ્રારંભમાં પાંચ આચારને આશ્રયીને આલેચના કહે છે. नाणांमिदंसणंमि अ, चरणमि तवंमि तह य विरिअंमि पंचविहे आयारे, अइआरालोअणं कुणसु ॥४॥
“જ્ઞાને,” “ીને સજાવે, “જે વિરતિક્ષો, “તપસિ” દ્વારા વિધે, તથા ૨ “વ” પરાસ્ત મને વાયसामर्थ्यरूपे, “पञ्चविधे" पञ्चप्रकारे आचारे सामान्यतः त्वमिति गम्यम् । अतिचारालोचनं गुरोः पुरतः प्रकटनं ર રાવૃજ્યાં સાયેતિ સાથે કામ
ગાથાથ-જ્ઞાને (જ્ઞાનને વિષે), દર્શને (સમ્યકત્વને વિષે ચારિત્રે (વિરતિરૂપ ચારિત્રને વિષે), તપમાં (બાર પ્રકારના
* અવચૂરિમાં માત્ર શબ્દાર્થની સ્પષ્ટતા બહાળે ભાગે હોવાથી ગાથાને ને અવચૂરિને જુદે જુદો અર્થ પુનરાવર્તન થવાને કારણે લખેલ નથી. અવચૂરિમાં જે વિશેષ છે તે ગાથાર્થમાં લીધું છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
त५. विष), पीये (प्रशस्त मन-वयन--याना सामथ्य विष). આ પાંચ પ્રકારના આચારને વિષે સામાન્યથી જે અતિચાર લાગ્યા હોય તે તું ગુરૂની પાસે અશઠવૃત્તિ વડે (સરલતાથી) ५४८ ४२--४. ४.
अतज्ञानस्य प्राधान्यात् तदाश्रित्याह
હવે પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાધાન્યતા હોવાથી તેને આશ્રયી કહે છે. कालविणयाइअट्ठप्पयार आयारविरहिअं नाणं । जं किंचि मए पढिअं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥५॥
"काले विणए बहुमाणे" इत्याद्यागमोक्ताष्टप्रकारोऽष्टविधः, आचारविरहितं अनाभोगादिना, "ज्ञानं" श्रुतज्ञानं, यत्किचिन्मया पठितं, उपलक्षणात्पाठितमन्येषाम् । “तस्य" ज्ञानाचारस्य देशसर्वविराधनारूपं दुष्कृतं पापं मम मिथ्याऽस्तु ॥५॥
કાળ, વિનય, બહુમાન ઈત્યાદિ આગમક્ત આઠ પ્રકારના જે જ્ઞાનાચાર તેથી વિરહિત-રહિત અનામેગાદિવડે કરીને જે યત કિચિત કૃતજ્ઞાન હું ભણ્ય-ઉપલક્ષણથી મેં અન્યને જે ભણાવ્યું તે જ્ઞાનાચારની દેશ-સર્વ વિરાધનારૂપ જે મારું हुकृत (पा५) मिथ्या थाया. ५. नाणीण जं न दिन्नं, सइ सामत्थंमि वत्थअसणाई। जा विहिआ य अवन्ना, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥६॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७०] . "ज्ञानिना" साध्वादीनां “यन दत्तं" यन्न विश्राणितं, "सति सामर्थ्य" तथाविधयोग्यतासद्भावे, वस्त्राहारादिः, आदेः पथ्यानादिग्रहः । या "विहिता" कृता, "च" पुनरर्थे, “अवज्ञा" तद्गुणावजाननं, मिथ्या मम दुष्कृतं, तस्येति पूर्ववत् ॥६॥
હવે જ્ઞાનાચારના અતિચારને અંગેજ વિશેષ કહે છે –
ગાથાર્થ –જ્ઞાની એવા સાધ્વાદિકને મેં તેમનામાં તથાવિધ ગ્યતાને સદ્ભાવ છતે અને મારામાં સામર્થ્ય તે આહારાદિ-પચ્ય એવા અન્નાદિનું દાન ન કર્યું, તેમના ગુણેને નહીં જાણવા-માનવા રૂપ જે અવજ્ઞા કરી તદ્રુપ મારું દુષ્કૃત (५।५) भिथ्या थामे. ६ वजीजं पंचभेअनाणस्स, निंदणं जं इमस्स उवहासो । जो अ कओ उवघाओ, मिच्छामे दुक्कडं तस्स ॥७॥ - यन्मतिज्ञानादिपञ्चप्रकारं ज्ञानस्य, निन्दनं निन्दा दोषा
द्घट्टनं, यदस्य ज्ञानस्य उपहासोऽवज्ञया हास्यकरणं, कृतमिति शेषः । तथा यश्च कृतो विरचित उपघातस्तत्प्रवृत्तिबन्धनं तत्तत्स्थानेषु, मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत्।।७।।
ગાથાથ-મતિ વિગેરે પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનેની મેં જે દેદ્દઘાટનરૂપ નિંદા કરી, તે જ્ઞાનને જે ઉપહાસ કર્યોઅવજ્ઞા વડે હાંસી કરી તથા મેં જે તેની પ્રવૃત્તિમાં પ્રતિબંધ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७१] કરવારૂપ તેના ઉપઘાત કર્યાં તે સ ંબંધી મને પ્રાપ્ત થયેલું दुष्कृत मिथ्या श्राभो. ७. वजी—
नाणावगरणभृआण, कवलिआ फलयपुत्थयाईणं । आसायणा कया जं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥८॥
ज्ञानस्यार्थात् श्रुतज्ञानस्योपकरणभृतानां तदाधारकाणां कपरिका कवलीति, फलकानि पुस्तकेाभयपार्श्ववर्त्ती नि पुस्तकम् लिखितपत्रसञ्चयः । एषां आदेर्लेखिन्यादीनां आशातना विनाशः कृताऽज्ञानेन यत् मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ||८||
ગાથાઃ—જ્ઞાનના એટલે શ્રતજ્ઞાનના ઉપકરણભૂત તેના આધારરૂપ કવલિકા (કવલી), લક-પાટલીએ પુસ્તકની અને ખાજી રાખવામાં આવે છે તે અને પુસ્તક-લખેલા પત્રના સંચયરૂપ તેમજ આદિ શબ્દથી લેખણ વિગેરેની જે આશાતના –તેના વિનાશરૂપ કરી હેાય તે સંબ ંધી મારૂં દુષ્કૃત મિથ્યા थापा. ८.
दर्शनाचारमाश्रित्याह
जं सम्मत्तं निस्संकिआइअट्टविहगुणसमाउत्तं । धरिअं मए न सम्मं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥९॥
9
जं सम्प्रत्तं यत्सम्यक्त्वं सम्यकुश्रद्धानं निःशङ्कितादि अष्टप्रकारगुणसमायुक्तं अष्टविधाचारप्रतिपालनप्रवचनं श्रद्धा
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૨] नशुद्धं, कर्तव्यशुद्धं च, न धृतं नावधारितं मया मूढेन सता सम्यकगुरूक्तयुक्त्या, मिथ्या मे दुःकृतमित्यादि પૂર્વવત IRI,
હવે બીજા દર્શનાચારના અતિચાર કહે છે –
ગાથાથ–જે સમ્યક્ત્વ-સમ્યફ શ્રદ્ધાનરૂપ નિઃશંકિતાદિ આઠ પ્રકારના ગુણ (આચાર) વડે યુક્ત, અષ્ટવિધ આચારના પ્રતિપાલનરૂપ શ્રદ્ધાનશુદ્ધ અને કર્તવ્યશુદ્ધ મેં ન અંગીકાર કર્યું હોય-મેં મૂઠે સમ્યફ ગુરુકથિત યુક્તિવડે સ્વીકાર્યું ન હોય તે સંબંધી મારું દુષ્કત મિથ્યા થાઓ. ૯ जनजणिया जिणाणं, जिणपडिमाणं च भावओपूआ। जं च अभत्तीविहिआ, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥१०॥
जं न जणिया०, यन्न जनिता न कृता जिनानां विद्यमानतीर्थकृतां तत्तत्कालप्रभवानां, तथा जिनप्रतिमानां शाश्वत्यशाश्वतीनां, भावतः पूजाङ्गाग्रभावादिप्रकारैत्रिधाऽष्टधा वा यच्चाभक्तिः पुष्पायर्चादिपञ्चप्रकाराकरणरूपा लिहिता, मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ॥१०॥
દર્શનાચાર સંબંધી વિશેષ કહે છે –
ગાથાથ-વિદ્યમાન તીર્થકરોની--તે સેંકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલાની તેમજ શાશ્વતી અશાશ્વતી જિનપ્રતિમાની મેં જે અંગ, અગ્ર ને ભાવાદિ ત્રણે પ્રકારેવડે અથવા અષ્ટ પ્રકારો વડે ભાવથી પૂજા ન કરી તથા પુષ્પાદિ પાંચ પ્રકારની પૂજા ન કરવારૂપ અભકિત કરી તે સંબંધી મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. ૧૦. વળી.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
जं विरइओ विणासा, चेइअवस्स जं विणासंतो। अन्ना उविरिकओ मे, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥११॥ _ 'जं विरइओ०, यत् विरचितो निष्पादितः विनाशः अङ्गोद्धारदानादिना चैत्याश्रितद्रव्यस्य नाणकादेः, यच्च तद्विनाशयन् भक्षणादिप्रकारैः अन्यः कश्चित् उपेक्षितः अनादृत्य मुक्तो मे मयेति मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ॥११॥
ગાથાર્થ – મેં જે કાંઈ દેવાશ્રિત દ્રવ્ય–નાણું વિગેરેને જ અંગુધાર આપવાદિ વડે વિનાશ કર્યો હોય અથવા તેને ભક્ષણાદિ પ્રકારે વડે વિનાશ કરનારને જે ઉપેક્ષાભાવ કર્યો હોય-અનાદરથી છોડી દીધેલ હોય તે સંબંધી મારૂં દુષ્કતા મિથ્યા થાઓ. ૧૧ आसायणं कुणंतो, जं कहवि जिणिंदमंदिराईसु । सत्तीए न निसिद्धा, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥१२॥ ___ 'आसायणं कुणंता०, अज्ञानाद्या शातना विनाश आशातना, तां कुर्वन् यत् कथमपि जघन्यमध्यमोत्कृष्टादिभेदैः, जिनेन्द्रभवनादिषु, शक्त्या निवारणशक्तिसम्भवे न निषिद्धो न निवारितः, मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि ॥१२॥
કાંઈપણ વસ્તુ રાખ્યા વિના અંગ ઉપરજ ઉધારે ધીર્યું હોય તે બેટું થવા સંભવ છે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७४] ગાથાર્થ – અજ્ઞાનવડે જે શાતના-આશાતના-વિનાશ તેને જિનેશ્વરના મંદિરાદિકમાં જઘન્ય, મધ્યમ અથવા ઉત્કૃષ્ટ ભેદવડે કરતા એવા અન્યને, છતી શક્તિએ નિવાર્યા નહીં– નિષેધ્યા નહીં—અટકાવ્યા નહીં તે સંબંધી મારું દુષ્કૃત मिथ्या थासा. १२.
चारित्राचारमाश्रित्याहહવે ચારિત્રાચારના અતિચાર કહે છે – जं पंचहिं समिईहिं, गुत्तीहिं तिहिं संगयं सययं । परिपालियं न चरणं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥१३॥ ___ 'जंपंचहिं समिईहिं०, यत्पश्चभिः समितिभिः,गुप्तिमिस्तिसृभिश्च सङ्गतं सहितं अष्टप्रवचनमातृसहितं सततं निरन्तरं न परिपालितमस्मिन् जन्मनि चरणं चारित्रं साध्वाचारः, मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ॥१३॥
ગાથાથ–આ જન્મમાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિએ અષ્ટપ્રવચન માતા સહિત ચારિત્ર મેં જે નિરંતર ન પાવું-સાધ્વાચારમાં ન વર્તે તે સંબંધી મારું દુષ્કૃત मिथ्या थापा. १३. एगिदिआण जं कहवि, पुढविजलजलणमारुअतरूणं । जीवाण वही विहिओ, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥१४॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७५ ] 'एगिंदियाण जं कहवि०, एकमेव स्पर्शनरूपमिन्द्रियं येषां ते तेषां यत् कथमपि, पृथिवी काठिन्यरूपा, जलं द्रवरूपं, ज्वलन उष्णस्पर्शरूपः, मारुतेा वातरूपः, तरवा वृक्षादिरूपाः, एषां जीवानां यो वधेो विनाशः कृतः, उपलक्षणात् कारितः, मिथ्या मम दुष्कृतमित्यादि प्राग्वत् ॥१४॥
ચારિત્રાચારને અંગેજ વિશેષ પ્રકારે પાંચ અહિંસાદિ ત્રામાં અતિચાર લાગ્યા હાય તેનુ વર્ણન કરતાં પહેલાં વ્રતમાં પ્રથમ એકેન્દ્રિય જીવાની વિરાધના જે કરી હોય તેને માટે કહે છે—
ગાથા ——એક સ્પનરૂપ ઈંદ્રિય છે જેને એવા પૃથિવી ( अहिन्य३५), ४ (द्रव३५), वसन (उष्णु स्पर्श३५), भारत (वायु३५), त३ ( वृक्षादि३५) थे पांय प्रारनामे द्रिय તરીકે ઓળખાતા જીવાને જે વધ-વિનાશ મેં કર્યા હાય અથવા ઉપલક્ષણથી કરાવ્યેા હાય તે સંબ ંધી મા' દુષ્કૃત मिथ्या था. १४.
किमसंखसुत्तिपूअर, जला अगंडेोयालसप्पमुहा । हणिया बेइंदिआ जं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥ १५ ॥
'किमि०, कृपयः पुलाकृम्यादयः, शङ्खाः शंबूकाः, शुक्तयः, पूतरा जलमध्यवर्त्तिनः, जलौकसो जलसर्पिण्यः, गंडोलका उदरान्तरुत्पन्नाः, अलसाः, प्रथमषृष्टिसम्भवा, एतदादयः हता विनाशिताः, स्पर्शनरसनरूपे द्वे इन्द्रिये येषां ते तथा, मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि प्राग्वत् ||१५||
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૬ ] હવે બેઈદ્રિય જીવ પરત્વે કહે છે – ગાથાથ-કૃમિઓ, શંખ, શુક્તિઓ (છીપ), પૂતરા (પૂરા–જળમાં રહેલા ), જળ (જળસર્પિણી), ગડેલાઉદરમાં ઉત્પન્ન થનારા, અળસીયા (પ્રથમ વૃષ્ટિ વખતે ઉત્પન્ન થનારા) ઈત્યાદિ સ્પર્શન અને રસન (શરીર ને જિ) રૂપ બે-ઇંદ્રિયવાળા જે છે તેને મેં જે વધ-વિનાશ કર્યો હોય તે સંબંધી મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. ૧૫. गद्दहयकुंथुजूआ, मंकुणमंकोडकीडिआईआ । . निहया तेइंदिआ जं, मिच्छा मे दुक्कडं तस्स ॥१६॥
“૦, જમાદગા, રતિ Iિ કુખ્યા, यूकाः षट्पदिकाः, मत्कुणाः कालकुणाः, मत्काटाः मंकाडा इति । कीटिकाः पिपीलिका इत्यादयो जीवा निहता विनाशिताः, त्रीणि स्पर्शनरसनघ्राणरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते तथा हता विनाशिता यत्तत् मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि પૂર્વવત llઠ્ઠા . હવે તેઈદ્રિય-ત્રણ ઈદ્રિયવાળા સંબંધી કહે છે – ગાથાર્થ–ગર્દભકા (ગદ્દહિયા), કુંથુઆ જુ (પદી) : માંકણ (કલકુણ), મકડા, કડી (પિપીલિકા) ઈત્યાદિ છે જે સ્પર્શન, રસન અને ઘાણ (નાસિકા) રૂપ ત્રણ ઇંદ્રિવાળા છે તેને મેં જે વિનાશ કર્યો હોય તે સંબંધી મારું દુષ્કત મિથ્યા થાઓ. ૧૬.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७७] कोलिअय कुत्तिआ,विच्छमच्छिआ सलहछप्पयपमुहा। बउरिदिया हया जं, मिच्छा मे दुकडं तस्स ॥१७॥
_ 'कालि०, कालिकाः कालिका पुटाः कालीआवडा, इति लोके । कुत्तिकाः कूती इति, वृश्चिकाः, मक्षिकाः, सरथाः शलभाः पतङ्गाः, षट्पदा भ्रमराः प्रमुखा एतदाद्याः स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुर्लक्षणानि चत्वारि इन्द्रियाणि येषां ते, तथा हता विनाशिता यत् मिथ्या मे मम दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ॥१७॥ હવે ચાર ઇંદ્રિવાળા જીવ સંબંધી કહે છે – ગાથાથ–કેલિકાપુટ (કેલિયાવડા) કોળીયા, કુત્તિકા (त्ति), पीछी (कृषि), भाभी (मक्षि), शसना (पत गिया) પદા (ભમરા) ઈત્યાદિ સ્પર્શન, રસન, ઘાણ ને ચક્ષુરૂપ ચાર ઇંદ્રિવાળા જે કઈ જીવ મેં હણ્યા–વિનાશ પમાડ્યા હિય તે સંબધી મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. ૧૭. .
હવે પંચેદ્રિયમાં મુખ્યત્વે તિર્યચેની વિરાધના સંબંધી જ हे छ:जलयरथलयरखयरा, आउट्टिपमायदप्पकप्पेसु । पंचिंदिया हया जं, मिच्छा मे दुकडं तस्स ॥१८॥
'जलयर०, जले चरन्तीति जलचरा मत्स्यकच्छपादयः, स्थले भूमौ चरन्तीति स्थलचराः शशशकरादयः, खे आकाशे
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૪] चरन्तीति खचराः चटकादयः। उपेत्य करणमाकुट्टिः ।१। एतल्लक्षणगाथेयम्-'आउट्टिआउविव्वा, दप्पो पुण हाइ वग्गणाईओ। कंदप्पाइपमाओ,कप्पो पुण कारणे करणं ॥१॥" कारणं तु ज्ञानादि कन्दर्पादिः प्रमादः २। वल्गनादिदर्पः ३। कारणेन करणं कल्पः ४ । एतेषु हेतुभूतेषु स्पर्शनरसनघाणचक्षुःश्रोतलक्षणानि पञ्च इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चे न्द्रिया जीवा हता विनाशिता, यत् मिथ्या मे दुष्कृतमित्यादि पूर्ववत् ॥१८॥
ગાથાથ–જળમાં ચરે ફરે તે જળચર–મસ્ય તથા કાચબા વિગેરે, સ્થળ જે ભૂમિ તેના પર જે ચરે-ફરે તે સ્થળચર સસલા, હરણ, શુકર (મુંડ) વિગેરે તથા છે એટલે આકાશમાં જે ચરે ફરે તે ખેચર ચકલા વિગેરે. સ્પર્શન, રસન, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર (કાન) રૂપ પાંચ ઇંદ્રિયવાળા જે છે તેને આઉટ્ટિ, પ્રમાદ, દર્પ અને કારણે કરીને મેં હણ્યા હોય તેને વિનાશ કર્યો હોય તે સંબંધી મારું દુષ્કૃત મિયા થાઓ ૧૮
આઉદિ વિગેરેનું લક્ષણ આ પ્રમાણે
“આઉટિ એટલે ઉપત્ય અર્થાત ઈરાદાપુર્વક જણ બૂઝીને હિંસા કરવી તે, દપ તે વગનધાવનાદિ દેડવા વળગવાદિ વડે
* પંચેન્દ્રિયમાં માત્ર તિર્યંચે જ કહેવાનું કારણ એ છે કેનારક ને દેવે તે મનુષ્યથી મરણ પામતા નથી અને મનુષ્યના પ્રાણ વિનાશ કરવાનો બહુધા સંભવ નથી તેથીજ એકલા તિય પંચેન્દ્રિય લીધા છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૨ ]
હિંસા થાય તે, પ્રમાદ એટલે કદર્પાદિકથી હિંસા થાય તે અને ૫ તે કારણે હિંસા કરવી પડે તે.
द्वितीयत्रतमाश्रित्याह
હવે બીજા વ્રત સુધી અતિચાર દોષ કહે
जं काहलाहभयहासपरवसेणं मए त्रिमूढेणं । भासिअमसच्चवणं, तं निंदे तं च गरिहामि ॥१९॥
'जं कहलाह, यत् क्रोध लोभ भयहास्यपरवशेन एतदोषपराभूतेन मया, उपलक्षणाच्चत्वारः कपाया नोकायाथ नवापि ग्राह्याः । मोहनीयकर्मपराभूतेनाज्ञेनेति भाषितं जल्पितं असत्यवचनं मृषावादनं शास्त्रविरुद्धं लेोकविरुद्धं वा तत्पापं निन्दामि मनसा पश्चात्तापेन गहें च गुरुसाक्षिक मिति થાય: ?!
ગાથા -ક્રાવ, લાભ, ભય અને હાસ્યના પરવશપણાએ કરીને-એ દોષોથી પરાભૂત થઇને મેં જે કાંઇ અસત્ય ઉચ્ચારણુ મૃષાવાદન શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ તેમજ લાકવિરૂદ્ધ કર્યુ. ડાય, અસત્ય બોલ્યા હાઉ” તેને મનના પશ્ચાત્તાપવડે નિંદુ છુ અને ગુરૂ સાક્ષીએ ગહું છું (વશેષ નિંદુ છું.) આમાં ક્રાયલેાભના ઉપલક્ષણથી ચારે કષાય અને ભય-હાસ્યના ઉપલક્ષણુથી નવ નાકષાય ગ્રહણ કરવા; કારણ કે તેબધા અસત્ય બેલવામાં કારણરૂપ હાય છે. ૧૯.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८० ]
तृतीयत्रतमाश्रित्याह
હવે ત્રીજા વ્રતના અતિચાર-દોષ સ ખ`ધી કહે છે
जं कवडवावडेणं, मए परवंचिऊण थेवंपि । गहिअं धणं अदिन्नं, तं निंदे तं च गरिहामि ॥२०॥
'जं कवडवावडेणं, यत कपटव्यावृतेन कूटभाषितकूट नेपयादिपरावर्त्तनेन तत्करणेन मया परमन्यं वञ्चयित्वा दृष्टिमुष्टिव्यामोहेन स्तोकमपि रूपकादिमात्रमपि गृहीतं लातं धनं गणिमादिचतुर्भेदं अदत्तं अनर्पितं तत्पापं निन्दामि ग चेत्यादि पूर्ववत् ॥२०॥
ગાથા—મે જે કપટ વાપરવાડે, ખેાટું ખેલવાવ અથવા ખાટા વેષાદ્ધિ ધરાવત ન કરવાવડે પરને ઠગીને દૃષ્ટિ મુષ્ટિના બ્યામાહમાં મુગ્ધ બનાવીને થોડાં પણુ - એક રૂપીઆની કિંમત જેટલા પણ ગણિમધુરિમાદિચાર પ્રકારના પ્રદાર્થ (દ્રવ્ય) દ્વીધા વિના (અદત્ત) લીધા ાય તેથી લાગેલા પાપને હું નિંદુ , गहु . २०.
चतुर्थव्रतमाश्रित्याह
હવે ચેાથા વ્રત સંબધી અતિચાર-દોષ કહે છેदिव्वं व माणुसं वा, तेरिच्छं वा सरागहियएणं । जं मेहुणमायरिअं तं निंदे तं च गरिहामि ॥ २१ ॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८१] 'दिव्यं व माणुसं वा० दिव्यं देवतासम्बन्धि १, मनुष्यसम्बन्धि मानुषं २, तैरश्चं वा तिर्यगसम्बन्धि ३, कृतकारितादिभेदैः सरागहृदयेन कामरागतप्तचेतसा यन्मैथुनम ब्रह्म स्त्रीपुंसयोोंगे कुकर्मसेवनमाचीर्ण तन्निन्दे तच्च गर्दै, इत्यादि पूर्ववत् ॥२१॥
ગાથાર્થ–દેવબંધી, મનુષસંબંધી, ને તિર્યંચસબંધી કરવા, કરાવવા વિગેરેના ભેદે કરીને સરાગહૃદયવડે-કામરાગથી તપેલા ચિત્તવડે જે મેં અબ્રહ્મ-સ્ત્રીપુરુષના એગથી કરાતું કુકર્મનું (અબ્રાનું સેવન કર્યું હોય તે સંબંધી દુષ્કતને मछु- छु'. २१. पश्चमवतमाश्रित्याहહવે પાંચમા વ્રત સંબંધી કહે છેजं धणधन्नसुवन्नप्पमुहंमि परिग्गहे नवविहे वि । विहिओ ममत्तभावो, तं निंदे तं च गरिहामि ॥२२॥ _ 'जंधणधन्नसुवन्न० यत् धनं गणिमादि, धान्यं ब्रीह्यादि, सुवर्ण हेम, एतदाये परिग्रहे नवविधे नवप्रकारेऽपि, तत्र धनं रौक्यं १, धान्यं २, क्षेत्रं ३, वास्तु ४, रुप्यं ५, सुवर्ण ६, कुप्यं ७, द्विपदं ८, चतुष्पदं ९, एते नवभेदाः । एतल्लक्षणे परिग्रहे कृतो ममत्वभावस्तनिन्दे, तच्च गहें, इत्यादि पूर्ववत् ।॥ २२ ॥ मूलगुणानाश्रित्य प्रोक्तम् ॥
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] ગાથાર્થ-ધન-ગણિમાદિ, ધાન્ય-બ્રીડી વિગેરે, સુવર્ણ સોનું, છત્યિાદિ નવ પ્રકારના પરિગ્રહને વિષે મેં જે મમત્વભાવ કર્યો હોય તેને હું નિંદુ છું –ગણું છું. અહીં પરિગ્રહના નવ પ્રકાર આ પ્રમાણે-ધન (રોકડ), ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, રૂપું, સોનું, કુષ્ય (અન્ય ધાતુઓ), દ્વિપદ (દાસ દાસી)ને ચતુષ્પદ (ગાય ભેંસ વિગેરે) સમજવા. ર૨.આ પ્રમાણે મૂળગુણ આશ્રયીને કહ્યું.
उत्तरगुणानाश्रित्याहહવે ઉત્તરગુણ આશ્રયી કહે છે –
जं राईभायणविरमणाई नियमेसु विविहरूवेसु । खलिअं मह संजायं, तं निंदे तं च गरिहामि ॥२३॥
'जं राईभोअणविरमणाई० यत् रात्रिभोजनविरमणादिनियमेषु, उपलक्षणादभक्ष्यानन्तकायविरतिरूपेषु नियमेषु विविधरूपेषु नैकप्रकारेषु स्खलितमनाभोगादिना मम सञ्जातं समुत्पन्नं इत्यादि तन्निन्दे पूर्ववत् ॥ २३ ॥
ગાથાથ–રાત્રિભેજનવિરમણાદિ નિયમમાં ઉપલક્ષણથી અભક્ષ્ય અનંતકાયના ત્યાગરૂપ અનેક પ્રકારના નિયમોમાં અનામેગાદિવડે મને જે કાંઈ અલના થઈ હોય-દોષ લાગ્યા હોય તેને હું બિંદું છું હું છું. ૨૩
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 3 ]
तपआचारमाश्रित्याह
આ પ્રમાણે ચારિત્રાચારના અતિચાર કહ્યા, હવે તપાચારના કહે છેઃ—
बाहिरमब्भितरयं तवं दुवालसविहं जिणुद्दिहं । નં સત્તીર્ ન યં, તં નિવે તં ચાહ્વિામિ ારા
'बाहिरमभिंतरयं॰ लौकिकैरपि क्रियमाणत्वाद् वाह्यं तपः पोढा, जिनशाशन एव क्रियमाणत्वादाभ्यन्तरं षोढा, इति तपा द्वादशविधं जिनेाद्दिष्टं जिनप्रणीतं यत् शक्त्या सामर्थ्य सम्भवे न कृतं न कारितं नानुमोदितं तन्निन्दे इत्यादि पुर्ववत् ||२४||
-
ગાથા -બાહ્ય અને અભ્યંતર એમ બે પ્રકારના મળીને તપ બાર પ્રકારના શ્રી જિનેશ્ર્વરે ગૃહ્યો છે. લૌકિકમાં પણ જે તપકરાય છે તે તપ માહ્ય કહેવાય છે. તેના છ પ્રકાર છે અને જે તપ જિનશાસનમાં જ કરાય છેતે તપ અભ્યંતર કહેવાય છેતેના પણ છ પ્રકાર છે. એ મારે પ્રકારના તપઋતી શક્તિએ ન કર્યાં, ન કરાવ્યા, ન અનુમેઘો તે સખધી જે દોષ લાગ્યા હાય તેને હું નિંદુ છુ-ગહું છું. ૨૪. वीर्याचारमाश्रित्याह
હવે વીર્યાચાર સબંધી દોષ કહે છેઃ——
जोगेसु मुरकपहसाहगेसु जं वीरिअं न य पउत्तं । मणवायाका एहिं तं निंदे तं च गरिहामि ॥२५॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ८४ ]
'जोगेसु मुरकपहसाहगेसु० योगेसु मनोवाक्कायलक्षणेषु मोक्षमार्गसाधकेषु मोक्षप्राप्तिकारणभूतेषु यद्वीर्यं पराक्रम लक्षणं वीर्याचार प्रयोगरूपं न प्रयुक्तं मनोवाक्कायैः मनोयोगवचनयोगकाययोगैः कृत्वा तन्निन्दे इत्यादि पुर्ववत् ।। २५ ।।
ગાથા :- માક્ષમાર્ગના સાધક મેક્ષપ્રાપ્તિના કારણભૂત भन-वयन-छायाना योगने विषे रहेयु ने वीर्य - पराभવીર્યાંચારના પ્રયાગ રૂપ તેને મેં મન-વચન-કાયાવડે ન પ્રયુ - જ્યું હાય-તેને અનુસરતા કામાં ન વાપયુ હાય-તેથી सागेसा घोषने हु' निहु छु - गहुँ छु. २५.
अतिचारालेोचनद्वारमुक्त्वा व्रताच्चारद्वारमाह
અતિચાર આલેાચનરૂપ પ્રથમ દ્વાર કહીને હવે ખીજું ત્રતાચ્ચાર દ્વાર કહે છે—
पाणाइवायविरमणपमुहाई तुमं दुवालसवयाई । सम्मं परिभावंता, भणसु जहागहिअभंगाई ॥ २६ ॥
'पाणाइवाय विरमण० स्थूलप्राणातिपातविरमणप्रमुखागि त्वं द्वादश व्रतानि श्राद्धधर्मोचितानि मूलेात्तरगुणलक्षणानि सम्यग् मनसा परिभावयन् अङ्गीकुर्वन् भणस्व मुखेनेाच्चर, यथागृहीतभङ्गानि तत्र भङ्गा द्विविधविविधादयो ज्ञेयाः । द्वारम् २ ||२६||
ગાથા -સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતવિરમણાદિ રૂપ બાર પ્રકારના
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૫] શ્રાદ્ધધર્મને ઉચિત મૂળોત્તર ગુણ લક્ષણ જે વ્રતે તેને તું સમ્યગ પ્રકારે મનથી ભાવવાપૂર્વક અંગીકાર કરવાપૂર્વક સુખે કરીને ઉચ્ચાર કર, કે જે ભગાવડે તે પ્રથમ ગ્રહણ કર્યા હોય તે પ્રમાણે ઉચ્ચર, અહીં કિવિધ ત્રિવિધ વિગેરે ભાંગા જાણવા. ર૬ *
तृतीयं द्वारमाहહવે ત્રીજું દ્વાર સર્વ જીવને ખમાવવા રૂપ કહે છે – खामेसु सबसत्ते, खमेसु तेसिं तुमं विगयकावा। परिहरिअपुत्ववेरो, सव्वे मित्तत्ति चिंतेसु ॥२७॥
'खामेसु० क्षमयख सर्वसत्त्वान् त्वमपि तेषु क्षम शान्ति कुरु क्षमावान् भव विगतकापः, उपलक्षणान्मुक्तः सर्वकषायरहितः सन् परिहतपूर्वभववरः त्यक्तसमस्तवैरभावः, तान् सर्वान् मित्रानिति चिन्तय पनसा परिभावय । द्वारम्॥३॥२७॥
ગાથાથ-તું સર્વ જીવને ખમાવ અને તે પણ સર્વને ક્ષમા કર. કેપ રહિત એટલે ક્ષમાવાન થા. ઉપલક્ષણથી મુક્તસર્વ કષાયરહિત–પૂર્વ વૈર જેણે સર્વે પરિહર્યા છે–સમસ્ત વૈરભાવ જેણે તો છે એ થવાપૂર્વક સર્વ જીવ મારા મિત્ર છે એમ ચિતવ–મનવડે વિચાર કર. ૨૭.
चतुर्थद्वारमाह-- હવે અઢાર પાપસ્થાનકે તજવારૂપ ચોથું દ્વાર કહે છેपाणाइवाय १मलिअं२. चारिक मेहुणंदविणमुच्छं५ काहंक्ष्माणं मायंद,लेभिं९पिजं१० तहा दास।११।२८)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८६]] कलहं१२अब्भरकाणं१३,पेसुन्नं१४ रइअरइसमाउत्तं१५ परपरिवायं१६मायामोसं१७ मिच्छत्तसलं च१८॥२९॥ वासिरसु इमाइं, मुरकमग्गसंसग्गविग्धभूआई । दुग्गइनिबंधणाई, अहारस पावठाणाइं ॥३०॥ ... 'पाणाइवाइमलिअं० प्राणातिपातं व्युत्सृजेत्युत्तरगाथया क्रियासम्बन्धः, अलीकं मृषाभाषणं, चौर्यमदत्तादानं, मैथुनमन्त्र मसेवन, द्रविणमूर्छा परिग्रहममतां, क्रोधं कापं, मानमहङ्कारलक्षणं, मायां परवञ्चनात्मिका, लोभमिञ्छाभिवृद्धि, प्रेम अभिष्वङ्गरूपं तथा द्वेषमप्रीत्यात्मकं वस्तु निन्दास्वरूपम् ॥२८॥ ___ 'कलहं० कलहं मिथो राटिकरणं, अभ्याख्यानं परेषामसदोषारोपणं, पैशून्यं चाटिका परेषां, रत्यरतिभ्यां समायुक्तं सहितं इष्टे वस्तुनि रतिस्तद्विपरीतेऽरतिरित्येकमेव, परेषां परिवदनं परपरिवादः अवर्णमादजल्पनं, मायया मृषाजल्पनं मायामृषा तां, मिथ्यात्वं शल्यमिव शल्यं मिथ्यात्वशल्यं, चः समुच्चये ॥२९॥
'वासिरसु०, व्युत्सृज-त्यज इमानि पूक्तिस्वरूपाणि, मोक्षस्य मार्गो ज्ञानादिस्तस्य संसर्गः-संसेवनं, तत्र विघ्नभूतान्यन्तरायकारणानि एतेषु सत्सु तदप्राप्तेः दुर्गतिनरकादिस्तस्या निबन्धनानि मूलकारणानि अष्टादशापि पापस्थानकानि तानि त्वं प्रत्येकं व्युत्सृजेति क्रियासम्बन्धः ॥ द्वारम् ४ ॥३०॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭ ] ૧ પ્રાણાતિપાત (જીવહિંસા), ૨ અલીક (મૃષાભાષણ), ૩ ચર્ચ (અદત્તાદાન), ૪ મૈિથુન (અબ્રહ્મવન), ૫ દ્રવ્યમૂચ્છ (પરિગ્રહ મમતા), ૬ ક્રોધ (કેપ), ૭ માન (અહંકાર), ૮માયા (બીજાને ઠગવારૂપ), ૯ લોભ (અસંતોષ), ૧૦ પ્રેમ (અભિવંગ -રાગ), ૧૧ દ્વષ (અપ્રીતિરૂપ-વસ્તુનિંદારૂપ), ૧૨ કલહ (અંદર અંદર કલેશ કરે તે), ૧૩ અભ્યાખ્યાન (અન્યને કલંક આપવું તે), ૧૪ પશૂન્ય (અન્યની ચાડી ખાવી તે); ૧૫ રતિ ને અરતિવડે યુક્ત. ઈષ્ટ વસ્તુમાં રતિ (પ્રીતિ) કરવી અને અનિષ્ટ વસ્તુમાં અરતિ (અપ્રીતિ) કરવી તે, બે મળીને એક
સ્થાન જાણવું, ૧૬ પર પરિવાદ (પારા અવર્ણવાદ બોલવા તે), ૧૭ માયામૃષા (કપટ વડે અસત્ય બોલવું તે), ૧૮ મિથ્યાત્વરૂપ શલ્ય તે મિથ્યાત્વશલ્ય. આ ઉપરોકત સ્વરૂપવાળા ૧૮ પાપસ્થાનક ત્યજ, કારણ કે તે મૉક્ષમાર્ગ જે જ્ઞાનાદિ તેને સંસર્ગ જે સંસેવન તેમાં વિદ્યભૂત-અંતરાય કરનારા છે કારણ કે એ પાપસ્થાનકે હોય ત્યાં સુધી તેની–મોક્ષમાર્ગની અપ્રાપ્તિ છે, વળી તે દુર્ગતિ જે નરક તિર્યંચાદિ તેના નિબંધન–મૂળ કારણભૂત છે; તેથી પ્રત્યેકને બુદ્ધિપૂર્વક તજી દે. ૨૮-૨૯-૩૦
चतु:शरणरूपं पञ्चमं द्वारमाहહવે ચાર શરણ કરવારૂપ પાંચમું દ્વાર કહે છે – પ્રથમ અરિહંતના શરણ માટે ચાર ગાથા આ પ્રમાણે
चउतीसअइसयजुआ, अट्टमहापाडिहेरपडिपुन्ना। सुरविहिअसमोसरणा, अरहंता मज्झ ते सरणं॥३१॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ec ] चडविहकसायचत्ता, चउवयणा चउप्पयारधम्म कहा । चउगइदुहनिद्दलणा, अरहंता मज्झ ते सरणं ॥ ३२॥ जे अदृकम्ममुक्का, वरकेवलनाणमुणिअपरमत्था । अट्टमयाणरहिआ, अरहंता मज्झ ते सरणं ॥ ३३॥ भवखित्ते अरुहंता, भावारिप्पहणणे अरिहंता । जे तिजगपूअणिजा, अरहंता मज्झ ते सरणं ॥ ३४॥
'चउतीस अइसयजुआ० सहोत्थादिचतुस्त्रिंशदतिशययुताः, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यप्रति पूर्णाः, तत्र प्रातिहार्याणि तीर्थकृतां केवलात्पत्तेः सदा भवन्त्येव, सुरविहितसमवसरणाः तत्र समवसरणं वप्रत्रयादिसामग्रीकं कादाचित्कमेव भवतीति ! अर्हन्ति त्रिभुवनकृतां पूजामित्यर्हन्ताऽतीतानागतवर्त्तमानकालभाविनस्ते मम शरणं भवन्त्विति गम्यम् ||३१||
'चउविहकसायचत्ता० त्यक्तचतुर्विधकायाः, उपलक्षणानोकषायाणामपि त्यागः, क्तान्तस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् । चतुर्वदनाश्चतूरूपधारिणः समवसरणे देवविकुर्वितरूपत्र यसद्भावात् । दानादिचतुःप्रकारधर्मकथाकथकाः योजननीहारिण्या वाण्या धर्मोपदेशदानेन लोकापकारिणः नरकादिचतुर्गतिदुःखं नितरां दलयन्ति चूर्णयन्ति भव्यानां ये ते तथा । एवंविधा उक्तविशेषणा अर्हन्तस्ते मम शरणं भरन्त्विति शब्दार्थः ||३२||
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८९] 'जे अट्टकम्ममुक्का० ये अर्हन्ता ज्ञानावरणाघष्टकर्ममुक्ताः मूलप्रकृतित उत्तरप्रकृतितश्च वरकेवलज्ञानेन सर्वोत्तमज्ञानेन, उपलक्षणात्केवलदर्शनेनापि ज्ञाता सकलजीवाजीवादिपदार्था पैस्ते तथा, जात्याद्यष्टविधमदस्थानरहिताः, उपलक्षणान्मायास्थानादिपरिग्रहः, एवंविद्या अर्हन्तो मम शरणं भवन्त्विति गम्यम् ॥३३॥
___ 'भवखित्ते अरुहंता० भवनं भवः संसारः स एव क्षेत्रं जन्तूनां उत्पत्तिस्थानं बत्रारुहन्तः पुनर्भावमप्राप्नुवन्त इति अरुहन्तः ।। भावारयो रागद्वेषादयस्तेषां पहननेन मूलतो विनाशनेन अरीणां हन्तारस्ते अरिहन्तारः।२। ये च जगत्त्रयस्य जगत्त्रयवासिलोकसमूहस्य पूजनीया अर्चनयोग्याः, एवंविधा अर्हन्त इत्यादि पूर्ववत् । उक्तं प्रथमशरणम् ।१॥३४॥
ગાથાર્થ ત્રીશ અતિશય સંયુક્ત, અશોકવૃક્ષાદિ આઠ મહાપ્રતિહાર્યથી પરિપૂર્ણ, (તીર્થકર કેવળજ્ઞાન પામે ત્યારથી જે નિરંતર સાથે જ હોય તે પ્રાતિહાર્ય કહેવાય છે.) દેવેએ કર્યું છે સમવસરણ જેને માટે તે (આ સમવસરણ ત્રણ ગઢ વિગેરેથી સમલંકૃત હોય છે તે કવચિત્ જ હોય છે.) અને જે ત્રણ ભુવનની કરેલી પૂજાને ગ્ય છે એવા અતીત, અનાગત અને વર્તમાનકાળ ભાવી જિનેશ્વરે તે મને શરણભૂત થાઓ. ૩૧
ચાર કષાયથી અને ઉપલક્ષણવડે નોકષાયથી પણ મુક્ત (રહિત), ચાર મુખવાળા ( સમવસરણમાં પૂર્વ દિશાએ પ્રભુ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતે બિરાજેલા છે અને બીજી ત્રણ દિશાએ દેવે તેમની જેવા પ્રતિબિંબ રચે છે તેથી ચાર વદનવાળા કહેવાય છે), દાનાદિ (દાન, શીલ, તપ ને ભાવરૂપ) ચાર પ્રકારના ધર્મને કહેનારા, એક યોજન પર્યત વિસ્તાર પામતી વાણુ વડે દેશના–ધર્મોપદેશ દેવાથી લેકના ઉપકારી અને ભવ્ય જીવોના નરકાદિ ચાર મહિના દુઃખને અત્યંતપણે દળી નાખનારા–ચૂર્ણ કરી નાખનારા-નાશ પમાડનારા એવા અહંત મને શરણભૂત થાઓ. ૩૨.
વળી જે અહંતે જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મથી મુક્ત એટલે મૂળપ્રકૃતિ અને ઉત્તરપ્રકૃતિથી રહિત, તથા શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન વડે તેમજ ઉપલક્ષણથી કેવળદર્શનવડે છવાછવાદિ પદાર્થોના જ્ઞાતા તથા જાત્યાદિ આઠ પ્રકારના સદસ્થાન રહિત ઉપલક્ષણથી માયાસ્થાનાદિકથી પણ મુક્ત એવા અરિહંત મને શરણભૂતહા. ૩૩
ભવ જે સંસાર ત૫ જે ક્ષેત્ર-જીનું ઉત્પત્તિસ્થાનતેમાં નહી ઉગનારા એટલે પુનર્ભવને નહીં પામનારા તેથી અહંત અને રાગાદિ ભાવશત્રુ તેને હણવાવડે-મૂળથી વિનાશ કરવા વડે શત્રુને હણનારા તે અરિહંત તેમ જ ત્રણ લેકવાસી જોકસમૂહના-દેવ તથા મનુષ્યાદિ પૂજનીય-અર્ચન યેગ્ય હોવાથી અહંન્ત એવા ત્રણ પ્રકારના સાર્થક નામવાળા શ્રી અરિહંત-તીર્થકરે મને શરણભૂત હ. ૩૪
द्वितीयं शरणमाहહવે બીજા સિદ્ધ ભગવંતના શરણ માટે ચાર ગાથા કહે છેतरिऊण भवसमुदं, रउद्ददुहलहरिलरकदुल्लंधं । जे सिद्धसुहं पत्ता, ते सिद्धा हूंतु मे शरणं ॥३५॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९१] जे भंजिऊण तबमुग्गरेण, निविडाइंकम्मनिअलाइं। संपत्ता मुरकसुहं, ते सिद्धा इंतु मे सरणं ॥३६॥ झाणानलजोगेणं, जाओ निड्सयलकम्ममलो । कणगं व जाण अप्पा, ते सिद्धा हुँतुमे सरणं ॥३७॥ जाण न जम्मो न जरा, न वाहिणो न मरणं न वा बाहा न य काहाइकसाया, ते सिद्धा इंतु मे सरणं ॥३८॥
'तरिऊण भवसमुदं०ती. भवसमुद्रं संसारसागरं रौद्राणि भयङ्कराणि यानि दुःखानि तान्येव लहर्यस्तासां लक्षाणि तैर्दुर्लङ्घयो दुराक्रमणीयस्तं तथा । ये सिद्धा निष्ठितार्थाः प्राणिनस्तेषां सुखमविच्युतिरूपं प्राप्ताः ते सिद्धा भवन्तु मम शरणं, अनथेप्रतिघातकारणम् ।।३५।। __'जे भंजिऊण तवमुग्गरेण० ये भक्त्वा चूर्णीकृत्य क्षपयित्वेत्यर्थः। बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नतपामुद्रेण निकाचितान्यपि घनघात्यादिकर्मनिगडानि आठीलेति लोकात्या संप्राप्ता मोक्षसुखं अपुनर्भवस्वरूपं, ते सिद्धा भवन्तु मम शरणमिति ॥३६॥ ___ झाणानलजोगेण ध्यानं शुक्लध्यानं तदेवानला वह्निस्तस्य योगेन तद्धलेन जात उत्पन्नः निर्दग्धसकलकर्ममलः, तत्र कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि तान्येव मला जात्यसुवर्णमिव येषामात्मा जीवः अततीत्यात्मा,ते सिद्धा इत्यादि पूर्ववत् ॥३७॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] जाण न जम्मा न जरा० येषां सिद्धानां न जन्म न पुनर्भवः, न जरा क्योहानिरूपा, न व्याधयः कुष्ठाजीर्णाद्याः, न मरणं प्राणत्यागः,न वा वाधा मिथः सङ्कीर्णतायां हस्तपादादिभञ्जनं, चः पुनरर्थे क्रोधादयः क्रोधा, उपलक्षणान्नोकषायाः अपि येषां न भवन्ति ते सिद्धां इत्यादि पूर्ववत् । द्वितीयं शरणम् ॥३८॥
ગાથાર્થરૌદ્ર એટલે ભયંકર એવા જે દુખે તપ લાખ લહરીએ–તરંગે તેનાવડે દુર્લધ્ય-રાકમણીય એવા સંસારસમુદ્રને તરીને જે સિદ્ધોના-નિકિતાર્થ પ્રાણીઓના અવિસ્મૃતિનહીં નાશ પામનારા એવા સુખને પામેલા છે તે સિદ્ધો મને શરણભૂત અનર્થ પ્રતિઘાતના કારણરૂપ હો. ૩૫
બાહ્ય આત્યંતર ભેદવાળા તરૂપ મુદુગરવડે નિકાચિત એવી ઘનઘાતિ વિગેરે કમરૂપ બેડીને ભાંગી નાંખીને-ચૂર્ણ કરી નાંખીને ખપાવીને જે મોક્ષસુખને-અપુનર્ભવ સ્વરૂપને પામ્યા છે તેવા સિદ્ધ મને શરણભૂત છે. ૩૬.
શુકલધ્યાનરૂપ અનલ જે અગ્નિ તેના બળવડે કરીને સર્વ કર્મરૂપ મળ જેણે બાળી નાખે છે-જ્ઞાનાવરણીયાદિ જે કર્મ તદ્ર૫ મળને દુર કર્યો છે તેથી જાત્યસુવર્ણની જે જેને આત્મા નિર્મળ થયો છે એવા સિદ્ધા મને શરણભૂત હ. ૩૭.
જે સિદ્ધોને જન્મ નથી–ફરીને આ સંસારમાં ઉપજવું નથી, વયની હાનિરૂપ જરા જેમને નથી, દુષ્ટ અજીર્ણાદિ વ્યાધિઓ જેને નથી, મરણ–પ્રાણ ત્યાગ જેને નથી અને બાધા સંકડાશને લઈને અંદર અંદર ભીંસાવાથી હાથપગને ભાંગવારૂપ જેને નથી
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९३] અને જેને કેધાદિ ચારે પ્રકારના કષાયે નથી-ઉપલક્ષણથી નેકષાયો પણ નથી એવા સિદ્ધો મને શરણભૂત હ. ૩૮
तृतीयं शरणमाह
હવે ત્રીજા સાધુના શરણ સંબંધી ચાર ગાથા કહે છે - काउं महुअरवित्तिं, जे बायालीसदोसपरिसुद्धं । भुंजंति भत्तपाणं, ते मुणिणो हुंतु मे सरणं ॥३९॥ पंचिंदियदमणपरा, निजिअकंदप्पदप्पसरपसरा । धारंति बंभचेरं, ते मुणिणो हुंतु मे सरणं ॥४०॥ जे पंचसमिइसमिआ, पंचमहत्वयभरुवहणवसहा । पंचमगइअणुरत्ता, ते मुणिणो हुँतु मे सरणं ॥४१॥ . जे चत्तसयलसंगा, सममणितणमित्तसत्तुणो धीरा। साहंति मुरकमग्गं, ते मुणिणो हुँतु मे सरणं ॥४२॥ _ 'काउं पहुअरवितिं कृत्वा 'जहा दुमस्स० इत्यादि विधिना सूत्रोक्तां मधुकरवृत्तिं ये मुनयो द्वाचत्वारिंशद्दोषवर्जनात् सामस्त्येन शुद्धं तत्र १६ उद्गमदोषाः १६ उत्पादनादोषाः १० एषणादोषाः, एतेषां वर्जनेन निषिमित्यर्थः। अभ्यबहरन्ते मंडलीदोपान् पश्चापि वर्जयन्तो भक्तमोदनादि पानं
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ९४ ] सौवीरादि च ते मुनयः साधवः भवन्तु मे शरणं दुर्गतिगमननिवारणकारणम् ||३९|
पंचिदियदमणपरा ० पञ्चेन्द्रियाणां स्पर्शनादीनां दमनं तत्तद्विषयत्यागस्तत्र परास्तत्परा ये मुनयः इति प्राक्तनगायातः । निर्जितो निराकृतः कन्दर्पस्य ये दर्पप्रधाना शरा वाणाः स्त्रीदृष्टिप्रमुखास्तेषां प्रसरोविस्तारो यैस्ते तथा । दधते प्रतिपालयन्ति ब्रह्मचर्यं चतुर्थमहाव्रतं, ते मुनय इत्यादि पूर्ववत् ॥ ४० ॥
'जे पंचसमि समिआ ० ये ईर्यादिपञ्चसमितिभिः समिताः सम्यक् तत्प्रवृत्तिषु निपुणाः पञ्चसंख्यानि महात्रतानि तेषां प्रतिपालनरूप भर इव भरस्तस्योद्वहने वृषभा इव वृषभास्ते तथा । पञ्चमी गतिर्मोक्षलक्षणा तस्यामनुकूलतया रक्तास्तदर्थिन इति । ते मुनय इत्यादि पूर्ववत ॥४१॥
' ने चत्तसयलसंगा० ये मुनयस्त्यक्तसमस्तसङ्गाः तत्र सङ्गस्त्र्यादिषु परिचयः, सममणितृणमित्रशत्रवः तत्र मणयः चन्द्रकान्ताद्याः तृणमित्रशत्रवः प्रतीताः, एतेषु समा मनो भावाभिष्वङ्गाद्यभावात् । धीरा अविचलप्रतिज्ञाः साधयन्ति मोक्षमार्ग ज्ञानादिरत्नत्रयरूपं ते मुनय इत्यादि पूर्ववत् ॥ ४२ ॥
८
ગાથા :- જહા દુમસ્ત્ર પુષ્કૃસુ' ઇત્યાદિ દશવૈકાલિક સૂત્રની ગાથામાં કહ્યા પ્રમાણે જે મુનિ મધુકરની જેવી વૃત્તિએ કરીને એતાળીશ દોષ વવાથી સમસ્ત પ્રકારે શુદ્ધ (નિર્દેષિ એવા આહારને, મંડળીના પાંચ દોષને પણ વજીને વાપરે છે -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] . એદનાદિ ભક્તનું ભેજન તથા સવિરાદિ જળનું પાન કરે છે તે મુનિઓ-સાધુઓ મને શરણભૂત (દુર્ગતિગમન નિવારણના કારણભૂત ) થાએ ૩૯. અહીં બેંતાળીશ દેષ ૧૬ ઉગમ દોષ ૧૬ ઉત્પાદનો દોષ ને ૧૦ એષણ દોષ મળીને સમજવા. (આ દોષે અહીં ગ્રંથ વધી જવાના કારણથી વિસ્તારથી લખ્યા નથી)
જે સુનિઓ સ્પર્શનાદિ પાંચ ઇન્દ્રિયના દમનમાં–તે તે ઈંદ્રિયના વિષયના ત્યાગમાં તત્પર હોય, કંદર્પ જે કામદેવ તેના દર્પપ્રધાન જે સ્ત્રી દષ્ટિપ્રમુખ બાણે તેના પ્રસારને વિસ્તારને જીતનારા–રેકનારા હેય તથા જે બ્રહ્મચર્યરૂપ થા મહાવ્રતને પાળનારા હોય તે મુનિઓ મને શરણભૂત હો. ૪૦.
જે ઈર્યાદિ પાંચ સમિતિએ સમિત-સમ્યફ પ્રકારની તેની પ્રવૃત્તિમાં નિપુણ, પાંચ મહાવ્રતના પ્રતિપાલનરૂપ જે ભાર તેને વહન કરવામાં વૃષભની જેવા વૃષભ અર્થાત સમર્થ અને પાંચમી ગતિ જે મેક્ષ નામની તેની અનુકૂળતામાં રક્ત-તેને પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયત્નમાં તત્પર એવા જે મુનિએ તે મને શરણભૂત હ. ૪૧
જે મુનિએ શ્યાદિ સમસ્તના પરિચય રૂપ જે સંગ તેને તજનારા, મણિ અને તૃણ તેમજ શત્રુને મિત્ર તેમાં સમભાવવાળા અભિવૃંગાદિના અભાવવાળા અને ધીર-અવિચળ પ્રતિજ્ઞાવાળા થઈને મોક્ષમાર્ગના સાધનારા છે તે મુનિએ મને શરણભૂત હો ૪૨
चतुर्थ शरणमाह
હવે ચોથા ધર્મના શરણ માટે ચાર ગાથા કહે છે. जो केवलनाणदिवायरेहि तित्थंकरेहि पन्नतो । सव्वजगज्जीवहिओ, सो धम्मो होउ मह सरणं ॥४३॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
• [ ९६] कल्याणके डिजणणी, जत्थअणत्थष्पबंधनिद्दलणी । वन्निजइ जीवदया, सेा धम्मो होउ मम सरणं ॥ ४४ ॥ जो पात्रभरकतं, जीवं भीमंमि कुगइकूबंमि । धारे निवडमाणं, सेा धम्मो होउ मम सरणं ॥४५॥ सग्गापवग्गपुरमग्गलग्गलाआण सत्थवाहा जो । भवअडविलंघणखमा, सेा धम्मा होउ मम सरणं ॥ ४६ ॥
'जो केवलनादिवाय रेहिं० यः श्रीधर्मः केवलज्ञानेन विशेषज्ञानोपयोगेन दिवाकरा इव दिवाकराः सूर्यास्तैरतीतादिभेदभिन्नैः तीर्थ चतुर्विधः श्रमणसङ्घः प्रथमगणधरो वा तत्करणशीलास्तीर्थस्करास्तैः प्रज्ञप्तः प्ररुषितः । सर्वेषांजगञ्जीवानामेकेन्द्रियादीनां हिता हितकृतसम्यकप्ररूपणप्रतिपालनादिभिः स धर्मः भवतु मम शरणं त्राणमिति तत्र दुर्गतिप्रपतत्प्राणि धारणाद्धर्म उच्यते इति धर्मः श्रुतचारित्ररूषो ज्ञेयः ॥ ४३ ॥ |
'कल्ला कोडिजणी० कल्याणानां द्रव्यभावभेदभिन्नानां काट्यः शतलक्षप्रमाणास्तासां जननी उत्पादयित्री, एवंविधा । यत्र धर्मे अनर्थानामकल्याणानां प्रबन्धास्सन्तान परंपराः, तेषां निर्दलनी समूलमुच्छेत्री वर्ण्यते प्रशस्यते आचार्यादिभिः, जीवदया प्राणिरक्षणं स धर्म इत्यादि प्राग्वत् ||४४ ||
O
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
'जो पावभरकंतं० यः पापभरेणाक्रान्तं पापभारभारितं जीवं प्राणिनं भीमे भयङ्करे नरकतिर्यगादिकूपे महागर्ने धारयति अवलम्बयति निपतन्तं प्रागिनमिति। स धर्म इत्यादि રાવત ૪kal
सग्गापवग्ग० स्वर्ग ऊर्ध्वलोकः, अपवर्गो मोक्षस्तावेब पुरे नगरे तयोर्मार्गः पन्थाः तत्र लग्नास्तस्मिन्प्रवृत्ता ये लोका भव्यप्राणिनस्तेषां सार्थवाह इव सार्थवाहा मार्गविघ्नोपहन्ता' यो धर्मः, भवः संसारः स एवाटवी अरण्यं तस्या लङ्घनमतिक्रमणं तत्र क्षमार्थाजीवानां स धर्म इत्यादि पूर्ववत् । દ્વાર ! " | 8 ||
ગાથાથ-જે ધર્મ કેવળજ્ઞાન (સર્વોત્કૃષ્ટ જ્ઞાન) વડે દિવાકર (સૂર્ય) સરખાં તીર્થકરેએ કહેલે હેય-અહીં અતીત, અનાગત, વર્તમાન કાળવતી ત્રણ પ્રકારના તીર્થકરે લેવા, તીર્થ એટલે શમણાદિ ચાર પ્રકારનો સંઘ અથવા પ્રથમ ગણધરને કરનારા એટલે સ્થાપનારા તેને તીર્થકરકહિએ. તેમણે કહેલે એકેદ્રિયાદિ સર્વ જીવોને સમ્યફ પ્રરૂપણા તથા પ્રતિપાલનાદિક વડે હિત કરનાર તે ધર્મ અને શરણભૂત હો. ૪૩. અહીં દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણુઓને ધારી રાખવાથી ધર્મ શતચારિત્રરૂપ કહેવાય છે એમ સમજવું.
જે ધર્મમાં કેડેગમે કલ્યાણને ઉત્પન્ન કરનારી–ઉપજાવનારી દ્રવ્યભાવરૂપ દયા વર્ણવેલી હોય, તેમજ જે ધર્મમાં ક્રોડગમે અનર્થોના પ્રબંધે-સંતાનપરંપરા તેને દળી નાખનારી દયા પ્રરૂપેલી હોય, આચાર્યાદિકોએ જેનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી કહેલું હોય તે ધર્મ મને શરણભૂત હો. ૪૪.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ९८]] જે ધર્મ પાપરૂપ ભારવડે ભારેલા આકાંત થયેલા જીવને ભયંકર એવા નરકતિર્યગાદિ કુગતિ કૃપમાં–મેટા ખાડામાં પડતાં ધારી રાખે છે. અવલંબનભૂત થાય છે પડવા દેતો નથી તે ધર્મ મને શરણભૂત છે. ૪૫
જે ધર્મ સ્વર્ગ જે ઊર્ધ્વ લેક (દેવલોક) તથા અપવર્ગ જે મક્ષ તે બંને પ્રકારના પુર જે નગર તેને માર્ગ જે પંથ, તે માર્ગે ચાલવા માટે તત્પર થયેલા ભવ્ય પ્રાણીઓને સાર્થવાહ તુલ્ય માર્ગના ભયને હણનાર તથા સંસાર રૂપ જે અટવી તેનું ઉલ્લંઘન કરાવવામાં સમર્થ હોય તે ધર્મનું મને શરણ હો. ૪૬.
दुष्कृतगर्दाद्वारमाह
આ પ્રમાણે ચાર શરણ સ્વીકારવા રૂપ પાંચમું દ્વાર કહ્યું હવે દુષ્કૃત્યની ગહ-નિંદા કરવારૂપ છ8 દ્વારા ચાર ગાથાવડે કહે છે -
__ एवं चउर्ह सरणं पवन्नो, निविन्नचित्तो भवचारगाओ। जं दुक्कडं किंपि समरकमेसि निंदामि सव्वंपि अहं तमिहि ॥४७॥ _ 'एवं चउहं० एवं अमुना प्रकारेण चतुर्णा अहंदादीनां शरणं प्रपन्नः सन् निर्विणं निर्वेदमापन्नं चित्तं मनो यस्य स तथा, कुतः १ भवः संसारः स एव चारको गुप्तिगृहं, तस्मात् यत् दुष्कृतं दुष्टं समाचीण मयेति । किश्चिदपि खल्पमपि समक्षं ससाक्षि यथा स्यात्तथा, एषामर्हदादीनामिति । निन्दामि सर्वमपि ऐहिकं पारत्रिकं वाऽहमिति तत् इदानीमस्मिन् प्रस्तावेऽन्तकाललक्षणे ॥४७॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાથ-ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ચાર શરણને અંગીકાર કરનારે હું કે જેનું મન આ સંસારરૂપ જે બંદીખાનું (ગુપ્તિગૃહ) તેનાથી ઉદ્વિગ્ન થયેલું છે–નિર્વેદને-ખેદને પામેલું છે તે અરિહંતાદિ ચારેની સમક્ષ જે કાંઈ નાનું યા મેટું દુષ્કૃત્ય કર્યું હેય-આચર્યું હેય આ ભવ સંબંધી કે પરભવ-પાછળના ભાવ સંબંધી તે સર્વને અત્યારે અંતકાળ સમયે નિંદું છું. ૪૭. ___जं इत्थ मिच्छत्तविमोहिएणं, म भमंतेण कयं कुतित्थं। मणेण वायाइ कलेवरेणं, निंदामि सव्वं पि अहं तमिहिं ॥४८॥
'जं इत्थमिच्छत्तविमोहिएणं० यत् अत्र भवे उपलक्षणात्पस्त्रापि मिथ्यात्वमाभिग्रहिकादि तेन विमोहितेन मूढेन मया भ्रमता इतस्ततः पर्यटता कृतं आराधितं कुतीर्थ हरिहरादिकुदेवस्थानं मनसा वचसा कायेन च उपलक्षणात् कारितं, अनुमतं, अन्येषामुपदिष्टं च । तनिन्दामि इत्यादि पूर्ववत् I૪૮ ગાથાર્થ અભિગ્રહિકાદિ મિથ્યાત્વોથી મહિત થયેલા મેં મૂઢે આ સંસારમાં આમતેમ ભટકતાં આ ભવે અને ઉપલક્ષણથી પરભવે પણ જે કાંઈ કુતીર્થ-હરિહરાદિ મુદેવના સ્થાન તેની આરાધના મનથી, વચનથી કે કાયાથી કરી હોય, ઉપલક્ષણથી કરાવી હેય, અનુમોદી હેય કે બીજાને ઉપદેશી હેય તે સર્વને હું બિંદુ . ૪૮.
पच्छाइओ जं जिणधम्ममग्गा, मए कुमग्गो
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
पयडीकओ ज । जाओ अहं जं परपाबहेऊ, निंदामि सव्वंपि अहं तमिहिं ॥४९॥
'पच्छाइओ जं जिणधम्म प्रच्छादित उन्मार्गप्ररूपणया प्रच्छन्नीकृतः। यत् जिनधर्ममार्गो ज्ञानदर्शनचारित्ररूपः मया कुमार्गः स्नानयागहोमादिः प्रकटीकृतो लोकानां पुरत इति गम्यं यत् जाताऽहं यत् परेषां पापहेतुर्मिथ्यात्वाविरत्यादिसेवनेन प्रसङ्गदोषापत्त्या निन्दामीत्यादि पूर्ववत् ज्ञेयम् ॥४९॥
ગાથાથ-મેં આ ભવમાં કે પરભવમાં જૈનધર્મને મારા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ રૂપતેનું ઉન્માર્ગપ્રરૂપણદિવડે પ્રછાદનઆચ્છાદન કર્યું હોય તેને ઢાંકી દીધો હોય અને સ્નાન યાગહેમાદિ જે કુમાર્ગ તેનું મેં જે પ્રક્ટીકરણ કર્યું હેય-લેક પાસે તેની પ્રરૂપણ કરી હોય તેથી હું જે અન્ય જીને મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વિગેરેના સેવનરૂપ પા૫ના કારણભૂત પ્રસંગદેષાદિ વડે થયે હઉં તે સર્વ પાપને અત્યારે હું બિંદુ છું ૪૯.
जंताणि जं जंतुदुहावहाई, हलउरकलाईणि मए कयाइं। जं पोसिअं पावकुडुंबयं च, निंदामि सव्वंपि अहं तमिहि ॥५०॥
'जंताणि जं जंतुदुहा० यन्त्राणि पापोपकरणानि , यत् जन्तूनां प्राणिनां दुःखानि मारणकुट्टनकंडनादीनि ते आवहन्ते
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०१]
1
ददते यानि तानि तथा हलोदूखलादीनि तत्र हलं उदूखले । धान्यकंडनक्षेपणस्थानं तदादीनि मया कृतानि कारितानि अनुमतानि स्वार्थे परार्थे वा इति गम्यम् । यत्पोषितं अन्नपानादिदानेन पापहेतु कुटुम्बकं पुत्रकलत्र स्वजनपरिजनादि रागद्वेषाद्याकुलितेन चः पुनरर्थे । निन्दामीत्यादि पूर्ववत् । द्वारम | ६ ॥ ५०॥
ગાથા:-પ્રાણીઓને દુઃખના કારણભૂત યંત્રા પાપકરણા કે જે પ્રાણીઓને મારણ, કુટ્ટન, ખંડનાદિના ઉપયોગમાં આવે છે તેવા હળ અને ઉર્દૂખળ-હળ જમીનને ખાદ્યનાર અને ઉમળ ધાન્યને ખંડન ક્ષેપણ કરનાર ઈત્યાદિ અધિકરણા મેં જે મારે માટે કે અન્યને માટે કર્યા' હાય, કારથાં હાય કે અનુમેઘાં હાય તે સર્વોને તેમજ પાપના હેતુભૂત કુટુ ખ—શ્રી પુત્ર સ્વજન પરિ– જનાદિ તેનું રાગદ્વેષાદિવડે આકુલિત ચિત્તવાળા થઈને અન્નપાનાદિ વટે પોષણ કર્યુ હાય તે સ દુષ્કૃત્યોને હું નિંદુ છુંપ૦
.
सुकृतानुमोदनाद्वारमाह
આ પ્રમાણે છઠ્ઠું દ્વાર દુષ્કૃતિને દારૂપ કહ્યુ હવે સાતમુ સુકૃતની અનુમેદનરૂપ દ્વાર ચાર ગાથાવડે કહે છેઃ—
३
१
जिनभवणबिंबपुत्थय संघसरुवाइ सत्तखित्तीए । जं वत्रिअं धणबीअं, तमहं अणुमाअए सुकयं ॥ ५१ ॥
'जिनभवणबिंब पुत्थय० जिनप्रासादे। जिनभवनं १, तस्य करणं कारापणं च । जिनबिम्बं जिनप्रतिमा २, पुस्तकं
の
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०२] सिद्धान्तोपकरणं ३, साधु ४ साध्वी ५ श्रावक ६ श्राविका ७ रूपसङ्घः, एतद्रूपायां सप्तक्षेत्र्यां मयेति गम्यम् । यदुप्तं धनं द्रव्यं तदेव धर्मवृद्धिहेतुत्वाद्वीजमिव बीजं तदहमनुमोदयामि प्रशंसनया वृद्धिं नयामि सुकृतं पुण्यकार्यमिति ।। ५१ ।।
गाथार्थ :- मिनप्रसाद (निलवन, तेनु' ' ने शव ૧, જિનઅિ (જિનપ્રતિમા) નવી ભરાવવી ૨, પુસ્તક (सिद्धांत) 3, साधु, साध्वी, श्राव, श्राविश्य चतुर्विध સંઘ (૪ થી ૭)-એતદ્રુપ માત ક્ષેત્રમાં મેં જે દ્રવ્ય ધમ વૃદ્ધિના હેતુભૂત હાવાથી ખીજરુપે નાખ્યું હાય-વાપર્યું` હોય તેને હું અનુમાદુ છું, પ્રશંસાવડે તે સુકૃતને વૃદ્ધિ પમાડું છું ૫૧. जं सुद्धनाणदंणसचरणाइं भवण्णवप्पवहणाइं । सम्ममणुपालिआई, तमहं अणुमाअए सुकयं ॥ ५२॥
,
'जं सुद्धनाणदंसण० यत् शुद्धज्ञानदर्शनचारित्राणि भव एवार्णवः समुद्रः तदुत्तारे प्रवहणानीव यानपात्राणीव यानि यानि तथा सम्यग्विधिनाऽनुपालितानि यथेोक्तविधिनाss राधितानि तदहमनुमादयामि सुकृतमित्यादि प्रागिव ॥ ५२ ॥
ગાથા-જે શુદ્ધ જ્ઞાન-દન-ચારિત્રરૂપ મેાક્ષમા ભવાણુ વ-ભવ જે સ ંસાર તદ્રુપ સમુદ્ર તેમાં પ્રવણ તુલ્ય-તેનાથી પાર ઉતારનાર તેને મેં સમ્યગ વિધિપૂ`ક-જે પ્રમાણે આરાધવાના કહ્યો છે તે પ્રમાણે આરાધ્યા હાથ તેને—તે સુકૃત્યને હું અનુમાદુ છુ
५२.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०३] जिणसिद्धसूरिउवज्झायसाहुसाहम्मिअप्पवयणेसु । जं विहिओ बहुमाणो, तमहं अणुमाअए सुकयं ॥५३॥
'जिणसिद्धमूरिउवज्झाय० जिनास्तीर्थकृतः, सिद्धाः मुक्तिप्राप्ताः, सूरयः आचार्याः,उपाध्यायाः एकादशाङ्गसूत्रपाठकाः, साधवः सप्तविंशतिगुणधारकाः, साधर्मिकाः समानधर्मिणः, प्रवचनं द्वादशाङ्गरूपं, एतेषु पदेषु यद्विहिता निष्पादितः बहुमानो वर्णसञ्जननादिः, तदहमनुमोदयामि, सुकृतमिति प्रागिव ॥५३॥ ગાથાર્થ-જિન તે તીર્થકર, સિદ્ધ તે મુક્તિ પામેલા છો, સૂરિ તે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તે અગ્યાર અંગરૂપ સૂત્રના પાક-ભણાવનાર, સાધુ સત્તાવીશ ગુણને ધારણ કરનારા, સાધમિક તે સમાન ધર્મવાળા, પ્રવચન દ્વાદશાંગરૂપ, એટલા પદસ્થાનને વિષે મેં જે કાંઈ બહુમાન તેમના વર્ણવાદ-પ્રશંસા વિગેરે કરવાવડે કર્યું હોય તે સુકૃતને હું અનુમડું છું. પ૩. सामाइअचउवीसत्थयाइ आवस्सगंमि छब्भेए । जं उज्जमिअं सम्म, तमहं अणुमोअए सुकयं ॥५४॥ ___ 'सामा० सामायिकं देशविरतिसर्वविरतिरूपं, चतुर्विंशतिस्तवा द्वितीयावश्यकं,आदिशब्दाद्वन्दनकप्रतिक्रमणकायोत्सर्गप्रत्याख्यानपरिग्रहः एतस्मिन् षड्भेदे आवश्यके अवश्यकर्त्तव्ये यद् उद्यमितं मयेति गम्यम् । सम्यक् निष्कपटवृत्त्येत्यर्थः। तदहमनुमोदयामि सुकृतमिति प्रागिव ॥५४॥ द्वारम् ७॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[208]
ગાથા :-સામાયિક દેશવિરતિ સવિરતિરૂપ પ્રથમાવશ્યક. ચતુર્વિં શતિ સ્તવ-વત માન ચાવીશીના ૨૪ તીર્થંકરની સ્તવનારૂપ બીજી આવશ્યક, આદિ શબ્દથી વંદનક, પ્રતિક્રમણ, કાર્માંત્સગ ને પ્રત્યાખ્યાનને ગ્રહણ કરવા. એરીતે છ પ્રકારના અવશ્ય કર્તવ્યરૂપ આવશ્ર્વક-તેને વિષે મેં જે ઉદ્યમ કર્યાં હોય. તેનુ નિષ્કપટ વૃત્તિથી સમ્યક્ પ્રકારે આરાધન કર્યુ હાય તે સુકૃતને હું અનુમે દુ' છું ૫૪
शुभभावनाद्वारमाह
એ પ્રમાણે સુકૃતની અનુમેદના રૂપ સાતમું દ્વાર કહ્યું, હવે શુભ ભાવનારુપ આઠમું દ્વાર ચાર ગાથાવડે કહે છેઃ
-
पुवकयपुन्नपावाणि, सुरकदुरकाण कारणं लाए । नय अन्ना कवि जो, इअ मुणिउं कुणसु सुहभावं ॥ ५५॥
'पुव्वकयपुन्नपावा० पूर्वकृतपुण्यपापे पूर्वभवविहितसुकृतदुष्कृते सुखदुःखयोः कारणं हेतुलेकि इह जगति वर्त्तते न चास्ति अन्यः कोऽपि जनेो देवेोऽसुरादिः मातापित्रादिर्वा तयोः कारणम् । इति मत्वा मनसि विभाव्य । त्वं कुरुष्व शुभभावं अप्रशस्तमनेोनिराकरणेनेति ॥५५॥
ગાથા :-આ લાકમાં સુખ-દુઃખની પ્રપ્તિના કારણભૂત પૂ ભવમાં કરેલા પુણ્ય-પાપ અથવા સુકૃત-દુષ્કૃતજ છે, બીજું કાઈ અન્ય દેવા કે માતા-પિતા વિગેરે તેના કારણ નથી. આ પ્રમાણે મનમાં વિચારીને અપ્રશસ્ત મનને દૂર કરી તું શુભ ભાવ ધારણ કર. ૧૫.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०५]
पुत्रिं दुच्चिष्णाणं, कम्माण वे आण जं' मुक्खा | न पुणेो अवेइआणं, इय मुणिउं कुणसु सुहभावं ॥ ५६ ॥
'पुव्विं दुश्चिष्णाणं० पूर्वजन्मसु दुवीर्णानां दुरनुष्ठितानां कर्मणां शुभाशुभानां वेदितानां निर्जीर्णानां यन्मोक्षा भवतीति शेषः । न पुनरवेदितानां अनिर्जीर्णानां क्षयमप्राप्तानां, इति मत्वेत्यादि पूर्ववत् ॥५६॥
ગાથા:-પૂર્વ ભવમાં કરેલાં દુશ્રીણ-દુરનુષ્ઠિત જે શુભાશુભ કમ તેને વેઢવાવડે-નિજ રવાવડેજ મેાક્ષ થાય છે, વેદ્યા વિના-નિર્યા વિના-ક્ષય પમાડ્યા વિના મેાક્ષ થતા નથી. આવા પ્રકારે જાણીને શુભ ભાવ મનમાં ભાવ. ૫૬. जं तुमए नारए नारएण, दुक्खं तितिक्खिअं तिक्खं । तत्तो कित्तिअमित्तं, इअ मुणिउं कुणसु सुहभावं ॥५७॥
यत् त्वया नरके नारकेण नारकभवेात्पन्नेन सता दुःखमसातं तितिक्षितं सेाढमनुभूतमिति तीक्ष्णं कटु ततो दुःखात् कियदेतन्मात्रं ज्वरादिसमुत्थं, इति मत्वेत्यादि पूर्ववत् ॥५७॥
ગાથા:-જે તે તારા જીવે પૂર્વ નારકપણે ઉત્પન્ન થઇને અસાતાજન્ય તીક્ષ્ણ-કટુ દુ:ખ અનુભવેલ છે–સહન કરેલ છે તે દુઃખની પાસે આ ભવમાં પ્રાપ્ત થતાં વરાદિ વ્યાધિજન્ય દુ:ખ ક્રિયન્માત્ર છે? શું ગણત્રિના છે ? આ પ્રમાણે જાણીને શુભ ભાવને ઉત્પન્ન કર. ૫૭.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
जेण विणां चारित्तं, सुअं तवं दाणसीलमवि सव्वं । कासकुसुमं वविहलं, इअमुणिऊ कुणसु सुहभावं ॥५८ - 'जेण विणा चारित्तं० येनेति द्वितीयार्थे तृतीया । यं भावं विना चारित्रं श्रुतं तपो दानं च, शीलमपि सर्व पुण्यकृत्यं काश इपीका तस्य कुसुमं पुष्पं तदिव विफलं फलरहितं भवति, इति मत्या कुरु शुभभावं भावेनैव कृतं सर्वपुण्यकृत्यं सफलमिति भावः । द्वारम् । ८ ॥५८॥
था:- शुभ भाव विना यारित्र, श्रुत, त५, हान અને શીલ વિગેરે સર્વ ધર્મકરણ કાસના કુસુમ (પુષ્પ)ની જેમ નિષ્ફળ છે–ફળ રહિત છે. એમ જાણીને તું શુભ ભાવ ઉત્પન્ન કર કે જે શુભ ભાવવડે કરેલું સર્વ પુણ્ય કૃત્ય સફળ થાય ૫૮.
अथानशनद्वारमाहઆ પ્રમાણે શુભ ભાવ ઉત્પાદન કરવા રૂપ આઠમું દ્વાર કહ્યું હવે નવમું અનશનદ્વાર ચાર ગાથાવડે કહે છે - जं भुजिऊण बहुहा, सुरसेलसमूहपव्वएहितो । तित्ती न एव पत्ता, तं चयसु चउव्विंहाहारं ॥५९॥ ___ 'जं भुंजिऊण बहुहा० यमाहारं भुक्त्वाऽऽस्वाद्य बहुधा बहुभिः प्रकारैः सुरशैलो मेरुस्तेषां समूहः समुदायः। स इव ये पर्वतास्तत्प्रमाणाः पर्वताः इत्यर्थस्तेभ्योऽप्यधिकमिति
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०७] गम्यम् । तृप्तिः सन्तुष्टिः, त्वया न प्राप्ता नासादिता तमाहारं अशनादिभेदतः चतुःप्रकारमपि त्वं त्यजेति सम्बन्धः ॥५९॥
ગૌચા−હે જી ! તેં સુરશૈલ જે મેરૂપર્વત તેના સમુક્રાયરૂપ પર્વતા તેથી પણ અધિક અશનાર્દિક ચાર પ્રકારના આહારા ભાગવ્યા છે—ખાધા છે, પણ તેથી તને તૃપ્તિ થઈ નથી તેથી હવે તું તે ચારે પ્રકારના આહારોને તજી દે. ૫૯ जो सुलहा जीवाणं, सुरनरतिरिनरयगइचउक्के वि । मुणिउं दुलहं विरई, तं चयसु चउव्विहाहारं ॥६०॥
।
'जो सुलहा जीवाण० य आहारः सुलभः सुप्रापः जीवानां प्राणिनां सुरा देवाः, नरा मनुष्याः, तिर्यञ्चो जलचरादिभेदाः, नारकाः प्रतीताः । एतल्लक्षणगतिचतुष्केऽपि 'मुगिउं ति' इति ज्ञात्वा मनसा विभाव्य, दुर्लभां दुष्प्रापां च विरतिं, तत्परित्यागं, तमाहारं त्यज चतुर्द्धाऽपि इति पूर्ववत् ॥ ६० ॥
गाथार्थ:- वोने सुर (देवगति), नर ( मनुष्यगति ), તિય ચ (જળચરાદ્વિતિય ચગતિ ) અને નારગતિ કે જે પ્રસિદ્ધ છે એ ચારે ગતિમાં જે આહાર સુલભ છે, સુપ્રાપ્ય છે તેમજ તેના ત્યાગરૂપ વિરતિ દુર્લોભ છે.દુષ્પ્રાપ્ય છે એમ સમજીને તે ચારે પ્રકારના આહારને તજી દે, ૬૦. छज्जीवनिकाय वहे, अकयंमि कहंपि जो न संभवइ । भवभमणदुहाहारं तं चयसु चउव्विहाहारं ॥ ६१ ॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०८] 'छज्जीवनिकाय हे ० ' पृथिव्यादयः षड्विधा जीवनिकायाः जीवसमुदायास्तेषां वधे विनाशे अकृते, अकारिते, अननुमते च कथमपि केनापि प्रकारेण य आहारो न सम्भवति ना जायते । भवेषु भ्रमणं भवभ्रमणं, तत्सम्बन्धीनि यानि दुःखानि तेषामाधारं एवंविधं, आहारं त्यज़ेति पूर्ववत् ॥ ६१ ॥
ગાથા:-જે ચાર પ્રકારના આહાર પૃથિવ્યાદિ છ પ્રકારના જીવસમુદાયના વિનાશ (વધ) ર્યાં વિના, કરાવ્યા વિના કે અનુમાદ્યા વિના કોઈપણ પ્રકારે પ્રાપ્ત થતા નથી અને જે ભવભ્રમણ સંબંધી જે દુઃખ તેના આધારભૂત છે.કારણભૂત છે તેવા આહારને હે જીવ! તું તજી દે. ૬૧. तंमि जंमि जीवाण, हाइ करयलगयं सुरिंदत्तं । सिद्धिसुहं पिअ सुलहं, तं चयसु चउव्विहाहारं ॥ ६२॥||
'चत्तंमि जंमि जीवाण०' त्यक्ते भावतः प्रत्याख्याते यस्मि नाहारे जीवानां प्राणिनां भवति जायते करतलगतं हस्तमध्यगतं सुरेन्द्रत्वं सुराधिपतित्वं सिद्धिसुखमपि च क्रमेण मुक्तिसुखमपि सुलभं सुप्रापं भवति, तमाहारं त्यजेति प्रागिव । द्वारम् । ९ ।।६२।।
ગાથા:-જે ચાર પ્રકારના આહારનું ભાવપૂર્વક પ્રત્યાખ્યાન • કર્યે છતે-તેના ત્યાગ કયે છતે જીવાને સુરાધિપતિપણું (દેવેદ્રણ) અને સિદ્ધિસુખ પણ હસ્તમધ્યગત હાથમાં આવેલાની જેવું સુલભ થાય છે તેને એટલે ચારે પ્રકારના આહારના ત્યાગને તું કર-તેને તજી દે. ૬૨.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
पश्चनमस्कारस्मरणद्वारमाहઆ પ્રમાણે નવમું અનશનદ્વાર કહ્યું. હવે દશમું પંચનમકારના સ્મરણરૂપ દ્વાર કહે છે– नाणाविहपावपरायणावि जं पाविऊण अवसाणे । जीचा लहइ सुरत्तं, तं सरसु मणे नमुक्कारं ॥३॥
'नाणाविहपावपरायणोवि०' नानाप्रकारपापतत्परोऽपि यं नमस्कारं प्राप्य पाठतोऽनुस्मरणतश्च, अवसाने आयुषोऽन्ते मरणवेलायामित्यर्थः । जीवः प्राणी लभते प्राप्नोति सुरत्वं देवत्वं, तं स्मर ध्यायस्व मनसि चित्ते चिन्तय नमस्कार मूलमन्त्रम् ॥६३॥
ગાથાર્થ –જે નમસ્કારરૂપ મૂળ મંત્રને તેના પાઠરૂપ અનુસ્મરણને આયુષ્યને છેડે ભવાંત સમયે પામીને નાનાપ્રકારના પાપમાં તત્પર પ્રાણી પણ દેવપણાને પામે છે તે નમસ્કાર भामर्नु तु भनमा ध्यान ४२-यित५. १३.. जेण सहारण गयाण, परभवे सम्भवन्ति भविआणं। मणवंछिअसुखाई, तं सरसु मणं नमुक्कारं ॥६४॥ - 'जेण सहाएण गयाण० येन नमस्कारेण सख्या सता साहाय्यदात्रा गतानां प्राप्तानां परभवेऽन्यजन्मनि जीवानां सम्भवन्ति संपद्यन्ते भव्यानां मोक्षगमनयोग्यानां मनोवाञ्छि
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११०] तसौख्यानि ऐहिकानि पारत्रिकाणि वा तं नमस्कारं महामन्त्रं मनसि चित्ते स्मर ध्यायस्वेति ॥६४॥
ગાથાથ-મોક્ષગમન યોગ્ય ભવ્ય પ્રાણીઓને અંત સમયે નમસ્કાર મંત્રના શ્રવણની સહાય મળવાથી પરભવમાં અન્ય જન્મમાં મનવાંછિત સુખની આ ભવસંબંધીને પરભવ સંબંધી સુખની પ્રાપ્તિ સંભવે છે તે નમસ્કાર મહામંત્રનું તું મનમાં ध्यान, ४२. १४. सुलहाओ रमणीओ, सुलह रजं सुरत्तणं सुलहं । इक्कुच्चिअ जो दलहो, तं सरसु मणे नमकारं ॥६५॥
'सुलहाओ रमणीओ० सुलभाः सुप्रापा रमण्यो मनोऽनुकूला स्त्रियो मुख्यकामाङ्गभूताः, सुलभं राज्यं प्रतिभवं, देवत्वमपि सुलभं बालतपेाऽकामनिर्जरादिभिः, परमेक एव यः श्रीनमस्कारः श्रवणतोऽपि दुर्लभो दुष्प्रापः, तं नमस्कार स्मर इत्यादि पूर्ववत् ॥६५॥ .
ગાથાથ- બાળત૫ (અજ્ઞાન કષ્ટરૂપ) અને અકામ નિર્જ રાદિવડે કામના મુખ્ય અંગભૂત રમણીઓની પ્રાપ્તિ સુલભ છે, દરેક ભવમાં રાજ્યની પ્રાપ્તિ પણ સુલભ છે. અને દેવત્વ પણ સુલભ છે પરંતુ એક નમસ્કાર મહામંત્રનું શ્રવણ દુર્લભ છે તેથી તું તે પંચ નમસ્કારરૂપ મહામંત્રનું સ્મરણ કર. ૬૫. लखंमि जंमि जीवाण, जायए गोपयं व भवजलही। सिवसुहसच्चंकारं, तं सरसु मणे नमुक्कारं ॥६६॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१११] 'लद्धमि० लब्धे प्राप्ते श्रवणतोऽपि यस्मिन् नमस्कारे जीवानां जन्तूनां जायते भवति गोष्पदमिव अतीव लघुजलाशयमिव भवजलधिः संसारसमुद्रः मोक्षसुखप्राप्तये सत्यङ्कारमिव सत्यङ्कारः, सच्चंकार, इति तं नमस्कारं स्मर मनसि चिन्तयेत्यादि पूर्ववत् ॥६६॥
ગાથાર્થ – જે નમસ્કારમંત્ર પ્રાણીને શ્રવણવડે પણ પ્રાપ્ત થયે છતે આ સંસારરૂપ સમુદ્ર જે પારાવાર છે તે ગોષ્પદ જેઅતીવ લઘુ જળાશય (ખાબોચીઆ) જે થાય છે અને મેક્ષસુખની પ્રાપ્તિમાં જે સત્યકાર જેકેલ આપવા જેવો છે તે નમસ્કારમંત્રનું હે જીવ! તું મનમાં સ્મરણ કર. ૬૬. पंचपरमिहिसमरणपरायणो पाविऊण पंचत्तं । पत्तो पंचमकप्पंमि, रायसीहो सुरिंदत्तं ॥६७॥
'पंचपरमिट्ठिसमरण० पंचपरमेष्ठिस्मरणपरायणः श्रीनमस्कारमहामन्त्रध्याने तत्परस्तदेकमनाः प्राप्यासाद्य पञ्चत्वं मरणं, प्राप्तः पश्चमे स्वर्गे ब्रह्मलोकनामके राजसिंहकुमारः सुरेन्द्रत सकलविमानाधिपतित्वं चतुदर्शसागरायुषा ॥६॥
ગાથાર્થ -પંચપરમેષ્ઠિના સ્મરણમાં પરાયણ-તત્પર-શ્રી નવકાર મહામંત્રનું ધ્યાન કરનાર-તેમાં એકચિત્ત થયેલ રાજસિંહકુમાર પંચત્વને (મરણને) પામીને પાંચમા બ્રહ્મ દેવલોકમાં ઇંદ્રપણાને તેમજ ચદસાગરોપમના આયુષ્યને પ્રાપ્ત થયેલ છે ૬૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[११२] तत्पत्ति रयणवई तहेव आराहिऊण तक्कप्पे । सामाणिअत्तं पत्ता, तओ चुआ निव्वुइस्संति ॥ ६८ ॥
'तप्पत्ती रयणवई० तत्पत्नी तद्भार्या रत्नवतीनाम्नी पट्टराज्ञी तथैव तेनैव प्रकारेणासेव्य आराध्याराधनां विधाय तत्कल्पे तस्मिन्नेव देवलेाके सामानिकत्वमिन्द्रसामानिकत्वं प्राप्ता, ततश्चुतौ महाविदेहक्षेत्रे सुकुलेऽवतारं प्राप्य द्वावपि निर्वृतिं प्राप्स्यतः || ६८ ॥
ગાથા:-તેની પત્ની-પટરાણી રત્નવતી પણ તેજ રીતે નમસ્કાર મહામંત્રનું આરાધન-સેવન કરીને તેજ દેવલાકમાં તે ઈંદ્રના સામાનિક દેવપણાને પામેલ છે. તે અને ત્યાંથી ચ્યવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સુકુળમાં અવતરીને-મનુષ્યપણું પામીને માક્ષ सुमने प्राप्त २शे. ६८.
द्वादशकार्थ निगमयन्नाह -
ઉપર પ્રમાણેના દેશ દ્વારના નિગમન માટે કહે છેઃएवं गुरुवइडं, पजंताराहणं निसुणिऊणं । वोस सव्वपावो, तहेव आसेवए एसेा ॥ ६९ ॥
' एवं गुरुवइ० एवं अमुना प्रकारेण गुरुणेोपदिष्टां पर्यताराधना आराधनाग्रन्थपद्धतिं निशम्य मनसा विभाव्य भव्यः व्युत्सृष्टानि प्रत्याख्यातानि समस्त पापानि येन एवंविधः सन् तथैव पूर्वोक्तप्रकारेण आसेवते तथैव रीत्या तिष्ठते, एष प्रत्यक्षः ||६९ ||
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] ગાથાર્થ –ઉપર પ્રમાણે ગુરૂમહારાજે કહેલી-પર્યત આરાધનાને-આરાધના ગ્રંથની પદ્ધતિને સાંભળીને મનમાં ધારણ કરીને ભવ્ય જીવ સિરાવ્યા છે સર્વ પાપ જેણે એ થયે છતે તેવીજ , રીતે પૂર્વોક્ત પ્રકારે ધર્મનું સેવન કરતે છતે વિચારે છે-રહે છે ૬૯ सिरिसेामसूरिरइअं, पजंताराहणं पसमजणणिं । जे अणुसरंति सम्मं, लहंति ते सासयं सोक्खं ॥७॥ _ 'सिरि० श्रीसामसरिरचितां गाथाबन्धेन बद्धां पर्यन्ताराधनां प्रशमजननीमुपशमोत्पादयित्रीं येऽनुसरन्ति सम्यक् प्रवृत्त्या प्रवर्तते ते सम्यक् लभन्ते शाश्वतं सौख्यं मोक्षप्राप्तिलक्षणमिति गाथाक्षरार्थलेशः ॥७॥
| | તિ પર્યન્તારાધનાક્ષત્રમ્ | રુતિ તારાધનાડસૂત્ર0 જાથાક્ષાર્થ સંપૂર્ણ: I ગાથાર્થ-શ્રી સેમસૂરિએ ગાથાના પ્રબંધે રચેલી પ્રથમ સુખને-ઉપશમને ઉત્પન્ન કરનારી આ પર્યતારાધનાને જે ભવ્ય જીવે અનુસરે છે.સમ્યક્ પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે છે શાશ્વત સુખ જે મોક્ષસુખ તેને પ્રાપ્ત કરે છે. ૭૦
ઇતિ શ્રી પર્યતઆરાધના સુત્રાનુવાદ.
સંપૂર્ણ.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આરાધના સૂત્ર પયન્ના ઉપરથી બનાવેલું
श्री विनयविजयोपाध्यायविरचित
શ્રી પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન
– દુહા :સકલસિદ્ધિદાયક સદા, વીશે જિનરાય, સહગુરૂ સામિની સરસતી, પ્રેમે પ્રણમું પાય. ૧ ત્રિભુવનપતિ ત્રિશલાતણો. નંદન ગુણ ગંભીર શૌસન નાયક જગ જ, વર્ધમાન વડવીર. એક દિન વીર જિણુંદને, ચરણે કરી પ્રણામ; ભવિક જીવના હિત ભણી, પૂછે ગૌતમસ્વામ. ૩ મુક્તિમાર્ગ આરાધીએ, કહા કિણ પેરે અરિહંત? સુધા સરસ તવ વચન રસ, ભાખે શ્રી ભગવંત. ૪ અતિચાર આલઈએ, વ્રત ધરીએ ગુરૂસાખ; જીવ ખમા સયલ જે, યોનિ ચોરાશી લાખ. ૫ વિધિશું વળી સરાવીએ, પાપસ્થાન અઢાર; ચારશરણ નિત્ય અનુસર, નિદ દુરિતાચાર. ૬ શુભ કરણું અનુમદીએ, ભાવ ભલે મન આણ; અણુસણ અવસર આદરી, નવપદ જપ સુજાણ. ૭
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] શુભ ગતિ આરાધનતણું, એ છે દશ અધિકાર; ચિત્ત આણને આદરે, જેમ પામે ભવ પાર. ૮
ઢાળ ૧ લી (એ છિડી કહા રાખી–એ દેશી ) જ્ઞાન દરિશનું ચારિત્ર તપ વિરજ, એ પાંચે આચાર; એહ તણા ઈહિ ભવ પરભવના, આલેઈએ અતિચાર રે પ્રાણું ! જ્ઞાન ભણે ગુણ ખાણી, વીર વદે એમ વાણું રે પ્રારા ૧ એ આંકણી ગુરૂ એબવીએ નહિ ગુરૂ વિનયે, કાળે ધરી બહુમાન; સૂત્ર અર્થ તદુભય કરી સૂધાં, ભણુએ વહી ઉપધાન રે પ્રા. ૨. સાનેપગરણ પાટી પોથી ઠવણું કરવાની; તેહ તણું કીધી આશાતના, જ્ઞાનભકિત ન સંભાળી રે પ્રા. ૩ ઈત્યાદિક વિપરીતપણુથી, જ્ઞાન વિરાધ્યું હ; આભવ પરભવ વળી રે ભવે ભવ, મિચ્છા દુક્કડં તેહ રે પ્રા. ૪. સમકિત લે શુદ્ધ જાણી, વીર વદે એમ વાણું રે પ્રા૦ સજિનવચને શંકા નવિ કીજે, નવિ પરમત અભિલાખ; સાધુતણી નિંદા પરિહરજે, ફળ સંદેહ મ રાખ રે. પ્રા૦ સ ૫ મૂઢપણું છડે પરશંસા ગુણવંતને આદરીએ; સામીને ધરમે કરી થિરતા, ભક્તિ પ્રભાવના કરીએ રે પ્રા. સ. ૬. સંઘ ચૈત્ય પ્રસાદતણે જે, અવર્ણવાદ મન લેખે; દ્રવ્યદેવકે જે વિણસાડ્યો, વિણસંતાં ઉવેખે રે. પ્રા.
સ. ૭. ઈત્યાદિક વિપરીતપણાથી, સમકિત ખંડયું જેહ, આભવ મિચ્છા. પ્રા૮. ચારિત્ર ચિત્ત આણી પાંચ સમિતિ ત્રણે ગુપ્તિ વિરાધી, આઠે પ્રવચન માય; સાધુતણે ધરમે પરમાદે, અશુદ્ધ વચન મન કાયરે. પ્રા. ચા. ૯ શ્રાવકને ધરમે સામાયક,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ] પોસહમાં મન વાળી; જે જયણાપૂર્વક એ આઠે, પ્રવચન માય ન પાળી રે. પ્રાથા૦ ૧૦. ઈત્યાદિક વિપરીપણાથી, ચારિત્ર ડેન્યું જેહ, આ ભવ મિચછા પ્રા. ચા. ૧૧. બારે ભેદે તપ નવિ કીધો, છતે જેગે નિજ શકતે, ધર્મે મન વચ કાયા વીરજ, નવિ ફેરવીયુ ભગતે રે. પ્રાવ ચાત્ર ૧૨. તપ વીરજ આચારે એણ પરે, વિવિધ વિરાધ્યા જેહ, આ ભવ૦ મિપ્રા. ચા. ૧૩ વળીય વિશેષે ચારિત્રકેરા, અતિચાર આલઈએ; વીરજિનેશર વયણું સુણીને, પાપ મેલ સવી ધેઈએ રે. પ્રા. ચા૨ ૧૪,
ઢાળ ૨ જી
( પામી સુગર પસાય-એ દેશી ) પૃથ્વી પાછું તે, વાયુ વનસ્પતિ; એ પચે થાવર હ્યાં એ ૧. કરી કરસણ આરંભ, ખેત્ર જ ખેડીયાં; કુવા તળાવ ખણાવીયા એ. ૨. ઘર આરંભ અનેક, ટાંકા ભયા; મેડી માળ ચણાવી આ એ. ૩. લીંપણ શું પણ કાજ,એણપરે પરપરે પૃથ્વીકાય વિરાધીયા એ. ૪ ધોયણ નાહણ પાણી, ઝીલણ અપકાય; છતી છેતી કરી દુહવ્યા એ. પ. ભાઠીગર કુંભાર, લોહ સેવનગરા, ભાડભુંજા લિહાળાગરા એ. ૬. તાપણુ શેકણ કાજ, વસ્ત્ર નિખારણ રંગણું રાંધણ રસવતી એ. ૭, એણે પરે કર્માદાન, પરેપરે કેળવી તેઉ વાયુ વિરાધિયા એ ૮. વાડી વન આરામ,વાવવનસ્પતિ; પાન ફૂલ ફળ ચૂંટીયા એ. ૯. પુંખ પાપડી શાક, શેક્યાં સૂકવ્યાં છેદ્યાં છુંદ્ય આથી એ. ૧૦. અળશીને એરંડ, ઘાણી ઘાલીને; ઘણા તિલાદિક પીલીયા એ. ૧૧. વાલી કેલમાંહે, પીલી શેરડી કંદમૂળ ફળ વેચીયાં એ ૧૨ એમ એકેંદ્રી જીવ, હણ્યા હણવીયા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
હણતાં જે અનુમેાદિયા એ. ૧૩. આ ભવ પરભવ જેહ, વળીય લવાભવે; તે મુજ મિચ્છાદુડ એ. ૧૪. કૃમી ચરમીયા કીડા, ગાડર ગ ડાલા; એળ પૂરા અલશીયાં એ. ૧૫. વાળા જળા ફૂડેલ, વિચલિત રસતણા; વળી અથાણાં પ્રમુખના એ. ૧૬, એમ એઈંદ્રી જીવ, જે મે હૃહવ્યા; તે મુજ મિચ્છાદુકકડ' એ ૧૭ ઉધેડ્ડી ન્યૂ લીખ, માંકડમ કેાડા, ચાંચડ કીડી કુથુઆ એ. ૧૮ ગદ્ધઈ ધીમેલ, કાનખજુરીયા, ગી ગાડા ધનેડીયાં એ. ૧૯. એમ તેઇદ્રી જીવ, જે મેં દુહળ્યા; તે મુજ મિચ્છાદુકકડ... એ. ૨૦ માખી મચ્છરડાંસ, મસા પતંગીયાં, કસારી કેાલિયાવડા એ ૨૧ ઢીકણુવિદ્યું તીડ, ભમરા ભમરીયા; કૈાતાં મગ, ખડમાંકડી એ.૨૨ એમ ચારિદ્રી જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છાદુકકડ એ.૨૩ જળમાં નાંખી જાળ રે, જળચર દૃઢ઼વ્યાં; વનમાં મૃગ સંતાપીયા એ. ૨૪. પીડયાં પંખી જીવ; પાડી પાસમાં; પોપટ ઘાલ્યા પાંજરે એ. ૨૫. એમ પાંચેંદ્રી જીવ, જે મેં દૃહવ્યા, તે મુજ મિચ્છાદુકકડ એ. ૨૬
ઢાળ ૩ જી
( પ્રાણી વાણી જિનતણીજી—એ દેશી. )
ક્રાય લેાભ ભય હાસ્યથી જી, બેાલ્યા વચન અસત્ય, કૂડ કરી ધન પારકાં જી, લીધાં જેહ અદત્ત રે; જિનજી! મિચ્છાદુકકડ આજ, તુમ સાખેમહારાજ રેજિનજી! દેઈ સારુ કાજરે જિનજી! મિચ્છાદુકકડ... આજ ૧ એ આંકણી, દેવ મનુજ તિર્યંચના જી, મૈથુન સેવ્યાં જેહ, વિષયારસલ પટપણે જી ઘણ‘"વિડંખ્યા ક્રેહ રે જિનજી૦ ૨. પરિગ્રહની મમતા કરી જી, ભવે ભવે મેલી ગાય, જે હાંની તે તીહાં રહી જી; કેાઈ ન આવી સાથરે. જિન૭ ૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] રયણીજન જે કર્યા છે, કીધાં ભક્ષ અભક્ષ રસના રસની લાલચે જ, પાપ કર્યા પ્રત્યક્ષ રે. જિનજી૪, વ્રત લેઈ વિસારીમાં છે, વળી ભાંગ્યાં પચ્ચખાણ કપટ હેતુ કિરિયા કરી છે, કીધાં આપ વખાણ રે, જિનજીવ ૫ ત્રણ ઢાળ આઠે દુહે છે, આલેયા અતિચાર; શિવગતિ આરાધનતણો છે, એ પહેલો અધિકાર રે, જિનજીવ ૬
ઢાળ ૪ થી
( સાહેલડીની દેશી ) પંચ મહાવ્રત આદરે સાહેલડી રે, અથવા તો વ્રત બાર તો યથાશક્તિ વ્રત આદરી સાહેલડી રે પાળે નિરતિચાર તે ૧ વ્રત લીધાં સંભારીયે સારા હૈડે ધરીયાં વિચાર તે, શિવગતિ આરાધનતણે સારુ, એ બીજો અધિકાર તે ૨ જીવ સેવે ખમાવીએ સાવ નિ ચોરાશી લાખ તે મન શુદ્ધ કરી ખામણું સાથ કેઈશું શેષ ન રાખતે. ૩ સર્વ મિત્ર કરી ચિંતા સા. કેઈ ન જાણે શત્રુ તે; રાગ દ્વેષ એમ પરિહરી સા૦ કીજે જન્મ પવિત્ર છે. ૪ સામી સંઘ ખમાવીએ સાવ જે ઉપની અપ્રીતિ તે, સજન કુટુંબ કરો ખામણું સારુ, એ જિનશાસન રીતિ તે. ૫ ખમીએ ને ખમાવીએ સારા એહજ ધર્મને સાર તે; શિવગતિ આરાધનતણે સા, એ ત્રીજો અધિકાર છે ૬. મૃષાવાદ હિંસા ચોરી સાવ ઘનમૂચ્છ મૈથુન તે, કેધ માન માયા તૃષ્ણા સાઇ, પ્રેમ છેષ પશુન તે ૭. નિંદા કલહ ન - કીજીએ સાહ, કુડાં ન દીજે આળ તે; રતિ અરતિ મિથ્યા તજે સા, માથામહ જ જાળ: તા. ૮ વિવિધ વિવિધ
સિરાવીએ સાવ પાપસ્થાન અઢાર તે; શિવગતિ આરાધનતણે, સારુ, એ ચોથે અધિકાર છે ,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢાળ ૫ મી ( હવે નિસુણે ઈહાં આવીયાએ—એ દેશી.) જનમ જરા મરણે કરી એ, એ સંસાર અસાર તે; કર્યા કર્મ સહુ અનુભવે એ, કેઈ ન રાખણહાર તે ૧. શરણ એક અગ્નિ હંતનું એ, શરણ સિદ્ધ ભગવંત તે, શરણ ધર્મ શ્રી જૈનને એ, સાધુ શરણ ગુણવંત તે ૨. અવર મેહ રવિ પરિહરી એ, ચાર શરણ ચિત્ત ધાર તે શિવગતિ આરાધનત એ, એ પાંચમે અધિકાર તે ૩. આ ભવ પરભવ જે કર્યા છે, પાપ કર્મ કઈ લાખ તે આત્મસાખે તે નિંદીએ એ, પડિકમીએ ગુરૂ સાખ તે. ૪. મિશ્યામતિ વર્તાવીયા એ, જે ભાખ્યા ઉસૂત્ર તે, કુમતિ કદાગ્રહને વશે એ, જે ઉથાપ્યાં સૂત્ર તે. ૫. ઘડયાં ઘડાવ્યાં જે ઘણાં એ, ઘટી હળ હથિયાર તે; ભવ ભવ મળી મૂક્યિાં એક કરતાં જીવ સંહાર તે. ૬. પાપ કરીને પોષીયાં એ, જનમ જનમ પરિવાર તે, જનમાંતર પહોંટ્યા પછીએ, કોઈએ ન કીધી સારો . આ ભવ પરભવ જે કર્યા એ એમ અધિકરણ અનેક તે ત્રિવિધ ત્રિવિધ સરાવીએ એ, આણ હૃદય વિવેક તે ૮. દુષ્કૃતનિંદા એમ કરી એ, પાપ કરે પરિહાર તે; શિવગતિ આરાધનતણો એ, એ છઠ્ઠો અધિકાર તે. ૯.
ઢાળ ૬ શ્રી ( આદિ તું જઈ લે આપણી–એ દેશી ) ધનધન તે દિન માહરે, જીહાં કીધે ધર્મ; દાન શિયળ તપ આદરી, ટાળ્યાં દુષ્કર્મ. ધન ૧. શેત્રુ જાદિક તીર્થની, જે કીધી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] જાત્ર; જુગતે જિનવર પૂછયા, વળી પિખ્યાં પાત્ર ધન૦ ૨. પુસ્તક જ્ઞાન લખાયાં, જિનઘર જિનચૈત્ય સંઘ ચતુર્વિધ સાચવ્યા એ સાતે ખેત્ર. ધન ૩. પડિકકમણાં સુપર કર્યો અનુકંપા દાન; સાધુ સૂરિ ઉવઝાયને, દીધાં બહુમાન ધન. ધર્મકાજ અનમેદીએ, એમ વારવાર; શિવગતિ આરાધનતણે, સાતમે અધિકાર. ધન૦૫. ભાવ ભલે મન આણીએ, ચિત્ત આણું ઠામ; સમતા ભાવે લાવીએ એ આતમરામ. ધન ૬ સુખ દુઃખ કારણ જીવને; કેઈ અવર ન હોય; કર્મ આપે જે આચર્યા, ભેગવીએ સોય, ધન૭. સમતા વિણ જે અનુસરે, પ્રાણુ પુન્યના કામ, છાર ઉપર તે લીંપણું, ઝાંખર ચિત્રામ. ધન. ૮. ભાવ ભલી પરે ભાવીએ, એ ધર્મને સાર, શિવગતિ આરાધનતણે, આઠમે અધિકાર. ધન ૯
ઢાળ ૭ મી
(રેવતગિરિ ઉપરે-એ દેશી. ) હવે અવસર જાણી, કરીએ સંલેખણુસાર, અણસણ આદરીએ, પચખી ચારે આહાર, લલતા રવિ મૂકી, છાંડી મમતા અંગ, એ આતમ ખેલે, સમતા જ્ઞાન તરંગ. ૧. ગતિ ચારે કીધાં, આહાર અનંત નિઃશંક, પણ તૃપ્તિન પામે, જીવ લાલચીઓ રંક, દુલહા એ વળી વળી, અણુસણને પરિણામ; એહથી પામીજે, શિવપદ સુરપદ ઠામ. ૨. ધન ધના શાલિભદ્ર, બંધ મેઘકુમાર, અણસણ આરાધી, પામ્યા ભવનો પાર; શિવમંદિર જાશે, કરી એક અવતાર; આરાધનકે રે, એ નવ અધિકાર. ૩. દશમે અધિકાર, મહામંત્ર નવકાર મનથી નવિ મૂકો,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] શિવસુખ ફળ સહકાર એ જપતાં જાયે, દુર્મતિ દેવિકાર, સુપરે એ સમરે, ચાદ પૂરવને સાર. ૪. જનમાંતર જાતાં, જે પામે નવકાર તે પાતિક ગાળી, પામે સુરઅવતાર; એ નવપદ સરિખ, મંત્ર ને કેઈ સાર; ઈહ ભવ ને પરભવે, સુખસંપત્તિ દાતાર. પ. જુઓ ભીલ ભીલડી, રાજા રાણું થાય; નવપદ મહિમાથી, રાજસિંહ મહારાય; રાણી રત્નાવતી બેહુ, પામ્યા છે સુરભેગ; એક ભવ પછી લેશે શિવવધૂ સંજોગ. ૬. શ્રીમતીને એ વળી, મંત્ર ફળે તતકાળ; ફણીધર ફીટીને, પ્રગટ થઈ ફૂલમાળ; શિવકુમારે જોગી, સેવન પુરુષે કીધ; એમ એણે મંત્ર, કાજ ઘણાનાં સિદ્ધ. ૭. એ દશ અધિકારે, વીર જિનેશર ભાખ્યો; આરાધનકે, વિધિ જેણે ચિત્તમાં રાખે; તેણે પાપ પખાળી, ભવભય દૂરે નાંખે; જિનવિનય કરતાં, સુમતિ અમૃતરસ ચાખે. ૮.
ઢાળ ૮ મી ( નમે ભવિ ભાવ એ- એ દેશ ) સિદ્ધારથ રાય કુળતિ એ, ત્રિશલા માત મલ્હાર તે; અવનીતળે તમે અવતર્યા એ, કરવા અમ ઉપકાર. જય જિન વીરજી એ. ૧ મેં અપરાધ ક્ય ઘણુએ, કહેતાં ન લહું પાર છે; તુમ ચરણે અવ્યા ભણી એ, જે તારે તે તાર. જયે. ૨. આશ કરીને આવી એ, તુમ ચરણે મહારાજ તે; આવ્યાને ઉવેખશે એ, તે કેમ રહેશે લાજ? જ ૩. કમ અલુંજણ આકરાં એ, જનમ મરણ જંજાળ તે; હું છું એહથી ઉભ એ, છેડવ દેવ દયાળ. જ. ૪. આજ મનેરથ મુજ ફન્યા એ, નાઠાં દુઃખ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨]
ઈંઢોળતા; તુઢયા જિન ચાવીશમે એ, પગટયા પુન્ય કલ્લોલ જયા૦ ૫. ભવભવ વિનય તુમારડા એ, ભાવભક્તિ તુમ પાય તા; દેવ દચા કરી દીજીએ એ, આધિબીજ સુપસાય. જયા૦ ૬
કળથ
બૃહ તરણતારણ સુગતિકારણ, દુઃખનિવારણ જગ જા; શ્રીવીર જિનવર્ ચરણુ ઘુણતાં, અધિક મન ઉલ્લટ થયા. ૧ શ્રીવિજયદેવસૂરી’૪ પટધર, તીરથ જંગમ ઈછું જંગે; તપગચ્છપતિ શ્રીવિજયપ્રભસૂરિ, સૂરિતેજે ઝગમગે. ૨ શ્રી હીરવિજયસૂરિ શિષ્ય વાચક, કીર્ત્તિવિજય સુરગુરૂ સમેા; તમ શિષ્ય વાચક વિનયવિજયે, થ્રુણ્યા જિન સય સત્તર સંવત - ઓગણત્રીશે, રહી રાંદેર વિજયદશમી વિજયકારણુ, કિયા ગુણુ નર ભવ આરાધન સિદ્ધિસાધન, સુકૃત નિર્જરા હેતે સ્તવન રચિયું, નામે
ચાવીશમેા. ૩
ચામાસ એ;
અભ્યાસ એ; ૪
લીવિલાસ એ; પુન્યપ્રકાશ એ. પ
ઈતિ પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२३]
॥ प्रमादपरिहारकुलकम् ॥
दुक्खे सुखे सया माहे अमोहे जिणसासणं । तेसिं कयपणामोऽहं संबोहं अप्पणो करे ॥१॥ दसहि चुल्लगाइहिं दिलुतेहिं कयाइओ । संसरंता भवे सत्ता पाति मणुयत्तणं ॥ २ ॥ नरत्ते आरियं खित्तं खित्तेवि विउलं कुलं । कुलेवि उत्तमा जाई जाईए रूवसंपया ॥ ३ ॥ स्वेवि हु अरोगत्तं अरोगे चिरजीवियं । हियाहियं चरित्ताणं जीविए खलु दुल्लहं ॥ ४ ॥ सद्धम्मसवणं तंमि सवणे धारणं तहा। धारणे सदहाणं च सद्दहाणे वि संजमे ॥ ५ ॥ एवं रे जीव दुल्लंभ वारसंगाण संपयं । संपयं पाविऊणेह पमाओ नेव जुज्जए ॥ ६ ॥ पमाओ अ जिणिंदेहि अहहा परिवज्जिओ । अन्नाणं संसओ चेव मिच्छानाणं तहेव य ॥ ७ ॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२४]
रागदेोसेो महन्मंसेो धम्मंमि य अणायरो |
जोगाणं दुप्पणिहाणं अट्ठहा
वज्ञ्जियव्वओ ॥ ८ ॥
अग्गीपवेसणं ।
वरं महाविसं भुत्तं वरं वरं सत्तूहि संवासेो वरं सप्पेहि कालियं ॥ ९ ॥ मा धम्मंमि माओ जं एगमच्चु य विसाइणा पमाएणं अणताणि जम्माणि मरणाणि य ॥ १० ॥ चउदसपुव्वी आहारगा य मणनाणवीयरागावि । हुँति पमायपरवसा तयणंतरमेव चउगइया ॥ ११ ॥ सग्गापवग्ग मग्गमि लग्गं वि जिणसासणे । पडिया हा पमाणं संसारे सेणियाइया ॥ १२ ॥ सोढाई तिक्ख (व्व) दुक्खाई सारीरमाणसाणि य । रे जीव नरए घोरे पमाएणं अनंता ।। १३ ।।
दुक्खाणणेगलक्खाई छुहातन्हाइयाणि
पत्ताणि तिरियत्तेवि पमाणं रागसेोगविओगाई रे जीव अणुभूयं महादुक्खं पमाएणं कसायविसयाईया भयाईणि पत्ते पत्ता ई दुक्खाई पमाएणं
य ।
अनंतसेो ॥ १४ ॥ मत्तणे ।
अनंतसेो ॥ १५ ॥
सुरतणे । अनंतसा ॥ १६ ॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
]१२५] . जं संसारे महादुक्खं जं मुक्खे सुक्खमस्वयं । .... पावंति पाणितो तत्थ पमाया अप्पमायो ॥ १७ ॥ पत्तेवि सुद्धसम्मत्त सत्ता सुत्तनिवत्तया । उवउत्ता जं न मग्गंमि हा पमाओ दुरंतो ॥ १८ ॥ नाणं पठति पाठिंति नाणासत्थविसारया । । भुल्लंति ते पुणो मग्गं हा पमाओ दुरंतओ ॥ १९ ॥ अन्नेसि दिति संबाहं निस्संदेहं दयालुया । सयं मोहहया तहवि पमाएणं अणंतसो ॥ २० ॥ पंचसयाण मज्झमि खंदगायरिओ तहा। कहं विराहओ जाओ पमाएणं अणंतसा ॥ २१ ॥ तयावत्थं हओ खड्डु देवेण पडिबोहिओ । अजसाढमुणी कटं पमाएणं अणंतसा ॥ २२ ॥ सूरिवि महुरामंगू सुत्तअत्थधरा थिरं । नगरनिद्धमणे जक्खो पमाएणं अणंतसा ॥ २३ ॥ जं हरिसविसाएहिं चित्तं चिंतिज्जए फुडं । महामुणीणं संसारे पमाएणं अणंतसो ॥ २४ ॥ अप्पायत्तं कयं संतं चित्तं चारित्तसंगयं । परायत्तं पुणा हाइ पमाएणं अणंतसा ॥ २५ ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१२६]
एयावत्थं तुमं जाओ सव्यसुत्तो गुणायरो । संपयंपि न उज्जुत्तो पमाएणं अणंतसे ॥ २६ ॥ हा हा तुमं कहं होसि पमायकुलमंदिरं । जीवे मुक्खे सयासुबखे किं न उजमसी लहुं ॥ २७ ॥ पावं करेसि किच्छेण धम्मं सुखेहि नो पुणो । पमाएणं अणंतेणं कहं होसि न याणिमा ॥ २८ ॥ जहा पयट्टंति अणज्जकज्जे, तहा विनिच्छं मणसावि नूणं ॥ तहा खणेगंजई धम्मकज्जे, ता दुक्खिओ हेाइ नकाइ लाए ।२९॥ जेणं सुलद्धेण दुहाई दूर, वयंति आयंति सुहाई नूणं ॥ रे जीव एयमि गुणालयंमि, जिणिदधम्ममि कहं पमाओ ॥३०॥
हाहा महापमायस्स सव्वमेयं वियंभियं ।
न सुणंति न पिच्छंति कन्नदिहीजुयावि जं ॥ ३१ ॥ सेणावई माहनिवस्स एसो । सुहाणुहं विग्धकरो दुरप्पा ॥ महारिऊ सव्वजियाण एसो । अहो हु कठंति महापमाओ ॥३२॥ एवं वियाणिऊणं मुंच पमायं सयावि रे जीव । पाविहिसि जेण सम्मं जिणपयसेवाफलं रम्मं ॥ ३३ ॥
इति प्रमादपरिहारकुलक संपूर्ण.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] પ્રમાદપરિહારકુલક
ભાષાંતર
દુઃખમાં ને સુખમાં, મેહમાં ને અમાહમાં જેણે જિનશાસનને સ્વીકાર્યું છે તેમને કર્યો છે પ્રણામ જેણે એ હું સંબંધને (સમ્યફ પ્રકારના બેધને) પિતાને કરું છું (સ્વીકારું છું ) ૧.
સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં જીવે દશ દ્રષ્ટાંતવડે દુર્લભ મનુષ્યપણાને કદાચિત (ભાગ્યયેગે) પામે છે. ૨.
મનુષ્યપણું પામે છતે પણ આર્યક્ષેત્ર પામવું દુર્લભ છે, આર્ય ક્ષેત્ર પામે છતે પણ વિપુલ-વિસ્તીર્ણ-શ્રેષ્ઠ કુળ પામવું દુર્લભ છે, ઉત્તમ કુળ પામે છતે પણ ઉત્તમ જાતિ પામવી દુર્લભ છે, ઉત્તમ જાતિ પામે છતે પણ રૂપસંપત્તિ-પાંચ ઇંદ્રિય પૂરી પામવી દુર્લભ છે, રૂપસંપત્તિ પામે છતે આરોગ્યની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે, આરોગ્ય પ્રાપ્ત થયા છતાં ચીરજીવિત–દીર્ધ આયુ પામવું દુર્લભ છે. દીર્ધ જીવિત પામે છતે પણ ચારિત્રથી થતા હિતાહિતને જાણવું દુર્લભ છે. ૩-૪.
તે સઘળું પ્રાપ્ત થયે છતે પણ ધર્મનું શ્રવણ-સાંભળવું દુર્લભ છે, ધર્મશ્રવણ કર્યા છતાં તેને ધારી રાખવું દુર્લભ છે અને ધારી રાખ્યા છતાં તેનું સહવું દુર્લભ છે. સહણા (શ્રદ્ધા) પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ સંયમની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. ૫.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] એ પ્રમાણે રે જીવ! ઉપર જણાવેલા મનુષ્યજન્માદિ બાર અંગની (પ્રકારની) સંપદા પામવી દુર્લભ છે. તે પામ્યા છતાં પ્રમાદ કરે તે ગ્ય નથી. ૬.
જિનેશ્વરે આઠ પ્રકારનું પ્રમાદ વજેવાને કહ્યો છે. તે આઠ પ્રકાર આ પ્રમાણે અજ્ઞાન, ૨ સંશય ૩ મિથ્યાજ્ઞાન, ૪ રાગ ૫ દ્વેષ, ૬ મતિભ્રંશ, ૭ ધમમાં અનાદર અને ૮ યેગનું દુપ્રણિધાન. આ આઠે પ્રકાર જવા. –૮.
મહાવિષ ખાવું સારૂં, અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે સારે, શત્રુની સંગાતે વસવું સારું અને સર્પદંશથી કાળધર્મ પામ સારે, પરંતુ ધર્મમાં પ્રમાદ કરે સારે નહીં, કારણ કે વિષાદિના પ્રગથી તે એક વાર મૃત્યુ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ પ્રમાદવડે તે અનંતા જન્મમરણ કરવા પડે છે ૮-૧૦
ચૌદ પૂવ, આહારક શરીરની લબ્ધિવાળા, મન:પર્યવજ્ઞાની અને વીતરાગ (અગ્યારમે ગુણસ્થાને પહોંચેલા) તે પણ પ્રમાદના પરવશપણુથી તદનંતર ચારે ગતિ માં ગમન કરે છે. ૧૧
જનશાસનમાં સ્વર્ગાપવર્ગના માર્ગે લાગેલા છતાં પ્રમાદવડે શ્રેણિકાદિક સંસારમાં પ્રતિપાત પામેલા છે તે ખેદની વાત છે. ૧૨
રે જીવ! તેં શારીરિક કે માનસિક તીર્ણ દુખે પ્રમાદવડે અનંતી વાર ઘેર નરકમાં સહ્યાં છે. ૧૩.
તે તિર્યચપણમાં પણ સુધા–તૃષાદિ અનેક લક્ષ દુઃખ અનંતી વાર પ્રમાદવડે પ્રાપ્ત કર્યા છે. ૧૪.
અરે જીવ! મનુષ્યપણમાં પણ રેગ-શોક-વિયોગાદિ મહા દુઃખ પ્રમાદવડે અનંતી વાર તે અનુભળ્યાં છે. ૧૫.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] દેવપણામાં પણ કષાયથી, વિષયથી અને ભયાદિક પ્રાપ્ત થયે છતે પ્રમાદવડે તું અનંતીવાર દુઃખને પામ્યા છે. ૧૬. .
સંસારમાં જે મહાદુઃખ અને દેશમાં જે અક્ષય સુખ પ્રાણ પામે છે તે પ્રમાદથી ને અપ્રમાદથી જ પાયે છે. અર્થાત પ્રમાદથી દુઃખ પામે છે અને અપ્રમાદથી સુખ પામે છે. ૧૭.
શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયા છતાં શ્રતના નિર્વક–પ્રવર્તક એવા જી. પણ જે માર્ગમાં ઉપયુક્ત રહેતા નથી તે હા ઈતિ ખેદે! દુરંત એવા પ્રમાદનું જ ફળ છે. (તેથી તેવા દુરત પ્રમાદને ધિક્કાર હે !) ૧૮.
નાના પ્રકારના શાસ્ત્રના વિશારદ પંડિતે અન્યને ભણાવે છે ને પોતે ભણે છે, છતાં તે પણ માને ભૂલી જાય છે તે દુરંત એવા પ્રમાદનું જ ફળ છે. ૧૯
દયાળ એવા મનુષ્યો અન્યને નિસંદેહ એવા સંબંધને (ઉપદેશને) આપે છે, છતાં પોતે અનંતી વાર પ્રમાદવડે હણાય છે. તેથી તેવા પ્રમાદને ધિક્કાર હે !) ૨૦ - - -
પાંચશે શિષ્યોમાં (તે સઘળા આરાધક થયા છતાં) બંધક આચાર્ય કેમ વિરાધક થયા? (તેનું કારણ કેધરૂપ પ્રમાદજ છે) એવી રીતે પ્રમાદવડે જીવ અનંતી વાર વિરાધક થયેલ છે. ૨૧
તેવી અવસ્થાવાળા–પૃથ્વીકાઈથા વિગેરે નામવાળા ક્ષુલ્લકેને ( બાળકોને) હણનારા અષાઢામુનિ આર્યને દેવે પ્રતિબંધ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] પમાડે. હા ઈતિ ખેદે ! કષ્ટકારી હકીકત છે કે પ્રમાદવડે આ જીવ અનંતી વાર હણાયો છે. ૨૨.
મથુરાવાસી મંગુ નામના આચાર્ય સૂત્ર અર્થને ધારણ કરનારા અને સ્થિર ચિત્તવાળા છતાં નગરની ખાળમાં યક્ષ થયા. પ્રમાદવડે કરીને આમ અનંતી વાર બને છે. ૨૩.
હર્ષ અને વિષાદવડે મુનિએ જે કુટપણે વિચિત્ર ચિતવન કરે છે તે તેમને સંસારમાં જમાડે છે. આ પ્રમાણે પ્રમાદ અનંતી વાર કરે છે. ૨૪.
ચિત્તને ચારિત્રસંગત બનાવી આત્માયત્ત (આત્માધીન) કર્યા છતાં તે પાછું પરાયા (પરાધીન) થાય છે તે પ્રમાદનું જ ફળ છે. આ પ્રમાણે પ્રમાદે અનંતી વાર કરેલ છે. ૨૫
એવી અવસ્થાવાળે તું સર્વસૂત્રને પારગામી અને ગુણાકાર (ગુણવાન) થયા છતાં સાંપ્રતકાળમાં-અત્યારે તું તેમાં (સંયમમાં ઉદ્યક્ત થતું નથી તે પ્રમાદનું જ ફળ છે. પ્રમાદે તેવું અનંતી વાર કર્યું છે. ૨૬
હા હા ઈતિ ખેદે ! પ્રમાદના કુળમંદિર (સ્થાન) એવા તારું શું થશે ? તું સદા સુખવાળા મોક્ષમાં કેમ શીઘ્ર-ઉદ્યમવાળા થતો નથી ? ૨૭.
તું કષ્ટ સહીને પણ પાપ કરે છે. અને સુખીપણામાં પણ ધર્મ કરતું નથી, તેથી અનંતા પ્રમાદવડે કરીને હે જીવ! તારું શું થશે તે હું જાણતા નથી (કહી શકતું નથી.) ૨૮
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
જેવી રીતે જવા (અનાય) પાપકા માં પ્રવૃત્તિ કરે છે તેવી રીતે નિશ્ચે મવડે પણ શુભ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તે એક ક્ષણ માત્ર પણ જો ધમ કાયમાં તેવી પ્રવૃત્તિ કરે તે આલાકમાં કાઈ પણ જીવ દુ:ખી ન થાય ૨૯
જે પ્રાપ્ત થયે છતે દુઃખા દૂર જાય છે અને સુખા નજીક આવે છે, જે જીવ ! એવા ગુણાલય (ગુણના સ્થાનરૂપ) જિને – “મને વિષે શા માટે પ્રમાદ કરે છે ? ૩૦
હા હા ઈતિ ખેદે ! મહાપ્રેમાદનું આ સર્વ વિસ્તૃભિત છે કે જેથી કાનને નેત્ર છતાં પણ આ જીવ સાંભળતા નથી અને જોતા પણ નથી. ૩૧
એ મહાપ્રેમાદ મેહરાજાના સેનાની છે, સુખીજનાને ધમાં વિઘ્ન કરનારા દુરાત્મા છે. સવ જીવાના એ મહા મોટા રિપુ (શત્રુ) છે. અહા એ મહાષ્ટકારી હકીકત છે. ૩૨.
આ પ્રમાણે જણીને રે ૯૧ ! તુ નિરતને માટે પ્રમાદને તજી દે-મૂકી દે કે જેથી સમ્યગ જિનચરણની સેવાનુ` રમ્ય એવું ફળ પામે (પ્રાપ્ત કરે) ૩૩.
ઇતિ પ્રમાદપરિહારકુલક સાથ
સપૂ.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨] ( શ્રી ઉત્તરાધ્યયનના શમા અધ્યયન ઉપરથી)
પ્રમાદ ન કરવા વિષે સઝાય સમવસરણ સિંહાસને જી, વીરજી કરે રે વખાણ; દશમે ઉત્તરાધ્યયનમેં જી, દીયે ઉપદેશ સુજાણ.
- સમયમે ગાયમ ! મ કરે પ્રમાદ. વીર શિર શિખવે છે, પરિહર મદ વિખવાદ સ
એ આકણું જિમ તરુ પંડુરx પાંદડે છે, પડતાં ન લાગે વાર; તિમ એ માણસ જીવડે છે, થિર ન રહે સંસાર. સ. ૨, ડાભ અણું જળ સને+જી,ખિણ એક રહે જળબિંદ; તિમ એ ચંચળ જીવડે છે, ન રહે ઈદ નરદ. સ. ૩ સૂક્ષ્મ નિગોદ ભમી કરી છે, રાશિ ચડે વ્યવહાર; લાખ ચોરાશી છવાયોનિમાં જ, લાધે નરભવ સાર. સ. ૪ શરીર જરાએ જાજરે જી,શિર પર પળિયાં રે કેશ; ઇકિય-બળ હીણું પડ્યાં છે, પગ પગ પેખે કલેશ. સ૫ ભવસાયર તરવા ભણી છે, ચારિત્ર પ્રહણ પૂર; તપ જપ સંજમ આકરાં જ, મેક્ષ નગર છે દૂર. સ. ૬ ઈમ નિસુણ પ્રભુ દેશના જી, ગણધર થયા સાવધાન પાપ પડળ પાછાં પડ્યાં છે, પામ્યા કેવળજ્ઞાન. સ. ૭ ગૌતમના ગુણ ગાવતાં જ, ઘર સંપત્તિની કોડ; વાચક શ્રીકરણ ઈમ વદે છે, પ્રણમું બે કર જોડ. સ. ૮
જ સમયમાત્ર ૪ પીળું થઈ ગયેલું. તે ઝાકળને | ધોળા : વહાણ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] ભાગ ત્રીજો.
*ત્રતાને ધારણુ કરવા
પન્નવાસૂત્રમાં શ્યામાચાય . મહારાજે તીર્થંકર મહારાજની વાણીના પ્રકાશ કરતાં જણાવ્યું છે જે આ આ જીવે આદારિક શરીર અનંતાં કર્યા પરંતુ સમ્યક્ દન પૂર્વક વ્રત ઉચ્ચારણુ વિના કાર્યની સિદ્ધિ થઈ નહિ. ખાલી આ શરીરથી દુનીયાની મજુરીમાંજ કાળ ગુમાવ્યેા જેથી હવે આ અવસરે બુદ્ધિપૂર્વક મુનિરાજનાં પાંચ મહાવ્રતને ગ્રહણ કરવાની તીવ્ર ભાવના શખવી. અથવા શ્રાવકપણાનાં સમ્યકત્વ પૂર્વક ખાર ત્રા ગ્રહણ કરવાં. પ્રથમ ગ્રહણ કર્યાં. હાય તા તેને સંભારવાં વીતરામના શાસનમાં વિરતિ એ મુખ્ય ધર્મ છે જેટલા જેટલા અંશે એ ધમને ભાવ પૂર્વક ગ્રહણ કરાય તેટલા તેટલા અ ંશે જીવ પાપ કર્મોથી રહિત થાય છે. અનંત કાળનાં પાપેાને ભસ્મ કરી આત્માન્નતિના શીખર ઉપર આત્મા ચઢે છે.
સાધુઓએ આ સમયે પાંચ મહાવ્રત ફરીથી ઉચ્ચારવાં ગુર્વાદીક અગર સુવિહિત મુનિયાના સંચાગ મેળવી તેમની પાસે ઉચ્ચરવાં કારણુ જે આ કાળનુ સંજમ સાતિચારી હાવાથી જીવનમાં પાળેલ મહાવ્રતામાં કેટલાયે અતિચાર લાગેલા હાય જેથી છેવટની ઘડીયે પણ નિરતિચાર ચારિત્રની ભાવના આવે તે સમયે થોડા સમય પણ શુદ્ધ ચારિત્ર પળાઇ જાયતા મા કલ્યાણકારી થઈ જાય એ કારણથી મહાવ્રતા ક્રીથી ઉચ્ચરાવાય છે. શૂરવીર થયેલ આત્માને જરાપણું કઠીન નથી.
'
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંત
યોગ જર ) હિતચિતા સાગરિકા
[૨૪] જેથી આત્મા તે વખત ઘણી આરાધના કરી આત્મકલ્યાણ કરી જાય છે ભવને ફેરે સફળ થાય છે. થોડાજ ભવમાં મુકિત મેળવી શકે છે. હવે શ્રાવકના માટે એ વિધિ છે કે આખી અંદગી ચારિત્ર લેવાની ભાવના હોવા છતાં મેહદશાથી અથવા અશકિત આદિ અનેક કારણોથી લઈ શકયું ન હોય તે અંત સમયે ચારિત્રની શુદ્ધ ભાવનાપૂર્વક સાગારિક એટલે અમુક ટાઈમ (અણસણ કરે) હિતચિંતક આરાધના કરાવનારે ગ્લાનના સંયેગે જઈ તેના હૃદયમાં વ્રત તથા નિયમેને મહિમા બરાબર ઉતારીને તેને તે પ્રત્યે ખૂબ પ્રેમ ઉત્પન્ન કરે અને તેજ વખત વતેના પરિણામ આવે-ટકે વધે અને અંત સુધી અન્યવિચાર ન આવે એ માટે પૂર્વના અને હાલના અનેક વ્રતધારી આત્માઓના જીવન સંબંધી ત્યાગ સંબંધી વાતે કરવી જેથી ઉચ્ચ આલંબને લઇને તે આત્મા ઘણું નિજ રા કરી શકે છે. કદાચ વધુ ન બની શકે તે અમુક મુદતને માટે આરંભાદિક ત્યાગ બ્રહ્મચર્ય પાલન રાત્રી ભોજન અભક્ષ ત્યાગ આદિ અનેક નાના મોટા વતે લેવરાવવા જેથી આરાધના કરનારને મહાન લાભ પ્રાપ્ત થાય.
| સર્વ જીવોને ખમાવવા. સંસારમાં રહેલા તમામ ને ખમાવું ચારે ગતિ ચોવીસ દંડક તથા ચોવીસ લાખ જીવાનીમાં ભટકતા જન્મ મરણ કરતાં મારા જીવે કેટલાયને ઉપદ્રવ કર્યા હશે, રંજાડયા હશે પીડા આપવામાં બાકી રાખી નહી હોય તિર્યંચ ગતિમાં બલધ વિગેરે બનીને નબળાને હેરાન કરવામાં પિતાના સર્વ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] બળને ઉપયોગ કર્યો હશે તે સર્વે ને હું મન, વચન, કાયાથી ખમાવું છું, સર્વ જી મને પણ ક્ષમાપના આપ મારો કેઈ શત્રુ નથી સર્વે મારા મિત્ર છે, દુનિયાદારીના વ્યાપાર સંબંધી, વ્યવહાર સંબંધી, જ્ઞાતિ સંબંધી, કુટુંબ સંબંધી કામકાજ કરતાં મારી ઉદ્ધતાઈના કારણે મેં કેઈને શત્રુ બનાવ્યા હોય તે બધાને હું મારા મિત્ર માનું છું. સરળ ભાવે સહુની સાથેના વેર વિરાધને ખમાવું છું, સર્વ છાનું કલ્યાણ થાઓ, સર્વે દુઃખથી મુક્ત થઈ સુખી અને સાચા સુખના માર્ગને પામે, કારમાં સંસાર પ્રત્યે દાસીન્ય વૃત્તિ વાળા થાઓ, અત્યંત ધર્મરસીક બનીને સંપૂર્ણ સુખી અને વૈદ રાજકમાં કોઈ જીવ દુઃખી ન રહે, જે જીવે પિતાની બુદ્ધિના ફેરફારથી મારા પ્રત્યેને રેષા રાખતા હોય તેમના પ્રત્યે હું તે ઉપશમ ભાવને જ રાખું છું, ટુંક જીવનમાં વૈર બાંધીને ભવાંતરમાં વૈર પરંપરા વધારવી એ કોઈપણ જીવને માટે હિતકારી નથી તે પછી પરમાત્માનું શાસન પામનારને તે અંતરમાં કાંટે રાખ શેભે નહી, પગલે પગલે નમ્રતા વડે મારા આત્માને મન વચન કાયાયે કરી ઉજવળ બનાવું છું.
પાપસ્થાનકેને વસરાવવા પ્રાણાતિપાતથી લઈ અઢારમું મિથ્યાત્વશલ્ય એ અઢારે અરિહંતના શાસનમાં પાપસ્થાનકેને કહેવામાં આવે છે એ અઢારે પાપસ્થાનકોને આ ભવમાં કે પરભવમાં પુગલનાવશે મેં આચર્યો હોય તેને સરાવું છું. મોક્ષમાર્ગને અટકાવનાર નરક તિર્યંચાદિ દુર્ગતિનાં કારણે એ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] પાપ કાર્યોને કર્યા હોય, કરાવ્યાં હોય, કરનારને પ્રેર કરી હોય, કરનારે સારા માન્યા હોય તે તમામને નિર્મળ મનથી સરાવું છું આવાં દુર્ગતિનાં કારણભૂત પાપસ્થાનકોના ફંદમાં હવે ન ફસાઉં એવી મારી હંમેશને માટે માગણ છે પૂર્વે કરાયેલ તે મહાદેને ત્રિવિધ ત્રિવિધે નિંદુ છું સરાવું છું.
ચાર શરણું અંગી કરવાં આરાધના કરનારે અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મ આચારનું શરણ અંગીકાર કરવું આ જગતમાં ભ્રમણ કરતા અને કેઈપણ શરણ છે જ નહી. કોઈ દુઃખથી છોડાવનાર નથી સાચું શરણ જે હોય તે આ ચારનું જ છે એમ ધારી ચારે શરણને હૃદયમાં સ્થાપિત કરવાં.
કુષ્કૃત્યોની નિંદા
આ સંસારમાં અનેક ગતિમાં ભટકતા મારા જીવે આ ભવમાં કે પરભવમાં મિથ્યાત્વમાં મસ્ત બનીને કુદેવ, કુગુરૂ કુધર્મને માન્યાપૂજ્યા હોય મિથ્યા માર્ગને પ્રચાર જાણતાં અજાણતાં કર્યો હોય, બીજાઓના પાપ કાર્યોના કામમાં નિમિત્ત બન્યો હોઉં તે મારાં પાપની આત્મ સાક્ષીએ નિંદા કરું છું.
સુકૃત્યની અનુમોદના કરવી શ્રી જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા, જિનાગમ સાધુ સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકા આ સાતે ક્ષેત્રમાં જે કાંઈ સુકૃત્ય કર્યું હોય
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] તે સુકૃતને અનુદુ છું.
સંસાર સાગર તરવામાં ઉત્તમ પ્રવહણ સમાન સમ્યગ જ્ઞાન દર્શને ચાસ્ત્રિને રૂડીરીતે પાન્યાં હેય. અરિહંત સિદ્ધ આચાર્ય ઉપાધ્યાય સાધુ સાધાર્મિક અને પ્રવચનનું બહુમાન કર્યું હોય પ્રતિક્રમણ સામાયક, જીનપૂજા ઉપધાન ઉજમણું પર્યુષણ અષ્ટાલિકા વ્યાખ્યાનમાં કહેલ ૧૧ કાર્યો વગેરે કર્યા હેય બીજાઓને તન મન ધન વગેરેથી સહાય આપી હાય વગેરે વગેરે શુભ કાર્યોને અનુકું છું.
શુભ ભાવના ભાવથી આ જીવને પિતાનાં કરેલાં પુણ્ય પાપ સુખ દુઃખનાં કારણે છે બીજો કોઈ સુખી કે દુઃખી કરી શકતે નથી. આપણા પુણ્ય પાપના ઉદય સમયે સુખ તથા દુઃખ આવે તેમાં બીજે નિમિત્ત માત્ર બને છે. શરીરમાં ઘણી જ વેદના ઉત્પન્ન થઈ હોય ત્યારે નજીકનાં સગાંવ્હાલાં પણ કંઈ કરી શકતાં નથી. કારણ જે નેહીયાની શક્તિ કર્મસત્તા આગળ ચાલી શકતી, નથી જે રીતે જેવાં કર્મો બાંધ્યાં હોય તેવાં ભેળવ્યા વિના છુટકે થતું નથી. હું એકલે આવ્યો છું. એક જવાને છું આત્મા અને આત્માના ગુણે સિવાય મારૂ કાંઈ નથી જગતના મેહક દેખાતા સર્વે પદાર્થો નાશવંત છે. ચાર પ્રકારના ધર્મ વિના જીવનું સાચું શરણું કોઈ નથી. તે વિષય ઉપર ઉતરાધ્યયન સૂત્રમાં બતાવેલ વશમા અધ્યયનમાં અનાથિ મુનિનુ દ્રષ્ટાંત ખુબ મનન કરવા લાયક છે તેમને ભયંકર રેગથી કઈ બચાવી શકાયું નથી. સંયમ ધમની ભાવના.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] એ પણ તેમના રોગને નાશ કર્યો છે ઈત્યાદીક ધ્યાનમાં લેવાનું છે. માટે ચાર શરણ શિવાય આળ પંપાળ કાઢી નાખો. સંસારરૂપી નાટકશાળામાં જીવ નાટકીયે અનેક પ્રકારના જુદી જુદી ગતિમાં નાટક નાચી રહ્યો છે આ શરિર અપવિત્ર પદાર્થોથી બનેલુ પિતે અપવિત્ર અને પિતાના સહવાસમાં આવતા પવિત્ર પદાર્થોને અપવિત્ર કરનારું છે મિથ્યાદિ કમબંધનના હેતુથી જીવને કર્મ આવે છે સમક્તિ વૈરાગ્ય વિરતિ આદિથી કર્મો આવતાં રોકાય છે બાર પ્રકારના તપથી કમે ખપી જાય છે ધર્મ સર્વત્ર સૌથી વધુ રક્ષણ કરનાર છે ચારે ગતિમાં ધર્મનાં સાધને મળવાં બહુ દુર્લભ છે બાંધી મુઠીયે આવ્યો છું અને જે ધાર્મિક કાર્યો કાંઈ નહિ કરું તે ખુલ્લી મુઠ્ઠી જવાને છું માટે વિચાર કરીને છેવટ સમયે પણ કાંઈ કરી લે.
આ ભવમાં મારે કહેવાની વસ્તુઓ તમામ અહીં રડી જવાની છે બીજા ભવમાં નવો સંબંધ બાંધવાને અને વળી તેડવાને છે આ પ્રમાણે સંબંધ જોડ અને તેઓ એવું દરેક ભામાં કતે આવ્યો છું હું ગમે ત્યારે તમામે રૂદન કર્યા છે એમનાથી છુટા પડતી વખતે મેં પણ રૂદન કરવામાં બાકી રાખી નથી એ તમામ આંસુ પાસે, સમુદ્રનાં પાણી ઓછાં પડે છતાં કાંઈ વળ્યું નથી આ શરીર તથા બીજી કઈ વસ્તુ મારી નથી મારું હોય તે મારી પાસે કાયમ રહે છે પરની લાલસાયે મારું બહુ બગાડયું છે અનેકવાર નરક નિગોદાદિની મુસાફરીમાં પારાવાર કટે મારે અનુભવવાં પડ્યાં છે એ તમામ દુઃખની આગળ વર્તમાનનાં દુઃખ કાંઈ ગણતરીમાં નથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[] વર્તમાનમાં આવેલા રે મારા કર્મના કારણે છે. એ રેગેને મારે સમ ભાવે સહન કરવા જ જોઈએ કલ્પાંત કરવાથી કોઈ મટાડી શકતું નથી માટે સમભાવે સહન કરવાથી શાંતિ મળે છે અને ભવિષ્યમાં પણ વિશેષ પીડાઓ આવતી અટકી જવા સંભવ છે કારણ જે સમતા વિના સુખ નથી સમતા વિના દાન શીયલ તપ વગેરે ધર્મનાં અનુષ્ઠાને પણ વાસ્તવિક રીતે ફળી શકતા નથી એકજ સમતા મારી પાસે રહી જાય તે પછી કોઈ પ્રકારની ચિંતા નથી દેહની ક્ષણભંગુરતા વિનાશ શીલતા સંભારીને આત્માના ગુણે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રનું ધ્યાન કરવું વિવેક દ્રષ્ટિની જાગૃતિ રાખવી જીવનના અંત સુધી મારા હૃદયમાં સમતારૂપી સુખને નિવાસ રહે એજ ભાવના રાખવી.
નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરવું. જે નવકાર મંત્ર જૈન શાસનને સાર છે અંત સમયે પણ જેને પામીને તરી જવાય છેજીવનમાં અનેક પાપ આચરવા છતાં છેવટે જેના મરણ માત્રથી જીવ દેવ ગતિને પામે છે તે શ્રી નવકાર મંત્ર અચિંત્ય મહિમાથી ભરેલો છે. જુ શાસ્ત્રકારનું વચન—
स्मृतेन येन पापोऽपि जन्तुस्याद् नियतं सुरः । परमेष्ठिनमस्कारं स्मर तनिजमानसे ॥
દેવપણું, રાજ્ય સુંદર સ્ત્રીઓ રત્નના ઢગલા સેનાના ડુંગરો વગેરે મળવું સહેલું છે પરંતુ નવકાર મંત્ર મલી જ અને તેના પ્રત્યે અંતરંગ પ્રેમ જાગવો તે તમામ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૦]
કરતાં ઘણાજ દુલન છે, હમેશાં સુતાં એસતાં હરતાં ફરતાં દરેક કામકાજ વખતે નવકાર મંત્રનું સ્મરણ વાનુ છે. ( ગમે તેવી અપવિત્ર જગ્યામાં પણ મનમાં તેનું સ્મરણ કરી શકાય છે.) આશાતનાની સ્રાવના તેા જીભથી જ્યાં ત્યાં એલાય ત્યારે સમજવાની છે તેમાં પણ તેવા આકસ્મિક પ્રસ`ગામાં તે અપવિત્રતાના ભય રાખ્યા વિના તે મહામંત્રનું ઉચ્ચારણ પુર્વાક શ્રવણ કરવું કાવવું જોઈએ )
ચાદ પૂર્વાધર પણ અંત સમયે તે મહામ ંત્રનુ` સ્મરણ કરે છે તેના પ્રભાવથી સમુદ્ર સમાન સ`સાર સારી રીતે તરી શકાય છે અને મેાક્ષના અવીચળ સુખ જલ્દી પ્રાપ્ત થાય છે તે મહામંત્રનું અખંડ સ્મરણુ મારા હૃદયમાં સ્થાન કરા (ગ્મા સમયે પાસે બેઠેલા હિતચિંતકાયે દરદીનું મન બીજે જતું અટકાવીને નવકાર મંત્રનુ વિશેષ લક્ષ કરાવવું અને અનેક પ્રકારની વિકથાની વાતા થવા દેવી નહી જેથી પરમાત્માનું ધ્યાન શાંતિપૂર્વક થઈ શકે તે ખાસ લક્ષમાં રાખવું ) એજ. પ્રમાદનું ત્યાજ્યપણુ,
- पुरापि पापैः पतिताऽसि दुःखराशौ पुनर्मूढ ! करोषि तानि । मज्जन्महापंकिलवारिपुरे, शिलां निजे मूर्ध्नि गले च धत्से ॥
“ હું મૂઢ ! પૂર્વે પણ પાપવડે તું દુઃખના ઢગમાં પડયે છે અને વળી હજુ પણ તેજ કરે છે. મહાકાદવવાળા પાણીના પૂરમાં પડતાં પડતાં ખરેખર તું તે તારે ગળે અને મસ્તકે “માટા પથ્થર ધારણ કરે છે ! ” ઉપજાતિ.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] ભાવ-પાપથી સંસારમાં ડુબે છે અને વળી તેજ કરે છે. ડુબતે માણસ સાથે ઘટીનું પડ અથવા મેટે પથરે ગળે બાંધે છે તે વિશેષ ડુબી જાય છે અને તેનું મડદું પણ હાથ આવતું નથી, કારણ કે તે ભાર વધારે હોવાથી ઊંચે આવતેજ નથી. પાપી ડુબતાં ડુબતાં પણ એવાં પાપ કરે છે કે જેથી તે વિશેષ વિશેષ ડુબતે જ જાય છે. અર્થ સ્પષ્ટ છે.
સુખપ્રાપ્તિ અને દુઃખનાશને ઉપાય. पुनःपुनर्जीव तवोपदिश्यते, विभेषि दुःखात्सुखमीहसे चेत् । कुरुष्व तत्किंचन येन वांछितं, भवेत्तवास्तेऽवसरोयमेव यत् ॥
“હે ભાઈ! અમે તે તને વારંવાર કહીએ છીએ કે જે “તું દુઃખથી બીતે હોય અને સુખની ઈચ્છા રાખતા હોય તે
તું કાંઈક એવું કર કે જેથી વાંછિત થઈ જાય, કારણ કે આ “તને પ્રાપ્ત થયેલે અવસર છે (આ તારે વખત છે”)
વ શસ્થ. ભાવાર્થ-જ્ઞાની ગુરૂ મહારાજ દયાના ભંડાર હોય છે. તેઓને આ જીવની દુઃખી સ્થિતિ જોઈ અત્યંત દયા આવી જાય છે, તેથી તેને બધા ઉપદેશને સાર કહે છે કે હે ભાઈ! તું અત્યારે પચેન્દ્રિયપણું, આર્યક્ષેત્ર, મનુષ્યભવ, ધર્મ સાધવા માટે સર્વ ઈદ્રિયોની અનુકુળતા, જૈનધર્મ, સત્ય તપદેશક ગુરૂ મહારાજને યોગ અને એવી એવી બીજી અનેક જોગવાઈ પામ્યું છે માટે અમે તને ટુંકામાં કહીએ છીએ. જે આખા શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તેને સાર તને અર્ધા શ્લોકમાં કહીએ છીએ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૨]
કે તું કાંઈક કર કે જેથી તારૂ વાંછિત સફળ થાય. આ વખત તે એવું અભિનવ તપ, સાંચમ, ધૃતિ, વ્યવહારશુદ્ધિ, વિરતિ વિગેરે કર કે તારે બધી ભવની પીડા મટી જાય. અત્યારના વખત એ તારા હાથમા સેાના જેવી તક છે. આવા અવસર ફરી ફરીને આવવાના નથી અને પછી ગરથ ગયા પછી જ્ઞાન અને વય વહી ગયા પછી તે વૈરાગ્ય વ્ય છે.
સુખપ્રાપ્તિના ઉપાય-ધમસ સ્વ.
घनांगसौख्यस्वजनानसूनपि त्यज त्यजैकं न च धर्ममार्हतम् । भवन्ति धर्माद्धि भवे भवेऽर्थितान्यमून्यमीभिः पुनरेष दुर्लमः ॥
“પૈસા, શરીર, સુખ, સગાસ``ધીએ અને છેવટ પ્રાણ “પણ તજી દે, પણ એક વીતરાગ અંત પરમાત્માએ “ખતાવેલા ધમ તજીશ નહીં; ધમ થી લવાભવમાં આ પદાર્થાં, “(પૈસા, સુખ વિગેરે) મળશે, પણ એથી ( પૈસા વિગેરેથી ) “તે (ધર્મ) મળવા દુર્લભ છે.”
વશસ્થ
ભાવાથ-ગત બ્લેકમાં કહ્યું કે તારે અત્યારે ધર્મ ફરવાના સમય છે, તે હકીકત અત્ર વિશેષ સ્ફુટ કરે છે. ધ ને માટે સવ તજી દેવું એ ચેાગ્ય છે, પણ કાઈપણ વસ્તુ માટેગમે તેવા લાભ માટે ધર્મના ત્યાગ કરવા એ ચેાગ્ય નથી. માણસ પાંચ દશ રૂપિયા માટે ધર્મના ત્યાગ કરે છે, જુઠ્ઠું ખેલે છે અને કેટલાક જીવા તા એક દમડી માટે સેા સેાગન ખાય છે. ઇંદ્રિયાને તૃપ્ત કરવા અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરે છે, અકાળે ભાજન કરે છે, અપેયનુ' પાન કરે છે અને ગમે તેમ ખેલે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૨] આ સર્વ થાય છે તેનું કારણ બહુ વિચારવા જેવું છે. આ જીવને પિતાનું શું છે અને પારકું શું છે, આત્મિક શું છે અને પૌગલિક શું છે તેનું ભાન નથી એટલે ભેદજ્ઞાન નથી. આ જ્ઞાન જ્યાં સુધી યોગ્ય રીતે થતું નથી ત્યાં સુધી સર્વ નકામું છે. એ જ્ઞાન વગર જીવ જેટલાં કહે તેટલાં માઠાં આચરણ કરે છે, પણ બિચારો સમજતો નથી કે
धर्मादधिगतैश्वर्या धर्ममेव निहन्ति यः । कथं शुभायतिर्भावी स स्वामिद्रोहपातकी ॥
જે ધર્મના પ્રભાવથી ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત કરે છે તેજ ઐશ્વર્યથી તેના ધણી ધર્મનો નાશ કરે છે ત્યારે તેનું સારૂં તે કેમ થાય? તે તે સ્વામીદ્રોડી છે અને મહાપાપી છે. આવી રીતે ધર્મને નાશ કરનાર સ્વામીદ્રોહ કરે છે અને સ્વામીદ્રોહ કરનાર આ ભવ અને પરભવમાં દુઃખી થાય છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “ધર્મ અર્થ ઈહાં પ્રાણ નેજી, છડે પણ નહિ ધર્મ' સત્વવંત પ્રાણું હોય છે તે ધર્મને માટે જીવિતવ્યને તજે પણ જીવિતવ્યને માટે ધમન તજે. કારણ કે ધર્મ એ સર્વસ્વ છે અને એનાથી સર્વ મળે છે, પણ જ્યારે ધર્મને ગુમાવી દેવામાં આવે છે ત્યારે પછી ઐશ્વર્ય, યૌવન કે વૈભવ કાંઈ પણ મળતું નથી અને રાખેલું પણ જાય છે, માટે પ્રાણુત કટે પણ ધર્મને ત્યાગ ન કરે. આ હેતુથી જ સુકિતમુકતાવલિકારે ધર્મ અર્થ અને કામ રૂપ ત્રણ પુરૂષાર્થોમાં કેવળ ધર્મને જ પ્રધાન કહ્યો છે. તન્ના ધર્મ પ્રવર વનિત-તે ત્રણે પુરૂષાર્થમાં ધર્મ પુરૂષાર્થને જ્ઞાની શ્રેષ્ઠ બતાવે છે. ગૃહસ્થાએ ત્રણે પુરૂષાર્થ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૪] સરખી રીતે સાધવા યોગ્ય છે એમ જે કહેવામાં આવે છે તે પણ જ્યારે ધર્મને બાધ ન થતું હોય ત્યારે જ સમજવું.
કામ દુખસહન-તેનાથી લાભ दुःखं यथा बहुविधं सहसेऽप्यकामः, कामं तथा सहसि चेत्करुणादिभावः । अल्पीयसापि तव तेन भवांतरे स्या
दात्यंतिकी सकलदुःखनिवृत्तिरेव ॥ “વગર ઈચ્છાએ જેમ તું બહુ પ્રકારનાં દુઃખ સહન કરે છે તેમજ તું કરુણાદિક ભાવનાથી ઈચ્છાપૂર્વક થોડાં પણ દુખે સહન કરીશ તે ભવાંતરે હંમેશને માટે સર્વ દુઃખોની નિવૃત્તિ થશે”.
| વસંતતિલકા. ભાવાર્થ-આ પ્રાણી પૈસા ખાતર અને કર્મના પરાધીનપણાથી ટાઢ, તડકો, ભુખ, તરસ વિગેરે સર્વ વેઠે છે, બે વાગે ખાય છે, આખો દિવસ ભૂખ્યા રહે છે, ચીડા ઠીઆઓના ફાંટાવાળા હુકમે ઉઠાવે છે, માર ખમે છે અને સ્વાધીન અને પરાધીનપણે સર્વ પ્રકારનાં દુઃખે અમે છે. આજ પ્રકારના કષ્ટો કર્મક્ષયની ઈચ્છા સહિત સહન કરવાથી યતિઓ મોક્ષ મેળવે છે. આ જીવને ઈરાદે ફેર હોવાથી તેને લાભ મળતું નથી. પણ જે મૈત્રી, પ્રદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવના ભાવીને રીતસર દુઃખ સહન કરવામાં આવે તે તે કામ થઈ જાય. મેઘકુમારે હાથીના ભાવમાં કરૂણ લાવી
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૫] ત્રણ દિવસ પગ ઊંચા રાખ્યો તેથી કેટલું દુઃખ પામ્યા? હજારો વરસો સુધી ઘોર તપસ્યા કરે, છતાં મનમાં ઈચ્છા પદગલિક સુખની હોય તે અજ્ઞાન કષ્ટવડે ઉલટ સંસાર વધારે છે. વળી બીજી રીતે જોઈએ તે એકેદ્રિય, બેડદિય, તેઈદ્રિય અને ચરિંદ્રિપણામાં તેમજ તિયચપણમાં આ જીવ કર્મક્ષયની ઈચ્છા વિના ઘણાં દુઃખ સહન કરે છે. હવે જે દુઃખો આ છ સહન કર્યા છે તેથી ડાં દુઃખે પણ તે પીગલિક સુખની વાંછના સિવાય સહન કરે તો તેને હમેશાંને માટે દુઃખને છેડો આવી જાય. આવાં દુઃખે સમકિતદ્રષ્ટિ જી પુદગળના સુખની બુદ્ધિ સિવાય સહન કરે છે તેથી તેને સકામ નિજ થાય છે. “કામ” શબ્દનો અર્થ અત્ર વિચારવા જેવું છે. સકામ એટલે ઈચ્છા પૂર્વક-જાણી જોઈને-સમજીને કરેલું કાર્ય પણ એમાં ફળાપેક્ષા હોતી નથી અથવા હોય છે તે માત્ર કર્મક્ષય કરવાની જ હોય છે, પર્ણળિક સુખ મેળવવાની હોતી નથી. અમુક ગુણસ્થાનક પાપ્ત થયા પછી જ્યારે અસંગ અનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત થાય છે એટલે જ્યારે આત્મ પરિણતિ એવી સીધી થઈ જાય છે કે વગર ધારણાએ પણ શુદ્ધ વર્તનજ થાય ત્યારે પછી “કર્મકાર્યની પણ કામના રહેતી નથી. કીર્તાિ, લાભ કે એવી ઈચ્છા રાખીને અનુષ્ઠાન કરવાની આજ્ઞા નથી, પણ કર્મક્ષયનું નિમિત્ત ધ્યાનમાં રાખી તે કામનાથી અનુષ્ઠાન કરવાની આજ્ઞા છે અને જ્યારે અસંગ અનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે કામના પણ પિતાની મેળેજ જતી રહે છે. ભક્તિમાર્ગની પુષ્ટિને અંગે પ્રભુચરણે સર્વ અર્પણ કરવાને જે પ્રવાદ શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં કહેલો છે તેને આ વિષય સાથે સંબંધ નથી; કારણ કે એમાં પિતાની સ્થિતિ-અધિકાર
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] કે ગ્યા વગર કોઈ પણ ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કાર્યકર્મ કરવાની આજ્ઞા છે, એવા પ્રકારનું વર્તન અત્ર ઈષ્ટ નથી. કર્મક્ષયનું નિમિત્ત રહે તે જ નવાં બંધાતાં અશુભ કર્મોને ડર અને મોક્ષ મેળવવામાં અનુકૂળ થઈ પડે તેવાં શુભ કર્મોપર સારું લક્ષ્ય રહે. આવા પ્રકારના અનુષ્ઠાનને “સકામ' અનુષ્ઠાન જૈન પરિભાષામાં કહેવામાં આવે છે.
પાપકર્મોમાં ડહાપણુ માનનાર પ્રત્યે प्रगल्भसे कर्मसु पापकेष्वरे, यदाशया शर्म न तद्विनानितम् । विभावयंस्तच्च विनश्वरं द्रुतं, बिभेषि किं दुर्गतिदुःखतो न हि ।।
જે સુખની ઈચ્છાથી તું પાપકર્મોમાં મૂખથી તવાલીન “થાય છે તે સુખ તે જીવિતવ્ય વગર કાંઈ કરવાના નથી; “અને જીન્દગી તે શીધ્ર નાશવંત છે એમ જ્યારે તું સમજે “છે ત્યારે અરે ભાઈ! તું દુર્ગતિનાં દુઃખથી કેમ બીતે નથી ? ”
| વંશસ્થ. | ભાવાર્થ-ઘણું જ પાપમાં પણ મગરૂબી માને છે. પિતે પાપકારી વ્યાપાર કરતે હોય તે બીજાને જણાવે છે કે અરે ભાઈ! આ વ્યાપારથી આ લાભ અને અર્થશાસ્ત્રીઓને આ વિચાર છે અને આમ છે ને તેમ છે વિગેરે વ્યાપારની પ્રવૃત્તિમાં જે અસદુવ્યાપાર કરે છે અને તેનાથી જે સુખ મેળવવા ઈચ્છે છે તે સુખને આધાર તે માત્ર જીન્દગી ઉપર છે, એટલે પ્રાપ્ત કરેલું સુખ બહુ તે આ ભવ સુધી ચાલશે, તેથી વધારે કાંઈ પણ સાથે આવતું નથી. પેદા કરેલા પિસા,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૭] બાંધેલી હવેલીઓ, વાડીઓ, સુંદર ઘોડાની જેડીઓ અને પહેરવાનાં કપડાં તથા છાંટવાનાં સેન્ટ લવંડર સર્વ અહીંજ રહેવાના છે. વળી જીન્દગીને ભસે નથી. પૂરેપૂરે તંદુરસ્ત દેખાતે માણસ પલવારમાં ઉડી જાય છે. વળી જીન્દગી આવી અસ્થિર છે અને પાપકર્મોથી આગામી ભવમાં દુખ તે બહુ પડવાનું છે, ત્યારે તને આ દુઃખ વધારે આકરું લાગે છે કે અહીંનું જરા સુખ વધારે સારું લાગે છે? હે ભાઈ! જરા વિચાર કર. પાપકર્મો કરી તેના પર પંડિતાઈને તીવ્ર રસ થડાવી નકાચિત બંધ કર મા. અમુક પ્રવૃત્તિ કર્યા વગર ચાલે તેવું ન હોય તે તે અણુછુટકે કરવી પણ તેના પર વળી અભિમાન કરી નવે રસ ચડાવ એ વિદ્વતાનું લક્ષણ નથી.
શેઠ અને મહંત આ સંબંધમાં એક દ્રષ્ટાંત બહુ મનન કરવા ગ્યા છે. એક શેઠે સુંદર બંગલો બંધાવ્યું. તેમાં બહુ સારૂં ફરનીચર વસાવ્યું અને રંગ રગાન કરી ભવ્ય મંદિર તૈયાર કરી દીધું. પિતાને ત્યાં જેટલા પરોણુ આવે તેને બંગલાના દરેક વિભાગમાં ફેરવી બતાવે અને વખાણ સાંભળી મનમાં મલકાય. એક વખત તેને ત્યાં એક મહંત આવ્યા. બીજાની પેઠે તેને પણ આખો બંગલે બતાવ્યું અને વારંવાર તેની પાસેથી વખાણ સાંભળવાની આશા રાખે, પણ મહંત મહારાજ તે કાંઈ બોલે નહિ. આ પ્રમાણે જોઈ શેઠ બેલ્યા કે “સાહેબ ! પ્રથમ હેલમાં આપને બતાવેલ ફરનીચર ચીનથી ઓર્ડર કરી મંગાવ્યું છે, દીવાનખાનાનું સર્વ ફરનીચર જાપાનીઝ છે, ડ્રોઇંગ રૂમનું પર્વ ફરનીચર ઈગ્લીશ છે, કબાટ પર ફ્રેન્ચ પોલીશ ખાસ કારીગર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] પાસે કરાવ્યું છે. ચીની કામ સર્વ જર્મની છે, અને રંગ
નીશ સર્વ જયપુરના ચિતારાને બોલાવી કરાવ્યા છે. આ સર્વ હકીકત સાંભળવા છતાં પણ મહંત તે મિાન જ રહ્યા કારણ વગર વખાણ કરવાથી આરંભના ભાગી થવાય છે એ નિયમ મહંતના મનમાં સુવિદિત હતું. છેવટે શેઠે કહ્યું, “સાહેબ ! આપ કેમ તદન માની રહ્યા છે? કેમ કાંઈ બેલતા નથી ? આપ શું વિથાર કરે છે?” મહંત પ્રસંગ જોઈ બોલ્યા, શેઠ ! હું તમારા ઘરના ફરનીચર વિગેરેનેજ વિચાર કરૂં છું. પણ તમે ઘરની બાંધણીમાં એક ભૂલ કરી હોય એમ મને જણાય છે. શેઠ તે ચમક્યા કે આવા સુંદર ફરનીચરથી ફરનીશ કરેલા બંગલામાં વળી ભૂલ તે શું રહી ગઈ હશે ! સ્વભાવિક રીતે “ભૂલ શું છે એ સવાલ કર્યો. પ્રત્યુત્તરમાં મહંત બેલ્યા કે “શેઠ ! તમે આ બારણ મૂક્યાં છે તે ન મૂકવાં જોઈએ.” શેઠે પૂછ્યું, “સાહેબ ! આપ આ પ્રમાણે કેમ બેલે છે ? બારણાં વગરનાં તે ઘર હોય?” મહંત કહે છે કે હું કારણુજ બેસું છું. એક દિવસ એ આવશે કે બીજાં માણો તને આ બારણાંમાંથી બહાર કહાડશે, અને તારાથી કદિ ફરી પ્રવેશ પણ થઈ શકશે નહિ. તું પ્રવેશ કરવા ઈચછા રાખીશ તે બીજાં તને આવતા જોવા ઈચ્છશે પણ નહિ; માટે જે તે બારણાં મુકાવ્યા ન હતા તે તારે બહાર જવું પડત નહિ. શેઠ આને ભાવાર્થ સમજી ગયા અને ઘરપરને મમત્વ મુકી દીધો. મહાદાનેશ્વરી થઈ સર્વને ત્યાગ કર્યા પછી મહંત પાસેજ વ્રત લઈ આત્મકર્મમાં ઉધત થઈ ગયા. આ લોકને આ ભાવ વિચારવા ગ્ય છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૨] પિતાના શત્રુ મિત્ર-સ્વપર ઓળખવાને ઉપદેશ. न वेत्सि शत्रून् सुहृदश्च नैव, हिताहिते स्वं न परं च जताः । दुःखं द्विषन् वांछसि शर्म चैत निदानमूढः कथमाप्स्यसीष्टम् ।। - “હે આત્મન ! તું તારા શત્રુ અને મિત્રને ઓળખતે નથી, તારું હિત કરનાર અને અહિત કરનાર શું છે તે જાણતે નથી અને તારૂં પિતાનું અને પારકું શું છે તે જાણતો નથી; (વળી) તું દુઃખપર દ્વેષ કરે છે અને સુખ મેળવવાને ઈચ્છે છે, પણ તેનાં કારણે નહિ જાણતા હોવાથી તું તે ઈચ્છિત વસ્તુ કેવી રીતે મેળવીશ? ઉપેન્દ્રવજવૃત્ત
ભાવાર્થ-એક સાધારણ નિયમ છે કે શત્રુ પર જય મેળવવા માટે તેને બરાબર ઓળખવો જોઈએ અને તેના બળને ખ્યાલ કરે જોઈએ. ટ્રાન્સવાલના રહેવાશી બેર લકના બળને એ ખ્યાલ કરવાથી અંગ્રેજ સરકારને શરૂઆતમાં બહુ મુશ્કેલી નડી હતી. તું તો તારા શત્રુઓ કોણ છે તે પણ જાણતા નથી તે પછી તેઓ કેવા છે એ જાણવાને તે તને અવકાશ પણ કયાંથી હોય ? રાગ, દ્વેષ અથવા તજજન્ય કષાય, વેદય, મેહ અથવા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ગ તારા શત્રુઓ છે અને ઉપશમ, વિવેક, સંવર વિગેરે તારા મિત્રો છે. આ સર્વને બરાબર ઓળખ અને તે પ્રત્યેકનું તારી વિરૂદ્ધમાં અને તારી મદદમાં કેટલું બળ છે, તેને ખ્યાલ કર. આવી રીતે શત્રુ મિત્રને
१ जंता इति वा पाठः संबोधने.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] એાળખવાથી તે આત્મગુણ વ્યકતીકરણરૂપ સેનાની ખાણ તુરતજ પ્રાપ્ત કરી શકીશ.
વળી તને હિત કરનાર શું છે, અને કેશુ છે? તે પણ તું જાણતા નથી, તારૂં તાત્કાલિક હિત દેખાતું હોય પણ તેથી પરિણામે તને અહિત થતું હોય તે તે આદરવા યોગ્ય નથી, એ કહેવાની જરૂર નથી, એથી પણ વધારે તારું શું છે અને પારકું શું છે તે પણ તું બરાબર જાણતા નથી. તું કેણી તું શરીર નહિ, કપડાં નહિ, આભૂષણે નહિ, પણ કંઈ બીજો છે. શરીરને ગતિમાં રાખનાર, કપડાં પહેરનાર, આભૂષણ ધારણ કન્નાર કોઈ બીજે જ છે. તે આત્મા છે. તે તું છે. તેની વસ્તુ તે આત્મિક વસ્તુ કહેવાય છે. બાકી ઘર, કપડાં, ઘરેણું પિસા અને શરીર સર્વ પારક છે, અપર છે અને અજ્ઞાનતાથી તેમને તું તારાં માની બેઠે છે, પણ તેમાં તારી મોટી ભૂલ થાય છે પિદુગલિક પદાર્થ સર્વથા પારકાજ છે; તેઓ સાથે આવતા નથી અને લાંબે વખત રહેતા પણ નથી. તારૂં છે તે તે તારારૂપજ છે, તારી પાસે જ છે, તારાથી ભિન્ન નથી. આ વિવેક જ્યારે તારામાં આવશે ત્યારે તને વસ્તુસ્વરૂપનું બરાબર ભાન થશે અને પછી તને બહુ આનંદ આવશે. અનંત જ્ઞાન, દર્શન અને ચાબ્રિજ તારાં છે અને તેજ તને પરિણામે હિત કરનારાં છે, બાકી સર્વ વસ્તુઓ પારકી છે અને પરિણામે અહિત કરનારી છે. - વૈદ્ય પાસે વ્યાધિગ્રસ્ત માણસ જાય ત્યારે પહેલાં તે તેને શું વ્યાધિ છે તેનું તે નિદાન કરે છે, વ્યાધિનું કારણ શોધે છે અને કર્યો વ્યાધિ છે તેને તે નિર્ણય કરે છે તેને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
[8] વિભાગ દશામાં રાચવામાશવારૂપ વ્યાધિ થયો છે અને તેમાંથી મુકત થઈ તું સુખ મેળવવા ઈચ્છે છે, તે તેનું કારણ શોધી કાઢ. જ્યાં સુધી આ કારણ તને જડશે નહિ ત્યાં સુધી તારા વ્યાધિઓ જશે નહિ. માટે સ્વપર વિવેક લાવી હિતકર અને અહિતકર શું છે તે બરાબર સમજી લે. આ ગ્રંથકર્તાના વૈદ્યપણામાં તને ભારે હોય તે આ ગ્રંથ જોઈ જા. તું બરાબર વિચાર કરીશ તે આ ગ્રંથમાંથી તેનું નિદાન તને જડી આવશે. વળી આ ગ્રંથકારે ચિકિત્સા પણ બતાવી છે તે ધ્યાનમાં રાખી શોધી કાઢજે. વસ્તુસ્વરૂપ સમજવાની જરૂર કેટલી છે તે હવે વધારે સ્પષ્ટ થતું જાય છે. જ્યાં સુધી વસ્તુસ્વરૂપ સમજાય નહિ ત્યાં સુધી સમતા પ્રાપ્ત થાય નહિ. અને સમતા પ્રાપ્ત થયા વગર વ્યાધિને નાશ થાય નહિ. તેથી સમતાપ્રાપ્તિના આ ત્રીજા સાધન ઉપર અનેક રીતે ભાર મૂકવામાં આવ્યા છે. વૈદ્યરાજે બતાવેલા નિદાનપર બહુ ધ્યાન આપવાની જરૂરિયાત છે, તે હવે સ્પષ્ટ થાય છે.
વસ્તુ ગ્રહણ કરવા પહેલાં વિચાર કરવાની જરૂર कृती हि सर्व परिणामरम्यं, विचार्य गृह्णाति चिरस्थितीह । भवान्तरेऽनन्तसुखाप्तये तदात्मन् किमाचारमिमं जहासि ॥
આ લેકમાં જે ડાહ્યા માસ હોય છે તે વિચાર કરીને એવી વસ્તુ ગ્રહણ કરે છે કે જે લાંબો વખત સુધી ચાલે તેવી અને પરિણામે સુંદર હોય. ત્યારે હે ચેતન ! આ ભવ પછી અનંત સુખ મેળવવા માટે આ ધાર્મિક આચારને તું કેમ તજી દે છે?”
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ક્ષ્ર]
ભાવા-વસ્તુસ્વરૂપ અને સંબંધનુ જ્ઞાન મેળવવાની જરૂરિયાત કેટલી બધી છે તે આપણે ઉપર જોયું, હજી પણ તેજ સાધનને વિશેષ પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે. સમજી વ્યવહારકુશળ માણસ કોઇપણ વસ્તુ ખરીદ કરતાં બે જાતના વિચાર કરે છે. એક તેા તે વસ્તુ ટકાઉ હાવી જોઇએ અને બીજી તે વસ્તુ ઉપયાગી હાવી જોઇએ. આપણા પેાતાના આત્મિક વ્યવહારમાં આ નિયમના ભંગ થતા જોવામાં આવે છે અને તે એક એ બાબતમાં નહિ, પણ આખે વ્યવહારજ ઉંધી ઈંટથી મંડાએલા માલુમ પડે છે. દાખલા તરીકે આપણને ચાવનાવસ્થાના સુખભાગમાં આનંદ લાગે છે; પશુ તે મુખને અંતે વૃદ્ધાવસ્થાનું દુઃખ છે અને તે સુખ ચાલે છે ત્યારે પણ બહુ થાડા વખત ચાલે છે; ધન મળે છે ત્યારે સુખ લાગે છે, પણ તેના નાશ થાય છે ત્યારે દુઃખ થાય છે; સ્નેડ્ડીને જોઇ આનંદ થાય છે તેના પણ મરણથી શાક થાય છે-એવી રીતે સવ પૌલિક વસ્તુઓમાં પરીણામે દુ:ખ છે એટલુ જ નહિ પણુ આનંદ અલ્પકાળ સુધીનાજ છે. (વસ્તુતઃ તે આને આનંદ કહિજ શકાય નહિ ) વળી થોડા કાળના સુખની ખાતર બહુ કાળના સુખના ભાગ આપવા પડે છે, તેથી યંત્રારકુશળ માણસે વિચાર કરવાની જરૂર છે. તું કાણુ ? તારું શું ? તારી ફરજ શી છે ? આ સ વસ્તુએ તારી કેવી રીતે છે? તેમા ને તારે શે સબંધ છે? તારી અન્ય પ્રાણીએ તરફ તથા વસ્તુએ તરફ કાંઈ ફરજ છે? તે કેવી છે ? વિગેરે બાબતને વિચાર કરવાની આવશ્યકતા અનેકવાર પુનરાવર્તન કરી કરીને સમજવાની જરુર છે. આવી રીતે જ્યારે આત્મનિરીક્ષણ કરવાની ટેવ પડશે ત્યારે વસ્તુસ્વરુપ બરાબર જણાશે. આ જીવ વિચાર કર્યાં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
વગર-ધમ બુદ્ધિએ પણ ઘણીવાર અજ્ઞાનદશાથી મહા પાપે કરી નાખે છે; એનુ કારણ એ છે કે કાઇપણ કાય કરી, તેનુ પરીણામ શુ થશે. અને આત્માને તેથી કેટલી હાનિ થઈ અને પેાતાની કેટલી અવનતિ થઇ તથા ગુણથી અધા અવતરણુ કેટલું થઈ ગયું, તે સના તાલ કરવાની આ જીવને ટેવ નથી. ઘણાં સુકૃત્યા આવી રીતે અલ્પફળ આપે છે, ઘણા સદ્ગુપદેશા ખાસ આ જીવને ઉદ્દેશી ખેલાયલા હાય છતાં નિષ્ફળ થાય છે અને હૃદયભૂમિની સપાટીપરથી ચાલ્યા જાય છે; પરંતુ હૃદયને જરાપણ આ કરતા નથી. એ સર્વનું કારણ એકજ છે કે આ જીવને આત્મવિચારણાની ટેવ નથી. આત્મવિચારણા કરનાર પેાતાના દરેક કાર્ય ને તપાસી શકે છે; અને તેથી કા ક્રમમાં ભૂલ કરેલી છે, મેલ કેલે છે અને દોષ કેટલા છે તે શેાધી દૂર કરી શકે છે. આત્મનિરીક્ષણ કરનાર સદા જાગૃત રહે છે અને કદીપણ શક્તિના કરતા નથી, આવાં અનેક કારણાને લીધે આત્મવિચારણાથી હું પ્રકારના લાભ થાય છે. તે હું ચેતન ! આાવી જાગૃતિને આચારX (વ્યવહાર) તું શા માટે તજી દે છે ? એ વ્યવહાર તજી દેવાથી બહુ નુકશાન છે, કારણ કે તારૂ સાધ્ય તેથી દૂર થતું જાય છે.
નાશ
* ‘આત્મનિરીક્ષણ’ના વિષય ઉપર શ્રી જૈનધમ પ્રકાશ માસિકના પુસ્તક ૧૮ માં પૃષ્ઠ ૧૦૦ થી શરૂ થતા એક લેખ આ શ્લોક ટાંકીને લખ્યા છે, તે પર ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે. ગ્રંથગૌરવના ભયથી એ લેખ અત્રે લખ્યું નથી.
× આચાર શબ્દના અર્થ કેટલાક પંચાચાર એમ કરી તેને ભવાંતરમાં અનંત સુખનું સાધન બતાવી તે અ અત્ર ધટાવે છે. જ્ઞાન,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[?+]
આત્મા અને બીજી વસ્તુઓના સબધપર વિચારણા.
अनादिरात्मा न निजः परो वा,
कस्यापि कश्चिन्न रिपुः सुहृद्वा ।
स्थिरा न देहाकृतयोऽणवश्व, तथापि साम्यं किमुपैषि नैषु ॥
(
આત્મા અનાદિ છે; કાઇને કેાઇ પેાતાનુ' નથી અને કાઈ પારકું નથી; કાઇ શત્રુ નથી અને કોઈ મિત્ર નથી; દેહની આકૃતિ અને (તેમાં રહેલા ) પરમાણુ તેમાં તું સમતા કેમ રાખતા નથી ?
સ્થિર
નથી-તાપણ - ઉપજાતિ.
વિચારણા
વિવેચન-આત્મા શું છે અને કાણુ છે તેની કરવાના ત્રીજો સાધ્ય ઉપાય હજુ પણ વિશેષ સ્પષ્ટ કરે છે. રાગદ્વેષે સ્વપરના વિભાગ ખાટા કર્યાં છે એવું સમુચ્ચયે ઉપર બતાવ્યું. હવે આત્મા કાણુ છે અને તેના બીજાઓ સાથે કેવા સંબંધ છે, તે અત્ર જોઇએ. આત્મા દ્રવ્યરૂપે ધ્રુવ અનાદિ છે, પર્યાયથી પલટન ભાવ પામે છે, પુગળના સોંગમાં રહી વિચિત્ર જાતિ, નામ, શરીર ધારણ કરે છે, પણ સ્વસ્વભાવે શુદ્ધ ચૈતન્યવ’ત સનાતન છે. એનુ સ્વરૂપ બહુ ગ્રંથમાં
દન, ચારિત્ર, તપ અને વીરુપ ૫ંચ આચાર. ભગવંતે ઉપદેશ્યા છે અને તે અપ્રમત્તપણે પાળવા અત્રે ઉપદેશ છે. આ પ્રમાણે કરેલા અય અસમીચીન નથી, પણ મુનિસુંદરસૂરિ મહારાજે યતિશિક્ષા ઉપદેશ સિવાયને આખા ગ્રંથ જેમ બને તેમ પારિભાષિક ન થવા દેવાયત કર્યાં હોય એમ મને લાગે છે અને તેથી સામાન્ય અર્થ થઈ શકતા હોય ત્યાં વિશેષ અર્થ ન કરવા એ પતિ મને વિશેષ અનુકૂળ લાગીછે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાકપ્રકારના
જીવન
સાન અને તેમ
બતાવ્યું છે. શ્રીલોકપ્રકાશ ગ્રંથમાં તેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તેને અત્ર સાર આપીએ છીએ. “જીવનું સામાન્ય લક્ષણ ચેતના છે, વિશેષ સ્વરૂપ પાંચ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન અને ચાર દર્શન એ બારે ઉપયોગ છે. સર્વ જીવને અક્ષરને અનંતમે ભાગ તે સર્વ ઉઘાડે રહે છે, તેથી ઉપયોગ વગરને કેઈપણ જીવ:ત્રણ લેકમાં નથી. ગમે તેટલાં આવરણ કરનાર કર્મો હોય તે પણ આ અક્ષરને અનંતમે ભાગ તે અવરાતો નથીજ. અક્ષર એટલે જ્ઞાન અને દર્શનને ઉપયોગ સમજ જેમ સૂર્ય ઉપર વાદળાં ઘેરાઈ ગયા હોય, છતાં પણ કોઈ કાંઈ પ્રભા તે રહે જ છે; તેમજ આત્માનું અનંત જ્ઞાન અવરાઈ જાય તે પણ જરા ભાગ તે ઉઘાડો રહે છે અને દિવસ જે શત્રિથી તેજ કારણે ભિન્ન થાય છે તેમ આત્મા પણ અજીવથી આ લક્ષણને લીધેજ જુદો પડે છે. જો કે આત્માનું જ્ઞાન લક્ષણ છે તે પણ કર્મથી આવૃત્ત હોવાને લીધે તે પ્રગટ જણાતું નથી, પરંતુ બાણમાં રહેલ સેનામાં જેમ શુધ્ધ કંચનત્વ છે તેમ આત્મામાં અનંતજ્ઞાન સર્વદા છે જ; ફક્ત તેના પર પડ ફરી વળેલાં છે. વ્યક્તિ અવ્યકતરૂપે જ્યારે આત્માને ક્ષેપશમ થાય છે ત્યારે શકિત અને કાર્યરૂપે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે અને વળી તેજ વીર્ય ચાલ્યું જાય છે ત્યારે કાદવ જેમ દર્પણને આવરી મૂકે છે, તેમ કર્મો જ્ઞાનને આવરી દે છે, પરંતુ જે બહુ પ્રયાસ કરી સર્વ કચરે દુર કરવામાં આવે તો અનાદિ શુધ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ થાય. આત્માનું રૂપ એકજ છે, પરંતુ કર્મવૃત્ત હોય ત્યારે તે વિવિધરૂપ ધારણ કરે છે.'
* દ્રવ્યલેક દ્વિતીય સર્ગ, બ્લેક પ૩-gs
• • •
•
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
[] આવા અનાદિ કાળથી આવરિત સ્વરૂપવાળા આત્માને બીજું કોઈ પિતાનું નથી અને કોઈ પારકું નથી; તેમજ કેઈ તેનું શત્રુ નથી અને કોઈ મિત્ર નથી. એનું પિતાનું છે તે એજ છે. માતા, પિતા, રસી, પુત્ર વિગેરે સર્વે અનેક પ્રકારના સંબંધમાં અનંતવાર આવ્યા કરે છે અને તેથી તેઓ પિતાના કહેવાય જ નહિ. પિતાના હોય તે અત્રે રહી જાયજ નહિ, માટે એવા ક્ષણિક સંબંધને પિતાને કે પારકે માન એ ખોટું છે. એ હકીકતના સમર્થનમાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કેन सा जाइ न सा जोणी, न तं ठाणं न त कुलं ।
વાયા ન મુક્યા ડી સરવે નવા | એવી કઈ જાતિ નથી, એવી કઈ યોનિ નથી, એવું કે ઈ સ્થાન નથી, ને એવું કોઈ કુળ નથી કે જ્યાં સર્વે જીવે અનંતવાર જન્મ પામ્યા ન હોય અને અનંતવાર મરણ પામ્યા ન હાય” મતલબ કે સર્વ સ્થાનકે સર્વ સંબંધમાં આ જીવ અનંતવાર ઉત્પન્ન થયો છે. અનંત કાળચક્રનું માન જોઈએ અને સાથે વિચાર કરીએ કે આ જીવે અનંત પુગી પરાવર્તન કર્યા છે એટલે આ હકીકત સ્પષ્ટ સમજાઈ
ક એક પુગળપરાવતનમાં કેટલે કાળ થાય છે તેનો ખ્યાલ આપવો મુશ્કેલ છે. કરોડે કે અબજો વરસથી તેનું માપ થઈ શકતું નથી. તેનો ખ્યાલ કરવા માટે જુઓ સુક્ષ્મ અહા સાગરોપમનું સ્વરૂપ ( લેક પ્રકાશ-દ્રવ્ય લેક-પ્રથમ સર્ગ-લોક ૫ ) એવા વીશ કડાકડિ સાગરેપમનું એક કાળચક્ર થાય છે અને એવા અનંત કાળચક્રે એક પુદગળપરાવર્તન થાય છે. એના વિશેષ સ્વરૂપ માટે દશમા અધિકારના સાતમા સ્લેપરનું વિવેચન જુઓ.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે. વળી એ પણ આથી સમજાય છે કે આપણે શત્રુ કેને કહેવા અને મિત્ર કોને કહેવા ! દરેક જીવ આ જીવના સંબંધમાં શત્રુ મિત્ર તરીકે અનંત કાલમાં અનંતવાર થઈ ગયાનો સંભવ છે. માટે આ તારા સગાઓમાં કઈ તારા નથી અને કેઈ પારકા નથી છતાં તું તારાને પારકા માને છે તે સંસારનું સ્વરૂપ, તારૂં પિતાનું સ્વરૂપ અને સામાન્ય રીતે જીવન કમ સાથે સંબંધ વિગેરે તું જાણતા નથી તેને લીધે જ છે.
આ તારે દેહ છે તે નાશવંત છે. તારા શરીરની આકૃતિ પણ નાશવંત છે. જરાવસ્થામાં તે બદલાઈ જશે અને અને રાખ થઈ જશે. આ શરીરપરને મેહ તે પારકી વસ્તુપરને મેહ છે. યૌવન ગયા પછી રૂપ રહેતું નથી, દેહ જ જરિત થાય છે, મોંમાંથી લાળ પડે છે, આંખે ઝાંખ પડે છે. શરીર ધ્રુજે છે, વાળ વેત થઈ જાય છે અને કપાળે કરચલી પડે છેઆવા શરીરપર પ્રેમ કરે, તેને પંપાળ્યા કરવું, તેની દરેક તબીયત જાળવવી. તેને ગમે તેવા અશક્ય પદાર્થોથી પોષવું
એ મૂર્ખતા છે, અજ્ઞતા છે, વરણુસ્વરૂપનું અજ્ઞાન છે. જે વસ્તુ પિતાની નથી તેને પિતાની માની તેની ખાતર કલેશ પામ અર્થ વગરને છે. શરીર કેવું નાશવંત છે અને એના પર મમત્વ રાખવાથી છેવટે ટલો ખેદ થાય છે, તે ચેાથા દેહ મમત્વ મેચન અધિકારમાં વિસ્તારમાં બતાવ્યું છે. લેકસ્થિતિ આ પ્રમાણે છે તેથી સર્વ વાતુ ઉપર સમભાવ રાખવે, સર્વ પ્રાણુઓ ઉપર સમાન રાખવું અને આત્મિક દશા ઉન્નત કરવાનું સાધ્ય નજર સમક્ષ રાખવું. આ પ્રમાણે આત્મસ્વરૂપ વિચારવાની જરૂરિયાત છેલી છે, તે આપણે જોયું.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૮] પિગલિક પદાર્થોની અસ્થિરતા-સ્વપ્નદર્શન. स्वप्नेन्द्रजालादिषु यद्वदाप्लेरोषश्च तोषश्च मुधा पदाथैः । तथा भवेऽस्मिन् विषयैः समस्तैरेवं विभाव्यात्मलयेऽवधेहि ॥
“ જેવી રીતે સ્વપ્ન અથવા ઇંદ્રિજાળ વિગેરેમાં પ્રાપ્ત થયેલા પદાર્થોપર રોષ કરો કે તેષ કરવો તે તદ્દન નકામે છે તેવી રીતે આ ભવમાં પ્રાપ્ત થયેલા પદાર્થો ઉપર પણ (રેષ કરો કે તેષ કરવો તે નકામે છે ): આવી રીતે વિચાર કરીને આત્મ સમાધિમાં તત્પર થા” ઉપજાતિ.
ભાવાર્થ – સ્વાર્થ સાધવાનું ચોથું સાધન અત્ર વિશેષ પુષ્ટ કરે છે. “કુસુમપુર નગરમાં એક ભિક્ષુક રહેતે હતે. આખો દિવસ રખડી રઝળીને ભિક્ષાનું અન્ન જરા જરા લઈ આબે, બામ બહાર એક ઝાડ તળે બેસી અન્ન ખાવું બને પાણી પીધું. મંદ પવનની લહરીમાં તે ઉંઘી ગયે. સ્વપ્નમાં જોયું કે રાજ્ય મળ્યું, ભેગ મળ્યા, સ્ત્રીઓ મળી, બે બાજુ ચામર વિંજાય છે અને ભાટલેકે બિરૂદાવલિ બેલે છે. કાવે સૈન્ય, પ્રધાનમંડળ વિગેરેથી પરિવૃત થઈ નગરમાં પિતે ફરવા નીકળે છે, અને કચેરી વખતે અનેક સામત વર્ગ તથા રાજાઓ તેને માન આપે છે. આવી સ્થિતિમાં મનમાં મેજ માને છે ત્યાં સ્વપ્ન પૂર્ણ થયું, આંખ ઉઘડી ગઈ, જુએ છે તે ન મળે રાજ્ય કે ન મળે પ્રધાનમંડળ, ન મળે કવિઓ કે ન મળે સેનાનીઓ; ન મળે સામતચક કે ન મળે ભવ્ય સિંહાસન એક બાજુ ફાટતૂટી ગોદડી અને બીજી બાજુ અવશિષ્ટ ભિક્ષાથી ખરડાયેલું ઠીકરું પડયું છે.” સંસારનું સુખ આવા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
. [૫] પ્રકારનું છે. પ્રથમ તે એમાં સુખ જ નથી. કદાચ તેને સુખ કહીએ તે પણ તે કેટલું છે? કેવું છે? સ્વમમાં મળેલા સુખને સુખ કહેવું એજ પ્રથમ તે ભૂલ છે. વળી તે બહુ અલ્પકાળ
સ્થાયી છે, પાછી અસલ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરાવનાર છે અને માનસિક ખેદ વધારનાર છે; ત્યારે એ સુખમાં આસક્તિ રાખવી તદ્દન નિરૂપયોગી છે એટલું જ નહિ પણ હાનિકારક છે. ભિખારીના સુખમાં જેમ કાંઈ દમ જેવું નથી તેમ આ સંસારના માની લીધેલા સુખમાં પણ વસ્તુતઃ કાંઈજ નથી. આવી જ રીતે આપણને પસંદ ન આવે તે કોઈ પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય તે તેથી રોષ કરે પણ નકામે છે, કારણ કે વસ્તુ પોતે કોઈ પણ રીતે આપણું હિત અહિત કરી શકતી નથી. એના સંબંધમાં આવનાર મનને કેવા પ્રકારનું વલણ આપવું એ સુજ્ઞના વિચારનું ક્ષેત્ર છે, પરંતુ ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ વસ્તુપર હર્ષ કે રેષ કરે એ વસ્તુ સ્વરૂપનું અજ્ઞાન સૂચવે છે. દેવતાઓ અને તેવી શકિત પ્રાપ્ત કરેલ મનુષ્ય કઈ કઈ નિમિત્તને લઈને ઈંદ્રજાળ બતાવે છે. અંબડ પરિવ્રાજકનું એક દ્રષ્ટાંત આપણે સારી રીતે જાણીએ છીએ. વસ્તુતઃ આમાં સત્ય કાંઈ નથી. ચાર દહાડાનું ચાંદરડુ ને ઘેર અંધારી રાત. સ્વમ અથવા ઇંદ્રજાળમાં દેખાતા પદાર્થોની પ્રાપ્તિ અથવા નાશથી હર્ષ કે શક કરે તે મિથ્યા છે, તેવી જ રીતે સાંસારિક સવ પદાર્થો માટે સમજવું.
આ હકીકત જરા ફુટ રીતે જોઈએ. આપણને અનુકુળ કઈ પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તેના પર પ્રીતિ થાય છે અને
# જુએ તુલસા ચરિત્ર,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, માન્ય છે
[૬૦] રાગથી જે સુખ થાય છે તે માની લીધેલું જ છે. એમાં સુખ શું? વળી એ સુખ છે પણ બહુ થોડા વખત સુધી ચાલે તેવું છેવટે અસલની સ્થિતિ તે પાછી જરુર પ્રાપ્ત થવાની છે દ્વિલિક વસ્તુઓને એ ધર્મ છે કે જ્યાં સુધી એક વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ ન હોય ત્યાં સુધી તેના પર બહુ પ્રેમ રહે છે પણ પ્રાપ્ત થયા પછી થોડા વખતમાં તેના પરથી મન ઉતરતુ જાય છે. નાની વયમાં ઘડિયાળ પ્રાપ્ત કરવાની અથવા મેળામાં ગયા પછી નવીન રમકડાં પ્રાપ્ત કરવાની જે હોંસ બાળકમાં જેવામાં આવે છે તેવી હસ તે મળ્યા પછી બે ચાર દિવસે રહેતી નથી. આવી રીતે બીજી સર્વ વસ્તુઓ માટે સમજી લેવું. તેમાં આનંદ છેજ નહિ, માન્ય છે તે પણ અલ્પ છે, અલ્પકાળ સુધી ચાલે તે છે અને પરિણામે અધઃ યાત કરાવનારે છે, આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ છે. સંસારના સર્વ પદાર્થ અને સંબંધનું સ્વપ્નમાં પ્રાપ્ત થયેલ વસ્તુ માથે અથવા ઇંદ્રજાળ સાથે સંમેલન બહુ મનન કરવા ગ્ય છે, ચમત્કારી છે અને વિચાર કરવાથી સર્વ બાબતમાં લાગુ પડતી રીતે ઘટી શકે તેવું છે. વસ્તુધર્મ આવા પ્રકાર છે, એટલે સાંસારિક કેઈપણ પદાર્થમાં સુખ માનવું અથવા ઈદ્રિયના કેઈપણ વિષયમાં સ્થિરતા માનવી એ અયોગ્ય છે, બેટું છે, આડે રસ્તે દોરનારું છે. ત્યારે સવાલ પ્રાપ્ત થાય છે કે કરવું શું?
જ્યારે પિલિક વિષમાં આનંદ નથી, ત્યારે આનંદ છે કયાં ? આ જીવના પિતાના સહજ ધર્મો હોય તે પ્રાપ્ત કરીને તેમાં જે લીનતા કરવામાં આવે તે પરમસુખ પ્રાપ્ત થાય અને નકામી અરિથરતા મટી જાય. માટે બીજી નકામી વાતે બાજુએ મૂકી સ્વગુણ પ્રક્ટ કરવા માટે આત્મલાય કરે એજ
કરાવનારા થી ચાલે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] કર્તવ્ય છે. આત્મલય કરવા માટે યમ અને નિયમ પ્રબળ સાધન છે. જ્યારે મને અમુક નિયમેથી નિયત્રિત થઈ કબજામાં આવે છે ત્યારે આત્મસ્થિરતા બહુ અંશે પ્રાપ્ત થતી જાય છે અને અભ્યાસથી તે વધારે અંશમાં રમણતા કરાવે છે. સગાસ્નેહીઓના અસ્થિર સંબંધ અને પિદુગલિક વસ્તુ પર ખેટે પ્રેમ દૂર કરી આપણું પિતાનું શું છે તેની વિચારણામાં અને તેવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી તેની વિશેષ ખીલવણું કરવાના કાર્યમાં મગ્ન રહેવું એ સમતા પ્રાપ્ત કરવાનું ચોથું સાધન છે અને પંડિત પુરૂષે તેને “આત્મલય’નું સાર્થ નામ આપે છે.
કષાયનું ખરું સ્વરૂપ–તેના ત્યાગને ઉપદેશ. किं कषायकलुषं कुरुषे स्वं, केषुचिन्ननु मनारिधियात्मन् । तेपि ते हि जनकादिकरूपैरिष्टतां दधुरनंतभवेषु ॥
હે આત્મન ! કેટલાક પ્રાણીઓ ઉપર શત્રુબુદ્ધિ રાખીને તું તારાં મનને શા સારૂ કષાયથી મલીન કરે છે? (કારણકે) તેઓ માતાપિતા વિગેરે રૂપમાં તારી પ્રીતિ અનંતા ભવમાં પામ્યા છે.
સ્વાગતા, ભાવ-ઈન ઉપર ક્રોધ કરે તે બહુ મુશ્કેલ છે. તે કરતી વખતે મુખને લાલચોળ કરવું પડે છે અને મનને કબજે મૂકી દેવું પડે છે. ક્રોધ કરે એ આત્મિક શુધ્ધ દશા નથી એ આટલા ઉપરથી જ જણાય છે, કારણ કે એમાં સ્વાભાવિક્તા બહુ ઓછી છે. ત્યારે આવી કૃત્રિમ દશા ધારણ કરવામાં લાભ શું છે? એવી દશા શા માટે ધારણ કરવી? સામી બાજુએ ક્ષમા ધારણ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
[શ્કર] કરવામાં કેઈપણ પ્રકારની મહેનત કરવી પડતી નથી, કોઈ જાતની તૈયારી કરવી પડતી નથી અને કાંઈ વિચાર પણ કરે પડતું નથી. તે આત્મિક શુદ્ધ દશા હોવાથી તેના પર વિચાર કરનારને તે સહજ પ્રાપ્તવ્ય છે અથવા અપેક્ષા બરાબર ધ્યાનમાં રાખીને બેલીએ તો તે પ્રાપ્ત જ છે. આ આખું અપેક્ષા વચન બતાવે છે કે સંસારમાર્ગ સરલ નથી, પણ મોક્ષમાર્ગ સરલ છે. આ વાંકે ચુકે કષાય માર્ગ શા માટે તું આદરે છે? વળી તું એક બીજે પણ વિચાર કરીશ તે તને જણાશે કે કષાય કરે અનુચિત છે. જેની ઉપર તું કષાય કરે છે તે તારા માતાપિતા રૂપે અનેકવાર તારી પ્રીતિપાત્ર થયા છે. એકવાર જે પ્રીતિપાત્ર થયું હોય તેના પર કષાય ક એ સુજ્ઞનું કાર્ય હોયજ નહિ. કષાય પર વસ્તુ છે. ગિલિક છે, પુદ્ગળ જન્ય છે, સંસારમાં રખડાવનાર છે, દર્શનથી પણ ખેદ આપે તે વર્ગમાં તેને સમાવેશ થાય છે. એનું સેવન કરતાં સવાર્થ સાધન જરાપણ સિધ્ધ થતું નથી, ઉલટ સંસારવધે છે. તેથી સંસારને સંબંધ તેડવાની ઇરછાવાળા ખપી જીવે કપાયના સંબંધમાં પણ ન આવવું વધારે સારું છે. કષાયના સંબંધમાં વિશેષ વિવેચન સાતમા અધિકારમાં આવશે અત્ર કષાય સમતાને પૂરેપૂરા બાધ કરનારા છે, સમતાના વિરોધી છે અને જેના પર કષાય કરવામાં આવે છે તે ન્યાયેદ્રષ્ટિથી કષાયનું પાત્ર થઈ શકતા નથી એટલું જ બતાવે છે. તારૂં સાધ્ય (મેક્ષ) અને તારૂં સાધન જે વિધવાળું હશે તે તારા દરેક , કાર્યમાં વિસંવાદ પ્રાપ્ત થશે અને છેવટે સાધ્ય મળશે નહિ. મેક્ષ અને કષાયને વિસંવાદ છે એવું અનુભવી પુરૂષે સિધ્ધ કહી ગયા છે, માટે હવે યંગ્ય વિચારણા કરજે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૨] ઔ સરીરમાં શું છે તે વિચારવાની જરૂર.
अंगेषु येषु परिमुह्यसि कामिनीनां,
'चेतः प्रसीद विश च क्षणमंतरेषां ।
सम्यक समीक्ष्य विरमाशुचिपिंड केभ्यस्तेभ्यश्च शुच्यशुचिवस्तुविचारमिच्छत् ॥
“ હું ચિત્ત ! તું સ્ત્રીઓનાં શરીર ઉપર માહ પામે છે, પણ તું (અસ્વસ્થતા મુકીને) પ્રસન્ન થા, અને જે અગા ઉપર માહ પામે છે તે અંગેામાં પ્રવેશ કર. તું પવિત્ર અને પવિત્ર વસ્તુના વિચાર (વિવેક)ની ઇચ્છા રાખે છે તેથી ખરાખર સારી રીતે વિચાર કરીને તે અશુચિના ઢગલાથી વિરામ પામ.” વસંત તિલક
વિવેચન—આ પ્રાણી બહારના દેખાવ માત્રથી ફસાઇ જાય છે. કાં કહે છે કે તને શરીરના જે ભાગ ઉપર મેાહ થતા હાય તેની અંદર જરા ઊંડા ઉતર અને તેમાં શું છે તે વિચાર, જરા વિચાર કરીશ તે કદિ પણ મેહ થશે નહિ. રાવણ સરખા ભૂલ્યા તે આટલા વિચાર ન કરવાનું જ પરિણામ હતું અને તેમનાથ સંસાર છેાડી ચાલ્યા ગયા તે એ વિચારનુંજ પરિણામ હતુ, તેને પ્રથમથીજ સમજાઇ ગયુ` હતુ` કે સ્ત્રી સ ંબંધથીજ અનેક પ્રકારની ઉપાધિ જરુર વધશે. અનેક મહાત્માએ સંસાર છેડી જંગલમાં ચાલ્યા જાય છે તે આ ધન તેાડવા માટેજ છે. સ્ત્રીના રૂપમાં આસક્ત થયેલા મનુષ્યરૂપ અનેક પતંગીઆ મહારના મેહથી ફસાઈ સારાં કપડાં પહેરીને શે।ભીતી થયેલી પરસ્ત્રીરૂપ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટકી છે
તરફથી ના મળી બાજુ
ન શકિત
[૬૪] દીવાની ઝાળમાં પડે છે અને પછી શું થાય છે તે સર્વ સમજે છે. શૃંગારને પોષણ કરનારા કવિઓની કવિત્વશકિત ગમે તેટલી વખાણવા જેવી હોય, પણ તેઓની મનનશક્તિ આટલેથીજ અટકી છે. કોઈ આવાજ પ્રકાસ્ના હેતુથી શાંતરસને સમાં ગણવાની તેમના તરફથી ના પાડવામાં આવી છે. કવિઓ પણ મનુષ્યજ હતા અને મનુષ્યની નબળી બાજુમાં મેહ રહે છે તેને વશ થઈ જવાથી માહ તેઓના ઉપર પિતાની શક્તિ અજમાવે એ સ્વાભાવિક છે.
આ શ્લોકને ભાવ વિચારવા જેવું છે. સંસારમાં જમાડનાર કર્મો પૈકી મેહનીય કર્મ બહુ તીવ્ર છે, બળવાન છે અને સામે થવામાં જ મુશ્કેલી પમાડે તેવું છે. ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચના કર્તા સિદ્દર્ષિ ગણિ તેમજ અન્ય મહાત્માઓ કર્મોની અંદર તેને રાજાની પદવી આપે છે, અને બીજા કર્મોને તેના પ્રધાન, સિપાઈ તરીકે ઓળખાવે છે. ધર્મધનની હાનિ કરનાર મેહનીય કર્મના પ્રભાવથી ધમધનથી રહિત થઈ જઈ આ જીવ સંસારમાં રખડ્યા કરે છે. સંસાર ઓછો કરે, ભવના ફેરા મટાડવા, સ્વસ્થાન પ્રાપ્ત કરવા અને નિરતિશય આન દ મેળવવા સ્ત્રીપરને મમત્વ ઓછો કરે એ અત્ર ઉપદેશ છે. સાંસારિક ભેગ ભેગવનારાઓએ તેને ત્યજતી વખત શાલિભદ્ર અને સ્થળાભદ્રાદિનું ચરિત્ર જેવું અને સ સારમાં ન પડયા હોય તેમણે પડયા અગાઉ નેમનાથ અને મહિલનાથાદિકનું ચરિત્ર જેવું.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિસા પાપના હેતુભૂત છે. . . . . याः सुखोपकृतिकृत्मधिया त्वं, मेलयनसि रमा ममताभाक् । पाप्मनोऽधिकरणत्वत एता, हेतवा ददति संसृतिपातम् ॥
લક્ષ્મીની લાલચમાં લેવાયેલે તું (સ્વ) સુખ અને ઉપકારની બુદિધથી જે લક્ષ્મી મેળવે છે તે અધિકરણ હોવાથી પાપની જ હેતુભૂત છે અને સંસારભ્રમણને આપનારી છે.”
સ્વાગતાવૃત. વિવેચન-ધન મેળવતી વખતે પોતાને સુખ મેળવવાની અને સ્વજન કુટુંબ મિત્રાદિપર ઉપકાર કરવાની બુદ્ધિ હોય છે. (ગ્રંથકર્તા બહુ સારે ભાવ લઈને આ લખે છે, પરંતુ સત્ય હકીકત જોઈએ તે આવી બુદ્ધિ પણ બહુ થડાને હોય છે. ઘણું લક્ષ્મીવાને તો પોતે સુખ ભોગવતા નથી, દાન દેતા નથી, માત્ર લક્ષ્મીની તીજોરી ઉપર ચેકીજ કર્યા કરે છે) આવા હેતુથી મેળવાતી અને મેળવેલી લક્ષ્મી પણ કર્માદાન વિગેરે અનેક પાપોથી ભરપૂરજ હોય છે, અને એવા પાપથી ભારે થયેલો પ્રાણી સંસારસમુદ્રમાં ડુબતો જાય છે અને પછી અનંતકાળ સુધી ઉચે આવી શકતું નથી.
મમણ શેઠ પાસે બહુ દ્રવ્ય હતું, છતાં પોતે તે તેલને ચેલાજ ખાતા હતા અને ઘોર અંધારી રાત્રીએ વરસતા વરસાદમાં પૂર આવેલી નદીમાંથી લાકડાં ખેંચીને પૈસા સારૂ અનેક કષ્ટ વેઠતા હતા. તેઓ મરીને કયાં ગયા? નરકમાં જવાથી સંસારપાતજ થયે ઈતિહાસમાં આપણે જોઇએ છીએ તે ધન-પૈસા ખાતર અનેક જીવોને નાશ કરવામાં આવે છે, અને
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેઓ પૈસા મેળવે છે તેઓ પિતાને લે પૂરે પાડવા સારૂ પૈસા મેળવે છે. જુલીયસ સીઝર, પિમ્પી, મેરીયસ, નેપલીયન બેનાપાર્ટ અને છેલ્લા વખતમાં બેર અને અંગ્રેજોનું યુદ્ધ અને જાપાન તથા રૂરીઆનું યુદ્ધ પૈસાપ્રાપ્તિ સારૂ જ છે. ઈતિહાસમાં લોહીની નદીઓ વહી છે તે સર્વ આ લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ માટે જ બધા થયેલી હોય છે. આવાં કારણોથી તીર્થંકર મહારાજ તે થાળી ટીપી ટીપીને કહી ગયા છે કે ભાઈઓ ! પૈસાને લોભ કરશે નહિ. પૈસાથી નરક બહુ નજીક આવે છે.
ધનથી સુખ કરતાં દુઃખ વધારે છે. ममत्वमात्रेण मनःप्रसादसुखं धनैरल्पकमल्पकालम् । आरंभपापैःसुचिरं तु दुःखं, स्यादुर्गौ दारुणमित्यवेहि ॥
“આ પૈસા મારા છે એવા વિચારથી મનપ્રસાદરૂપ ડું અને ચેડા વખતનું સુખ પૈસાથી થાય છે--પણ મારંભના પાપથી દુર્ગતિમાં લાંબા વખત સુધી ભયંકર દુઃખ થાય છે, આ પ્રમાણે તું જાણ”
| ઉપજાતિ. વિશેષાર્થ “આ ઘર મારુ, આ ઘરેણાં મારાં, વટાવ ખાતામાં આટલી રકમ જમે છે તે મારી” એવા માની લીધેલાં મારાપણાના મમત્વથી મન જરા પ્રસન્ન થાય છે, અને તેવી મનની પ્રસન્નતામાં આ જીવે સુખ માનેલું છે. વાસ્તવિક સુખને અનુભવ ન હોવાથી આમાં સુખ લાગે છે પણ તે સુખ માત્ર નામનું છે. મનની શાંતીમાં અગાઉ જે સુખ બતાવ્યું છે તે સુખ આગળ આની કાંઈ ગણતરી પણ નથી વળી આ સુખ બહુ થોડા વખત રહે છે. હાલ મનુષ્યનું બહુ તે સે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[o૬૭]
વનું આયુષ્ય ગણીએ તેા ન'તકાળની પાસે તે લેખામાં નથી. વળી આટલા અલ્પ સમયમાં આરંભ્રાદિ વડે દ્રવ્ય મેળવીને જે સુખ મેળવવા પ્રયત્ન કરીએ તેને પરિણામે અસંખ્ય વર્ષા સુધી નારકીનાં દુઃખા અને નિગઢનાં દુઃખા ખમવાં પડે છે. ધમ'દાસણ કહી ગયા છે કે જે સુખની પછવાડે દુઃખ હાય તેને સુખ કહી શકાયજ નહિ.’ આ સંસારમાં પણ પચાસ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થસ્થિતિમાં રહેલા માણુસ પછવાડેના પાંચ વર્ષ જો દુઃખી થાય છે તેા તેનું પ્રથમનુ સુખ કાંઈ ગણતરીમાં પણ આવતું નથી.
i
પૈસાથી સુખ કેવુ' અને કેટલુ છે તેની પીલસુી જાણ્યા પછી તને ચેાગ્ય લાગે તેા તેનાપર મેાહુ કરજે. કેટલીક ખાખતમાં પ્રાકૃત લેકપ્રવાહથી ખેંચાઇ જવું. ચાગ્ય નથી. દુનિયા જે દ્રવ્યવાનાને મહાસુખી ધારતી હોય તેના રતઃકર્ણુને જઈને પૂછવુ કે તેને ખરૂં સુખ છે? દુનિયાના પાકા અનુભવીએ કહે છે પૈસાથી એકાંત ઉપાધિ છે, સુખ હાય તા સ તાષમાંજ છે, અને ચાલુ સ્થિતિને તાબે થઈ મનને આનંદમાં રાખવું એજ સુખ મેળવવાના ઉપાય છે. ખાકીતા રાવણ, જરાસંઘ અને ધવળશેઠનાં ચારિત્રાના વિચાર કરવા, જેથી સુખનું ખરું' તત્વ સમજાઇ જશે. ધનથી થતી અનેક પ્રકારની હાનિ, તેને તજી દેવાના ઉપદેશ.
आरंभैर्भरिता निमज्जति यतः प्राणी भवांभेानिधावीहंते कुनृपादयश्च पुरुषा* येनच्छलाद्वाधितुम् । પુરુષ એવે કવચિત્ પાઠ છે, તે પરિગ્રહવત પુરૂષ માટે સમજવા,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૮] चिंताव्याकुलताकृतेश्च हरते यो धर्मकर्मस्मृति, विज्ञा ! भूरिपरिग्रहं त्यजत तं भाग्यं परैः प्रायशः ॥
“આરંભના પાપથી ભારે થયેલે પ્રાણ જે ધનને લીધે સંસાર સમુદ્રમાં ડુબે છે, જે ધનના પરિગ્રહથી રાજા વિગેરે પુરૂ છિદ્ર જોઈને દુઃખ દેવાને ઈચ્છે છે, અનેક ચિંતામાં આકુળવ્યાકુળ રાખીને જે પૈસા ધર્મકાર્ય કરવાનું તે યાદ આવવા દેતા જ નથી, અને ઘણે ભાગે જે પારકાનાજ ઉપભેગમાં આવે તેવા એ પૈસાના મેટા સંગ્રહને હે પંડિતે તમે તજીદે
- શાર્દૂલવિક્રીડિત. વિશેષાર્થ–સંસાર દરિયે છે, ભારે વહાણ જેમ દરિયામાં ડુબી જાય છે તેમ પાપથી ભારે થયેલે જીવ સંસાસમુદ્રમાં ડુબી જાય છે. પૈસા કમાવામાં, તેનું રક્ષણ કરવામાં અને અકાર્યમાં વ્યય કરવામાં અનેક આરંભ કરવા પડે છે; આરંભથી પાપ થાય છે અને પાપથી આત્મા ભારે થાય છે. માટે પૈસા સંસારબ્રમણને જ હેતુ છે.
રાજાઓ અગાઉના વખતમાં પૈસા ખુંચવી લેતા હતા, અને તેમ કરવા સારૂ દ્રવ્યવાનનાં છિદ્ર જોયા કરતા હતા. આવા ભચમાં ગૃહસ્થને હંમેશાં રહેવું પડતું અને તેટલા સારૂ પૈસા હોય તે પણ ગરીબાઈને દેખાવ કરે પડતે હતો. અત્યારે પણ ચેર, લુચ્ચાઓ અને સોનેરી ટેળીવાળાથી પૈસાદારને ડરવાનું રહે છે.
પૈસાના વિચારમાં આ પ્રાણું એટલે બધે લુબ્ધ થઈ જાય છે કે પિતાને પુત્રધર્મ, પિતૃધર્મ, પતિધર્મ, ભક્તિધર્મ વિગેરે ધર્મો તદ્દન ભૂલી જાય છે. પૈસાના વિચારમાં જ તેને મઝા આવે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬િ૬૧] છે. પૈસા કેમ રળવા, કેમ વધારવા કેમ ખરચવા વિગેરે વિગેરે બાબતે તેના મન પર એટલી બેસી જાય છે કે પોતાને સર્વ ધર્મ ત્યજી દે છે, ધર્મનું નામ પણ યાદ આવતું નથી.
ધન તજી દેવામાં ત્રણ કારણે કહ્યાં. પરભવમાં ગતિ આ ભવમાં ચાલુ ભય અને ધર્મવિમુખતા. તે કરતાં ચેાથું કારણ વધારે મજબૂત છે, તે એ છે કે પેદા કરેલા પૈસા ઘણે ભાગે બીજાનાજ ઉપગમાં આવે છે. પૈસા પેદા કરનાર તે આખી જીંદગી વેઠ કરે છે, માટે વાર મૂકી જનારા પિતે સુખ ભોગવતા નથી, છોકરા હોય છે તો તે સુખ ભેગવે છે અથવા બીજા માલેક થાય છે. ખાસ કરીને કૃપણનું તેમજ થાય છે. નીતિશાસ્ત્રમાં કહે છે કે
कीटिकासंचितं धान्यं, मक्षिकासंचितं मधु ।
कृपणैः संचितं वित्तं, परैरेवोपभुज्यते ॥ કીડીએ ભેગું કરેલું અનાજ, માખીઓ સંગ્રહ કરેલું મધ અને કૃપણ પુરૂષે એકઠું કરેલું ધન, પારકા વડેજ ગવાય છે.
આ ચાર, કારણોને અંતઃકરણથી વિચાર કરે તે ધન ઉપર મેહ શું રહે? આવો વિચાર તે કરે. તમારી પાસે પાંચ દશ લાખ રૂપીઆ હોય તો તેથી મોહ પામી જશે નહિ. શાલિભદ્રને ઘેર દેવતાઈ આભૂષણાદિની દરરોજ નવાણું પેટીઓ ઉતરતી, તે પણ તેને લાગ્યું કે પિતાને માથે રાજા છે, માટે આ સંસાર અસાર છે. તો તમારા બે પાંચ લાખ તે શી ગણતરીમાં છે? તમે સામાન્ય સ્થિતિના હે તે ધનને ત્યાગ બહુ મુશ્કેલ નથી. ધનથી લાભ કાંઈ પણ નથી. કોણ જાણે કેવા અનાદિ પ્રવાહથી આ જીવ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૦] લેબમાં તણો જ જાય છે, અને પૈસા ત્યાગ કરતાં વિચાર કરે છે કે મારાથી આના વગર રહેવાશે કે કેમ? પણ ભાઈઓ ! ઉપર લખેલા અને બીજા અનેક દેથી ભરેલા પૈસાને તજી દે. પૈસા તજી દેવા તે તમે ધારે છે તેટલું મુશ્કેલ નથી. કેઈપણ વસ્તુને વિગ થાય ત્યારે એમ લાગે છે કે જાણે તે વગર ચાલશે જ નહિ, પણ વસ્તુતઃ તે વગર ચાલે છે. એજ નિયમ પૈસા માટે પણ સમજે.
સાત ક્ષેત્રમાં ધન વાપરવાને ઉપદેશ.
क्षेत्रेषु नो वपसि यत्सदपि स्वमेतद्यातासि तत्परभवे किमिदं गृहित्वा । तस्यार्जनादिजनिताघचयार्जितात्ते,
भावी कथं नरकदुःखभराच मोक्षः॥ તારી પાસે દ્રવ્ય છે છતાં પણ તું (સાત) ક્ષેત્રમાં વાપરતે નથી, ત્યારે શું પરભવે ધનને તારી સાથે લઈ જવાનું છે? વિચાર કર કે પૈસા મેળવવા વિગેરેથી થયેલા પાપસમુહથી મેળવેલાં નારકીનાં દુખેથી તારે મોક્ષ (છુટકારે) કેમ થશે ?”
| વસંતતિલકા. ભાવાર્થ-પ્રાપ્ત કરેલા પૈસા પરભવમાં સાથે આવતા નથી, વળી તેને પેદા કરવામાં, જાળવવામાં અને તેને વ્યય કરતાં અથવા નાશ થતાં અનેક દુઃખપરંપરા થાય છે અને પરભવમાં હીનગતિ થાય છે. હવે ત્યારે કરવું શું? કરવાનું એજ છે કે પ્રાપ્ત થયેલ, પૈસાને શુભ રસ્તે વ્યય કરે. દ્રવ્ય વાપરવાના અનેક રસ્તા છે. જિનબિંબસ્થાપન, જિનદેરાસરના જીર્ણોદ્ધાર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૨] પુસ્તકેનું લખાવવું, છપાવવું, રક્ષણ કરવું અને પુસ્તકભંડાર કરવા, લાયબ્રેરી કરવી તથા કેળવણુને પ્રચાર કરે, સાધુસાધ્વીઓ, સ્વામી ભાઈઓ અને બહેનેને ઉત્કર્ષ કર, અનાથનું પ્રતિપાલન કરવું અને શાસનની શોભા વધારવી; આવાં આવાં અનેક ઉપયોગી સ્થાને છે, તેમાં જે જે સ્થાનકે આવશ્યક્તા લાગતી હોય તે તે સ્થાનકે વ્યય કરે સમજુને ડહાપણ ભરેલો લાગતો હોય તે તે સ્થાનકે વ્યય કરો. દ્રવ્ય વ્યય કરવામાં લોકોની આધુનિક સ્થિતિ અને જરૂરીઆત પર ખાસ ધ્યાન આપવું. જે આવી ઉત્તમ ભાવનાથી દ્રવ્ય વ્યય કરવામાં આવે તે સંસારદુઃખથી છુટવાનું જલ્દી બને તેમ છે. શાસ્ત્રકારનું ખાસ ફરમાન છે કે સાત ક્ષેત્રમાં ધનનો વ્યય કરે, તેમાં પણ જે ક્ષેત્ર સદા, હેય તે તરફ પ્રથમ ધ્યાન આપવું. જમણવાર કરવાની આ જમાનામાં ઘણું માણસો રામજીને-વિચારીને ના પાડે છે. તેઓને લાડવા કડવા લાગતા નથી, પરંતુ તેઓ સમજે છે કે જમણવાર કરતાં શ્રાવકની સ્થિતિ સુધારવાની, તેઓને ઉદ્યમે ચડાવવાની અને અભણને ભણાવવાનાં સાધનો યેજી જૈન પ્રજાને બીજી પ્રજાની સપાટી પર મૂકવાની પ્રથમ જરૂરીઆત છે, તેવી જ રીતે દેરાસર વધારવા કરતાં તેમની પૂજા કરનારાઓને વધારવાની અને જે દેરાસર છે તેમને જાળવનારા ઉત્પન્ન કરવાની વધારે જરૂરીઆત છે. આ વિચાર સશાસ્ત્ર છે એમ તને જણાય તે તારે તે આદર ફક્ત લોકપ્રવાહથી ખેંચાઈ જવું નહિ. જ્યારે આવી રીતે વિચાર કરીને ધનને વ્યય કરવામાં આવશે ત્યારે બેવડે લાભ થશે.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૨]
આવી રીતે ધનમમત્વ સૈાચનદ્વાર પૂર્ણ થયું. આ ધનના વિષય અહુજ ઉપસાગી છે, એ સમજાવવાની જરૂર નથી. ગ્રંથકર્તાએ વિષય લીધેા છે તે પ્રમાણે તેના બે ભાગ થઈ શકે છે. ધન ઉપર મમતા ન રાખવાનાં કારણેા શરૂઆતમાં વિગતવાર બતાવ્યાં છે. અત્ર જે જે કારણેા બતાવ્યાં છે તેપર પ્રાણી વિચાર કરે તેા તેની ચક્ષુ ઉઘડયા વગર રહે નહિ. ચેાથા લેાકમાં જે તત્વજ્ઞાન બતાવ્યું છે તે બહુ ઉપયોગી છે, અને ત્રીજા
કહ્યુ છે
ममत्वमात्रेण मनःप्रसादसुखम्
કરવા
શ્ર્લાકમાં આ વાકય બહુ રહસ્યથી ભરપૂર છે. ટુંકામાં કહીએ તે પ્રથમના ચારે શ્લાકમાં જે કારણેા ખતાવ્યાં છે તે ખડુ વિચારવા ચૈગ્ન, મનન કરવા ચેાગ્ય અને અનુકરણ ચૈાગ્ય છે. વિષયના બીજા ભાગમાં મળેલા ધનના ચેાગ્ય માર્ગ વ્યય કરવા સૂચના કરી છે અને તે સંબ ંધમાં કેટલુંક ઉપયાગી જ્ઞાન આપ્યુ છે. મુખ્ય ઉપદેશ અને ઉદ્દેશ ધન ત્યાગનાજ છે; પણ કદાચ તદ્દન મમત્વ છૂટી શકે નહિ તે પછી શુભ માગે વ્યય કરવાનું કહ્યું છે.
ખંધુએ ! આ સંસારમાં અનેક પ્રકારે રઝળાવનાર સ્ત્રી અને ધન એ એજ વસ્તુએ છે. એમના ઉપર રાગ એવા પ્રકારના થાય છે કે તેનું વર્ણન જ્ઞાની પણ પૂરેપૂરૂ આપી શતા નથી. આમાં ધન ઉપરના સ્નેહ વધારે સખ્ત છે કે સ્ત્રી ઉપરના વધારે સખ્ત છે તે કહેવુ મુશ્કેલ છે. સ્ત્રી ઉપરા સ્નેહ માટી ઉંમરે શરુ થઇ થાડા વર્ષ માં એછે! થઈ જાય છે; પણ જેટલા વખત રહે છે તેટલેા વખત તેના રસ (intensitv) મહુધા વધારે હાય છે. દ્રવ્ય પરના મેાહ દરરેાજ વધતા જાય છે. અને વૃદ્ધાવસ્થામાં તે પરાકાષ્ઠાએ પહેોંચે છે. અમુક વ્યક્તિને માટે કા માહ વધારે છે તે કહી શકાય, પણ સામાન્ય
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૩]
રીતે મારૂ પોતાનુ તા માનવું એવુ છે કે દ્રવ્યપરના મેહ કદાચ સ્ત્રીમાહથી ચઢીઆતે હૈાય કે ન હાય, પણ તેથી ઉતરે એવા તેા નથીજ. કાઇપણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રાણીને અમુક ઇરાદો ડાય છે, પણ ધનપ્રાપ્તિમાં તા કાંઇ પણ ઈશા વગર માત્ર પૈસાની ખાતરજ પૈસા મેળવવા યત્ન કરવામાં આવે છે. પુત્રને મહેાટા વારસે આપવાનું પણ ખ્વાનુ છે. આ દલીલના પૂરાવામાં એ હકીકત જોવાની છે. એક તા વગર પુત્રના અને પુત્ર થવાની આશા વગરના માણુસા પણ એટલીજ ખંતથી પુસા પ્રાપ્ત કરે છે, અને પાસેના પૈસાના શુભ માગે પશુ વ્યય કરતા નથી; અને બીજી એ કે જો આવતા ભવ માટે પૈસા રોકાઈ શકતા હાય (investing of money) તે કાઈપણુ માણુસ પુત્રને વારસે આપવાની દરકાર કરે તેમ નથી. વળી બીજુ એ પણ જાણવા ચેાગ્ય છેકે દરેક કાર્યમાં અમુક હદ હાય છે એટલે કે અમુક વખત પછી. અમુક પ્રાપ્તિ થયા પછી તે કા` પુરૂં થયું ગણાય. પૈસાની ખાખતમાં નિયમ પણ જુડા પડે છે. હજાર મળે લાખની અને લાખ મળે કરોડની ઉત્તરાત્તર ઈચ્છા વધતીજ જાય છે. વધતી ઈચ્છા અનુસાર કન્યમાં જોડાઈ જીવન પૂર્ણ થાય છે, પણ પૈસા કમાવાનું કાર્ય કી પણ પુરૂં થતું નથી. કાર્યસિદ્ધિના આ બે નિયમેાને ધનપ્રાપ્તિ ખેાટા પાડે છે.
આ
C
ધનપ્રવૃત્તિ નિહે તુક છે એ આપણે જોયું, છતાં જેએ તેને ઈચ્છતા નજ હોય તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રશંસાને પાત્ર છે. જેએ શ્રાવક અવસ્થામાં છે તેમણે સર્વ ત્યાગની ઈચ્છા રાખવી અને સાથે ચાલુ સ્થિતિમાં સતાષ રાખવા. પાતાની સ્થિતિ સુધારવા મહત્વાકાંક્ષા રાખવી પણ તેમાં પરાવાઇ જઇ દુર્ધ્યાન ન થવા
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૪] દેવું. ચાલુ સ્થિતિમાં આનંદ પામવે અને ખાસ કરીને કર્મના સિદ્ધાંતને તાબે થઈ જવું નહિ પણ પુરૂષાર્થ કરે. ગેરસમજુતી ન થાય તેટલા માટે જણાવવાની જરૂર છે કે સંતોષ ને પુરુષાર્થને વિરોધ નથી, પણ દુધ્યાન થાય, પૈસાની જપમાળા જપાય, પૈસા પૈસાનું જ ધ્યાન રહે એવી સ્થિતિ ન થવા દેવી. you may aspire, but don't be dissatisfied with your present lot. તમે મોટા થવાની આશા-ઇચ્છા રાખો પણ તમારા ચાલુ સંગેથી અસંતોષી બને નહિ.
ધન મેળવ્યા પછી શું કરવું, એ બાબતમાં ગ્રંથકારે વિવેચન કર્યું છે. ધન મેળવતાં કેવા કેવા સંસ્કાર થાય છે તે પર જે દયાન આપવામાં આવે તે ઉપદેશ લાગ્યા વગર રહે નહિ. પિસા માટે પરદેશગમન, નીચ સેવા, ટાઢ તડકા અને તીવ્ર વચને સહન કરવામાં આવે છે, પૈસા માટે ખુશામત કરવામાં આવે છે, પૈસા માટે ખટપટ કરવામાં આવે છે અને પૈસા માટે અનેક વિટંબના સહન કરવામાં આવે છે. જે કદર્થનાને અંશ સહન કરવાથી મુનિમાર્ગમાં મોક્ષ મળે તેવી કદર્થના પૈસા સારૂ અનાદિ મહમદિરામાં ચકચૂર થયેલ છવ કરે છે, પણ વિચારતા નથી કે આ બધું શા સારૂ ? મૂઢ અવસ્થામાં અથડાઈ પછડાઈ અનંતકાળ રખડયા કરે છે. સિદ્દર પ્રકરણમાં કહે છે કે-ધનથી અંધ થયેલી બુદ્ધિવાળા પુરૂષે વિષમ અટવીમાં ભ્રમણ કરે છે, વિકટ દૂર દેશાંતરમાં ફરે છે, ગહન સમુદ્રનું ઉલ્લંઘન કરે છે, બહુ દુખવાળી ખેતી કરે છે, કૃપણ પતિની સેવા કરે છે અને હસ્તીઓના સંઘઠ્ઠનથી અપ્રવેશ્ય સંગ્રામમાં જઈ પ્રાણ આપે છે. આ સર્વ લેભનું ચેષ્ઠિત છે.”
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૧]
સુખ કયાં ? પૈસાદારાની હવેલીમાં, રાજાના મહેલમાં, ચક્રથતીના આવાસમાં, ઈંદ્રના ઈંદ્રાસનમાં કે એ ઘેાડાની ગાડીમાં ? વિચારીને જવા દેવા એ સરત છે. જરા જુઓ. મહારના આડંબરમાં સુખ નથી. સુખી લાગતાં માણસાનાં હૃદય સળગી જતાં હાય છે, ઘરમાં અનેક ખટપટ હાય છે અને મનમાં તા યુદ્ધ ચાલ્યાજ કરે છે, સુખ સતેાષમાંજ છે, ચાલુ સ્થિતિને તાબે થવામાંજ છે. ધન અસ્થિર છે, કોઈનું થયું નથી અને કાઇનું થવાનુ` નથી. વળી પ્રાયે વિદ્યા અને ધનને વેર છે. જ્ઞાન વગર સુખ નથી, અને પૈસાદારને સુખી માનવા એના જેવી ખીજી મૂઢતા નથી.
અનેક દોષોથી ભરપૂર, ધ્રુવળ શેઠ, મસણુ શેઢે, સભ્મચક્રી વિગેરેને નરકમાં નાખનાર, એકાંત ઉપાધિથી ભરપુર મનની અશાંતિનું પ્રમલ સાધન અને દુઃખના વરસાદ વરસાવનાર વિદ્વાનેાથી અધનું ઉપનામ મેળવનાર લક્ષ્મીનું સુખ ભાગવનાર ધનિકાને તે સુખ મુખારક હેા. ચાલુ જમાનાના વિચિત્ર રંગથી ભરપુર જી ૪ગીમાં અને ખાસ કરીને સખ્ત પ્રવૃત્તિના મધ્યબિંદુ ગણાતાં મોટાં શહેરોના મુખી દેખાતા લેાકેાને એઈ જરાપણ મુંઝાવું નહિ; તેઓને સુખી માનવા નહિ. કારણ કે તેઓના ખાસ નજીકના સંબંધમાં ગયેલા જાણે છે કે તેઓ સુખી નથી. આપણું સુખ આપણી સાથેજ છે, અને આપણે તે પરમાનદ્રપદ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છામાં ચાલુ સ્થિતિને તાબે થઈ, શુદ્ધ વૃત્તિએ રહી, ધર્મમય જીવન કરવાના ઉદ્દેશ રાખી, ઉચ્ચતર અને વિશુદ્ધતર જીવન ગાળવાના આશય, ઉદ્દેશ અને ઇચ્છા રાખવી. મનુષ્યજીવનના ઉંચા
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિ૭૬] હેતુ પાર પાડવા સારૂ મન પર અંકુશ રાખવાની અને લોભને ત્યાગ કરવાની બહુ જરૂર છે.
શરીરને પાપથી પોષવું નહિ, पुष्णासि यं देहमघान्यचिंतयंस्तवोपकारं कमयं विधास्यति । कर्मागि कुर्वन्निति चिंतयायति,
जगत्ययं वंचयते हि धूर्तराट् ॥
પાપને અણુવિચારતે જે શરીરને તું પિષે છે તે શરીર તારા ઉપર શું ઉપકાર કરશે? (તેથી તે શરીર માટે હિંસાદિક) કર્મો કરતાં આવતા કાળનો વિચાર કર. આ શરીરરૂપ ધૂતારે પ્રાણીને દુનિયામાં છેતરે છે. |
વંશસ્થ ભાવાર્થ –શરીરને પિષણ કરવા સારૂ હીન ખોરાક અને ઉપચાર કરાવવા પડે છે અને તે માટે પિસા પેદા કરવા પડે છે. હિંસા અસત્ય વિગેરે પાપ પણ સેવવાં પડે છે શરીર ધીમે ધીમે નાજુક તબીયતનું બની જાય છે. તેને સાબુ ચળવા, પંખા નંખાવવા અને અખાદ્ય પદાર્થો દવારૂપે ખવરાવવા પડે છે. આવી રીતે પિષણ કરેલું શરીર પણ જરાએ બદલે વાળતું નથી, વારંવાર કંટાળે આપ્યા કરે છે અને ઉલટું ઘણી વખત તે રોગનું ઘર થઈ પડે છે..
વળી આવા કર્મો કરતી વખતે પ્રાણીએ ભવિષ્ય કાળને વિચાર કરવો જોઈએ. શરીરને જરા સુખ આપવા ખાતર જેનાં નામ ન આપી શકાય તેવી દવાઓ ખાતાં છતાં તે તે
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૭]. પિતાનું ધાર્યું જ કામ કરે છે અને પરભવમાં નીચ ગતિ થાય છે તે નફામાં રહે છે. વળી આવા કર્મોથી પિધેલ શરીર પણ નાશ તે પામેજ છે. આપણે તેને પિતાનું માની બેઠા છીએ પણ વાસ્તવિક વરૂપ તેમ નથી. ખરેખર, વિદ્વાન ગ્રંથકર્તા કહે છે તેમ શરીરરૂપ ધૂતારે સર્વ પ્રાણુઓને ઠગે છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે શરીરને પાપી કાર્યથી પોષવું નહિ. ધાર્મિક કાર્યમાં ઉપયોગી થાય છે તેથી તેને જોઈને નિરવદ્ય ખોરાક આપી મમત્વ વગર પાળવું એટલું જ કર્તવ્ય છે.
શરીરપરને મોહ સંસારમાં રઝળાવે છે એ નિઃસંશય છે. સનતકુમાર ચક્રવતીને શરીરપર બહુ પ્રેમ હતું, પણ જ્યારે તે મેહ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો ત્યારે વિષમય થઈ ગયું, અને પુરાણમાં ત્રિશંકુ માટે એક દૃષ્ટાંત આપેલ છે તે પણ શરીર પર અત્યંત પ્રેમ રાખનારને બાધ: આપે તેવું છે. આ ત્રિશંકુ રાજાને શરીર૫ર એટલો બધો પ્રેમ હતો કે એજ શરીરથી સ્વર્ગમાં જવાની તેને ઈચ્છા થઈ. પિતાના કુળગુરૂ વસિષ્ઠને આ વાત જ્યારે કહી ત્યારે તેઓએ વાતને હસી કાઢી. ત્યાર પછી પોતાના પુત્રોને પ્રયત્ન કરવા કહ્યું પરંતુ તેઓએ પણ મશ્કરી કરી વાત ઉડાવી દીધી. આટલા ઉપરથી ત્રિશંકુ ગુસ્સે થઈ ગયો અને વિશ્વામિત્ર પાસે ગયો. વિશ્વામિત્રના કુટુંબ ઉપર દુકાળના વખતમાં ત્રિશંકુએ ઉપકાર કર્યો હતે તેથી વિશ્વામિત્રે તેની માંગણી કબૂલ કરી અને યજ્ઞ કરવા માંડે તપના પ્રભાવથી વિશ્વામિત્રે ત્રિશંકુને આકાશમાં ચડાવવા માં પણ સ્વર્ગના ગઢ આગળ પહોંચ્યો ત્યાં ઈંદ્ર તેને ઉંધે માથે પછા. અર્ધ રસ્તે પહોંચ્યો ત્યાં વિશ્વામિત્રે આ વાત
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૮] જાણી એટલે બેલ્યા કે તિ નિ:તિ આ ઉચ્ચારથી ત્રિશંકુ ઉંધે માથે લટકી રહ્યો. ન મળ્યું સ્વર્ગસુખ અને ન મળ્યું સંસારસુખ. શરીરપરના મમત્વથી સર્વ ખાયું. (આટે ડીફશનેરી) આ હકીકતપરથી શરીરમહ કેટલું નુકશાનકર્તા છે એ જોવાનું છે.
જીવ અને સૂરિ વચ્ચે થયેલી વાતચીત. दुष्टः कर्मविपाकभूपतिवशः कायाह्वयः कर्मकृत्, बचा कर्मगुणैर्हपीकचपकैः पीतप्रमादासवम् । कृत्वा नारकचारकापदुचितं त्वां प्राप्य चाशुच्छलं गंनेति स्वताय संयमभरं तं वाहयाल्प ददत् ॥
“શરીર નામને કર કર્મવિપાક રાજાને દુષ્ટ સેવક છે, તે તને કર્મરૂપી દેરડાએ બાંધીને ઈદ્રિરૂપી દારૂ પીવાનાં પાત્ર વડે તને પ્રમાદરૂપ મદિરા પાશે. આવી રીતે તને નારકીનાં દુખ ખમવાને યોગ્ય કરીને પછી કાંઈ ન્હાનું લઈને તે સેવક નાસી જશે; માટે તારાં પિતાનાં હિતને માટે તે શરીરને જરા જેર આપીને સંયમના ભારને તું સહન કર.”
વિવરણ –એક કર્મ વિપાક નામે રાજા ચતુર્ગતિ નગરીમાં રાજ્ય કરે છે. આ રાજાને અનેક સેવકે છે અને શારીર પણ અનેકમાં એક સેવક છે. હવે રાજા દરરેજ કચેરી ભરે છે, તેમાં એક દિવસ આ જીવ યાદ આવ્યું એટલે પિતાના સેવકોને હુકમ કર્યો કે આ જીવને બંદીખાનામાં નાંખી દ, નહિતે કદાચ તે માલનગરમાં ચાલ્યા જશે જ્યાં આપણી સત્તા (Jurisdiction) જરા પણ નથી. શરીર નામના સેવકે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૧] તૈયારી કરી અને રાજાને કહ્યું કે જીવને કબજે રાખવા સારુ દેરડાને ખપ પડશે. કમવિપાકે કહ્યું કે “અરે કાયા ! તેમાં તારે મુંઝાવાનું નથી આપણી શાળામાં કમ નામનાં હજારો દેરઠાં છે તેમાંથી તારે જોઈએ તેટલાં લઈ લે, ફક્ત તું આ જીવથી સાવચેત રહેજે; નહિ તે તને થાપ ખવરાવી દેશો.” વળી પાછે શરીરસેવકને વિચાર થયો કે કામ આ કરું છે તેથી રાજાને કહ્યું કે “મહારાજ ! આ જીવમાં તે અનંત શક્તિ છે તેથી મને મારીને હટાવી દે, માટે કોઈ એવી વસ્તુ આપે કે તેના ઘેનમાં પડી રહે અને પિતાની શક્તિ છે તેને ખ્યાલ જ આવે નહિ.” આ ઉપરથી બહુ વિચાર કરીને રાજાએ મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચ પ્રમાદરુપ આસવ (દારૂ) આગ્યા, અને ભલામણ કરી કે ઇંદ્રિારુપ વાસણમાં આ આસવ લઈ આ જીવને પાયા કરો.
શરીરે આવી રીતે પોતાના રાજાને હુકમ થતાં તરતજ અમલમાં આણ્યો. દારૂના ઘેનમાં મગ્ન થઈ ગયેલા જીવને કૃત્યાકૃત્યને પણ વિવેક રહ્યો નહિ; અને જ્યારે શરીરને અચોકકસ થયું કે આ જીવ હવે મેશે જશે નહિ પણ નારકીમાંજ જશે, ત્યારે પિતાનું કાર્ય ફતેહ થયું છે એમ માની આ જીવને છેડીને ચાલ્યો જવાને વિચાર કરવા લાગ્યું. હવે એવા વખતમાં અકસ્માત ગુરૂ મહારાજ (મુનિસુંદરસૂરિ) આ જીવને મળી ગયા. બંદીખાનામાં પીધેલ અવસ્થામાં પડેલા આ જીવને જોઈને તેઓને બહુ દયા આવી. એટલે તેમણે તે જીવને કેદખાનાનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું અને પછી કહ્યું કે “હે ભાઈ! આ બંદીખાનામાંથી અત્યારે પણ નીકળી જા. આ શરીર જરા લોભી છે, માટે તારે એવી યુક્તિ કરવી કે તેને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] થોડું થોડું ખવરાવવું અને મોક્ષનું સાધન તેના વડેજ તૈયાર કરવું, અને તારે પાંચ ઇઢિપર સંયમ રાખવે ને પાંચ પ્રમાદરૂપ દારૂ તે કદી પીવેજ નહિ.” | મુનિસુંદરસૂરિ મહારાજના આ ઉપદેશ ઉપર હાલમાં જીવ વિચાર ચલાવે છે. ઉપદેશ પ્રમાણે અમલ થવાની બહુ જરૂર છે.
શાસ્ત્ર ભણેલા પ્રમાદીને ઉપદેશ. यस्यागमांभोदरसैन धौतः प्रमादपंकः स कथं शिवेच्छुः। रसायनर्यस्य गदाः क्षता नो, सुदुर्लभं जीवितमस्य नूनम् ।।
જે પ્રાણને પ્રમાદરૂ૫ કાદવ સિદ્ધાંતરૂપ વરસાદનાં જળ પ્રવાહથી પણ જોવા નથી તે કેવી રીતે મુમુક્ષુ (મેક્ષ મેળવવાની ઈચ્છાવાળા) હોઈ શકે? ખરેખર, રસાયણથી પણ જે કઈ પ્રાણીના વ્યાધિઓ નાશ પામે નહિ તે પછી તેનું જીવન રહેવાનું જ નહિ એમ જાણવું.” |
ઉપજાતિ. ભાવાર્થ-જ્યારે શાસ્ત્રશ્રવણથી પણ પ્રમાદને નાશ થાય નહિ ત્યારે પછી આ જીવને અનંતકાળ પર્યત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાનું જ છે, એમ સમજવું. પ્રમાદ આઠ પ્રકારના છે. ૧ સંશય. ૨. વિપર્યય (ઉલટ બેધ). ૩ રાગ. ૪ બ્રેષ. ૫ મતિભ્રંશ. ૬ મન વચન કાયાના પેગેનું દુપ્રણિધાન. ૭ ધર્મપર અનાદર. ૮ અજ્ઞાન. અથવા પાંચ પ્રકારે પણ પ્રમાદ છે. મઘ, વિષય, કષાય, વિકથા ને નિદ્રા. આનું વિશેષ સ્વરૂપ છઠ્ઠા અધિકારમાં છે. અત્રે આઠ પ્રકારના પ્રમાદને ત્યાગ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧ ] સમજો. શાસ્ત્રાભ્યાસ કે શ્રવણ પછી તે બન્યાજ રહે તે પછી થઈજ રહ્યું ! વૈદ્યશાસ્ત્રોકત વિધિપૂર્વક મારેલાં તામ્ર કે પારદ પ્રમુખના પ્રયોગથી પણ જ્યારે વ્યાધિ મટે નહિ ત્યારે તે કેસની આશા છેડવી. તેમજ સંસાર દુઃખરૂપ વ્યાધિ પણ તેને માટેના રસાયણ શાસ્ત્રથી પણ જે મટે નહિ તે જાણવું કે તેવા વ્યાધિવાળે પ્રાણ “દુઃસાધ્ય” કે “અસાધ્યના વર્ગમાં છે. દરેક ભૂલને સુધારવાના ઉપાય હોય છે, દરેક વિમાર્ગગમનને સુમાર્ગે લાવવાનાં સાધન હોય છે, દરેક વ્યાધિનાં ઔષધ હોય છે.
પ્રમાદનો પારિભાષિક અર્થ ન કરીએ તો સામાન્ય ભાષામાં તેને આલસ-પુરૂષાર્થને અલાવ એ અર્થ થાય છે. દરેક વ્યકિત પછી તે ઉપાધિ રહિત હોય તેને સ્વીકર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ કરનાર આ મહા દુર્ગુણ છે. એની હાજરી હોય ત્યારે કેઈપણ કાર્ય થઈ શકતું નથી અને દરેક પગલે ખલના પ્રાપ્ત થાય છે. સાધુ જીવનમાં પ્રમત્ત અવસ્થા અધઃપાત કરાવનારી થાય છે અને સાધ્યને રસ્તે વધારે કરાવવાને બદલે એક પગલું પાછી હઠાડે છે.
આ પ્રમત્ત અવસ્થા દૂર કરવા માટે શાસ્ત્રાભ્યાસ પરમ ઉપાય છે. શાસ્ત્રાભ્યાસથી પોતે કેણુ છે, પિતાની ફરજ શી છે, પિતાનું સાધ્ય શું છે, તે સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય શા છે તે જાણવાનું સમજવાનું બની આવે છે અને તેથીજ પ્રમાદને દૂર કરવાની જગ્યતા શાત્રાભ્યાસીને પ્રાપ્ત થાય છે. આ અભ્યાસ પણ મનનપૂર્વક અને વર્તન પર અસર કરનારે જઈએ. વાગડંબર કે ચપળતા કરાવનારો શાસ્ત્રાભ્યાસ બહુ લાભપ્રદ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [૧૮૨ નથી, કારણકે એવી સ્થિતિમાં વ્યાધિના ઓષધ તરીકે તેમાં જે ગુણ રહેલો છે તે નાશ પામે છે, અને ધારેલ પરિણામ ન નીપજાવનાર આષધ નકામું થઈ પડે છે તેમ શાસ્ત્રાભ્યાસ પણ આવા સંયોગોમાં ઉપયોગ વગરને થઈ પડે છે રસાયનનું ઉકત દષ્ટાંત તેથી બરાબર થાય છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે શાસ્ત્રાભ્યાસ બહુ મનનપૂર્વક કરવો, તે પ્રમાણે વર્તન કરવું અને પ્રમાદ વિગેરે ગુણો હોય તેને દૂર કરવાનું સાધ્ય લક્ષમાં રાખવું. પરમ સાધ્ય તો “શિવ” (મોક્ષ) છે એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું અને બુદ્ધિ તથા શકિતને આવિર્ભાવ આપવાના આવા અનુકુળ પ્રસંગે પ્રાપ્ત થયા છતાં તેને સદુપયેગ ન થાય અને દરેક શુભ કાર્યમાં પ્રમાદ થયાજ કરે એ સ્થિતિ દૂર કરવાની આવશ્યકતા સમજવી અને દૂર કરવા પરમ પુરૂષાર્થ પ્રગટ કરે.
નરક ગતિનાં દુઃખે.
दुर्गधतो यदणुतापि पुरस्य मृत्युरायूंषि सागरमितान्यनुपक्रमाणि । ક્ષરોઃ રર૪ વાગતિસમાનિતથ, दुःखावनंतगुणितौ भृशशैत्यतापौ ॥ तीव्रा व्यथाः सुरकृता विविधाश्च यत्राक्रंदारवैः सततमभ्रभृतोऽप्यमुष्मात् । किं भाविना न नरकात्कुमते बिभेषि, य मादसे क्षणसुखै विपयैः कषायी ॥ युग्मम्
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૨]
જે નારકીની દુધીના એક સૂક્ષ્મ ભાગ માત્રથી (આ મનુષ્ય લાકના) નગરનુ (એટલે નગરવાસી જનાનુ) મૃત્યુ થાય છે, જ્યાં સાગરામથી મપાતુ આયુષ્ય નિરૂપક્રમ હાય છે, જેના સ્પર્શ કરવતથી પણ ખડુ ક શ છે, જ્યાં ટાઢ તડકાનું દુ:ખ અહીં કરતાં (મનુષ્યલેાક કરતાં) અનંતગણું વધારે છે, જ્યાં દેવતાઓની કરેલી અનેક પ્રકારની વેદનાઓ થાય છે અને તેથી રડારાળ અને આંધ્રુવડે આકાશ ભરાઈ જાય છે—આવા પ્રકારની નારકી તને ભવિષ્યમાં મળશે એ વિચારથી હું કુમતિ ! તું ખીનેા નથી કે કષાય કરીને અને થોડા વખત સુખ આપનારા વિષયા સેવીને આનં માને છે?”
વિવેચન-નારકીમાં દુર્ગંધ એટલી હાય છે કે તેના અહુ સૂક્ષ્મ ભાગથીજ આખા નગરવાસી જનાનાં મરણ થઇ જાય.
મનુષ્યનું આયુષ્ય મહામારી, શસ્ત્રઘાત, ભય વિગેરે કારણેાથી નાશ પામે છે એટલે સાપક્રમ હાય છે, પણ નારકીના જીવનું આયુષ્ય તે ગમે તે કારણથી તુટતુંજ નથી. ઘણા કટકા શરીરના થઈ જાય તેા પણ પારાની પેઠે તે જોડાઈ જાય છે. વળી નારકીનું આયુષ્ય સારામપથી ગણાય છે. સાગરેશમપ એટલે અસંખ્યાતા વરસનુ એક પલ્યાપમ અને દશ કાટાકોટિ પલ્યાપમે એક સાગરાપમ. પત્યેાપમના પણ ખ્યાલ આવવા મુશ્કેલ છે. (પાંચમા કમ ગ્રંથની ગાથા ૮૫ મી જીએ) આવું મેટુ આયુષ્ય અને તેમાં દુઃખ દુઃખજ છે એટલે ક્ષણ માત્ર પણ સુખ નથી. નરકભૂમિને સ્પર્શ કરવતની ધારથી પણ સખત છે અને ત્યાંની ઠંડી આગળ ઉત્તરધ્રુવની ઠંડી અને તાપ આગળ સહરાના રણના
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] તાપ કાંઈ ગણતરીમાં નથી. ક્ષેત્રવેદના બહુજ સખત છે. કેટલાંક ક્ષેત્રે તદ્દન ગરમ છે. એનાં દુઃખને ખ્યાલ એટલાથી આવશે કે તેને ઉપાડી ખેરના અંગારાની ખાઈમાં ભર ઉનાળામાં સુવાડવામાં આવે તે જેમ મનુષ્ય કમળની શસ્થામાં સુખેથી સુઈ રહે તેમ છ માસ સુધી નિકા કરે. આ પ્રથમ પ્રકારની ક્ષેત્રવેદના છે. જીજ્ઞાસુએ બીજા ગ્રંથી તેનું વિશેષ સ્વરૂપ જાણી લેવું.
બીજા પ્રકારની પરમધામીકૃત વેદના છે. આ હલકી જાતના દેને જેને દુઃખદેવામાં આનંદ આવે છે. તેઓ તેને મારે છે, કૂટે છે, તેના શરીરને તોડે છે, કાપે છે, રાડો પડાવે છે, એક પર બીજાને નાખે છે, કરવતથી વેરે છે અને જીભ ખેંચે છે અને એવી એવી બીજી અનેક પ્રકારની વેદનાએ કરે છે તેને ખ્યાલ આવે મુશ્કેલ છે.
આ ઉપરાંત ત્રીજી અ ન્યકૃત વેદના છે. અગાઉના વૈરભાવથી પરસ્પર કપાઈ મરે છે, લડે છે અને કદર્થના પામે છે, પમાડે છે.
ઉપરની હકીકત ઉપરથી જણાયું હશે કે કેબી, અહંકારી, કપટી, લોભી, વિષયમાં આસકત જીવ સદરહુ ગતિમાં જાય છે. જે તારી કલ્પનાશકિત સારી હોય તે ઉપરનું સ્વરૂપ જોયા પછી પણ તને નારકીની બીક લાગતી નથી ? વિષયજન્ય સુખમાની લીધેલું સુખ ક્ષણવાર-પાંચ મિનિટ-કલાક-દિવસ ચાલે છે અને તેના બદલામાં નારકીનાં દુઃખ સાગરેપમ ચાલે છે, માટે હવે ગમે તે આદર,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[+] તિયચ ગતિનાં દુઃખા बंधोऽनिशं वाहनताडनानि, क्षुत्तृड् दुरामातपशीतवाताः । निजान्यजातीयुभयापमृत्युदुःखानि तिर्यक्ष्विति दुस्सहानि ॥
નિરંતર ખધન, ભારતું વહન, માર, ભૂખ, તરસ, દુષ્ટ રાગા, તડકા, ઠંડી, પવન, પેાતાની અને પારકી જાતિના ભય અને કુમરણ–તિય ઇંચ ગતિમાં આ અસહ્ય દુઃખા છે” ઉપજાતિ
અ-બંધન તે ગાડા, હળ, ચક્કી વિગેરેમાં, તડકા, ઠં‘ડી અને પવન તે અનુક્રમે ઉનાળા શિયાળા અને ચામાસાની રૂતુના ઉપદ્રવ છે. પેાતાની જાતિના ભય તે હાથીને હાથીના, ગેાધાને ઞાધાના વિગેરે, અને પરજાતિના ભય તે મૃગને સિંહા, ઉંદરને ખિલાડીના વિગેરે; વળી નાક કાનનું છેદવું વિગેરે બહુ પ્રકારનાં દુઃખા તિ``ચાને છે. બિચારાથી ખાલી શકાય નહિ, સહનશીલતા રાખવી પડે. આવી પીડા એ વિષય કષાયમાં રાચનારને ખમવી પડે છે માટે ચેતેા. અત્ર તિયચ ગતિનાં દુઃખા વણુવામાં આવ્યાં છે, તે સર્વ જીવાની અપેક્ષાએ છે, એ ઉપરાંત અમુક જાતિને માટે દુઃખા વિચારીયે તે બહુ જાય દાખલા તરીકે કેટલાંક દુઃખા અશ્વને ખાસ હાય છે, ક્રેટલાંક બળદને ખાસ હાય છે, કેટલાંક શ્વાનને ખાસ ડ્રાય છે, તે દરરાજન! અનુભવને વિષય છે તેથી ગ્રંથગૈારવના ક્ષયથી અત્ર વિસ્તાર કર્યાં નથી. એકેન્દ્રિયાદિકના અવ્યકત દુઃખનુ વર્ણન કરવું પણ અશકય છે. તે ગતિમાં સુખ નથી એ સાર છે. દેવગતિનાં દુઃખા मुधान्यदास्याभिभवाभ्यसूया, भियेोऽन्तगर्भस्थिति दुर्गतीनाम् । एवं सुरेष्वप्यसुखानि नित्यं किं तत्सुखैर्वा परिणामदुःखेः ॥
66
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
“ ઈંદ્રાદિકની નિષ્કારણુ સેવા કરવી, પરાભવ, મત્સર, અ’તકાળ ગ સ્થિતિ અને દુગતિના ભય-આવી રીતે દેવગતિમાં પણ નિર ંતર દુઃખા છે. વળી જેને પરિણામે દુઃખ છે તેવા સુખથી શુ ? ઉપજાતિ.
ભાવ-૧ મનુષ્ય પારકી ચાકરી કરે છે તેના હેતુ ગુજશન ચલાવવાના હેાય છે પણ દેવતાને આજીવિકાનું કારણ નહીં છતાં તેમજ દ્રવ્યપ્રાપ્તિના હેતુ નહીં છતાં પણ આભિયાગાદિક ભાવનાએ કરી પૂર્વીપાર્જન કરેલાં કર્મોના આધીનપણાથી વગર કારણે ચાકરી કરવી પડે છે.
૨. પેાતાથી વધારે બળવાન દેવા પેાતાની સ્ત્રીને ઉપાડી જાય ઇત્યાદિ અભિભવ-પરાભવ.
૩. પરના ઉત્કષ સહન ન કરવા તે અસૂયા. દેવતાને ખીજા દેવાનું વિશેષ સુખ જોઈ ને ઇર્ષ્યા બહુ હાય છે.
૪ દેવતાને મચ્છુની બીક બહુ લાગે છે. ફુલની માળાનુ કરમાવું વિગેરે મરણનાં ચિન્હ જોઇ છ માસથી તે વિલાપ કરવા માંડે છે.
પૂ. મરણ પછી મમાં નવ માસ અચિકમમાં ધુ લટકાવું પડશે એવા વિચારથી મૂર્છા પણુ પામે છે, અથવા ઢાર પક્ષી કે એકેન્દ્રિયમાં જવુ પડશે તેની બીક પણ બહુ લાગે છે.
૬. એજ રીતે દ્રુતિમાં જવાની બીક બહુ લાગ્યા કરે છે. વળી દેવતાઓમાં ખટપટ બહુ ચાલે છે, વાર થાય છે અને ચિત્તવ્યગ્રતા બહુ રહે
લડાઇએ પણ ઘણી છે. એકલી રૂદ્ધિ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭] પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે, પણ તેથી કાંઈ માનસિક સુખ મળતું નથી અને એ સુખ દેવતા ભગવી શકતા નથી
વળી પિગલિક સુખ જરાજરા છે એમ માનીએ તે પણ દેવગતિમાં કરેલી વિષયાસક્તિને પરિણામે દુગતિ મળે છે ત્યારે પછી એને સુખ કેમ કહેવાય? ઉપદેશમાળામાં ધર્મદાસ ગણિ કહે છે કે “યવન સમયે દેવતા પિતાનું પૂર્વનું સુખ ભાવિમાં પ્રાપ્ત થનારું દુઃખ વિચારીને માથું કુટે છે અને ભીંત સાથે માથું અફાળે છે. પાંચ ઈંદ્રિયના વિષયમાં આસક્ત, અંગભંગ બગાસાકી છે માસ પહેલાં જાગ્રત થતા દેવ, કરડે વર્ષનાં સુખને અંતે બધું હારી જાય છે. પગલિક સુખ એ સુખ જ નથી એ અન્ન ફુટ થઈ જાય છે.
જ્યાં સુધી માનસિક સુખ-જ્ઞાનાનંદ નથી ત્યાં સુધી સ્થળ પદ્ગલિક સુખ ગમે તેટલું હોય તે પણ તેથી જરા પણ આનંદ થતો નથી. દેવગતિમાં સ્થળ સુખે તે કદાચ પરાકાષ્ટાએ પહોંચે તેટલા લભ્ય થઈ શકે તે પણ તે હોય ત્યારે પણ સુખ નથી અને પછીતે મહા કષ્ટ આપનાર થાય છે. દેવ જેવી એકાંત સુખ આપનારી લાગે તેવી ગતિમાં પણ સુખ નથી એ ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે.
મનુષ્ય ગતિનાં દુઃ सप्तभीत्यभीभवेष्टविप्लवानिष्टयोगगददुःसुतादिभिः । स्याच्चिरं विरसता नृजन्मनः, पुष्यतः सरसतां तदानय ॥
સાત ભય, પરાભવ (અપમાન), વહાલાને વિયોગ, અપ્રિયને સંગ, વ્યાધિઓ, માંડી વાળેલ છોકરા વિગેરે વડે મનુષ્ય
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
જન્મ પણુ લાંખા વખત સુધી વિસ (ખારોધવા) થઈ જાય છે, તેટલા માટે પુણ્યવડે મનુષ્યજન્મનુ' મધુરપણું પ્રાપ્ત કર ”
*
સ્વાગતા.
ભાવા-આલેાકને ભય, પરલેાકના ભય, આદાન (પેાતાની વસ્તુ ચારાઇ જવાના) ભય; અકસ્માત ભય, ભરણાષણ (માવિકા) ભય, મરણભય, અને અપકીતિ ભય એ સાત ભય મનુષ્યભવમાં બહુ પીઠા કરે છે. વળી એ ઉપરાંત આ મનુષ્યભવમાં રાજા ચાર વિગેરે તરફથી પરાભવ થાય છે. વ્હાલા પુત્રનું મરણ, સ્ત્રીથી વિચાગ, મન કીર્ત્યાદિનાશ વિગેરે અનિષ્ટના સંયોગ, (ઈવિયેાગ, અનિષ્ટસંચાગ એ ચેતન અચેતન આદિ સ્રવ પદાથ ના સંબંધમાં હોય છે); એ ઉપરાંત ખરાખ સંજોગામાં રહેવુ, મૂખ રાજા અથવા શેઠની નેકરી કરવી, મૂખ' સ્ત્રી સાથે ભવ કાઢવા, પુત્રપ્રાપ્તિ ન થવી, ઘણી દિકરીઓના પિતા થવું, દ્રવ્ય ખાતર પરદેશમાં રખડવું, નીચ શેઠીઆએના ફાંટાદાર મગજમાંથી નીકળતાં વિચિત્ર હુકમોના અમલ કરવા, એ આ મનુષ્યભવમાં મનાતાં અનેક દુઃખામાંનાં થાડાં છે. પરંતુ આ જીવતા વિચારજ કરતા નથી. સંસ્કૃતમાં એક જગ્યાએ કહે છે કે પ્રથમ તે, માની કુખમાં ખડૂ દુઃખ છે. ત્યાર પછી નાનપણમાં પરાધીનવૃત્તિનું દુઃખ, યુવાવસ્થામાં વિયેાગનું દુ:ખ અને ઘડપણ તે દુ:ખનું ભરેલુ હાવાથી અસારજ છે. આ મનુષ્યજન્મમાં હે ભાઈ ? હેા કશુ સુખ છે ? હાય તા મેલેા. ” આવું જાણે છે તેાપણ્ સ'સારમાં રાઢ્યા માઢ્યા રહે છે. કેાઈ પ્રેમી સ્નેહી સગાના મરણુ વખતે માટી પાક મૂકીને રડે છે; પણ વિચારતા નથી કે આ મનુશ્યભવ અમર કરી દેવામાં આવે તે અહીં ગાઢે તેમ નથી. તા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮] પચાસ સાઠ વરસ રહેવાનું છે તે જ ઠીક લાગે છે. બાકી મોટા થયા પછી શેકાદિન નિમિત્ત, જવાબદારી અને પંચાતી એટલી વધી જાય છે કે એવી જીદગી અમર થઈ ગઈ હોય તે દુનિયાને છોડીને ચાલ્યા જવું પડે.
આવી રીતે મનુષ્યભવમાં પણ દુઃખજ છે તે દુખથી કડવા થયેલા મનુષ્યજન્મને પારમાર્થિક ધાર્મિક કાર્ય કરવા દ્વારા પુણ્યપાજન કરી મધુર કર. હવે ચાર ગતિમાં થતાં દુઃખ બતાવી તે દુખે ન થાય તેને પ્રયત્ન કરવા ઉપદેશ આપે છે.
સંસારબ્રમણને હેતુ–મન. सुखाय दुःखाय च नैष देवा, न चापि कालः सुहृदाऽरयो वा । भवेत्परं मानसमेव जंतः, संसारचक्रभ्रमणैकहेतुः ॥
દેવતાઓ આ જીવને સુખ કે દુઃખ આપતા નથી, તેમજ કાળપણ નહિ, તેમજ મિત્રે નહિ અને શત્રુ પણ નહિ મનુષ્યને સંસારચક્રમાં જમવાને માત્ર હેતુ મનજ છે. ઉપજાતિ.
ભાવ-દરરોજ સુખ દુખ થયાં કરે છે. કેટલીકવાર જીવ એમ ધારે છે કે ગોત્રદેવતા કે અધિષ્ઠાયક દેવતા દુઃખ આપે છે અથવા સુખ આપે છે, કેટલીકવાર વખત ખરાબ છે એમ બોલે છે, કેટલીકવાર નેહીથી સુખ મળે છે અથવા શત્રુથી દુખ મળે છે એમ આ જવ ધારે છે, આ બધું ખોટું છે. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે
સુખ દુઃખ કારણ જીવને, કેઈ અવર ન હોય કર્મ આપ જે આચર્ચા', ભેગવીએ તે સેય.” ત્યારે કમના ઉદયથીજ બધું સુખદુ ખ થાય છે. કર્મબંધ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનના સંકલ પર આધાર રાખે છે તે સ્પષ્ટ છે, અને તે પણ હજુ વિશેષ વિવેચન કરવામાં આવશે. તેથી મિત્રો સુખ આપે કે વખત અનુકુળ થઈ જાય તે પણ મનપર આધાર છે. સંસારભ્રમણને હેતુ પરવશ થતું મન છે.
સંસાર એ બરાબર ફરતું ચક્ર છે. એને એકવાર જોશથી ધરી પર ફેરવ્યા પછી તેને અટકાવવા સારૂ મજબુત બ્રેક (brake)ની જરૂર પડે છે અને તે બ્રેક તે મનપર અંકુશ છે. એ મનપર અંકુશ રૂપ બ્રેક ચડાવી દેતાંજ સંસારચક્રની ગતિ મંદ પડતી જાય છે અને જે બહૂજ મજબૂત બ્રેક હોય તે એકદમ અટકી જાય છે મનના સંકલ્પ સંસારગમન-સંસરણમાં કેટલું કાર્ય બજાવે છે તે આ ઉપરથી ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. સંસારને ચક્ર સાથે સરખાવવામાં બહૂ દીધું દ્રષ્ટિ વાપરી છે. એ રૂપક બહુ સાર્થ છે અને બહુ રીતે અર્થઘટનાવાળે છે. ચકને એક વખત ખુબ જેસથી ચલાવવા માંડ્યા પછી તેને ગતિ આપવામાં ન આવે તો પણ ચાલ્યા કરે છે, તેમજ સૃષ્ટિ (સંસારવ્યવહાર–આશ્રમ) માંડયા પછી થોડો વખત દૂર જાય તે પણ તે તે ચાલ્યા જ કરે છે. એક ચક્ર અનેક ચક્રને ચલાવે છે તેવીજ યુષ્ટિરચના જોઈ લેવી તેને અટકાવવા હાથ લગાડવામાં આવે તે હાથ ભાંગી જાય તેને અટકાવવાના બેજ ઉપાય છે. કાં તે સ્ટીમ (જે ચક્રગતિનું કારણ છે તે) કાઢી નાંખવી અને કાં તો ચકપર મજબૂત એક ચડાવવી. આપણે સર્વ પ્રયાસ તે સ્ટીમ કાઢી નાખવાને જ છે, પણ તે જ્યાં સુધી થઈ શકે નહિ ત્યાં સુધી મજબૂત બ્રેક ચડાવવી એ પરમ હિતકર્તા છે અને સાધ્યને નજીક લાવનાર છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] चिरंतन आचार्य कृत पञ्चसूत्रमध्ये प्रथमं पावपडिग्घाय गुणबीजाहाणसुत्तं.
खमा वीरागाणं सव्वन्नूणं देविंदपूइआणं जहडिअवत्थुवाईणं तेलुक्कगुरूणं अरुहंताणं भगवंताणं ।
जे एवमाख्खंति - इह खलु अणाइ जीवे, अणाइ जीवस्स મને, ગળારૂ જન્મસંનગનિવૃત્તિ, તુવરે, તુલા, दुख्खाणुबंधे |
असणं बुच्छित्ती सुद्धधम्माओ, सुद्धधम्मसंपत्ती पावकम्मविगमाओ, पावकम्मविगमो तहाभव्वत्ताइभावओ । ( શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ કૃત ટીકાના આધારે. ) પાપ પ્રતિઘાત અને ગુણુ બીજ–આધાન સૂત્રની વ્યાખ્યા. વીતરાગ, સર્વાંગ; સુરેન્દ્ર પૂજિત; યથાસ્થિત વસ્તુ-તત્વવાદી; અને ત્રૈલેાક્યગુરૂ એવા અરૂહ તત્ર ભગવાને નમસ્કાર હેા !
"
તે એમ આખ્યાન કરે છે કે નિશ્ચે આ લેાકમાં અનાદિ જીવાત્મા છે તથા અનાદિ કમસયાગજનિત જન્મ, જરા મણુ રાગ, શાક લક્ષણ, દુઃખરૂપ; દુઃખફળવાળા અને દુઃખની પરપરાવાળા અનાદિ સંસાર છે.’
એ અનાદિ સ ંસાર-ભ્રમણના અંત શુદ્ધ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ધર્મોનું ઔચિત્યવડે સતત્ સત્કાર અને વિધિપૂર્વક સેવન કરવાથી થાય છે. ઉક્ત શુદ્ધ ધર્માંની સ`પ્રાપ્તિ; મિથ્યા ત્વમેાહનીય પ્રમુખ પાપકના વિનાશ થવાથી થાય છે, અને તે પાપકર્મીના વિનાશ તથાવિધ+ ભવ્યત્વ; કાળ; નિયતિ; કમ ને પુરૂષાતનવડે થવા પામે છે.
× જન્મ મરણુ રહિત થયેલા અરિહંત. + સ્વભાવ.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૨]
तस्स पुण विवागसाहणाणि चउसरण गमणं, दुक्कड गरिहा, सुकडाण सेवणं । __ अओ कायव्वमिणं होउकामेणं सया सुप्पणिहागं भुजो भुजो संकिलेसे, तिकालमसंकिलिसे ।
जावज्जीवं मे भगवंतो, परम तिलोगनाहा, अणुत्तरपुन्नसंभारा, खीणरागदासमोहा, अचिंतचिंतामणी, भवजलहिपोआ, एगंतसरणा अरहंता सरणं । ___ तहा पहीणजरमरणा, अवेअकम्मकलंका, पणवाबाहा, केवल नाणसगा, सिद्धिपुरनिवासी, निरुवमसुहसंगया, सव्वहा कयकिच्चा, सिद्धा सरणं ।
તથાવિધ ભવ્યત્વપરિપાકનાં સાધન અરિહંતાદિક ચાર શરણ દુષ્કત નિંદા-ગર્યો અને સુકૃત કરણીનું અનુમંદન કરવારૂપ કહ્યાં છે. તેથી મોક્ષાર્થી જનેએ સદા સુપ્રણિધાન, સંકલેશ સમયે વારંવાર અને અસંકલેશ સમયે સામાન્ય રીતે ત્રિકાળ કર્યા કરવું.
પરમ ત્રિલોકીનાથ; પ્રધાન પુન્યના ભંડાર, રાગ દ્વેષ મેહથી સર્વથા રહિત; અચિન્ય ચિન્તામણિરૂપ, ભવસાગરમાં પિત સમાન અને એકાન્ત શરણ કરવા ગ્ય એવા અરિહંત ભગવંતેનું મહારે જીવિત પર્યંત શરણ છે !
તથા જન્મ જરા મરણથી મુક્ત-અજરામર, કર્મ-કલંક રહિત સર્વ પ્રકારની પીડા રહિત, કેવળજ્ઞાનદર્શનયુકત, શિવપુરનિવાસી નિરૂપમ સુખ સંયુક્ત અને સર્વથા કૃતકૃત્ય એવા સિદ્ધોનું મને શરણ હો !
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] तहा पसंतगंभीरासया, सावज्जजोगविरया, पंचविहायारजाणगा, परावयारनिरया, पउमाइनिर्दसणा, झाणज्झयणसंगया, विसुज्झमाणभावा साहू सरणं ।
तहा सुरासुरमणुअपूइओ, मोहतिमिरंगसुमाली, रागद्दोसविसपरममंतो, हेउ सयलकल्लाणाणं,कम्मवणविहावसू ,साहगो सिद्धभावस्स, लेबलीपण्मत्तो धम्मो जाबजी मे भगवं सरणं।
सरणमुनगओ अ एएसिं गरहामि दुकडं । .. जण्मं अरहंतेसु वा, सिद्वेसु वा, आयरिएसु वा, उवज्झाएसु वा, साहुसु वा, साहुणीसु वा, अन्नेसु वा धम्मटाणेसु, माणणिज्जेसु , पूअणिजे सु, तहा माईसुवा, पिईसुवा, बंधूसुवा, - તથા પ્રશાન્ત, ગંભીર આશયવંત, સાવદ્ય (પાપ) વ્યાપારથી વિરમેલા, પંચ પ્રકારના આચારમાં કુશળ, પરોપકારમાં રક્ત (ઉજમાળ), પદ્મકમળ જેવા નિર્લેપ, શરદુજળ જેવા સ્વચ્છ હૃદયવાળા, જ્ઞાન ધ્યાનમાં સાવધાન અને વિશુદ્ધમાન પરિણામવાળા સંત-સાધુએનું મને શરણ હો ! - તથા સુર અસુર અને મનુષ્ય વડે પૂજિત, મેહ-અંધકારને ટાળવા સૂર્ય સમાન, રાગદ્વેષ રૂપ વિષને ટાળવા પરમમંત્ર સમાન, સમસ્ત કલ્યાણના હેતુરૂપ, કર્મવનને બાળવા અગ્નિ સમાન, અને પરમ મેક્ષરૂપ સિદ્ધિસાધક સર્વજ્ઞપ્રણીત ધર્મનું મને જાવજછવ શરણ હે !
ઉક્ત ચારે શરણે આદરી હું દુષ્કૃત્ય (પાપ)ની નિંદાગીં કરૂં છું. અરિહંતે, સિધ્ધો, આચાર્યો, ઉપાધ્યાયે, સાધુઓ, સાધ્વીઓ કે બીજા અનેરા પૂજનીય માનનીય ગુણાધિક આત્માઓ વિષે તથા માતા, પિતા, બંધુઓ, મિત્ર કે ઉપકારી જેને વિષે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] मित्तेसु वा, उवयारीसु वा, ओहेण वा जीवेसु मग्गठिएसु, अमग्गठिएसु, मग्गसाहणेसु, अमग्गसाहणेसु, जंकिचि वितहमायरिअं, अणायरिअव्वं, अणिच्छिअव्वं, पावं पावाणुबंधि सुहुमं वा, बायरं वा, मणेण वा, वायाए वा, काएण वा, कयं वा, काराविरं वा, अणुमाइअं वा, रागेण वा, दासेण वा, मोहेण वा, इत्थ वा जम्मे जम्मंतरेसु वा गरहिअमेअं, दुक्कडमेअं, उज्झियव्वमेअं, विआणि मए, कल्लाणमित्तगुरुभगवंतवयणाओ, एवमेअंति, रोइअंसद्धाए, अरिहंतसिद्धसमख्खं, गरहामि अहमिणं दुक्कडमेअं उज्झियव्वमेअंइत्थ मिच्छामि दुक्कडं मिच्छामि दुक्कडं मिच्छामि दुक्कडं । અથવા એથે (સામાન્યતઃ) સમકિતાદિ યુકત કે તેથી રહિત જી વિષે, પુસ્તક વિગેરે કે ખગ્રાદિક વિષે મેં જે કંઈ વિપરીત-અવિધિ ભેગાદિક વડે નહીં આચરવા ગ્ય, નહીં ઈચ્છવા ગ્ય પાપાનુબંધી પાપ-સૂક્ષ્મ કે સ્થલ મન વચન કે કાયાવડે, રાગ દ્વેષ કે મેહરડે, આ જન્મ કે અન્ય જજોમાં કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમેધ્યું હોય, તે દુકૃત્યને કલ્યાણમિત્ર ગુરૂદેવનાં વચનથી નિંદા-ગહ યોગ્ય અને જીંડવા યોગ્ય જાણ્યું શ્રદ્ધા વડે એ વાત મને ગમી, એટલે અરિહંત-સિદ્ધની સમક્ષ એ જીંડવા ગ્ય દુષ્કૃત્યને નિંદ-ગણું છું. એ સંબંધે કરેલું પાપ મિથ્યા થાઓ. મિથ્યા થાઓ; મિથ્યા થાઓ ! અર્થાત મારાં પાપ નિવેદન કરી તેની માફી માગું છું.
ઉક્ત પાપની આલોચના મારે ભાવ રૂપ થાઓ ! ફરી ફરી તેવાં પાપ ન થવા પામે એમ બને! એ બંને વાત મને બહ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] होउ मे एसा सम्मं गरिहा, होउ मे अकरणनियमा, बहुमयं ममेअंति इच्छामि अणुसहिं अरहंताणं भगवंताणं, गुरूणं कल्लाणमित्ताणंति ।। __होउ मे एएहिं संजोगा, हाउ मे एसा सुपत्थणा, होउ मे इत्थ बहुमाणो, होउ मे इओ मुख्खवीअंति ।
पत्तेसु एएसु अहं सेवरिहे सिआ, आणारिहे सिआ, पडिवत्तिजुत्ते सिआ, निरइआरपारगे सिआ। ___ संविग्गो जहासत्तीए सेवेमि सुकडं । अणुमोएमि सन्वेसिं अरहंताणं अणुठाणं,सव्वेसि सिद्धाणं सिद्धभावं, सव्वेसिं आयरिआणं आयारं, सव्वेसि उवज्झायाणं सुत्तपयाणं,सब्वेसि પસંદ પડી છે, તેથી અરિહંત ભગવંતે તથા કલ્યાણમિત્ર એવા ગુરૂમહારાજની હિતશિક્ષાને ઈચ્છું છું.
મને એમની જોડે ઉચિત યોગરૂપ સમાગમ થાઓ ! મને એવી રૂડી પ્રાર્થના કરવાનું પ્રાપ્ત થાઓ ! એ પ્રાર્થના કરતાં મને હદય પ્રેમ જાગે ! અને એ પ્રાર્થનાથી મને મેક્ષબીજ ( કલ્યાણકારક સફળ સાધન-માગ )પ્રાપ્ત થાઓ !
અરિહંતાદિકનો સુયોગ પ્રાપ્ત થયે છતે હું તેમની સેવા કરવા લાયક થાઉં, આજ્ઞા પાળવા લાયક થાઉ, ભકિતયુક્ત થાઉં અને દોષ રહિત તેમની આજ્ઞાને પારમામી થાઉં–અર્થાત તેમની આજ્ઞાને યથાર્થ રીતે પાળી પાર ઉતરી શકું.
મુમુક્ષુ-કેવળ મોક્ષાથી છત, શકિતને ગોપવ્યા (છુપાવ્યા) વગર સુકૃત્યને હું સેવું. સર્વે અરહંતે સંબંધી અનુષ્ઠાનધર્મદેશનાદિકને અનુકું છું તેમજ સર્વ સિધ્ધાના સિદ્ધભાવને સર્વ આચાર્યોના આચારને, સર્વ ઉપાધ્યાયના સૂત્રપ્રદાનને, સર્વ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] साहूणं साहुकिरिअं, सव्वेसिं सावगाणं मुख्खसाहणजोगे, सव्वेर्सि देवाणं सव्वेसि जीवाणं होउकामाणं कल्लाणासयाणं मग्गसाहणजोगे ॥
होउ मे एसा अणुमाअणा सम्मं विहिपुबिआ, सम्म सुद्धासया, सम्मं पडिवत्तिरूवा, सम्म निरइआरा, परमगुण अरहंताइसामस्थओ,अचिंतसत्तिजुत्ताहि ते भगवंतो वीअरागा सव्वएण, परमकक्लाणा, परमकल्लाण हेउ सत्ताणं, मूढे अम्हि पावे, अणाईमोहवासिए, अणभिन्ने भावओ, हिआहिआणं अभिन्ने सिआ, अहिअनिवित्ते सिआ, हिअपवित्ते सिआ,
સાધુજનોની સાથુકિયાને, સર્વ શ્રાવકોના મેક્ષસાધન વેગોને તેમજ ઈન્દ્રાદિક સર્વ દેવેના અને નિકટ-ભવી એવા શુદ્ધાશય વાળા સર્વ જીવોના માર્ગ સાધન યોગો (માર્ગાનુસારીપણું) ને હું અનુદું છું- પ્રશંસું છું.
ઉક્ત સુકૃત-અનુમોદના મારે સમ્યગ વિધિપૂર્વ (સૂત્રાનુસાર) ખરા શુદ્ધ આશયવાળી, આચરણરૂપે યથાર્થ પાલન કરવારૂપ, તેને યથાર્થ નિર્વાહ કરવાવડે નિરતિચાર ભાવે પરમગુણયુક્ત અરિહંતાદિકના પ્રભાવથી હે! કેમકે અચિત્ય શક્તિવાળા તે ભગવતે વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમ કલ્યાણરૂપ હેઈ ભવ્યજનોને પરમ લ્યાણના હેતુભૂત થાય છે.
મૂહ, પાપી, અનાદિ મોહવાસિત, વસ્તુ હિતાહિતને અજાણ એ હું હિતાહિતને સમજતે થાઉં, અહિતથી નિવૃત્ત થાઉં, હિતમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાઉં અને સર્વ સત્વ-પ્રાણવર્ગ સંબંધી
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭] आराहगे सिआ, उचिअपडिवत्तीए सव्वसत्ताणं सहिअंति, इच्छामि सुक्कडं इच्छामि सुक्कडं इच्छामि सुकडं ॥ __ एवमेअं सम्म पढमाणस्स सुणमाणस्स अणुप्षेहमाणस्स सिटिलीभवंति परिहायंति विजंति असुहकम्माणुबंधा निरणुबंधे वा सुहकम्मे भग्गसामथ्थे सुहपरिणामेणं कडगबद्धे विअ विसे अप्पफले सिआ, सुहावणिजे सिआ, अपुणभावे सिआ।
तहा आसगलिजंति, परिपासिजंति, निम्म विजंति, सुहकम्माणुबंधा, साणुवधं च सुहकम्मं पगिळं पगिठभावाजिअं नियमफलयं सुपउत्ते बिअ महागए, सुहफले सिआ, सुहपवઉચિત સેવાવડે આરાધક થાઉં. (સ્વહિતરૂપ) સુકૃત (અનમેદના) ને અંતઃકરણથી ઈચ્છું છું ઈચ્છું છું.
એ રીતે આ સૂત્રને ખુબ વૈરાગ્યપૂર્વક ભણનાર, સાંભળનારને ચિંતવનારનાં અશુભ કર્મના અનુબંધ ઢીલા પડે છે, ઓછા થાય છે ને ક્ષીણ થાય છે. અથવા ઉક્ત સૂત્ર અભ્યાસજનિત શુભ પરિણામવડે, બાકી રહેલાં અશુભ કર્મ અનુબંધ રહિત ફળ પરંપરા આશ્રીને સામર્થ્ય (સત્ય)વગરનાં થઈ જાય છે; મંત્રસામર્થ્યવડે કટકબધ્ધ વિષની પેરે અહપ વિપાકવાળાં, સુખે ટાળી શકાય એવાં અને ફરી પાછાં ન બંધાય એવાં થવા પામે છે.
તથા શુભ કર્મના અનુબંધ સહેજે એકઠા થવા પામે છે, ભાવની વૃદ્ધિવડે ખુબ દ્રઢ ને સંપૂર્ણ થવા પામે છે; તથા પ્રધાન, શુભ ભાવાજિંત, નિશ્ચયફલદાયી સાનુબંધ શુભકર્મ, સારી રીતે પ્રયોજેલા મહાષધની પેરે એકાંત કલ્યાણકારી, શુભ પ્રવર્તક અને પરંપરાએ પરમસુખ-મેક્ષસાધક થાય છે. આ કારણથી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] त्तगे सिआ, परमसुहसाहगे सिआ, अपडिबंधमेअं असुहभावनिरोहेणं, सुहभावविअंति सुप्पणिहाणं सम्मं पढिअव्वं, सम्मं सोअव्वं, अणुपेहिअव्यंति।
नमो नमिअनमिआणं परमगुरुवीअरागाणं, नमो सेसनमुक्कारारिहाणं, जयउ सव्वष्णुसासणं, परमसंबोहीए सुहिणी भवंतु जीवा, सुहिणा भवंतु जीवा, सुहिको भवंतु जीवा ।।
इति पावपडिग्धाय गुणबीजाहाणसुत्तं सम्मत्तं ॥१॥
પ્રતિબંધરહિત નિયાણા રહિત અશુભ ભાવના નિરોધવડે શુભ ભાવનાના બીજરૂપ જાણુંને, આ સૂત્રને પ્રશાન્ત આત્માએ, રૂડી એકાગ્રતા–સ્થિરતાથી સારી રીતે ભણવું, વ્યાખ્યાન વિધિવડે સાંભળવું, અને તેના અર્થ રહસ્યનું ચિંતવન કરવું.
દેવર્ષિ વંદિત એવા પરમગુરૂ વીતરાગ પરમાત્માને નમસકાર હે ! તેમજ શેષ નમસ્કાર કરવા ગ્ય ગુણાધિક આચાર્યાદિક પ્રત્યે નમસ્કાર હો ! સર્વજ્ઞ શાસન જયવંતુ વર્તે ! પરમસંબધિવર બોધિના લાભલડેમિથ્યાત્વ દોષની નિવૃત્તિ યોગે પ્રાણીઓ સુખી થાઓ ! સુખી થાઓ ! સુખી થાઓ ! ઈતિશમ ઈતિ પાપપ્રતિઘાત ગુણબીજાધાન સૂત્ર સંક્ષિપ્ત
વ્યાખ્યા સમેત સમાસમ .
-: બાધ વચનો – ૧. દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીને બચાવી ધર્મમાં સ્થાપન કરે
તેનું નામ ધર્મ.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અનાદિ કાળથી જન્મ મરણના કારમા રેગથી પીડાતા
આત્માને તે રેગથી મુક્ત કરે એજ મનુષ્ય ભવથી
આરાધવા લાયક શ્રેષ્ઠ કર્તવ્ય છે. ૩. જે પુરૂષના ધર્મ વિનાના દિવસો આવે છે અને જાય છે. તે
લુહારની ધમણની માફક શ્વાસ લેવા છતાં મરેલા જેવાજ છે. ૪ ધર્મ વિનાને ધનવાન એજ સાચો કંગાળ છે અને ધમી
દરિદ્રી હોવા છતાં સાચે ધનવાન અને શ્રીમાન છે. હે ચેતન વીજળીના ઝબકાશ જેવું પૈગલિક સુખ મેળવવા અને પેટ ભરવાની વિદ્યામાટે અનેક વર્ષો ગુમાવ્યા પણ આ સંસારથી તારનાર તત્વજ્ઞાન માટે કેટલા
વર્ષો કાઢયાં એ કદીપણ તને વિચાર છે ? ૬. ધર્મ વિનાને મનુષ્યભવ એ જળ વિનાના સરવર જે
અને ચેતન વિનાના શરીર જેવો છે. ૭. હે મૂખ તું સુખે બેસે છે. સુખે સુએ છે. સુખે ખાય છે. - સુખે પીએ છે. પણ પાકમાં પુણ્ય વિના તારા શા જ હાલ થશે તેને શાન્ત ચિત્તે જરા વિચાર કર. ૮. સમુદ્ર જેમ પાણીથી અને અગ્નિ જેમ ઇધનથી તૃપ્તિ
પામતું નથી તેમ આ જીવ પણ સંસારિક વાસનાઓથી કદાપિ તૃપ્તિ પામતે નથી માટે આવી તૃષ્ણાઓને અંત લાવવા માટે તેના ત્યાગની જરૂર છે. વ્યાપારની મોસમ એકાદ વર્ષ નિષ્ફળ જાય તે બીજે વર્ષે પણ તેની તક સાંપડે છે. પરંતુ મનુષ્ય ભવની મોંઘી મોસમ જે ધર્મ કરશું અને કમાણ વિના નિષ્ફળ ગઈ તે તેવી અમુલ્ય તક ફરીથી મલવી અત્યંત દુર્લભ છે માટે હે ચેતન ! સમય જતાં પહેલાં હજી ચેત કે પાછળ પસ્તા થાય નહિ.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧3•
[૨૦૦]. ૧૦. હે, ચેતન ! રેગ વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણ આ મહાન
ભયે તારી પાછળ પડી રહેલાં છે તેવા સમયે ઊંઘવાથી યા વિશ્રામ લેવાની તક નથી પણ જાગતા રહી નાશી છુટવાની જરૂર છે. ભાથા વગરને મુસાફર જેમ ખોરાક્ના અભાવે મુસાફરીમાં ભૂખે મરે છે તેમ પુણ્ય રૂપી ભાથા વગર ભૂખે
મરવાની દશા પ્રાપ્ત ન થાય તેને વિચાર કર. ૧૨. આજના જડવાદને ઝેરી પવન તમારા શ્રદ્ધારૂપ વૃક્ષને
જમીનદોસ્ત કરી ન નાખે તેની ખાસ કાળજી રાખો. પિતાના સંતાનને ધર્મ માર્ગમાં જોડનાર એજ સાચા માતા પિતા છે. ધર્મજ્ઞાન આપનાર એજ સાચા સદ્ગુરૂ છે. અને મળેલા જ્ઞાનને સદુપયોગ કરે એજ મનુષ્ય
જીવનની સાચી સાર્થકતા છે. સંસારીક મળેલા વૈભવ અને વિલાસોથી આ ભવસાગર તરત નથી પરંતુ આ પદ્ગલિક સુખ ભારરૂપ થઈ ઉલટા ડુબાડે છે. અને સાચા ત્યાગથી ભવસાગર
તરાય છે. માટે ત્યાગ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખ. ૧૫. હે ચેતન ! બેત ગઈ છેડી રહી હવે પરભવ માટે
બરાબર કમ્મર બાંધ જેથી કેઈ ભવમાં દુખ આવશે નહિ. ૧૬. હે ચેતન ! તું તારા સ્નેહી કુટુંબ અને ધનમાલ
મિલ્કતની જેટલી સંભાળ રાખે છે. તેટલી જ કાળજી
તારા આત્માના જોખમની કદી વીચારી છે ખરી ? ૧૭. એક કલાક પણ સશુરૂને સમાગમ કરી તેમના વચનામૃતનું
પાન જરૂર કરજો જેથી તારી અનાદિની ભૂલ દુર થશે. ૧૮ પારકી નિંદા નહીં કરતાં આત્મ નિંદા કરી સાવધાન થજે. ૧૯. બહિરાત્મપણું ત્યાગ કરી અંતર આત્માને ખુબ વિચારજે.
LI
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
_