Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta, 529) ra anusaMdhAna zrI hemacandrAcArya prAkRtabhASA ane jainasAhitya viSayaka saMpAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA saMpAdaka : vijayazIlacandrasUri 40 pacAsa kalpa-vyAkhyAna karatAM A. jinacandrasUri - mAMDavI : kharataragaccha saMgha bhaNDAra : tADapatra kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda 2007 Vain lonke national FOLIV Personal use only Swamviratnelibrarydra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU ( ThANaMgasutta, 529 ) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusaMdhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya - viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA 40 sampAdaka: vijayazIlacandrasUri zrI hemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2007
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adya sampAdaka: DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdakaH vijayazIlacandrasUri samparka: C/o. atula eca. kApaDiyA A- 9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa prakAzaka: anusandhAna 40 mudraka: amadAvAda - 380007 phona : 079 - 26574981 prAptisthAna: (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda- 380007 kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda mUlya: Rs. 80-00 (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda- 380001 kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda- 380013 (phona: 079 - 27494393)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana saMzodhana- lakSya jJAnaprApti ane jijJAsA-tRpti che eTaluM jo samajAI jAya, to ghaNA visaMvAdothI bacI zakAya. saMzodhana e koI vyaktine, granthane, granthakArane, paramparAne ke anya koI bAbatane UtArI pADavA ke toDI pADavA mATenI prakriyA nathI. koI bAbata, tulanAtmaka ke samIkSAtmaka dRSTie thatAM adhyayananA pariNAme, bhUlabharelI puravAra thAya, to tene te svarUpe eTale ke sAcA ke yogya svarUpe prakAzita tathA prastuta kare tenuM nAma saMzodhana, have koI A prakriyAthI anabhijJa ke pachI AvI prakriyA paratve pUrvagrahadRSTithI ja vicAranAra vyakti hoya ane tene 'pILaM eTalaM pittaLa' ja dekhAya, to temAM saMzodhana/saMzodhakano doSa na manAya. chatAM koI tema mAne to te tenA ja hisAbe ne jokhame che. bAkI saMzodhana e to eka satata cAlyA karavI joItI zuddhIkaraNanI prakriyA che, jo tenI pAchaLa bIjo koI durAzaya na hoya to.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 21 anukramaNikA zrI devabhadrasUri racita caturviMzati - jina stotrANi ma0 vinayasAgara zrI narendraprabhasUri viracita - sUktamAlA amRta paTela vAcakottaMsa-zrIjJAnapramodagaNi-sandRbdha . AdinAtha-pArzvanAtha-stotra ma0 vinayasAgara ajJAtakartRka zrI AdinAtha-bAlalIlA saM. vijayazIlacandrasUri kavirUpacandrakRta jinAnAM paJcakalyANakAni saM. vijayazIlacandrasUri bhikSA-vicAra : jaina tathA vaidika dRSTi se DaoN. anItA botharA jaina aura vaidika paramparA meM vanaspativicAra DaoN. kaumudI baladoTA SaDbhASAmaya zrIRSabhaprabhustava ke kartA __ zrI jinaprabhasUri haiM ma0 vinayasAgara navAM prakAzano
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 zrI devabhadrasUri racita caturviMzati - jina stotrANi ma0 vinayasAgara I vANIkI saphalatA aura hRdaya kI anubhUti kA udreka hI stotroM kA pramukha viSaya rahA hai / jinezvaroM ke pA~ca kalyANakoM ke atirikta unase sambandhita jitanI bhI vastue~ / sthAna haiM, unake mAdhyama/varNana se kRtakRtya honA hI jIvana kI saphalatA kA AdhAra hai / prastuta stotroM meM unake guNagaurava yazokIrti kA ullekha kama hai, unake varNanoM/sthAnoM kA ullekha adhika hai / isa kRti kI durlabha prati zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, munirAja zrI puNyavijayajI ke saMgraha meM upalabdha hai / sUcIpatra bhAga-1, kramAGka 1378, parigrahaNAGka nambara 7254 (1) para surakSita hai / patra saMkhyA 5 hai / sAIja 30 x 11-4, paMkti 20 aura akSara saMkhyA 58 hai / lekhanakAla saMvat 1550 hai / isa stotra kA prArambha siri ajiyanAha vaisAha se prArambha hotA hai / gAthA saMkhyA 192 hai / I praNetA prathama RSabhadeva stotra gAthA 8 meM devabhaddAI aura varddhamAna stotra gAthA 8 meM devabhAI zabda kA racanAkAra ne prayoga kiyA hai / isase spaSTa hai ki isa kRti ke praNetA devabhadrasUri haiM / isameM kahIM bhI apanI guru-paramparA aura gaccha kA ullekha nahIM kiyA hai / likhita prati 1550 kI hone ke kAraNa isase pUrva hI devabhadrasUri ke sambandha meM vicAra Avazyaka hai / 1. devabhadrasUri - navAGgITIkAkAra zrI abhayadevasUri ke vineya ziSya haiM / inakA dIkSA nAma guNacandragaNi thA aura AcArya banane ke pazcAt devabhadrasUri ke nAma se prasiddha hue / inake dvArA praNIta vIracaritra, kahArayaNakoSa ( racanA saM. 1158) aura pArzvanAtha caritra (racanA saM. 1165 ) ke prApta haiM / 2. devabhadrasUri - candragaccha, bRhad gaccha, pippalaka zAkhA ke pravartaka haiM,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna- 40 jo vijayasiMhasUri, devabhadrasUri dhanezvarasUri kI paramparA meM haiM / inakA samaya 12vIM zatAbdI hai / 3. devabhadrasUri - candragacchIya, zAntisUri, devabhadrasUri, devAnandasUri kI paramparA meM haiM / sattAkAla 13vIM zatI hai / 4. devabhadrasUri - maladhAragacchIya zrIcandrasUri ke ziSya haiM / aura saMgrahaNI vRtti inakI pramukha racanA hai / samaya 12vIM zatAbdI / 5. devabhadrasUri - pUrNimApakSIya vimalagaNi ke ziSya haiM / darzanazuddhiprakaraNa kI TIkA prApta hai jisakA racanA saMvat 1224 hai / 6. devabhadrasUri - rAjagacchIya ajitasiMhasUri ke ziSya hai / inakI pramukha racanA zreyAMsanAtha caritra hai aura inakA sattAkAla 1278 se 1298 hai / sAhitya meM ina chaH devabhadrasUri kI ullekha prApta hotA hai / kramAMka 2 aura 3 kI koI racanAe~ prApta nahIM haiM / kramAMka 4-5 jaina prakaraNa sAhitya ke TIkAkAra haiM aura kramAMka 6 kathAkAra haiM / kramAMka 2-6 taka isa stotra ke praNetA hoM sambhAvanA kama hI najara AtI hai / mere namra vicArAnusAra isa kRti ke praNetA zrI abhayadevasUri ke vineya hI hone cAhie / " devabhadrasUri kharataragacchaviruda dhAraka zrI jinezvarasUri ke ziSya upAdhyAya zrI sumatigaNi ke ziSya haiM / inakA dIkSAnAma guNacandragaNi thA / AcArya banane ke pazcAt devabhadrasUri ke nAma se prasiddha hue / zrI abhayadevasUri ke pAsa inhoMne zikSA-dIkSA evaM Agamika adhyayana kiyA thA isIlie gaNadharasArddhazataka bRhadvRttikAra sumatigaNi aura kharataragaccha gurvAvalIkAra zrI jinapAlopAdhyAya ne abhayadevasUri ke pAsa vidyA grahaNa karane vAle aura unakI kIrtipatAkA phailAne vAle ziSyoM kA ullekha karate hue likhA hai sattarkanyAyacarcArcitacaturagiriH zrIprasannendusUriH, : sUriH zrIvardhamAno yatipatiharibhadro munIDdevabhadraH / 1. mahAvIra svAmIke stavameM pAMca hI kalyANakakI bAta hai, 6 kI nahIM; ataH yaha kRti kisI anya gaccha ke devabhadrasUrikI ho yaha adhika sambhavita hai / zI.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 ityAdyA sarvavidyArNavasakalabhuvaH saJcariSNUrukIrtiH, stambhAyantedhunApi zrutacaraNaramArAjino yasya ziSyAH // isa padya kA ullekha zrI jinavallabhagaNi ne citrakUTIya vIracaitya prazasti meM bhI kiyA hai / devabhadrasUri prasannacandrasUri ke atyanta kRpApAtra the| AcArya devabhadrasUri jainAgamoM ke sAtha kathAnuyoga ke bhI udbhaTa vidvAn the / unake dvArA praNIta nimna grantha prApta hote haiM : kathAratnakoza (1158) mahAvIra caritra (1139) pArzvanAtha caritra (1168) saMvegamaJjarI caturviMzati jina stotrANi (?) pArzvanAtha dazabhava stotra jinacaritra aura stotroM ko dekhate hue yaha kRti bhI inhIM kI mAnI jA sakatI hai / varNya viSaya prastuta stotroM meM 24 tIrthaMkaroM ke 32 sthAnakoM kA varNana hai / pratyeka stotra meM tIrthaMkaroM kA nAmollekha karate hue 8 gAthAoM meM yaha varNana kiyA gayA hai / sthAnakoM kA varNana nimna hai : pramANa prakAza anantanAtha stotra stambhatIrtha pArzvanAtha stotra vItarAga stotra tIrthaMkara nAma 1. cyavana sthAna, 2. cyavana tithi, 3. janmabhUmi, 4. janmatithi, 5. pitRnAma, 6. mAtRnAma, 7. zarIra varNa, 8. zarIra mApa, 9. lAJchana, 10. kumArakAla, 11. rAjyakAla, 12. dIkSA tapa, 13. dIkSA tithi, 14. dIkSA sthAna, 15. pAraNaka, 16. dAtA, 17. dIkSA parivAra, 18. chadmastha kAla, 19. jJAna nagarI, 20. jJAna tithi 21. gaNadhara saMkhyA, 22. sAdhu saMkhyA, 23. sAdhvI saMkhyA, 24. zAsana deva, 25. zAsana devI, 26. bhakta, 27. dIkSA paryAya, 28. AyuSya, 29. mokSa parivAra, 30 antarakAla, 31. nirvANa tithi, 32. nirvANa dhAma / vistRta jAnakArI ke lie pRthak se ina 32 sthAnakoM kA koSThaka yantra pariziSTa meM diyA gayA haiM vahA~ dekheM / sthAnakoM kA ullekha kisa grantha ke AdhAra se kiyA gayA hai ? isakA -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 koI ullekha nahIM hai / tathApi Agama sAhitya, prakIrNaka sAhitya, tIrthaMkara caritra (prathamAnuyoga), Adi vibhinna granthoM meM jo sthAnakoM sambandhi ullekha milate haiM unakA yahA~ ekIkaraNa kiyA gayA ho aisA mAnA jA sakatA hai / zrIzIlAGkAcArya (9vIM zatI) racita caupanna-mahApuruSa-cariyaM meM zAsanadeva, zAsanadevI, pAraNA karAne vAle aura pramukha bhakta Adi kA ullekha na hone se yaha nizcita hai ki yaha usase paravartI racanA hai / zrIzIlAGkAcArya racita cauppanna-mahApuruSa-cariyaM aura kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkApuruSa caritra meM varNita sthAnakoM meM antara ho sakatA hai / jaise - zrI zIlAGkAcArya, devabhadrasUri aura hemacandrAcArya ne zreyAMsanAtha kA antarakAla 66,26000 sAgaropama kama mAnA hai, kintu triSaSTizalAkApuruSa caritra saMskRta meM 66,26000 hI mAnA hai kintu sampAdaka zrI vijayazIlacandrasUrijI ne pAThAntara meM 66,36000 svIkRta kiyA hai / gujarAtI aura hindI anuvAdoM meM 66,36000 hI dekhane meM A rahA hai / zrIjinavallabhasUri ne caturviMzati jina-stotrANi meM kevala cha: sthAnakoM kA hI ullekha kiyA hai| paravartI kAla meM sthAnakoM kA varNana kramazaH bar3hate hue 170. taka pahu~ca cukA thA / zrIsomatilakasUri dvArA saMvat 1387 meM racita saptatizatasthAnaprakaraNam meM 170 sthAnoM kA varNana hai / munirAja kI puNyavijayajI ke saMgraha kI vartamAna samaya meM prApta prati meM ajitanAtha stotra se yaha varNana prArambha hotA hai / jabaki Aja se 55 varSa pUrva jisa prati ke AdhAra se pratilipi kI thI usameM RSabhadeva varNanAtmaka 8 gAthAe~ bhI thI / yaha kRti adyAvadhi aprakAzita thI / ataH pAThakagaNa isakA rasAsvAdana kareM, isI dRSTi se prastuta hai / siri risahaNAha-thuttaM parisiddhikae siririsahanAha ! savvaTThasiddhimujheuM / avainnosi aujjhaM kasiNaM cautthIi AsADhe // 1 / / nAhi-marudevi-taNao jAo cittaTThamIi bahulAe / paMca dhaNussayadeho kaNayapaho taMsi vasahaMko / / 2 / /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 kumarosi puvvalakkhe vIsaM puhaI saro ya tevaDhei / kasiNaTThamIi citte saha cauhiM nariMdasahase hiM // 3 / / siddhatthavaNaMmi tumaM chaTeNa viNiggaosi varisaMte / se yaM sAu tu hAsI ikkhuraso paDhamapAraNae / / 4 / / vAsasahassaM acchiya chaumattho phagguNassa kasiNAe / ikkArasIi patto ke valanANaM purimatAle // 5 / / tuha gaNaharA ya culasI sAhu-sahassA ya sAhuNi tilakkhaM / gomuha-appaDicakkA bharahe saracakkiNo bhattA / / 6 / / dikkhA ya puvvalakkhaM AuM culasIi puvvalakkhAiM / avasappiNi taiya'rae sese guNanavai pakkhehiM // 7 // kasiNAi terasIe mAhe saha dasahiM muNisahassehiM / aTThAvayammi nivvuya ! dehi mahaM deva ! bhaddAiM // 8 // siri ajiyaNAha-thuttaM siriajiyanAha ! vaisAha-suddha-terasi vimukkvijysuho| lo yahiyaTThamavajjhAi taM pavannosi gabbhaduhaM / / 1 / / bhaviya jiyasattu-vijayA-taNao mAhaTThamIe suddhAe / gayaciMdha addhapaMcama dhaNusayataNu kaNayasaMkAsa // 2 // kumaratte aTThArasa lakkhA puvvANa gamiya rajjeu / tevanAmaMgasahiyA mAhe suddhAi navamIe // 3 / / sahasaMbavaNe chaTeNa niggao taMsi narasahassajuo / annAdiNe paramannAM diNhaM tuha baMbhadatte Na / / 4 / / bArasavarisANaMte posa-siya-ikkArasIi tammi vaNe / uppananANa tumae paNanavaI gaNaharA vihiyA / / 5 / / sAhU lakkhaM ajjAu tinni lakkhAiM tIsa sahasA ya / bhattA tuha mahajakkho ajiyabalA sagaracakkI ya // 6 // vayamaMgUNaM lakkhaM puvvA AuM bisattarI lakkhA / pannAsa ayara koDI lakkhesu gaesu usabhAo // 7||
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 cittasiya- paMcamIe sammee taM muNINa sahaseNa / selesImAruhiuM jattha gao tattha mantresu (maM nesu) // 8 // anusandhAna- 40 siri saMbhavaNAha - thuttaM sirisaMbhavajiNa ! sattama ! sattama - gevijjayAu sAvatthi / phagguNasiyaTThamI pattosi suhAya vasuhAe ||1|| jAo jiAri-seNANa suddhamaggasiracaudasIiM tumaM / kaNayatuliyaMga causayadhaNutuMga turaMga - laMchaNaya // 2 // pannarasa - puvvalakkhe kumaro caucattapuvvalakkhA ya / cauraMgANi ya rAyA bhaviUNaM maNuya sahaseNa ||3|| maggasira - punnimA kayachaTTo niggao sahassaMbe | bIyadiNe paramannaM suriMdadattAu pattosi ||4|| caudasa - varisaMte paMcamIi kasiNAi kattie nANaM / tammi vaNe jaNiya kayaM gaNahArisayaM duruttarayaM // 5 // lakkhadugaM sAhUNaM ajjA chattIsasahasalakkhatigaM / nAha ! tuha timuha - duriyAri mittaseNA sayA bhattA ||6|| puvvANa lakkhamegaM cauraMgUNaM taveNa khaviUNaM / ajiyajiNAo sAgara-koDI-lakkhANa- tIsAe ||7|| cittasiyapaMcamIe taM niTThiya saTThi - lakkha- puvvAuM saMjayasahasa-sameyaM-sammee nivvuyaM vaMde // 8 // siri abhiNaMdaNaNAha-thuttaM sarimo siriabhinaMdaNajiNiMda ! vaisAhasiyacautthIe / jaya nAha ! jayaMtAu tujjha avajjhAi avaraNaM // 1 // saMvara-siddhatthANaM kaNayapaho mAha - suddhabIyAe / addha-cauttha-dhaNussaMyataNu vAnaraciMdha jAosi ||2||
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 addhatte rasakumarosi puvva-lakkhAI saDDhachattIsaM / aTuMgANi ya rAyA mAhe siya-bArasIi tumaM // 3 // chaTeNa gahiyadikkho sahasaMbavaNe nariMdasahaseNaM / patto pAyasamasaNaM bIyadiNe iMdadattAo // 4 // aTThArasa-varisehiM siya-posa-cauddasIi tammi vaNe / jAyaM nANaM taha solasottaraM gaNaharANa sayaM // 5 // muNi lakkha-tigaM ajjANa tIsasahasAhiyaM tu challakkhaM / jakkhesara-kAlIo tuha bhattA mittavirio ya // 6 // gaya-puvva-lakkhaM aTuMgUNaM Thiosi sAmanne / saMbhavanAhAu gaesuH ayara-dasakoDi-lakkhesu // 7 // pannAsa-puvva lakkhe jIviya siyaaTThamIi vaisAhe / muNi-sahasajuyaM siddhaM tumaM namasAmi sammee // 8 // siri sumaiNAha-thuttaM paNamAmi sumaisAmiya ! kAmiya vasuhovayArabha(ma?)vayAraM / sAvaNa-siya-bIyAe jayaMtao tuha avajjhAe // 1 // taM meha-maMgalANaM vaisAha-siyaTThamIi jAosi / aijacca-kaMcaNanibho tisaya-dhaNucco sakuMco ya / / 2 / / kumarosi puvvalakkhe dasa naranAho ya bArasaMgajuyaM / iguNattIsaM vaisAha-suddha-navamIi sahasaMbe // 3 / / kayaniccabhatta nara-sahasasaMgao niggaosi bIyadiNe / paumAu pattapAyasa vAsA vIsaM Thio chaume // 4 // tammi vaNe varanANaM citta-siya-ikkArasIi pattosi / gaNaharasayaM muNINaM lakkha-tigaM vIsasahasajuyaM // 5 / / ajjANa paMca-lakkhaM tIsa-sahassAhiyaM tae vihiyaM / tuha bhattiparA tuMburu-mahayAlI savvaviriyanivA // 6 // lakkhA a bArasaMgaM ghuTThANa vayaM tu cattalakkhAI / abhinaMdaNAu jiNao navasAgarakoDi-lakkhehiM // 7 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 sAhusahasseNa samaM sammee citta-suddha-navamIe / pattosi suhamaNaMtaM taM desu mamAvi kima' juttaM // 8 // siri paumappahaNAha-thuttaM siripaumappaha ! puhaI pahAsiuM mAha-bahulachaTThIe / savvuvarima-gevijjA tumaM pavannosi kosaMbi // 1 // jAosi dhara-susImANa kattie bahula-bArasIi tumaM / aDDAijja-dhaNussayapamANa kamalaMka rattaMgaM / / 2 / / addhaTThamA kumAro lakkhA puvvANa saDDaigavIsaM / solasa aMgA yativo saha niva-sahaseNa sahasaMbe // 3 // chaTeNa viNikkhaMto pahu kattiya-kasiNa-terasIi tumaM / paramannAM ca pavano bIyadiNe somadevAu / / 4 / / chammAsaMte nANaM tammi vaNe citta-punnimAe tae / labhrUNa kayaM gaNahara-sattahiyasayaM muNINaM tu // 5 // tIsa sahassa-tilakkhaM ajjANaM vIsa sahasa caulakkhaM / tuha sAmi sevagA kusuma-accuyA ajiyaseNa-nivA // 6 // tuha vayamasolasaMgaM lakkhaM puvvANa tIsa lakkhAU / sumai--jiNANaMtaramayara koDi-navaI sahassehiM // 7 // samme e cauvIsahiehiM tihiM saehiM samaM / maggasira-kasiNa-ikkArasIi nivvuya namo tujjha // 8 // siri supAsaNAha-thuttaM tihuyaNasirivAsa-supAsasAmi ! kasiNaTThamIi bhaddavae / majjhima uvarimao tuha caraNaM bhaviyANa kuNau suhaM // 1 // vANArasIi siya-bArasIi jiDhe paiTTha-puhai-suo / dusaya-dhaNU siyavara-satthiyaMka kaNayappaho tesiM // 2 / /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 puvvANa paMca lakkhA vIsaMgajuyaM ca lakkha caudasagaM / kumara-naranAhabhAvaM aNubhaviya nariMda-sahasajuo // 3 / / sahasaMbavaNe kayachaTTha jiTTha-siya-terasIi nIhario / jiNacaMda mahiMdAo bIyadiNe pAyasaM patto / / 4 / / mAsehiM navahi phagguNa-sAmalachaTThIi tammi ujjANe / nANaM laddhaNa kayA paNa-navaI gaNaharA tumae / / 5 / / sAhUNa tinni lakkhA ajjA cau lakkha tIsa sahasA ya / tuha bhattA mAyaMgo saMtA taha dANavirio ya // 6 / / puvvANamavIsaMgaM lakkhaM vayamAu lakkha vIsaM ca / paumAppahanAhAo nava sAgarako Disahase hiM / / 7 / / kasiNae phagguNa-sattamIi paMcahiM saehiM sAhUNaM / sammeyammi sivaM gaya sivagaiM dehi maha nAha ! |8|| __ siri caMdappahaNAha-thuttaM caMdappaha ! puhaimimaM majjatiM tamamuhaMmi uddhariuM / tuha bahula-cittapaMcami parivajjiyavejayaMta namo // 1 // caMdapurIi mahAyasa ! posAsiya-bArasIi jAosi / mahaseNa-lakkhamANaM caMdako caMdadhavaloyaM / / 2 / / taM saDDhasayadhaNUsiya kumaro puvvANa saDDhalakkhadugaM / rAyA saDDhachalakkhe cauvIsaMgA ya kayachaTTho // 3 / / narasahasajuo taM posa-kasiNa-terasi pavannasAmanno / sahasaMbe patto somadatta paramannamannadiNe / / 4 / / mAsatigaMte kasiNAi phagguNe sattamIi tammi vaNe / ghAicaukkavimukkeNa teNavai gaNaharA vihiyA / / 5 / / sAhU saDDhadulakkhA ajjAu asIisahasalakkhatigaM / bhattirao tuha vijao bhiuDI maghavaM ca mahinAho // 6 // lakkhamacauvIsaMgaM kayavaya dasa puvva lakkha savvAuM / sAgarakoDisaehiM navahiM gaehiM supAsAo / / 7 / /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAna-40 bhaddavaya-kasiNa-sattami nimmahiyA'sesakamma sammee / muNisahasajuo taM nivvuosi mama nivvuyaM kuNasu ||8|| siri suvihiNAha-thuttaM sirisuvihinAha ! maha dehi vaMchiyaM vaMchiyAiM pUreuM / caviosi ANayAo taM phagguNa-kasiNa-navamIe // 1 // kAyaMdIe rAmA-suggIvANaM suosi mayaraMko / maggasira-paMcamIe kasiNAe caMda-goraMgo / 2 / / dhaNusayapamANa kumarattaNammi pannAsa puvvasahasAiM / rajjammi gamiya ticciya aTThAvIsaMga-sahiyAiM // 3 // sahasaMbavaNe chaTeNa niggao magga-bahula-chaTThIe / narasahasajuo pussAo pAyasaM paradiNe patto // 4 // cauvAse taM kattiya-siya-taiyAe tahiM vaNe nANaM / lakSNa gaNaharANaM aTThAsII tae ThaviyA / / 5 / / do lakkhA sAhUNaM lakkhaM ajjANa vIsa sahasA ya / tuha bhattirayA ajio sutArayA juddhavirio ya // 6 // vayamaDavIsaMgUNaM lakkhaM puvvANa lakkha-dugamAuM / caMdappahAo sAgarakoDINa gayAi navaIe / / 7 / / bhaddavaya-suddha-navamI samaNasahasseNa taMsi sammee / patto ThANamaNaMtaM mamAvi vAsaM tahiM dehi / / 8 / / siri sIyalaNAha-thuttaM sIyalanAha ! mahIalaMmi Namo saMtAvavajjiyaM kAuM / vaisAha-kasiNa-chaTThIi pANayAo vainno si / / 1 / / bhaddila puraMmi daDharaha-naMdANaM mAhabArasIi tumaM / kasiNAi kaNayavatro uppanno navai-dhaNumANo // 2 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 sirivacchalaMchaNa tumaM kumaro paNuvIsa puvva-sahasAI / duguNAI nivo chaTThAu maNuya-sahaseNa sahasaMbe // 3 / / nIhario jamma-tihIi paradiNe pAyasaM puNavvasuNA / dinAM vAsa-tigaMte posasiya-cauddasIi diNe // 4 / / tammi vaNe varanANaM tuhAsi igasIi gaNaharANaM ca / sAhUNa sayasahassaM ajjAlakkhaM tu chahi ahiyaM // 5 // tuha pahubhattA baMbho'soyA sImaMdharo ya dharaNIso / paNuvIsa-puvva-sahasA vayamAuM puvvalakkhaM tu // 6 // siri suvihijiNiMdAo gayammi navagammi ayara-koDINaM / vaisAha-bahula-bIyAi sAhasahaseNa sammee ||7|| nANehiM tihivi cauhi vi paMcahi vi jaM na pattapuvvaM tu / takkAli cciya taM akkharapayaM patta tujjha namo // 8 // siri seyaMsaNAha-thuttaM tihuyaNalacchIkannAvayaMsa-seyaMsa ! taMsi accuyao / sIhapure avainno bahulAe jiTTha-chaTThIe / / 1 / / jAosi viNha-viNhaNa bArasIi kasiNAe / gaMDayamaMDiya taM kaNayasacchaho asIidhaNumANo // 2 // igavIsavAsalakkhe kumaro duguNAI tAI kayarajjo / chaTeNaM phagguNa-terasIi-kasiNAi sahasaMbe // 3 // nara-sahasajuo nIhariya paradiNe naMdapAyasaM patto / vAsehi dohi mAse amAvasAe vaNe tattha // 4 // jAyaM nANaM gaNahara chahattarI sAhasahasa culasI ya / ajjA tisahassAhiya lakkhaM tuha Isaro bhattI / / 5 / / taha mANasI tiviThTha harI ya igavIsa-vAsa-lakkhAiM / tuha vayamAuM cauguNa-maNaMtaraM sIyalajiNAo // 6 // chavvIsa sahassAhiya chAvaTThI-vAsalakkha-sahieNa / sAgarasaeNa UNAi ayarakoDIo gamiyAyo // 7 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 sammee kasiNAe sAvaNa taiyAe samaNasahasajuo / taMsi gao loyaggaM hatthAlaMbaM mamaM desu // 8 // siri vAsupujjaNAha-zruttaM sirivAsupujja ! ujjoiDaM jayaM jiTTha-suddha-navamIe / taM pANayakappAo caviuM caMpAi saMpatto // 1 // jAo vasupujja-jayANa phagguNe kasiNa-cauddasIi tumaM / mahisaMka- rattavanno sattaridhaNumANa gayamANa // 2 // aTThArasayasahassA vAsA kumarosi taM cauttheNaM / phagguNa-amAvasAe vihAragehammi nIhario // 3 // chahiM nivasaehi sahio bIyadiNe pAyasaM sunaMdAo / pattosi vAsamegaM chaumattho vihario nAha ! // 4 // mAhe siya-bIyAe vihAragehammi pattanANeNaM / chAvaTThI loyahiyA vihiyA gaNahAriNA tumae // 5 // bAvattarI sahassA muNINa ajjAu lakkhamegaM tu / tuha bhattA ya kumAro payaMDa-devI duviThTha harI // 6 // caupanna-vAsa-lakkho vayammi bAvattarI tuha(hA)ummi / caupanna sAgare hiM gaehiM se yaMsa-nAhAo // 7 / / chahiM sAhusaehiM samaM AsADha-cauddasIi suddhAe / caMpAi taMsi saMpattasivasuho sivasuhaM desu // 8 // siri vimalaNAha-thuttaM vimalajiNiMda ! suriMdehiM taMsi mahio mahIi iMto vi| vaisAha-suddha-bArasi vimukkasahasAra guNasAra // 1 // kaMpillapure jAo nAha ! tumaM mAha-suddha-taiyAe / sAmA-kayavamma-suo saTThidhaNucco varAhajuo // 2 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 13 taviyama(ta?)vaNijjagoro kumAra-vAsammi vaas-lkkhaaii| panarasa rajjammi ya duguNiyAI gamiUNa chaTeNaM // 3 // mAha-siya sahassaMbe mAha-siya-cautthi gahiyasAmanno / nara-sahasajuo jaya-pAyasaM ca pattosi bIyadiNe // 4 // vAsa-dugaMte phuriyA nANasirI posa-suddha-chaTThIe / tammi vaNe gaNahArI sattAvannA tae vihiyA / / 5 / / aDasaTThI muNi sahasA ajjAu lakkha-maTThasayasahiyaM / tuha deva ! sevagA puNa chammuha viiyA sayaMbhu harI // 6 / / pannarasa vAsalakkhA tubbha vayaM saTThimeva savvAU / tIsAi sAgarehiM gaehi jiNa vAsupujjAo / / 7 / / AsADha-kasiNa-sattami samattanIsesakammanimmahaNa / chahiM muNisahasehiM samaM sammee nivvuya namo te // 8 // siri aNaMtaNAha-thuttaM jiNanAha ! aNaMtamaNaMtarAu bhaviyANa mohamavaNeuM / kasiNAe sAvaNa-sattamIi taM pANayAu cuo // 1 // jAosi aujjhAe seNaMko sIhaseNa-sujasANa / vaisAha-terasIe kasiNAi suvanavanna tumaM // 2 / / pannAsadhaNusarIro vAsANa'ddhaTThamA saya-sahassA / kumaro nivo ya duguNA maNuya-sahasseNa sahasaMbe // 3 // kayachaTTho kasiNAe vaisAha-cauddasIi gahiyavao / vijayAo paramannaM annaMmi diNaMmi pattosi // 4 // vAsatigaMte saMjama-tihIi pattaM tahiM vaNe nANaM / tuha gaNahara pannAsA kameNa muNi sAhuNI sahasA // 5 / / chAvaTThI chAvaTThI bhattA pAyAla-aMkusAu tahA / purisuttamo harI vayamaddhaTThamavAsalakkhAiM / / 6 / / vAsANa tIsa lakkhA savvAuM vimalajiNavariMdAo / sAgaranavagammi gae saha sattahiM muNisahassehiM / / 7 / /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 citta - siya- paMcamIe kammaNamorAliyaM ca sammee / muttUNa taNuM taNuvajjiyapayaM patta tujjha namo // 8 // anusandhAna- 40 siri dhammaNAha-thuttaM siridhammanAha ! dhammammi ThAviuM bhaviyajaNamiNaM vijayA / vaisAha - suddha - sattami kayagabbhavayAra taM namimo // 1 // te bhANu- suvvayANaM rayaNapure mAha - suddha-taiyAe / vajjaMka kaMcaNappaha paNacattadhaNucca jAosi // 2 // aDDAijjA paMcama kumaro ya nivo ya vAsa saya sahasA / mAha - siya-terasIe kayachaTTo vappagAi tumaM ||3|| sahaseNa nivANa viNiggausi gahiUNa dhammasIhAo / paramannamannadiyahe vAsadugaM gamiya - chaumattho ||4|| pattosi vappagAe varanANaM posa - punnimAi tumaM / tuha gaNaharA ticattA muNiNo causaTThisahasA ya // 5 // ajjAu causayAhiya bisaTThi sahasA ya niTThiyakasAyA / bhattiparA tuha kinnara - pannattI purisasIha harI ||6|| aDDAijjA lakkhA vAsANa vayaM daseva savvAU / aMtaramaNaM tajiNao jaNiuM sAgaracaukkeNa // 7 // jisiya- paMcamIe aTThattaramuNisaeNa sammee / houmajogI pattosi jaM payaM taM payaM desu // 8 // siri saMtiNAha - thuttaM sirisaMtinAha ! savvovasagganiggahakaeNa puhaIe / bhaddavaya-kasiNa-sattami savvaTThacuyaM namAmi tumaM // 1 // jAosa gayaure vissaseNa airANa cattadhaNumANo / hariNaMka kaNayaladdho jiTThAsiyaterasIi tumaM // 2 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 paNuvIsavAsasahasA kumAra - maMDaliya - cakkavaTTie / patteyaM bhaviya tumaM nariMda- sahaseNa sahasaMbe || 3 || kachaTTo jiTTha- cauddasIi kasiNNa (NA ? ) i viraimaNuratto / pattosi sumittAo paramannamaNaMtarammi diNe ||4|| vAsaMte tammi vaNe laddhUNaM suddha-posa - navamIe / nANavaraM varasIsA chattIsA gaNaharA vihiyA // 5 // muNiNo bisasihasA ajjA igasaTThisahasa - chasayA y| garuDo nivvANI tuha bhattA koNAlayo ya nivo ||6|| vAsasahassANi vayaM paNuvIsaM vAsalakkhamAuM ca / pAUNa pallarahie gayammi dhammAu ayaratige // 7 // navasAhusaehiM samaM jiTThAsiya-terasIi sammee / muttuM muttimasAraM sAraM pattosi tujjha namo // 8 // siri kuMthuNAha - thuttaM sirikuMthunAha ! thuNimo paramattha - parovayAra karaNatthaM / savvaTThAo cavaNaM tuha sAvaNa - kasiNa - navamI // 1 // nAgapure sUra - sirINa kasiNa - vaisAha - cauddasIi tumaM / chagalaMchaNa kaNayappaha paNatIsadhaNucca jAosi // 2 // kumaro taha maMDalio cakkIvi ya bhaviya vAsa - sahasAI / pAoNa- cauvvIsaM patteyaM narasahassajuo // 3 // chaTTeNa kasiNa - vaisAha - paMcamI cariya cariya sahasaMbe / bIyadiNammi pavanno paramannaM vagghasIhAo ||4|| solasavarisehiM tahiM ujjANe citta-suddha-taiyAe / haya - ghAikamma tumae paNatIsaM gaNaharA vihiyA // 5 // sAhU saTThi - sahassA ajjAo saTThi sahasa chasayA ya / tuha nAha vihiyasevA gaMdhavva-balA kuberanivo ||6|| pAUNa cauvIsaM paNanavaI ceva vAsa - sahasAIM / tuha vayamAuM ca gae sirisaMtijiNAu paliyaddhe ||7|| 15
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vaisAha - paDivayAe siNAe dasahiM muNisaehiM samaM / sammeyammi vimukkosi sesakammehiM dehi suhaM // 8 // anusandhAna- 40 siri araNAha - thuttaM siriaranAha ! namo te bhaviyANamaNuggahikkabuddhIe / phagguNa - siya- bIyAe savvaTThAo cuo taMsi // 1 // nAgapuraMmi sudaMsaNa - devINaM magga-suddha-dasamIe / tIsadhaNUsiya jAosi naMdavattaMka kaNayapaho // 2 // igavIsa - vAsa - sahasA patteyaM kumara- maMDaliya-cakkI | maggasira-seya-ikkArasIi chaTTheNa sahasaMbe || 3 || nara - sahaseNa gihAo nIhario paradiNammi paramantraM / avarAiyAu patto aha tihiM varisehiM tammi vaNe ||4|| nANaM kattiya - siya- bArasIi AsAiuM tae vihiyA / gaNahArI tettIsA sAhU pannAsasahasA ya // 5 // ajANa saTThi - sahasA bhattA jakkhida- dhAriNi - subhUmA / igavIsavAsasahasA tuha vayamAuM tu culasII // 6 // paliovamacaubhAge rahie vAsANa koDisahaseNaM / kuMthujiNAu gayammI sammee muNi- sahasseNa ||7|| jamma- tihIe kammakkhaeNa saMsArauvi nIhariu / apuNAgamaM payaMgama pasIya daMsesu appANaM // 8 // sirimalliNAha-thuttaM sirimallinAha ! mihilaM mohavasaM bohiuM jayaMtAo / phagguNa-suddha - cautthIi itthiruvo'vainnosi // 1 // maggasira suddha-ikkArasIi kuMbha- ppabhAvaINa tumaM / kalasaMka nIlavanno paNuvIsadhaNUsio jAo ||2|| kumarosi vaccharasayaM kumAra aTTameNa sahasaMbe / jammatihIe tihiM tihiM narasaehiM nIhario ||3||
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 tammi diNe avaraNhe nANaM pattosi tammi ceva vaNe / jAyaM pAyasamasaNaM bIyadiNe vissaseNAo // 4 // gaNahara aTThAvIsA kamaso tuha sAhuNI sahasA / cAlIsA paNapannA bhattA ya kubera-vairoTTA // 5 // taha ajio naranAho tuhAu paNapannavAsasahasAiM / sayahINAI tu vayaM gayammi arajiNavariMdAo // 6 // vAsANa koDisahaso sammee paMcapaMcahi sahe(e)hiM / sAhUNa sAhuNINaM phagguNa-siya-bArasIi tumaM // 7 // uttariya duttarAo aNAibhavapaMkao duravayAre / nimmaggo'NaMtapae aNaMtaviriosi tujjha namo ||8|| siri muNisuvvayaNAha-thuttaM sirimuNisuvvaya ! avarAiyAu avarAiyaM payaM pattaM / punnAvaNa sAvaNapunimAi uinna tujjha namo // 1 // rAyagihe sAmaMgo sumitta-paumAvaINa jAosi / jiTThabahulaTThamIe kummaMko vIsadhaNumANo // 2 / / addhaTThamAI kumaro vAsa-sahassAI panarasa-nariMdo / houM narasahasajuo nIlaguhAe vihiyachaTTho // 3 // suddhAe phagguNa-bArasIi nIhariya paradiNe patto / taM baMbhadattapAyasamaha pakkhUNe gae varise // 4 // tammi vaNe phagguNa-bArasIi bahulAi laddha-nANassa / aTThArasa gaNahArI tuhasi muNi tIsa-sahasA ya // 5 // pannAsa sahassA sAhuNINa bhattA ya varuNa-naradattA / vijayanivovi ya tuha vayamaddhaTThamavAsasahasAiM // 6 // tIsaM sAuM caupanna-vAsa-lakkhehi mallinAhAo / jiTTha-siya-navamIe sammee samaNa-sahaseNaM // 7 // bhavavADiyAi caugaicauraM kAuM tumaM sabhattIe / patto siddhi maha pahu ! pahuttasarisaM phalaM desu // 8 // taM baMbhadattapAya bArasIi bahulAi sahasA ya / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / anusandhAna-40 siri namiNAha-thuttaM naminAha ! namAmi tumaM kayatthamappANayaM viheumnno| taM pANayAo mihilaM Asoe punimAi gao // 1 // jAosi vijaya-vappANa sAvaNa-kasiNa-aTThamIi tumaM / pannarasadhaNUsiya uppalaMka tavaNijjaramaNijja // 2 // aDDAijjA kumaro vAsa-sahasA ya paMcanaranAho / houM sahasaMbavaNe nara-sahaseNaM vihiyachaTTho // 3 / / AsADhakasiNa-navamIi niggao paradiNammi pattosi / paramannaM dinAo aha navamAsehiM tammi vaNe // 4 // maggasirasi ikkArasi hayanANAvaraNa gaNaharA jAyA / sattadasa sAhu-sAhuNisahasA vIsegacattA ya // 5 // bhiuDI gaMdhArI vi ya bhattA hariseNa cakkavaTTI ya / tuha vayamaDDhAijjA vAsasahassA dasAuM ca // 6 / / chasu vaccharalakkhesu gaesu muNisuvvayAu sammee / ' vaisAha-kasiNa-dasamIi saha sahasseNa sAhUNaM // 7 // sammattAiguNehiM laddhaM titthayaranAmamaidulahaM / muttUNa taMpi pattosi mukkhasokkhaM namo tujjha // 8 // siri NemiNAha-thuttaM sirinemiNAha ! moheNa bhuvaNamavarAiyaM tumaM kAuM / bahulAe kattiya-bArasIi avarAiyAu bhuo // 1 // jAosi sivAdevI-samuddavijayANa soriyapurammi / sAmaMga dasadhaNUsiya sAvaNa-siya-paMcamIi tumaM // 2 // saMkhaMka kumArocciya kumaratte gamiya tinni vAsasae / sAvaNa-siya-chaTThIe chaTeNujjitagirisihare / / 3 / /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 naravai-sahaseNa samaM nIsAmannaM gahevi sAmannaM / varadinnAu pavano tumaMsi paramannamannAdiNe // 4 // caupannAdiNANate Asoya-amAvasAi ujjite / nimmahiyamoha vihiyA ekkArasa gaNaharA tumae // 5 // aTThArasa taha cattA sahasA sAhUNa sAhuNINaM ca / bhattA tuha gomeho aMbA kaNho harI taha ya // 6 // satta sayA vAsANaM vayamAuM dasa sayAu nmijinno| paNavaccharalakkhaMte AsADha-siyaTThamIi tumaM // 7 // paMcahi sAhu-saehiM saha chattIsAhiehiM ujjate / pattosi paMcamagaI maha pahuM taM ciya gaI ekkA // 8 // siri pAsaNAha-thuttaM siripAsanAha ! pasariyamahaMtamohaM maNuggahiuM(?) / taM pANayAu cavio citta-cautthIi kasiNAe // 1 // vANArasIi taM assaseNa-vammANa posadasamIe / kasiNAi nIlavano phaNirAyavirAio jAo // 2 // navahatthapamANa tumaM tIsaM vAsAiM vasiya kumaratte / aTThamataveNa Asamapayammi tihiM nara-saehiM samaM // 3 // kasiNAi posa-ikkArasIi sAmannamuttamaM patto / bIyadiNe tuha dinnaM paramannaM nAha ! dhanneNa // 4 // culasI-diNehiM citte kasiNa-cautthIi Asamapayammi / ullasiya-kevaleNaM tumae dasa gaNaharA vihiyA // 5 // solasa taha aDatIsA sahasA muNi-sAhuNINa tuha bhattA / pAsa-paumAvaIu paseNaI ceva naranAho / / 6 / / sattari-vAsAiM vayaM vAsasayaM Au neminAhAo / addhaTThamasaya-samahiya-tesIiM vAsasahasehi / / 7 / / muNitettIsAya samaM sAvaNa-siya-aTThamIi sammee / siddhosi harasu mohaM maha jaha pecchAmi sAmi ! tumaM // 8 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anusandhAna-40 sira vaDDamANa-thuttaM sirivaddhamANajiNa ! pANayAu AsADha-suddha-chaTThIe / bhuvaNamiNaM boheuM kuNDaggAmaM tumaM patto // 1 / / tisalA-siddhatthANaM citte siya-terasIi sIhaMko / taM sattahatthakAo jAo cAmIyaracchAo // 2 // kumarosi vAsa-tIsaM kaya-chaTTho mgg-ksinn-dsmiie| nIhariya nAyasaMDe ego paramannamannAdiNe / / 3 / / patto bahulAu gae pakkhAhiyasaDa-vAsabArasage / ujuvAliyAi tIre naIi vaisAhadasamIe // 4 / / suddhAi laddhakevala ekkArasa gaNaharA tae vihiyA / cauddasa taha chattIsA sahasA muNi-ajjiyANaM ca // 5 / / mAyaMgajakkha siddhAiyAo seNiyanivo ya tuha bhattA / vAsA bAyAlIsaM dikkhA bAvattarI AuM // 6 // aDDAijjasaehiM gaehiM vAsANa pAsanAhAo / avasappiNIi guNanavaipakkhasese cauttharae // 7 / / nivvANo kattiyamAvasAi egosi taM apAvAe / payaDasi jayadIva jayaM jaha taha kuru devabhaddAiM // 8 // C/o. prAkRta bhAratI jayapura
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ L pariziSTa tIrthakara nAma caturvizati jina 32 sthAna-koSThaka (yantrama) mArakAla rAjyakAla dIlA tapa cya0 tithi janma lipi pitRnAma mAvanAma sarIvarva sarIramApa lAMtana dIkSA-sthAna dAtA characavAla dIkSA parivAra ApA0 kR04 adhodhyA 00 nAmi suvarNavarNa vRSabha 20 lAkha pUrva 65 lAkha pUrva siyAmanana zreyAsa 4000 ajitanAtha vijaya vaizA005 ayosvA mA0 0 vijayA jitanA suvarNavarNa gaja lAla pUrva 12parva samAdhavana mA mata paramAnna 450 banuna bhA-10 mahAdaza 1000 , pUrvAga sahita 50 lAkha pUrva sadanAtha saptama veyaka kA zurU zrAvasti to go senA suvarNavarNa azva " lAla pUrva - pUrvAma sahita 4 SaSTha bhakta mArga0 0 1 sahasApavana surendradatta 1000 balUca abhinandana jayaMta vaiza04 savara siddhArthoM suvarNavarNa orge 4 N.sAva pUrva paTha bhakta mArga. gu012 sahasAmavana paramAna indradatta 1000 mA002 ayodhyA ma bhAgalA 2dhanuSa kraucapalI 12% tAva pUrva * lAraNa pUrva lAkha 16 nityamata paramAna 28 lAkha 12 bhUrvAga. lAva pUrNa / pA somadeva h 20 varSa 6 mahIne i yaamshii / nAma avayaka kA00 raktavarNa mA0 013 1 sahasAmavana paramAnna 1000 supAzvanAtha madhyama-paiveyaka mA0 kR08 vArANasI jye00 pratikA subarNavarNa | 200anuma svastika / 5 lAkha pUrva bacha bhakta jye0 zu0 13 sahasAmravana pAyasa mahIne 1000 20 pUrvAga saDisa 4 lAkha pUrva 1.4 pUsa lAkha bandAmAsvAmI pI00: lamaNA svetavarNa 15-anuSa 20 lAkha pUrva paura kR0 mahIne paramAna somadata suyivinAza Anala kA kR kAbaMdI mArga sugrIva zvetavarNa bhakara 28 pU. sa. 10,000 mA06 sahasApravana pAyasa 1000 slm ly ly s kh nwtts ly ly. ml. mahitapura zrIrayana kaccabhakta sahasAbhavana pAvasa 2006 jyo006 punarvasa suvarNavarNa suvarNavarNa 60camuca 80panuSa acyuta sA Here kR013 pha0020 sahasapavana pAyasa prANata kArya bhakta sahazApravana pAvasa 600 campApurI kapilapura ayorayA phA00 kA supUjya mA0 . kRtavarma vai. .. siMhasana sahasAra jaya 1000 sUkara prANata pllkh dharmanAtha suyaza vijaya zrA007 0 zu07 i hai| mA0 0 ___ 42,000 pUrva 14 lAkha 30 lAkha varSa " sAsa varSa ___1 lAkha varSa 1 rujAra varSa 47.240 hajAra varSa 42 hajAra varSa 10 dhanuSa manuSa | 40 dhanuSa 3030 mA0 gu0|| -10-M. pATha bhakta sahasAmavana siMha mAnu vizpona 7000 DzAntinAtha sarvArthasiTi sarvArthasiddhi bhA007 mA006 acirA suvarmavarNa suvarNavarNa sukarNavarNa suvarNavarNa suvarNavarNa suvarNavarNa nIlavarSa zyAmavarNa 24.000 pUrva 20 lAkha pUrva ra lAkha varSa 5 lAkha varSa 7 lAkha varSa 2 lAkha varSa 24 hajAra varSa 22.10 hajAra varSa 0 hajAra varSa 7 hajAra varSa 7 hajAra varSa hajAra varSa 200 varSa mastinApura hastinApura hastinApura mithilA . -- sUra sahasAbacana jve0 10 mArga bhArga jye0 devI varanAtha malinAtha munisuvata 20 h0 - mAra zuru sahasAprabana L...paca bhakta yA akta ...asTama bhakta sudarzana kuma sumitra 30 dhanuSa 21 anuva vyAdhasiMha aparAjita vizvasena jayaMta 16 varSa 3 varSa AhorAvi kA0 zukra pramAvatI bama sAsAcana 300 aparAjita mA0 zU05 pannAvalI kachuA tahasAjacama rAjagRhI mithilA pAyasa prAjata camA suvarNavarNa 14 cabhuSa nIlakamala eSTha bhakta kA zu012 Aope mA0 zurU sAhasAvana 1000 mAsa neminAtha aparAjita | kA002 soripura mAsu samuDa vijaya zivAdevI zaMkha umajayanta paramAnna prANata pai.po4 vArANasI pAranAtha mahAvIrasvAmI aSTama makta bhau0 0 " AnAmapada paramAna. cAmAdevI trizAlA savarNavarNa 30 mArga000 mAnavana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAna-nagarI jJAna-tithi shaasndev| zAsanadevI / pramukha bhakta dIkSAparyAya T AyuSya mokSa parivAra antarakAla T niryAtithi gaNacara T sAzu0 sAzyI sa0 saMdhyA 84 Ex.co 3.00,000 nirvANa-dhAma tIrtha aSTApada giri pusmitAla- samasAma phA0 kR0" apraticakrA bharata sAkha pUrva 1 4 lAkha pUrva 10000 ex mahAyala 1.00.000 2,00,000 102 2.30,000 3.36.000 6.30.000 5.30,000 3.00,000 3.20.ooo 100 yakSanAyaka tuburu mitrasena mitravIya sarvavIrya ajitasena dAnavIya madhavA 1000 1000 1000 1000 324 100 000 4.20,000 3.30,000 3.00,000 4.30.000 000 2.ba.0,000 mAtaMga vijaya ajita ajitabalA duritAri kAlI mahAkAlI acyutA zAntA bhRkuTi gutArakA azokA mAnavI pracaNDA viditA aMkuzA 1.20000 yuddhavIya 1000 1,00,006 1,00,000 ayodhyA-sahasAya zrAvastI-sahasAma ayodhyA-sahasAma ayodhyA-sahasAma kauzAmbI-sahasAna vArANasI-sahasAna macandrapurI-sahasAna e kAkaMdI-sahasAna bharilapura-sahasAna siMhapurI-sahasAma campApurI-sahasAma kampilapura-sahasAna ayodhyA--sahasAmra ratnapurI sahasAna hastinApura-sahasAna kahastinApura-sahasAna sahastinApura-rAhasAna mithilA--sahasAna rAjagRhI-sahasAmra mithilA-sahasAma unjayantagiri-saha vArANasI-sahasAmra RjuvAlikA nadI lAkha pUrva 1 lAkha pUrva lAkha pUrva 1 lAkha pUrva lAkha pUrva 1 lAkha pUrva 1 lAkha pUrva 50 hajAra pUrva 25 hajAra pUrva 20 lAkha varSa 14 lAkha varSa 14 lAkha varSa 750000 varSa 250000 varSa 5 hajAra varSa 25750 varSa 21 hajAra varSa pauSa zu " kArtika kR0 pau0 zu014 caitra zuka caitra zu04 phA0 kR06 phA0 kR07 kArtika zu03 pauSa kR014 mAgha kR. 30 mApa zukla 2 pauSa zu06 vaizAkha kR014 pauSa zu015 cauSa zu08 caitra zu06 kArtika zu02 mArgazIrSa shu0|| phAlguna kR012 mArgazIrSa zu01 Azvina kR030 caitra kR04 vaizAkha zu 10 72 lAkha pUrva 60 lAkha pUrva 50 lAkha pUrva 40 lAkha pUrva 30 lAkha pUrva 20 lAkha pUrva 10 lAkha pUrva 2 lAkha pUrva lAkha pUrva 84 lAkha barca 72 lAkha barSa 60 bAkha carSa 30 lAkha varSa 10 lAkha varya lAkha barSa 65 hajAra varSa 24 hajAra varSa 1000 sammetazikhara sammetazikhara sametazikhara sammetazikhara sammerAzikhara sammezikhara - sammelazikhara sammatazikhara sammetazikhara sammerAzikhara campApurI sammetazikhara sammeta zikhara matazikhara sammaitazikhara sammatazikhara sammetazikhara 1000 6ao 84.-500 72,300 68000 66.8000 64,000 62,000 60000 40.000 1.03.000 7.00,000 1,00,000 66,000 62.400 61.600 izmara kumAra SaNmukha pAtAla kinnara 3ArA ke lAkha pUrva mAdha kR0|| varSamAhInA zeSa 50 lAkha kodi sAgaropama caitra zu05 30 lAkha koTi sAgaropama caitra zurU 70 lAkha koTi sAgaropama vai0 zu0 lAkha koTi sAgaropama cana zu06 60,000 koTi sAgaropama mArga000 8000 koTi sAgaropana phA. kR. 7 600 koTi sAgaroparma bhAdavA kR07 60 koTi sAgaropama bhAdavA zu06 6 koTi sAgaroSama vaizAkha kRta ya sAga kA cirAga zrAvaNa kR03 55 sAgarocama ASAr3ha zu014 20 sAgaropama ASADha kR07 sAgazepama caitra zu0 4 sAgaropama jyeSTha zu0 3 sAgaropama jyeSTha kR03 1/2 palyopama vaizAkha kR0 1 hajAra koTi kama panyopama / mArgazu010 kA caturthAza hajAra koTi varSa phAlguna zurU 54 lAkha varSa jyeSTha kR.8 6 lAkha varga vaizAkha kR0 10 5 lAkha varga ASADha zu08 83 hajAra 750 varSa zrAvaNa zu08 21bAnamAra kAroba kArtika vadi 30 tripRSTha dvipRSTha svayaMbhU puruSottama puruSasiMha koNAlaka 700 108 800 60.600 gaMdharva yArAja balA dhAriNI pus 1000 1000 60.000 sugama varuNa 40.000 30.000 20,000 18000 16.000 14.000 55.000 50,000 41,000 40,000 26.000 36,000 bhRkuTi vairoTyA naravattA gAMdhArI ambikA pancAyatI sinyAyikA ajita vijaya hariSaNa kRSNa prasenajit zreNika 27400 hajAra vana 7500 varSa 2500 varSa 700 varSa 4 hajAra varSa 30 hajAra varSa 10 hajAra varSa hajAra varSa 500 1000 1000 536 33 / ekAkI sammetazikhara sammatazikhara sammaitazikhara ujjayanta giri sammetazikhara pAvApurI pAzva nAsaMga 42 varSa 72 varSa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 zrInarendraprabhasUri viracita sUktamAlA amRta paTela kavi zrI narendraprabhasUri- maladhArIo 'vivekakalikA ane vivekapAdapa nAmanA be sUktisaMgraho-sUktasamuccayanI racanA karI che. tathA alaMkAra viSayaka 'alaGkAramahodadhi' omanI ja prasiddha kRti che. tathA aprApya 'kAkutsthakeli' paNa emanI kRti kahevAya che. prastuta sUktamAlA paNa emanI kRti hovAnI zakyatA che. 121 zlokainI prastuta kRti apUrNa jaNAya che. zlokanA pUrvArdhamAM upadeza ke nItiviSayaka sUktio che ane uttarArdhamAM vyavahArika DahApaNa, nimitta, jyotiSa vagerenI pracalita vigatonI puSTi, moTe bhAge dRSTAnta ke arthAntaranyAsa alaMkAra dvArA apAI che. bhASA prasAdaguNane kAraNe AsvAdya che, ane anuprAsa paNa hRdya che. juo - 'rAhurAhUyate kena vidhorvaidhuryahetave // 9 // ke 'mandAkinImRdo vandyAstravedIvedinAmapi ||17|| Ama to samagrakRti ja samagra paNe layasaundaryano akhUTa khajAno che. 21 -- A sUktamAlAnuM saMzodhana be hastaprata uparathI thayuM che. banne prato lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, amadAvAdanAM hastapratabhaNDAramAM che. A lA. da. bhe. sU 19882, paJcapATha, 26 x 11 se.mI. nI sAIjhamAM 6 patro cheM. banne hAMsiyAmAM lAlazAhIthI UbhI lITI karela che. patra madhyabhAge haratAla - candraka che. A pratamAM 121 padyo che. A - lA. da. bhe. sU. 26565, naMbaranI che. temAM 25.5 x 11.3 se.mI. sAIjhanAM 5 patro che. tenAM lipikAra muktisaubhAgyagaNi che. A pratamAM 111 padyo che. A prata upara dRSTAntazataka avacUri avuM nAma lakhe che. ane kartA tarIke 'mala0 'narendraprabhasUri' no ullekha che. ( B pratamAM Avo koI ullekha nathI). mATe meM kRtikAra tarIke narendraprabhasUrine mAnyA che. chatAM kRti apUrNa che. jene kAraNe granthakAra viSe nirNaya karavo agharo che. mATe ja vivekapAdapa, vivekakalikA tathA alaGkAramahodadhinAM udAharaNo sAthai prastuta kRti 'sUktamAlA'nuM kRtisattva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 ane kartRtvasAhacarya tapAsavaM ucita che. sUktamAlA- 5muM 'dadhatyA sukhAkartuM' padya alaGkAra mahodadhinAM 274mA udA0 tarIke noMdhAyela che. . - prata A nAM nimnalakhita padyo prata B mAM nathI - 11, 24, 71, 74, 102, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115 = kula 15 padyo nathI. prastuta kRtino ullekha zrI mo. ra. desAInAM ke zrI hI.ra. kApaDiyAnAM saMskRta sAhityanA itihAsagranthomAM jovA maLela nathI. . prastuta sUktamAlAnAM maGgala padyamA vividha bhaNitibhaGgi dvArA, zlokamAM 'sUktamAlA'nI racanA karavAnI pratijJA che. te jotAM tenI prazasti paNa hovI joI, je nathI, je kRtinI asampUrNatA sUcave che. A prata ne mukhya rAkhIne sampAdana karyu che. B pratano pAThAntaramAM upayoga karyo che, chatAM yogya lAgyA tevA B pratanA pATho mULamAM ane A nA pATho ullekha A pUrvaka pAThAntaramAM lIdhA che. va sUktamAlA aparanAma dRSTAntazatakam praNipatya paraM jyoti-nAnAbhaNitibhaGgibhiH / zlokaireva yathAzakti sUktamAlAM vitanmahe // 1 // kalAkalApasampannA jalpanti samaye param / / ghanAgamaviparyAse kekAyante na kekinaH // 2 // upakartA svataH kazcidapakartA ca kazcana / caitrastaruSu patrANAM kartA hartA ca phAlgunaH // 3 // kalyANamUrtestejAMsi sampadyante vipadyapi / kiM varNikA survaNasya nArohati hutAzane // 4 // dadhatyArtaM sukhAkartuM santaH santApamAtmanA / suduHsahaM sahante hi taravastapanA''tapam / / 5 / / guNinaH svaguNaireva sevanIyAH kimu zriyA ? / kathaM phaladhivandhyo'pi nA'nandayati candanaH // 6 // nahyeke vyasanodreke'pyAdriyante viparyayam /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 jahAti dayamAno'pi ghanasAro na saurabham // 7|| vikAramupakAro'pi kurute samayaM vinA / akAlopasthitA vRSTi-mahAriSTAya jAyate // 8 // nisargeNaiva pizunaH svajanocchedamicchati / / rAhurAhUyate kena vidhovaidhuryahetave // 9 // nijavyApAranizcintA nidrAyante bhujaGgamAH / jagadbohaprarohAya yato jAgati durjanaH // 10 // durjanaH kAlakUTazca jJAtametau sahodarau / agrajanmA'nujanmA vA na vidmaH kataro'nayoH // 11 // ko bhogabhRtAM mUni sAdhu nA'dhatta yad vidhiH / sakarNako'tha kurute marmavit karma tAdRzam // 12 // garva ! sarvakaSo'smIti giraM mA sma vRthA kRthAH / adyApi tava jaitrANi caritrANi durAtmanAm / / 13 / / samarthAnAM samartho'ri-nigrahAya parigrahaH / prabhaviSNustamo'ntAya prabhA prAtaH prabhApateH // 14 // svAminyastaM prapedAne sIdatyeva paricchadaH / bhAsvatyastamite mlAna-kamalA: kamalAkarAH // 15 // cAraNA parivAreNa prbhuloke mahIyate / mahIruheSu mahitaH "kiMkillirnijapallavaiH / / 16 / / mahimAnaM mahIyAMsaM saGgaH sUte mahAtmanAm / mandAkinImRdo vandyAstraivedIvedinAmapi // 17 // sadA sarvajanairnogyaM zlAghyaM bhavati vaibhavam / sukhapeyaM(ya-)payaHpUraM varaM kUpAt sarovaram // 18 // lokampRNAnapi guNAn doSaH svalpo'pi dUSayet / apeyA pazya pIyUSa-gargarI garabindunA // 19 // prINayannupakurvANaM kuryAt kAryavircakSaNaH / puSpandhi(ndha)yo na puSpANi dunoti svaM dhinoti ca // 20 // krUraprabhoH prabhutvena jano jIvan mRtAyate / asanta iva santo'pi syurbhAvAstimirodayAt // 21 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 tAvat tejasvinastejo yAvad bhAgyamabhaGgaram / kSINatailaH kiyatkAlaM dIpo(pako)'pi pradIpyate // 22 // nijamandiramucchindan jAyate ko'pi duHsutaH / svAzrayaM nAzayatyAzu hatAzo'yaM hutAzanaH // 23 / / aurasaH snehamAhAtmyaM kiJcidanyat pravakSyate / sampadyApadi vA sindhu-vidhuntuda(dA)nurudhyate // 24 // uporjayati tat kazcid yannaivopArji pUrvajaiH / phalaM madhuramAma'sya na punaH kusumAdayaH // 25 // mAninAM svAminA dattaM mude'lpamapi kalpate / varaM paurandaraM vAri bappIha ! pAtumIhase // 26 // nirlakSaNaH kSaMNAllakSmImAzrayasyApi lumpate / patan ka~potaH kurute zAkhAzeSaM hi zAkhinam // 27 // cirAt phailiSyato neturdUramudvijate janaH / kiyatkAlaM phalottAlastAlamarthI niSevate // 28 // kAmaM dUraphala(laH) svAmI labhate vacanIyatAm / adyApi kavibhistAla: sopAlambhaM nibadhyate // 29 // prabhoH 'saMbhAvanA'paiti tucchameva prayacchataH / agAdagretanI kIrti vaTasyedRrga phalodayaH' // 30 // prabhavet paribhogAya sarvasya divaso 'nijaH' / dIpairapi pairAllakSairna hi dIpotsavo bhavet // 31 // sukRtaM sukRtairlabhyaM yat svataH paripacyate / pakvasya svayamAnasya svAdaH ko'pyatiricyate // 32 // saGgatiryAdRzI tAdRk khyAtirAyAti vastunaH / rajanI jyotsnayA jyotsnI tamasA ca tamasvinI // 33 / / klizyante kevalaM sthUlAH sudhIH suphalamaznute / mamantha mandara: sindhuM ratnAnyApudivaukasaH // 34 // AtmIyameva mAhAtmyaM kulaM kvApi na kalpate / udanvadanvayazcandraH kAlakUTaH kimanvayaH // 35 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 kSaNAdasAraM sAraM vA vastu sUkSmaH parIkSya(kSa)te / / nizcinoti marut tUrNaM tUloccaya-ziloccayau // 36 / / na dauHsthye'pi nijaM sthAnaM moktavyamiti me matiH / mRgalakSmA punarlakSmI kiM nA'bhyeti nabha:sthitaH // 37 / / lokarUDhiriha prauDhirastu vastu yathA tathA / dadhi maGgaladhaureyaM na puranardugdhamabhyadhuH // 38 // utkarSazcApakarSazca bhRtyAnAM bhartR-kartRkau / divasAn divasAdhIzazcinotyapacinoti ca // 39 / / Atmane te'bhidruhyanti ye druhyanti mahAtmane / pazyolUkamanAlokamasUyantaM vivasvate // 40 // sadvRttairmahatAM paGktirApyate piturAtmajaiH / maGgaleSu samazcakre patrai mrasya pippalaH // 41 // dhuri ye madhurAtmAnaH purataste'pi niSphalAH / phale durbhakSyamikSUNAmakSuNNaM - nekSyate // 42 // yasya lokottaraM sUtramApado'pyasya sampadaH / zaddhimagnau nimagnasya pazya kasyA'pi vAsasaH // 43 // sukRte sarvataH kSINe zrIrapi kSIyate kSaNAt / pAtha:pUre kathAzeSe kiM nandatyaravindinI // 44 / / vibhavAbhogavisphUrtiradRSTaikanibandhanA / kSoNIruhaparINAhe heturmUlasya sauSThavam // 45 // ahite'bhyudite kAnti samUlasyApi nazyati / chAyAtarorapi cchAyA phaoNlgunena [vi]nazyati // 46 / / sthAnopajJaM viduH sthAne mahimAnaM manISiNaH / devazIrSeSu zeSeti mAlyaM nirmAlyamanyathA // 47 // vyavasIyaH praNAzAya svayamasthAnanirmitaH / bIjasyA'pi praNAzAya prArabdhA kRSirUSare // 48 / / tejasvinaH prabhoH zatrUnucchinatti paricchadaH / vaikartanAstamovArtA nizumbhanti gabhastayaH // 49 / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 lakSmIbhavAni tejAMsi jIyante rAjatejasA / kAmaM dhammilapuSpebhyaH zikhA~puSpaM viziSyate // 50 // sAkSiNI syAt pituH zikSA vinItaM tanayaM prati / jautye'tibhAsure ratne yatno vaikaTikasya kaH // 51 // durbhedamapi bhindanti haidayaGgama-saGgamAH / indoH sparzAt zravantyambho-bindunindUpalA api // 52 // pareSAM duritaM hantuM jhampAsampAtamapyaho / agnau karoti ko'pyatra sinduvAro nidarzanam // 53 // na jJAteyamupAdeyaM guNaiH sampadyate padam / kheApAramAdatte pradIpo, na punaH zaniH // 54|| sarveSAmapyapAsyo yaH so'pi kaizcidupAsyate / prasahya mRjyate'nyatra netrayoH pUjyamaJjanam // 55 // strINAM dohadamanveti prasUtiriti gIrghaSA / ketakyAM prasavaH so'ya-malamaulapya dohadam // 56 / / AbhyAgArikamabhyeti nAtmambharimayaM janaH / vihAya vADavaM lokai-rambhodhiradhigamyatAm // 57 // jaGghAlatvaM jaghanyAnAmunmArgeNa nisargataH / timipotaH pratisrota:-pathena pathikaH param // 58 / / guNaH pratyuta doSAya dhruvaM ya: syAdalaukikaH / gaganaM zUnyamityAhustattvato'timahattvataH // 59 / bhaved bhaGguravRttasya na prabhutvamuditvaram / uvAha grahasAmrAjyaM tapano na punaH zazI // 60 // sabhAsannibhamAtmAnaM darzayanti vizAradAH / yuktaH(ktaM) krUragrahai: krUraH saumyaH saumyaiH punarbudhaH // 61 // vizIryante kadaryasya zriyaH pAtAlapatrimAH / agAdhamandhakUpasya pazya saivalitaM payaH // 62 / / mitampacaH prapaJcena kenacit kAryate vyayam / pAdAvartaM vivartena kUpAdAkRSyate payaH // 63 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 27 yAcate saGkucaddRSTidadAti punaruddhataH / lIno'mbudaH pibatyambu datte garjibhirUjitaH // 64 // guNAn guNavatAM vettuM viralAH prabhaviSNavaH / vetti ratnaparIkSAyAM lavamekaM na vallavaH // 65 / / astimAnastu, kaH stauti vadAnyo na ca cennaraH / ramyApi kena ramyeta yuvatiryadi durbhagA // 66 / / alaGkAro'pyalaGkartumalaM sthAne niyojitaH / zriyaM tArasrajaH kaNThe dadhate natu pAdayoH // 67|| arthinaH khalu sevante sulabhazrIkamIzvaram / pazya zrotasvinI-zrotaH sarvato rudhyate'dhvagaiH // 68 // avApyate dhanaM dhanyairyazobhiH surabhIkRtam / kiM tava zravaNotsaGgamAruroha na rohaNaH // 69 / / tAvadarthakriyAkArI yAvad dravyamabhaGguram / svarNakumbhastu bhagno'pi jIvayatyanujIvinam // 70 / / kAlo'pi kaluSaH sa syAt santo yatrA''purApadam / kherastamayo yatra sa pradoSaH prakIrtitaH // 71 // paroparDsamavastUnAmatyuccaM padamApade / vAtenonnatimAnItaH pAMzupUraH patatyadhaH // 72 // bhavet prabhutvaM puNyena na hiraNyena jAtucit / adrirAjastuSArAdirna punaH kanakAcalaH // 73 / / avimRzyAtityAgo[hi] dezatyA[gA]ya jAyate / tathA dR(vR)STaM ghanairnaSTaM viyatopi yathA puraH // 74|| zrImantamupatiSThante naiva nirdhanamarthinaH / vAnaspatyAn parityajya seva'nte ke'vakezinaH // 75 / / tanujo mA sma bhUd yatra jAte syAnmAturAturam / kadalyAH kimabhUt pazya phalotpatteranantaram // 76 / / parolakSeSvapatyeSu khyAtirekasya kasyacit / subahuSvambujAteSu zabdaH zaGkhasya kevalam // 77||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 kAryakSamaH paropyAptaH kRtaM putreNa paGganA / vibhAvasurvasunyAsaM rakherApnoti no zaniH // 78|| datte vipattimAsaktiH prabhoratyugratejasaH / grahamastamitaM prAhu-rgataM mArtaNDamaNDale // 79 / / nA'nayanti dhanaM patyau na kulInAH khalu striyaH / sravantyo vArisarvasvamarpayanti payonidheH // 80 // durjAtamAtmanA jAtaM pAlayanti samunnatAH / na vahanti payovAhAH kiM nAmA'zanimIdRzam // 81 // yatante samaye santaH kRtArthIkartumathinaH / varSakAH kinu varSanti na varSAsu payomucaH // 82 / / tiraskArepi rajyanti dviguNaM rAganirbharAH / raGgaH pAdoparmedana kiM kusumbhasya naidhate // 83 / / sarvaMsahAnAM vardhiSNurupakAro'pakAriSu / anantaM dAvadAtRbhyaH phalanti kSetrabhUmayaH // 84|| aho kasyApi zabdo'pi kuTilAnAM bhayaGkaraH / dhvanibhiH zikhinAM nAgAH palAyante dizodizam // 85 // duHsaGgenApi nApaiti satAM svAbhAviko guNaH / viSeNa saha vAstavyo jIvAtuH phaNino maNiH // 86 // nonmUlayati mAlinyaM sadguNopyAtmajaH pituH / paGkeruheNa paGkasya kAlimA kiM vilupyate // 87|| sUryAcandramasoH kena rAhurAhUyate bhRzam / prabhubhyAmapi naitAbhyAM kSetramasmai yadarpitam / / 88 / / ekatAnaM manaH pApe nIcAnAmacirAd bhavet / dhyAnakoTyo bakoTasya yAnti jantujighAMsayA // 89 // AtmAnupadikaM lokaM kuryAnmUo'pi kazcana / AtmAnamanu lohAni bhramayed bhramakopalaH // 90|| mUrkhasya mukhamIkSante kvapi kArye vicakSaNAH / vinA nikaSapASANaM ko vetti svarNavarNikAm // 91 / /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 dhairyaprauDhirdRDhasyA'pi vipadyA''zu vipadyate / aya:piNDo'pi caNDAgnau nimagno dravati drutam // 92 / / kRtvA sthUlastapastIrthe krodhapaGke nimajjati / maGktvA'mbhasi gajo gAtramuddhalayati dhUlibhiH / / 13 / / vibhave vibhavabhraMze saiva mudrA mahAtmanAm / abdhau surAttasAre'pi na maryAdAviparyayaH // 94 // yaH pramANIkRtaH sadbhistasyA'nyat kiM vicAryate / atulena tulAmeti kAJcanena sahopalaH // 95 / / tattallIlAyitai laiH zobhate zrImatAM gRham / krIDAdurlalitai ti kalabhairvandhyakAnanam // 96 / / mAnamarhati matto'pi yenA''yattA vibhUtayaH / ibhaM bhojayate bhUpazcATukAraparaH svayam // 97|| samunnataiH saha spardhA svAGgabhaGgAya kevalam / ghanAyA'sUyato pazya hareryat paryavasyati // 98 // balavAnavajAnAti durvinItaM pRthagjanam / bhaSantaM bhaSaNaM pazya karI ki kalahAyate ? // 19 // dUSyate yena sarvo'pi kazcittenaiva bhUSyate / mado nindAspadaM loke hastinastu vibhUSaNam // 100 // prakhyAtavaMzo yannAmnA pumAn saiSaH kvacid yataH / drumeSvekaiva sA jambUrjambUdvIpo yadAkhyayA // 101 // kimaunnatyaM kimaujjvalyaM kuryAnnirdhanatA yadi / hitvA himAdriM hemAdrimAdriyante divaukasaH // 102 // kecid bhavantyapakRtye'pi mitrANAM sahakAriNaH / sahAyaH kiM na dAhAya dahanasya samIraNaH // 103 / / datte dhUrtaH satRSNA[nA]manartheSvarthavibhramam / / marau grISmaH kuraGgANAM puSNAti mRgatRSNikAm // 104 / / kasyacinmRtyusamaye nitarAM syurmahodayAH / vidhyAsyataH pradIpasya pazya vRddhimatI zikhAm // 105 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 upakAro'pi nirnAma nAzyate kRtanAzibhiH / payodAnAM payovRSTebrUhi kiM kurute maruH // 106 / / sukhAya maJjulacchAyaH prabhuH prAgeva kiM dhanaiH / vaTo hanti zramaM sadyaH pAnthAnAM pathi kiM phalaiH // 107 / / kSudrANAmadbhutA lakSmIrmRtyorlakSmeti nizcayaH / pipIlikAnAmutthAnaM pakSayoH kSayahetave // 108 // tRNAya manyate lokaizcirAdalpaphalaH prabhuH / phalan varSazatAt tAlastRNarAjastaducyate // 109 / / tanmithyA yanmitho vairamekadravyAbhilASiNa:(NAm) / rasanA dazanaiH sArdhaM sadA saMyujya kalpate // 110 // janasya yAvatI sampad vipattirapi tAvatI / dRSTAntaH spaSTa evAtra rajanIjIvitezvaraH // 111 // svasthAstejasvinaH prAyastiraskAre'pi duHsahAH (he) / ravipAdAhato hanta jvalati jvalanopalaH // 112 / / doSavAn stUyate yastu dAnazaktirgarIyasI / gajAnAM gaNyate kena tAdRg jihvAviparyayaH // 113 / / zuddhAnAmudaye zuddhA vardhante jAtu netare / zucau dinAni cIyante kSIyante kSaNadAH punaH // 114|| heyopAdeyavaiduSyaM vimalasyaiva dRzyate / haMsAdanyatra no dRSTaM kSIra-nIravivecanam // 115 / / zaktyA yuktyA ca saMrodhuM zakyA nA''kasmikI vipat / kuto'pyAgatya vAtyAbhirdIpo vidhyAyate kSaNAt // 116 / / bhadramAzAsmahe tasmai ya: syAnmaunI guNAdhikaH / kaH kila stauti kAkolaM vAcAlaM sati kokile // 117|| tvamAtmAnupraviSTebhyaH sadyo dadyAt samunnatim / dunotyasmAn laghUn kurvan darpaNopyapitAtmanaH // 118 / / kimapyasAdhyaM mahatAM siddhimeti laghIyasaH / pradIpo hemagehAntaH dhvAntaM hanti na bhAnumAn // 119 / /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 1. 2. 3. 4. 5. 6. vistIrNairUrNanAbhasya sarvadigvyApibhirguNaiH / antaM jantugaNo nItaH kiyat kSudrasya sundaram // 120 // bhogyAn viziSyate vastu yat pAtre nyastamAtmanA / payaH pIyUSamabdeSu vAridherviSamAtmani // 121 // TippaNa vivekapAdapa ane vivekakalikAnI khaNDita be tADapatrIya prato (le.saM. (1280) pATaNa hemacandrAcArya jJAnabhaNDAramAM che. hI. ra. kApaDiyA jaina saMskRta sAhityano itihAsa khaMDa - 1, saMpA. AcArya zrI municandrasUrijI, pR. 155. 'A kAkutsthakeli, bRhaTTippaNikA ( purAtattva pustaka 2juM pR. 1, 4) mujaba 1500 zloka pramANa nATaka che. jeno le.saM. 1280 che. zakya che ke 'vivekapAdapa'nI ane kAkutsthakelinI lekhana saMvat 1280 ja che.. to kA. ke. prastuta pA. he. bhaNDAranI pratano koIka aMza hoya ? prastuta sUktamAlAmA 12muM ane 16muM padya na - vipulA mAM tathA 36muM ane 101 muM padya ma- vipulAmAM nibaddha che. narendraprabhasUrijInAM guru naracandrasUrikRta 'anargharAghavaTippaNa' (lA. da. bhe.sU. 524) nAM maMgalapadya sAthai prastuta sUktamAlAnuM maMgalapadya sarakhAvo. gurunI asara dekhAze. parabrahmamayaM jyoti praNidhAya.... ane prastuta sU. mA. nuM maMgalapadya praNipatya paraM jyoti..... nArohayed dhutA. chedakAraka: A vidhau vai0 A 31 7. 8. kiMkeli, ahIM se noMdhavaM yogya lAge che ke haimIya dezIzabdasaMgrahanI gAthA 186mAM 'kaMkelli' zabda che. 9. visA (zA) radaH A J 11. nanu jAyeta duHsahaH / 13. mAmlasya / 15. bappIhaH pAtumIhate / 17. lumpati / 10. mirodaye / 12. upAjIryata tat kaizcid / 14. kusumodayaH / 16. kamAllakSmI0 / 18. kApotaH /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anusandhAna-40 19. phaliSyatA'nena / 20. santApanopaiti / 21. phalodaye / 22. na bhavet parabhAgyAya / 23. parola10 / 24. savo'nyadA / 25. 0prabhu- AI 26. 0rAmlasya A / 27. nibandhanAt / 28. nenatvavasyati / 29. vyavasAyaM prayAsAya / 30. dhruvamasthA0 / 31. zeSApuSpaM / 32. jAtyAtibhAsvare / 33. hRdayaGgamasaGgamAH ityapyanvayaH syAt gama-saGgamA iti jJAnasaMyogA ityarthaH / (sampAdakaH / ) 34. 0mAlihya do0 / 35. ... loke, ambhodhi kena gamyate A / 36. syAdapyalaukika: A / 37. hArasRjaH (hAraH strajaH) / 38. 0pakrama0 AI 39. kAJcanA0 / 40. bhajante ke0 / 41. parAlakSe0 / 42. ghanIyanti AL 43. kimu / 44.. 0'pi niHkvaNaH / 45. dhyAnaM kArye bako0 A I 46. bhrAmayed / 47. snAtvA / . 48. 0kArapuraHsaram / 49. ekaM mAyAsutaM pazya / 50. balavAnnava0 / 51. 0bhaSaNaM vIkSya / 52. na kala0 / 53. hastinaH subibhU0 / 54. pazya ityanena saha vRddhimatI zikhA iti padaM prathamAntaM suSThu bhAsate / smpaadkH| C/o. 203/B, ekatA evanyu bereja roDa, vAsaNA, amadAvAda-7
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 3 vAcakottaMsa-zrIjJAnapramodagaNi-sandRbdha AdinAtha-pArzvanAtha-stotra ma0 vinayasAgara kharataragaccha kI 10 zAkhAe~ aura 4 upazAkhAe~ haiM / dUsarI upazAkhA zrI sAgaracandrasUri upazAkhA kahalAtI hai| sAgaracandrasUri kA samaya 15vIM zatI hai / jaisalamera nareza rAjA lakSmaNadeva inake bar3e prazaMsaka aura bhakta the / jinabhadrasUri ko AcArya banAkara paTTadhara ghoSita karane vAle bhI yahI the / inhIM sAgaracandrasUri kI paramparA meM vAcaka ratnadhIra ke ziSya vAcaka jJAnapramodagaNi hue haiM / kharataragaccha kA bRhad itihAsa pRSTha 337 ke anusAra inakI paramparA isa prakAra hai : ___ zrI sAgaracandrasUri dharmaratnasUri u. ratnakIrti samayabhakta vA. puNyasamudra vA. dayAdharma puNyanandi vA. zivadharma vA. harSahaMsa vA. ratnadhIra vA. jJAnapramoda . kSamApramoda - vidyAkalaza u. vizAlakIrti vA. guNanandana 'dhIra' dIkSAnandI ko dekhate hue vA0 ratnadhIra kI dIkSA zrIjinamANikyasUrijI ke kara-kamaloM se saMvat 1612 ke pUrva hI huI thI / jJAnapramoda kI malA kara vAnI ko dekhate hue yA nA ko dekhA najinamadiyA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 anusandhAna-40 dIkSA kaba huI nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA, kintu yugapradhAna jinacandrasUri sthApita 44 nandiyoM meM 18vA~ nambara 'pramoda' nandI kA hai / ratnanidhAnopAdhyAya kA 1628 ke patra meM ullekha hai, aura unakI nandI saMkhyA 12 hai / ataH 1635 ke Asa-pAsa jJAnapramoda kI dIkSA honI cAhie, aura sambhavataH inako vAcaka pada jinasiMhasUri ne pradAna kiyA ho / vAcaka jJAnapramoda kI mukhya kRti vAgbhaTAlaGkAra TIkA hai / isakI racanA saMvat 1681 meM huI / vAgbhaTAlaGkAra kI prApta TIkAoM meM yaha saba se bar3I TIkA hai / TIkAkAra ne isa TIkA meM apane pragAr3ha pANDitya kA digdarzana karavAyA hai / lagabhaga 5 dazaka pUrva purAtattvAcArya munizrI jinavijayajIne mujhe do granthoM kA sampAdana kArya diyA thA - 1. vAgbhaTAlaGkAra jJAnapramodIya TIkA aura 2 laghu paMca kAvya zAntisUrikRta TIkAsahita / maiMne aneka pratiyoM ke pAThAntara ityAdi se saMvalita kara donoM presakaoNpiyA~ manijI ko sauMpa dI thI... - sambhavataH yaha jJAnapramodIya TIkA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRta vidyA mandira, ahamadAbAda se prakAzita ho cukI hai / prastuta donoM stotroM kI kisa prati ke AdhAra se maiMne pratilipi kI thI, mujhe dhyAna nahIM hai| yaha nizcita hai ki vaha prati 18vIM sadI kI avazya thI / 1. prathama AdinAtha stotra 14 padyoM meM hai| 1-13 padya vasantatilakA aura 14vA~ padya sragdharA chanda meM hai / 14veM padya meM koTTadurgAlaGkAra kA ullekha kiyA hai, kintu yaha koTTadurga kaunasA hai zodhya hai| yadi nagarakoTa (himAcala pradeza) kI kalpanA kI jAe to sambhava pratIta nahIM hotI / koTTa zabda se jodhapura pradezastha honA cAhie / 2. dUsarA stotra ratalAma maNDana pArzvanAtha stotra hai / isa ratalAma ko ratnapurI, ratnAvalI Adi nAmoM se bhI jAnA jAtA hai / yaha madhyapradeza meM hai| isa stotra meM 8 padya vasantatilakA chanda ke haiM aura antima 9vA~ padya indravajropajAti kA hai / ina donoM stotroM kI bhASA aura zailI dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki kavi adhikArI vidvAn thA /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 vAcaka jJAnapramoda ke ziSya vizAlakIrti vyAkaraNa ke praur3ha vidvAn the / inakA viruda sarasvatI thA aura IDara kI rAjya sabhA meM inhoMne jaya prApta kI thii| inakI prakriyA kaumudI TIkA aura sArasvata vyAkaraNa TIkA prApta hai / koTTadurgamaNDana AdinAtha-stotram vizvaprabhuM praNatanAkikirITaratnaghRSTAMhnipIThamasumatsu kRpAprayatnam / cetassamIhitasuradrumatArghyasevaM, bhaktyA stavImi sutarAM jinamAdidevam // 1 // zrInAbhibhUpakulapuSkarapadminIpaM, lokatrayIsakalabhAvavibhAsadIpam / tattvAptaye bhajata bhavyajanAH ! kRtArthaM, prodyaccharacchazimukhaM ca yugAdinAtham // 2 // prahvAGgisaGgakaruNopakRtau gariSThaH, proddAmakAmakarituGgamRgAririSTaH / satkomalakramaNasaMvRtavAmapadmaH, pAyAt sa vaH prathamatIrthakaro'rthasadmaH || 3 // sphUrjaddhariprabhRtidevavilakSaNorunAnAcaritrasucamatkRtaviSTaporum / bhaktAGginirmitamanojJakunAbhijAta:, sa zrIprado'stu bhavinAM kila dattasAtaH ||4|| AnamradAnavasurezvaracaJcarIka zreNyA niSevitamanAratamastapaGka ! | padmAzrayaM bhavinRNAM nanu mAnasaM te pAdAmbujaM samabhinandatu pUtakAnte ! // 5 // 35
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anusandhAna-40 trailokyasaMsphuritakevalavAsarendra, zatruJjayAvanidharezvaramAptabhadram / vismeracampakamaNIcakacandanAyairdhanyAH prabhu samabhipUjayatA''hRdyaiH // 6 / / paryullasadguNamaNIrucirAkarAya, prottuGgamohagiribhidbhidurezvarAya / krodhAdizatrugaNanirjayasAdhanAya, tubhyaM namo vRSabhasattamalAJchanAya ||7|| vizvAtizAyimahimAgarimapratAnaM, cakrezvarIsavidhagomukhasevyamAnam / bhaktiprakarSapulakAJcitakAyadezAH, zrImArudevamabhivandata bho narezAH ! // 8 // duHkhaM vibho ! vyapanayasva vinamrabhUpa ! nAbhestanUjarucinirjitajAtarUpa ! / puNyAmbudhe ! praNipatajjanamaNDalAnAM dharmaikatAnanaramAnasanirmalAnAm // 9 // niHzeSasattvakumudAlinizAkarAbham / viSvaksphuratsurasaritsalilAvadAtakIrti narAH ! zrayata tIrthapati nitAntam // 10 // tatkauzalodbhava ! bhavArNavapota ! netanityaM kSamAbahaladhUrvRSabhAmajeta / samyagdRzAM prajanayasva parA_buddhi, nUnaM jagatritayasevita ! karmazuddhim // 11 // vaiviSTapatrayajanAtivinAzanAya, zazvacchubhavratatipaGktidhanAghanAya /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 37 vyAkozapaGkajadalopamalocanAya, tvAdIza ! te jina ! namo'stu sanAtanAya // 22 / / nisyandabhandasukhakandadamAbhirAmaM, satyazriyo'dhipa ! jinAdhipate ! prakAmam / vRndArakadruma-maNI-varadhenukumbhaM, kAmapradaM padayugaM tava naumyadambha ! // 13 // ityevaM koTTadurge jinagRhakamalAzekhara ! prAkprajezaH, nAtha ! stotraM pavitraM tava sukhadamidaM bhUribhAvairadhIza ! zrImacchrIratnadhIrasya ca paramaguroH saprasattejinendralakSmyai jJAnapramodAbhidhamuniracitaM tadvidAM syAdvitandraH // 14 // iti zrI AdinAtha stotram paM. hIrANaMdapaThanArtham ratalAma-bhUSaNa pArzvanAtha-stotram AnandanamravibudhAdhipamaulikoTImANikyakAntimahitAMhinakhatviSaM vai / udyatpratApamahimendirayA sanAthaM, bhaktyA namAmi satataM, prabhupArzvanAtham // 1 // zrIazvasenanararAjakulAvataMsaM, vAmorukukSisarasIvararAjahaMsam / vizvatrayIkaluSapAvanatIrthanAthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham // 2 // dugdhArNavendukiraNAmalakItibhAsaM, bhavyAmbujAvalivibodhanacArusUryam / padmAvatIdharaNasevitabhikSunAthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham // 3 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusandhAna-40 svodyotavIkSaNavinirjitacandrapA, yasyAnanaM nirupamaM bhavikasya toSam / saMvIkSya netramupayAti bhayapramANaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham // 4 // pabhekSaNA ghanapayodharabhAranamrAzcaitye narInRtati yasya puro bruvANAH / gItastutiM jinapateH kathitA''ryagAthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham / / 5 / / zrIstambhanAdhipajinaM ratalAmapArvaM, yaM zrIavanti-magasI-puratIrtharAjam / natvA jinaM labhatha saukhyamaho ! susArthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham / / 6 / / zozvarAdirucirairjinanAmadheyaiH, pArzvaprabhurvijayate bhuvi nIlavarNaH / sampUrayan janamano'bhimataM kRpArthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham // 7 // yo'bhyarcitastu kusumairvidhinA stuto vA, pApaM bhinatti bhavinAM yadi zaM pradatte / kalpadrumaughaphalitazca samIhitArthaM, bhaktyA namAmi satataM prabhupArzvanAtham // 8 // itthaM mudA zrIratalAmaratna ! zrIratnadhIrasya guroH prasAdAt / jJAnapramodena jinaH stuto vaH, pAyAdapAyAt sa hi pArzvadevaH // 9 // iti zrI pArzvanAthasya laghustotram prAkRta bhAratI akAdamI, 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 39 ajJAtakartRka zrI AdinAtha-bAlalIlA saM. vijayazIlacandrasUri prathama jaina tIrthaMkara AdinAthanI bAlakrIDAne viSaya banAvIne racAyela A laghu kRti 'lAvaNI' prakAranI racanA hoya ema jaNAya che. AnA praNetA koNa che te, antima kaDIomAM kavituM nAmAcaraNa na hovAthI, nakkI karavaM azakya che. A pratanA bIjA patramAM, bAlalIlA pUrNa thayA pachI, pRSThabhAgamA 20 viharamAna jinanaM caityavandana lakhelaM che, tenA akSara paNa 'bAlalIlA'nA akSara tulya ja hoI, badhuM eka ja lekhaka dvArA lakhAyeluM jaNAya che. te caityavandanamAM tenA kartA tarIke 'sudhanaharSa'nuM nAma che. banI zake ke temaNe ja A prati lakhI hoya. ane to temaNe ja A racanA (bAlalIlAnI) karI hoya evI zakyatA paNa svIkArI zakAya. prata saM. 1841mAM lakhAI che, tethI A racanA paNa 19mA zatakanI hovAnuM mAnIe to koI Apatti nathI jaNAtI. AnA kartA para uttara gujarAtanI bolInI gADha asara to che ja (seMghoDAM-12, meMThAM-16), paNa thoDIka marAThInI paNa asara vartAya che. dA.ta. ka. 21mAM 'aMghola karo ne AtA', 'AtA' eTale have, hamaNAM; A zabda spaSTataH marAThI che. prathama kaDImAM kartA bAlakR(krI)DA varNavavAnI pratijJA karIne pachInI kaDIomAM bhagavAnanA vastra-zaNagAranuM madhura varNana Ape che. 9-10 kaDIomAM 'rAmati' - ramatanI vAta che, jemAM geDI-daDI, cakaraDI-bhamaraDI, vAMsaLI-veNu, dhanuSa vagere dvArA krIDAno saMketa Apyo che. krIDAnA sAthI banyA che devIdevo. ramatAM ramatAM vaLI bhUkha lAge eTale mA pAse jaI rADa pADI, hasI hasIne sukhaDI (ka-11) mAge che. eTaMle mA kahe che ke ramata mUkIne Avo (ka. 14) to badhuM maLe. ane pachI mA kevA kevA 'bhAga' Ape che tenuM varNana ka. 12-19mAM vizada thayuM che. ka. 20-21mAM mAtA putra-prabhune haiye (godamAM) laI samajAve che ke ramI-bhamI bahu thAkyA, have Avo to nhavarAvI dauM. ane 22-26mAM aMghoLa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anusandhAna- 40 snAnanuM varNana Ave che. pachI vAta thaI che bhojananI. ka. 30 thI 47mAM bhojya padArthonuM annakUTotsava-samuM varNana che; ka. 38mAM hAtha moM dhoI bhojana pUruM thayAnuM sUcana che; to ka. 49-50mAM mukhavAsa - vidhinuM varNana che. A pachI prabhune mAtA suvaDAvI de che, to te zayyAnuM - zayanasthAnanuM varNana ka. 51-52 mAM sarasa thayuM che. vaiSNava sampradAyamAM ThAkorajInA manorathonuM thAya tevuM ja lagabhaga A varNana che, je bhakta hRdayane anerA bhakti - ullAsa jagADI jAya tevuM che. A varNanamAM AvatAM bhojya padArthonAM nAmono paricaya koI rasikajana vigate karAve to apekSita che. ramata te 'rAmati', 'marakaDalo' te atyAre 'marakalaDA' tarIke jANIto zabda che, jeno sambandha manda manda smita thAya che; 'khalaha' te 'khalelAM - lIlI khAreka; 'puMkha' te poMka; 'mogarela' te mogarAnuM tela; 'cAMpela' te caMpAnuM tela (dhUpela- phulela jevA prayoga); 'Doile' eTale 'DoyA vaDe 'iMDI piMDI' te poMkhaNAM vAcaka; 'tAkacI' te vaLI koI marAThI zabda; 'ThoThaDI' te ghauMnA ThoThAM-poMka; 'magA'thI maga samajAya; 'DhuDhaNa' nathI ukalatuM; 'prIsu'- pIrasuM; 'zadAphala' eTale sItAphala ? ; 'karamakha' te hamaNAM 'kamarakha' nAme jANItAM; thoDAka zabdo viSe ATalI khaNakhoda. zrI AdinAtha bAlalIlA // sarasatImAtAdevI, caraNakamala zevi, bAlakR (kI) DA gAMuM AdinAthanI // 1 // jehane marudevI mAta, ye (je) hane nAbhirAyAM tAta, iMdra caMdra seveM pAya prathamanAtha ||2|| aMgaNI zobhA bahu, traNya jJAMne sujheM sahu, iMdrathI adhiko rUpa pAra na lahuM ||3|| mAtheM re mugaTa soheM, sovanakuMDala doI, lalakatI lAla coTi nava gharaM soheM // 4 // bAjubaMdha rakhA bAMhiM, zovana kaDali tyAMhoM, mudrA kAMneM veDha vIMTi AMgulimAMheM // 5 // keMDeM te kandoro sAra, pAe jhAMjhara jhammakAra, ghughara ghumAvoM vacha na lahuM pAra ||6|| koTeM navasara hAra, teja navi lAbheM pAra, rAyamalabahumala aMgeM seMNagAra ||7|| pacheDo pItAMbara kero, kabhAyano jhagokaNo (?) paMcavaraNI veNI putra peroMne caraNo // 8 // pAe te kharI mojaDI, hAthamAM geDI neM daDI, devatAsyuM deva rameM rAMmati saDI ||9||
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 41 cakaraDI bhamaraDI pIli, bhamaraDA cakaraDI nIlI, kAli vaMzI veMNa vAjeM dhanuSadholi // 10 // bolato bAluDo boleM, mADI sAthe mAMDeM rADi, marakaDalo dei mAgeM sukhaDI bahula // 11 // sarIphala seMghoDAM choli, khalaha khajura bheli, akhoDa badAMma vacha dADimakali // 12 // khAryaka ToparAM-bahu, cAroli cAravi sahu, sAkaraligAM kharamAM putraneM kahuM // 13 / / drAkha beM nIli sukI, khazakhazamAM khAMDa muMkI, Avo re alavezara vIrA rAMmati muMkI / / 14 / / kAkarIyAM talazAMkali, golanI pApaDI gali, kulera tilavaTa Alu guMdasyu tali // 15 // meMThAM AMbArasa gholi, khAMDa kelAM ghRta bheli, rAyaNa phaNasa vatsa AeM ni koli // 16 // dhAMNI ceMNA lio jiluMA, dudhe pacyA AtuM puA, puMkha meM zelaDIzAMThA lio jijuA // 17 // kamalakAkaDI kuli, colA meM magAni phali, AMbAMni kAtali pastAM Alu jI choli // 18 // sukhaDI rAMyaNa sukI, dudhamAM zAkara jhokI, paMcAmRta AdeM zavi sukhaDI muMkI // 19 // bhaNe marudevI mAta, Avo vatsa kahuM vAta, hasIne haiyAmAM li prathamanAtha // 20 // hasI ramI bhamI thAkA, aMghola karone AtA, uvAraNAM liI marudevia mAtA // 21 // cuArasa bharI kacoli, mogarela cAMpela bheli, kezarakapura roli, dei mAya aMgholi // 22 // jalavaTa sonAtaNI, beMThA che trIbhovanadhaNI, kasturI jabA ti bAMdhI ugaTa ghaNI // 23 // trAMbAkuMDI jala bharI, nIramala nIragali, hema DoileM navarAveM ulaTa ghaNeM // 24 // uvAraNAM iMDIpiMDI, bhAmaNAM liiM mAvaDI, izavanna luMNa kareM tevatevaDI // 25 // gaMgodaka deveM dIdhAM, caraNodaka zavi lidhAM, vastra peMrAvi savi kArajya zIddhAM // 26 // surayakoDithI bahu, rUpeM mohyAM deva zahu, aMganI syaubhA eke jIbhe syuM kahuM // 27 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 vidhyeM Avi beMso bAla, zovanameM mAMDI thAla, bhaNeM marudevI vacha chAMDo neM Ala // 28 // iMdra Adi deva bahu, jehanAM guNa gAyeM sahu, ruceM te bhAi kaho bhoyana karuM // 29 // khAjA bojAM vArI purI, ghughara phaNasa bhela [ karI], varasolAM ghevaramAMhiM sAkara curI ||30|| jyalebI he (da ? ) zamI zAra, tAkacI mAMDI kaMzAra, dudhapAka kolApAka karyo a vicAra ||31|| daheMtharAM phAphaDA bheli, sevamAM suhAli mali, pheMNImAMhiM marakI mali khAMDasyuM rali ||32|| ghArI daliyA neM ghukarIyA, motIyA lADuA kasamasiyA, curamA neM magara (maga) nA lADu parIsu sevaiyA ||33|| mAMDA puDA vaDAM poli, veDhamI be cAMpi tali, khira khAMDa ghIyasyuM ThoThaDI gali ||34|| pakavAMna AdeM gahuataNAM, lApazImAM ghIya ghaNAM, dudha ne khAMDa meMthIsuM ( meM ghIsuM) bhANuMa bharI ||35|| kamodi zAlino kura, syaMghata sAThI paDI cura, devatAsya iMdra AdeM purakhe sura || 36 || tuvarya magAni dAli, masura colAni dAli, khIcaDo khIcarI roTi, DhuDhaNa kodarA baraTI, anusandhAna- 40 pApaDa pApaDI vaDI, rAituM marInuM karI, ghIa ghaNuM bAMdhoneM putara pAli ||37|| suMdaraNuM kaNIAluM Dhokali meMThI ||38|| cIDAM kAcAM neM pAkAM, truMzaDI DAMgara nIkAM, kacuMbara Adi paTa koThanI vaDI ||39|| TeDu phuTa cibhaDAM, AluAM ne TeMDazarAM, khaDabujAM vanolAM sIlAM marItAM pAkAM ||40|| nIluA caNA re maNA, nIlA vali nathi maNA, vagghArIne vAza desyuM prIsujI ghaNAM // 41 // culAnI vAloli kAcAM kelAM te ghaNAM // 42 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 kArelA kaMkoDAM bheli, rAyaDoDI DoDI choli, kAkaDI ra karamadAM, suMThi khAkhaTI neM koThevaDAM, kolAnI kAcari vali kAkaDI kuMli ||43|| zAMgarI kaDAni phali, lAMbaliyAM tali kAtali, kAcarI telasyuM tali viveMkeM karI ||44|| nAryaMgAM karaNAM jaMbirAM, leMbU zadAphala bijorAM, sukavaNya zavemAM AMbali bhali // 45 // karaMbo kapureM vAsyo, satharo daheMmAM prIsyo, karamakha rAi AMbalAM kIdhAM chiM kharAM // 46 // zonA kerI jhAri bharI, nIramala nIra gali, gholuAmAM jirAluMNa muMkIya prIsuM // 47 // puppha phala taNI bIDI, kAthA raMgasyua bhIDI, calu devarAveM mADI AnaMda bharI // 48 // 43 laveMga elaci sAra, jAvaMtarI neM jAyaphala, Dholio chapparaghATa, hIranI dorIno khATa, mukhazojha karo bhaNeM mAvaDI // 49 // taja tamAla mAMhiM barAza sAra // 50 // zakhara talAi khATa, ozIsAnI navi bhAti, zonAnI zAMkaleM bAMdhi jaDIta khATa // 51 // poDhI karI uThyA rAya, corAzI lakhkha purava Aya, gAla masurIe tame poDho jI nAtha // 52 // ajodhyA nagarIno dhaNI, naranArI behuM bhaNI, pAMca dhanuSa kAya trilokya rAya // 53 // cIraMjivo tamo AdinAtha dhaNI // 54 // itI zrI AdinAthanI bAlalIlA samAptaM // sukhaDI lakhI cheM // patra 2/2 mAM chevaTe - saMvat 1841 varSe posa vadi 13 dine liSItaM meMsAMNAnagare | zrI pArzvanAthaprasAdAt //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 kavirUpacandrakRta jinAnAM paMcakalyANakAni (digambara AmnAyAnusArI) saM. vijayazIlacandrasUri kacchanA vihAra daramyAna koI koI sthAne koI purANI pratio jovA anAyAsa maLI gaI, temAM amukanI nakala karAvelI, temAMnI ekanuM sampAdana atre prastuta che. AmAM jaina tIrthaMkaranI 'pAMca kalyANaka' tarIke prasiddha evI pAMca jIvana-ghaTanAo- bayAna karatI geya gIta-racanA che. A prakAranI racanAo to jaina kavioe ghaNI racI hoya che ane te prasiddha paNa hoya ja che. parantu A racanAnI vizeSatA e che ke e digambara jaina matane anusaratI racanA che. A racanA prasiddha nathI evaM lAgavAthI te ahIM ApI che. pAMca kalyANaka te 1. garbhakalyANaka : jinano AtmA devalokamAMthI nIkaLI mAtAnA garbharUpe avatare te ghaTanA; ene zvetAmbaro 'cyavanakalyANaka' tarIke oLakhe che. 2. janmakalyANaka : jinano janma thAya te kSaNanI ghaTanA. 3. dIkSAkalyANaka : jina saMsAra tyajIne dIkSA le te ghaTanA; ahIM tene 'tRtIya kalyAnaka' nAme oLakhAvela che. 4. jJAnakalyANaka : dIkSita jina ugra tapa dvArA karmakSaya karavApUrvaka kevalajJAna meLave te ghaTanA; ahIM te 'caturthakalyANaka' tarIke oLakhAvela che. 5. mokSakalyANaka : jina mRtyu pAmI mokSapada prApta kare te ghaTanA. A pAMce ghaTanAone kalyANaka eTalA mATe kahevAya che ke te ghaTanA ghaTe te kSaNe samagra jIvasRSTine Ananda, sukha ane zAtAno, kSaNika ja, paNa akalpanIya anubhava thato hoya che. jagatanuM kalyANa jenAthI thAya tenuM nAma kalyANaka ! . jainonI be dhArAH zvetAmbara ane digambara: savastra mArga ane nirvastra mArga. banne mate kalyANaka pAMca ja; paNa prAsaMgika mAnyatAbheda kharo. dA.ta. garbhakalyANakanA prasaMgamAM zvetAmbaro jina-mAtAne 14 svapna AvyAM evaM mAne, to digambaro 16 svapna mAne. AvA matabhedo jovA maLe. prastuta racanA kavi rUpacandrajIe racI che. temano sattAkAla jANavA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 maLato nathI; di. sAhityamAM tapAsatAM maLavAno pUro sambhava. pratino le.saM. 1868 che, tethI te pUrve teo thayA te to spaSTa che. pratinA lekhaka 'gaNi sarUpacaMda' che, temaNe 'nemasAgara' mATe lakhela che; A banne zve. AmnAyanA munio hoya tema 'gaNi' zabda dvArA sUcita thAya che. A racanAnI bhASA vrajamizrita khaDI hindI jaNAya che. racanA zravaNamadhura, prAsAdika tathA bhaktipracura che. troTaka ane harigIta e be chandomAM samagra kRti racAI che. kala 48 kaDI che. toTakamaya pratyeka kaDIno antya zabda, harigItano Adyazabda kiMvA upADa bane che, te kavinI kAvyakuzalatA pratye saMketa karanAruM che. Ama to samagra pratipAdana digambara mAnyatA anusArI ja che. parantu je keTalIka prAcIna digambara mAnyatAone te matanA ja arvAcIno uvekhe che ke ThukarAve che, temAMnI eka prAcIna di. mAnyatA A racanAmAM paNa ullikhita jovA maLe che. cothI DhAlanI pAMcamI kaDImAM "sakala aradhamAgadhIya bhASA jAnIiM." AmAM jina ardhamAgadhI bhASAmA dezanA (upadeza) ApatA hovAnI vAta sUcavAI che. paNa pAchaLanA di. mata anusAra "jina bhASA bolatA nathI, ane phakta 'divya dhvani' ja temanA kaMThathI pragaTe che. temaja ardhamAgadhI bhASA to sAva arvAcIna che." A banne mAnyatA keTalI arvAcIna che, tathA te ja kAraNe te keTalI anucita ke agrAhya che, teno khulAso, eka di. kavinI ja A paMkti ApI detI jaNAya. che. racanAnI pAMca pAnAMnI hastapratinI nakala kaccha-navAvAsanA bhaNDAramAthI u. zrIbhuvanacandra ma.nA audAryathI sAMpaDI che, te noMdhavaM jarUrI che. to sAdhvI dIptiprajJAzrIjIe A prati parathI suvAcya pratilipi lakhI ApI che, te paNa noMdhaq ghaTe. // atha digaMbaramatAnusArI paMcakalyANakAni kavizrI rUpacaMdrajI kRtAni likhyate / paNamavi paMca paramaguru gurujana zAsanaM sakala siddhidAtAra hi vighana vinAzanaM /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anusandhAna-40 sArada ura guru gautama sumati prakAzanaM maMgalakara ho cau saMghahi pApa praNAsanaM // 1 // pApahi praNAsana gunahi giruo doSa aSTAdaza rahyo dharI dhyAna karma vinAzi kevalagyAMna avicala jina lahyau / prabhu paMcakalyAnaka virAjata sakala suranara dhyAbahiM trailokyanAtha sudeva jinavara jagata maMgala gAvahiM // 2 // jAke garabhakalyAnaka dhanapati AIo avadhinyAna paravAnasuM iMdra paThAIo / raci nava bAraha jojana nayari sohAvane kanaka rayaNa maNi maMDita maMdira ati bane // 3 // ati baneM polipagAra parikhA suvana upavana sohae naranAri suMdara catura bhekhasu dekhi jana mana mohae / tihAM janakagRhe chammAsa prathamahiM ratanadhAro baraSIo phuni rucakabAsIjanani-sevA karahiM bahubidha haraSIo // 4 // surakuMjara-sama kuMjara dhavala dhuraMdharo kesarikesara zobhita nakha zikha suMdaro / kamalA kalasa sovana doi dAma suhAvane ravi zazi maMDala madhura mIna yuga pAvane // 5 // pAvane kanaka ghaTa jugama pUrana kamala lalita sarovarU kallolamAlA-kalita sAgara siMhapITha manoharU / ramanIka amaravimAna phuni patibhuvana bhuva chabi chAjahiM ruci ratanarAzi dIpaMti daha disa teja puMja birAjahiM // 6 // he sakhi solaha supane sUtI seM nahI nirakhI mAya manohara pachi mareM nahIM / UThi prabhAta piu pUchyo avadhi prakAsIo tribhuvanapati suta hosI phala tihAM bhAsIo // 7 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 47 bhAsIo phala suni citta daMpati parama AnaMdita bhae chammAsa pari nabamAsa phuni tihAM rayani dina sukha suM gae / garabhAvatAra mahaMta mahimA sunata saba sukha pAvahIM trailokyanAtha sudeva jinavara jagata maMgala gAvahIM ||8|| iti zrIgarbhakalyAnakaM // // mati zruti avadhi virAjita jina jaba janamIo trailokya bhayau hai kSobhita suragaNa bharamIo / kalapavAsI-ghari ghaMTa anAhada vajjIo joisi-ghari harinAda sahi jagala gajjio // 1 // garajyo te sahijeM saMkhabhAvana bhavana zabada suhAvanai vyaMtara-nilaya paTu paTaha bajjai kahata kyauM mahimA banai / kaMpita surAsura avadhibala jina-janama nihaceM jAniyo dhanarAja taba gajarAja mAyAmahI niramaya AnIyo // 2 // yojana lakSa gajeMdra vadana vasu niramae vadana vadana vasudaMta daMta sira sara Thae / sarasaraso peNavIsa kamalinI bAjahi kamalinI kamalinI kamala pacIsa birAjahIM // 3 // rAjahI ti kamalinI kamala aTThottara sau manohara dala bane daladala apachara nRtyahIM so hAva-bhAva sohAvane / maNi kanaka kaMkaNa vara vicihnita amara maMDita sohae ghana ghaMTa camaradhajA patAkA dekhi jana mana mohae // 4 // tihiM kari hari caDhi Ayau sura paribArIo purahiM pradacchinA dei karI jina jayakArIo / gupati jAi jina jananInu sukhanidrA racI mAyAmaya zizu rAkhyau jina Anyau sucI // 5 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 Anyau sucI jinarUpa dekhata nayana nRpati na pUjae tava parama haraSita hRdaya haranAM sahasa locana hU jae / tihaM karahi pranAma ju prathama iMdra utsaMga dhari prabhu lInIo saudharma aru IzAna iMdra ju chatra prabhu zira dInIo ||6|| sanatakumAra mAhiMda camara doi DhAra haiM zeSa zakra jayajayarava zabda uccArahai / utsava sahita caturabidha sura harakhita bhae jojana sahasa ninyAyUM sura ullaMghae // 7 // gae suragiri jahAM pAMDukabana bicitra birAjae pAMDukasilA tihAM ardhacaMdra samAna ravi chabi chAjae / jojana paMcAsa bisAla duguNAyAma vasu U~cI gane vara aSTamaMgala kanaka kalasa tihAM siMhapITha suhAvane // 8 // raci maMDapa sobhita madhya siMhAsanaM thApyo pUravamukha tihAM prabhu kamalAsanaM / vAjata tAla mRdaMga vayana ghoSanA thate duMdubhi pramukha madhura dhuni aura jUM bAjate / / 9 / / bAjahiM nibAjahi suciya saca(ba?)milI dhavalamaMgala gAvahIM tahAM karahiM nRtya suraMganA saba deva kautuka AvahIM / vara khIra sAgara jala ju niramala hAtha suragana lAvahIM saudharma aru IzAna iMdrasu kalasa lei prabhu nAvahIM // 10 // badana udara avagAha kalasagata jAnIiM eka cyAra vasu jojanamAna pramAnIiM / sahasa aTThottara kalasa prabhUjIke zireM dure phuni zRMgAra pramukha AcAra saveM kareM // 11 / / karai pragaTa prabhu mahimA mahotsava Ani phuni mAtahi dayau dhanapatihiM sevA rAkhi surapati Apa suralokeM gayau /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 julAI-2007 janamAbhiSeka mahaMta mahimA sunata saba sukha pAvahIM trailokyanAtha sudeva jinavara jagata maMgala gAvahIM // 12 / / iti zrI janmakalyAnakaM dvitIyaM // // zrama jala rahita zarIra sadA savimala rahyau khIravarana vara-rudhira prathama akSita lahyau / prathama sasirasahi nAna-sarUpa birAjahIM sahaja sugaMdha sulacchana maMDita bAjahIM // 1 // bAjahIM atula bala paramapriya hita madhura bacana suhAvane daza sahaja atizaya saubhAgya mUrati bAla lIlA ati bane / yAbAla trikAlapati munirucita ucita ju nita nae amarIpati tapati ta anupama sakala bhoga nibhoga e (?) // 2 // bhava-tana-bhoga-virakta kadAcita ciMtae dhana yauvana piya putta sakala anitya e / kou na sarana marana-dina-dukha cihugati bhayau sukha dukha bhoktA eka jIva vidhivasi paryo // 3 // parayau vidhivasi Ana cetana Ana jaDa ju kalevarU tana asuci paratihiM hoi Azrava parahiM parihara saMvarU / nirjarA tapa bala hoi samakita bina sadA tribhuvana bhame durlabha viveka binA na kabahUM parama dharama viSe rame // 4 // e prabhu bAre pAvana bhAvana bhAIo lokAMtika vara deva sujogeM AIo / kusumAMjali dei caranakamala sira nAIo svayaMbuddha prabhu stuti karata hi samajhAIo // 5 // samajhAya prabhukuM gae nija pada phuni mahotsava hari kIo ruci rucira citra vicitra zibikA karasuM naMdanavana liyo /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 tahAM paMcamuSTI loca kIo prathama siddha natI karI maMDiya mahAvrata paMca duddharasa sakala parigraha pariharI // 6 // maNimaya bhAjana kesa parIcchaya surapati khIra samudra-jala khipi karI gae amarAvatI / tapa saMyamabala prabhukuM manaparajaya bhayo mauna sahita tapa khapa karine lAla kachu tihAM gayo ||7|| gayo tihAM kachu kAla tapa bala riddha vasu guNa siddha e jasu dharmadhyAna balena khaya gae sapta prakRti prasiddha e / khapi sAtame guNa jatana binu tihAM tIna prakRtiyau budhi baDhyau kari karaNa tIna prathama sakala bala kSapaka zreNe bala caDhyau // 8 // prakRti chatrIsa navame guNaThANe vinAsae dazame sUcchima lobha prakRti tihAM Asae / zukaladhyAna pada dUje phuni prabhu pUrIo bArasame guNe sola prakRti tihAM cUrIo // 9 // cUrIo saThi prakRti eha bidhi ghAtIyA karamaha taNI tapa kIyo dhyAna paravAna bAre vidhi triloka ziromaNI / niSkramaNa-kalyANaka sumahimA sunata saba sukha pAIe trailokyanAtha sudeva jinavara jagatamaMgala gAIe // 10 // iti zrI tRtIya kalyANaka // / / terasame guNaThANe sayogi jinezvarU anaMtacatuSTaya maMDita bhayo paramezvaru / samavasaraNa tava dhanapati bahubidhi niramayo Agamajugati pramANa gaganatali pariThayau // 1 // pariThayau citra vicitra maNimaya sabhAmaMDapa sohae tihAM madhya bAre bine koThe banaka suranara mohae / muni kalapavAsini AryikA tihAM yutika bhauma bhuvanatriyA phuni bhauma bhaumi sakala pasu nara pasu trikoTa e beThiyA // 2 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 madhyapadeza tihAM maNimaya pITha tihAM banI gaMdhakuTI siMhAsana kamala sohAvanI / tIna chatra sira zobhita tribhuvana mohae / aMtarikSa kamalAsana prabhu tihAM sohae // 3 // sohae causaTha camara DhAlata azokataruvara chAjahIM sura puppha varaSita prabhAmaMDala koTi ravi chabi chAjahIM / ima aSTa anupama prAtihArija varavibhUti viraajhii| ima ghAtiyA khaya jAti atizaya daza vicitra virAjahI // 4 // sakala aradhamAgadhIya bhASA jAnIiM sakala jIva jagamaitrIbhAva bakhAnIiM / / saviratiga phala kuna batisa napati manohare darapana sama bani avani pavana gati anusare // 5|| anusare paramAnaMda sabakuM nAri nara je sevatA yojana pramANe dharaNi suracita racahi mAruta devatA tihAM kare meghakumAra gaMdhodaka suvRSTi sohAvanI padakamala tali sura racita kamalasu nava dharaNi sobhA banI // 6 // amala gaganatali aura dIseM tihAM anusArahIM catura tihAM devatana sura AkArahIM / dharmacakra cale Age ravi jihAM lAjahIM phuni zrRMgAra pramukha vastu maMgala rAjahI // 7 // rAjahi te caude cAra atisaya devaracita suhAvane jinakevalIke gyAna mahimA aura kahana kahA bane / taba iMdra Ai kIyo mahotsava sabhA zobhita ati banI dharmopadeza dIo tihAM uchalI vANI jinataNI // 8 // kSudhA tRSA aru rAgadveSa asohAvane janama jarA aru marana doSa bhaya Avane /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 roga zoga bhaya vismaya aura nidrA hanI sveda sakheda mada moha Arati ciMtAganI || 9 || ganI e aTThAre doSa tina kara rahita deva nivarejano nava parama kevala labadhi maMDita zivaramani manaraMjano / zrIgyAna kalyAnaka sumahimA sunata saba sukha pAIe trailokyanAtha sudeva jinavara jagata maMgala gAIe ||10|| iti zrI caturthakalyANakaM // // kevala dRSTi barAbara dekhyau jArisau bhavijana prati upadeza dIi jina tArisau / je bhavi nitya bhavikajana saraNa ju AiA ratanatraya guNalachana zivapatha lAiA // 1 // te lAiyo paMtha ju bhavika jana tihAM tRtIya sakala sidhArIyo tihAM teraha guNa chAMDi ayogi paMtha paga dhArIyo / caudame cothe sakalabala prabhu bahutara te rahetI ema ghAti visu vidhi karama pohoce samayame paMcamagatI // 2 // loka zikhara tanuvAta vilaMbe ThIo dharama dravya banyau Age gavana na tana kIo / madana rahita meSodara aMbara jAriso karmmavihIna nija tana te bhayo prabhu tArisa || 3 || anusandhAna-40 tArisau parajaya nitya avicala aratha- parajaya chanachae ima naiva dRSTi anaMta-guna vyavahAra- naiva saguNa mae / vastU - svabhAva vibhAva-virahita zuddha pariNati pariNayau cidrUpa paramAnaMda maMdira zuddha paramAtama bhayo ||4|| tanu parimANu dAmini para so vikhara gae rahe sikha-nakha- kesarUpa je parinae / taba hari pramukha caturvidha suragaNa subha racyau mAyAmaya nakha kesa sahita prabhu tana racyau // 5 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 raci agara caMdana pramukha parimala darbha jina jayakArIyo pada patita aganikumAra mugaTAnilasu vidhi saMskArIo / nirvANa kalyANaka sumahimA sunata saba sukha pAII trailokyanAtha sudeva jinavara jagatamaMgala gAIe ||6|| te matihIna bhagativasu bhAvanA bhAIe maMgalagIta prabaMdhasu jinaguna gaaiie| je nara sunae bakhAMna sura madhura gAvahI manavaMchita phala so nizcaya pAvahI // 7 // pAvahIM aSTasiddhi navanidhi mana pratIti jo nahI bhramabhAva chUTe sakala manake jinasvarUpa sunA nahIM / phuni rahi pAtaka harahi bighana juM varahi maMgala nita nayau bhaneM rUpacaMda sudeva jinavara deva causaMghahi jayau // 8 // iti zrI jinAnAM paMcakalyANakAni // // li / muni sarupacaMda gaNinA mu / nemasAgara paThanArthaM // budhavAsare / saM. 1868 jyeSTa vadi amavAsyAM // 53
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhikSA- vicAra : jaina tathA vaidika dRSTi se ('uJcha' zabda ke sandarbha meM) anusandhAna- 40 DaoN. anItA botharA * bhANDArakara prAcyavidyA saMsthA meM prAkRta mahAzabdakoza ke lie vividha zabdoM kI khoja karate hue bhikSAvAcaka bahuta sAre zabda sAmane Aye / AcArAMga, sUtrakRtAMga jaise ardhamAgadhI granthoM meM, aupadezika jaina mahArASTrI sAhitya meM, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA jaise jaina zaurasenI granthoM meM tathA apabhraMza, purANa aura carita granthoM meM bhikSAcaryA ke lie uJchavitti, piMDesaNA, esaNA, bhikkhAyariyA, bhikkhAvitti, goyarI, goyaracariA tathA mahukArasamAvitti Adi zabdoM kA prayoga kiyA huA dikhAI diyA / vaidika paramparA ke zruti, smRti tathA purANa granthoM meM uJchavRtti, bhikSAcaryA, bhikSAvRtti tathA mAdhukarI ye cAra zabda bhikSAcaryA ke lie upayojita kiye hue dikhAI diye / uJcha tathA uJchavRtti ina zabdoM para dhyAna kendrita karake donoM paramparAoM ke pramukha tathA pratinidhika granthoM meM isa viSaya kI vizeSa khoja kI / bhAratIya saMskRti koza meM vaizeSika darzana ke sUtrakartA 'kaNAda' ke bAre meM nimnalikhita jAnakArI milatI hai - maharSi kaNAda kheta meM gire hue dhAnyakaNa ikaTThA karake jIvana nirvAha karate the, isalie ve kaNAda, kaNabhakSa tathA kaNabhuj ina nAmoM se pahacAne jAte the / vaizeSika sUtra kI 'nyAyakandalI' vyAkhyA meM yaha spaSTa kiyA hai ( nyAyakandalI pRSTha 4) / 'kaNAda' ke zabda ke spaSTIkaraNa se uJchavRtti kA saMketa milatA hai / / jaina prAkRta sAhitya : jaina prAkRta sAhitya meM kauna - kaunase granthoM meM kauna-kaunase sandarbha meM uJcha yA uJcha zabda ke samAsa prayukta hue haiM isakI sUkSmatA se jA~ca kI / nimnalikhita prAkRta granthoM se uJcha sambandhI sandarbha prApta hue / *sanmati-tIrtha, phirodiyA haoNsTela, 844, zivAjInagara, bI.em.sI.sI. roDa, puNe- 411004
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 ardhamAgadhI grantha : AcArAMga pAyA gayA eka hI sandarbha vizeSa mahattvapUrNa hai / sUtrakRtAMga aura sthAnAMga meM alpamAtrA meM sandarbha dikhAI diye / praznavyAkaraNa kI TIkA kA uJcha zabda kA spaSTIkaraNa bahuta hI mahattvapUrNa lagA / uttarAdhyayana meM 'uJcha kI eSaNA' isa prakAra kA sandarbha pAyA / piNDeSaNA yA bhikSAcaryA dazavaikAlika kA mahattvapUrNa viSaya hone ke kAraNa usameM uccha zabda anekabAra dikhAI diyA hai / oghaniyukti meM uJchavRtti ke aticAroM kA sandarbha milA / jaina mahArASTrI grantha : Avazyakaniryukti, oghaniryuktibhASya, nizIthacUrNi, vasudevahiNDI, upadezapada, jaMbucariya, kathAkozaprakaraNa, jJAnapaJcamIkathA tathA annAyauJchakulakam ina jaina mahArASTrI granthoM meM uJcha sambandhI ullekha upalabdha hue / jaina zaurasenI tathA apabhraMza granthoM meM 'uJcha' zabda kI khoja kii| donoM kI upalabdha zabdasUciyoM meM ye zabda nahIM haiM / ina donoM bhASAoM meM prAyaH digambara AcAryoMne hI bahudhA apanI sAhityika gatividhiyA~ prastuta kI haiN| ho sakatA hai ki uJcha zabda se juDI huI vaidika dhAraNAe~ dhyAna meM rakhate hue unhoMne uJcha zabda kA prayoga hetupurassara TAlA hogA / uccha zabda se juDe hue aprAsuka, sacit vanaspatiyoM ke (dhAnya ke ) sandarbha dhyAna meM rakhate hue AcArakaThoratA kA pAlana karanevAle digambara AcAryoM ne bhikSAvAcaka anya zabdoM kA prayoga kiyA lekina uJchavRtti kA nirdeza nahIM kiyA vaidika sAhitya : vaidika sAhitya meM lagabhaga 100 granthoM meM uJcha tathA uJcha ke samAsa pAye gaye / tathApi prAcInatA tathA arthapUrNatA dhyAna meM rakhate hue nimnalikhita granthoM meM se sAmagrI kA cayana kiyA / cayana karate hue yaha bAta bhI dhyAna meM AyI ki Rgveda Adi cAra veda, brAhmaNa, AraNyaka tathA upaniSada ina granthoM meM uJcha zabda kA koI bhI prayoga dikhAI nahIM diyA / uJcha tathA uJcha ke samAsa mahAbhArata ke sabhAparva, Azvamedhikaparva tathA zAntiparva Adi parvoM meM vipula mAtrA meM upalabdha hue / kauTilIya arthazAstra meM do alaga alaga
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 arthoM meM ye zabda pAyA gayA / manusmRti meM uJchavRtti ke bAre meM kAphI carcA kI gaI hai| bhAgavadapurANa tathA brAhmaNapurANa meM atyalpamAtrA meM prayoga upalabdha hue / purANoM meM se zivapurANa meM sarvAdhika sandarbha dikhAI diye / donoM paramparAoM se prApta ina sandarbho kA sUkSmarIti se nirIkSaNa yahA~ prastuta kiyA hai / vaidika paramparA meM 'uJcha' zabda kA prayoga dhAtu (kriyApada) tathA nAma donoM meM prayukta hai / dhAtupATha meM yaha upalabdha hai / uJchakriyA kA artha 'dhAnya kaNa ke svarUpa meM ikaTThA karanA' (to gather, to collect, to glean) isa prakAra hai / 2 yazastilakacampU meM 'uJchati cuNTayati' (to pluck) isa artha meM isa kriyA kA prayoga hai / 3 'uJcha' kriyA kA sambandha vaiyAkAraNoMne 'IS' kriyApada se joDA hai / 'uJchana' kriyA se prApta jo bhI dhAnya kaNa hai usa samUha ko 'uJcha' kahA gayA hai / jaina paramparA ke prAkRta granthoM meM uJcha kriyA kA 'kriyA svarUpa' meM prayoga atyalpa mAtrA meM dikhAI diyA / jo bhI sandarbha pAe gaye ve sabhI 'nAma' hI haiN| kahI bhI dhAnya kaNa athavA patra-puSpa Adi kA jikra nahIM kiyA hai / 'bhikSu dvArA ekatrita kI gaI sAdhu prAyogya bhikSA', isa artha meM hI isa zabda kA prayoga kiyA gayA hai / vaidika paramparA ke granthoM meM se upalabdha saMdarbho kA cayana karane se 'uccha' kA jo eka samagra citra sAmane ubhara kara AtA hai vaha isa prakAra hai| cAndra vyAkaraNa meM uJcha kriyA kA prayoga 'ikaTThA karanA' isa sAmAnya artha meM hai / yahA~ kahA gayA hai ki, beroM ko cunanevAlA badarika kahalAtA hai / ' kauTilIya arthazAstra meM kahA hai ki uJchajIvi AraNyaka, rAjA ko kararUpa meM uJchaSaDbhAga arpita karate haiM / yahA~ bhI sirpha ikaTThA karanA artha hI hai| 1. dhAtupATha - 7.36, 28.13 2. pANinI-4.4.32; daNDaviveka 1 (44.4); jainendravyAkaraNa 3.3.155 (214.15) 3. yazastilakacampU-1.449.6 4. siddhAntakaumudI-6.1.89; daivavyAkaraNa 169 5. cAndravyAkaraNa - 3.4.29 6. kauTilIya arthazAstra 1.13
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 julAI-2007 rAmAyaNa meM yadyapi uJchavRtti ke sandarbha atyalpa haiM tathApi isa vrata kI duSkaratA usameM adhorekhita kI gaI hai / uJchavRtti kA AcaraNa karanevAle ko 'uJchazIla' kahate haiN| lekina 'uJchazila' aisA bhI zabda prayoga dekhA jAtA hai / 'uJcha' kA matalaba hai mArga meM yA kheta meM gire hue dhAnya kaNa ikaTThA karanA aura 'zila' kA artha hai dhAnya ke bhuTTe ikaTThe karanA / ina donoM ko milakara 'Rta' saMjJA dI hai / 10 uJchajIvikA uJchajIvikAsampanna12 uJchadharman13 uJchavRtti14 Adi zabda prayoga una logoM ke bAre meM Aye haiM jinhoMne dhAnyakaNa ikaTThA karake una para upajIvikA karane kA vrata svIkAra kiyA hai / uJchavRtti vrata vipra, 15brAhmaNa16 tathA gRhastha17 svIkAra karate haiM / isakA matalaba yaha huA ki gRhasthAzramI loga yaha vrata dhAraNa karate the / Azvamedhikaparva meM eka vipra kI patnI, putra tathA putravadhU ke dvArA bhI yaha vrata grahaNa karane kA ullekha hai / 18 muni19 tathA tApasa20 bhI isa vrata ko grahaNa karate the / arthAt vAnaprasthAzrama aura saMnyAsAzrama meM bhI uJchavRtti ke dvArA upajIvikA karane kA praghAta thA / 7. ayodhyAkANDa-2.21.2 (Da 8. amarakoza - 2, 9, 2 9. vArAhagRhyasUtra - 9.2; bhAgavad purANa-7.11.19; manusmRti-4.5; sAMkhyAyanagRhyasUtra-4.11.13 10. manusmRti-4.5 11. liGgAnuzAsana, hemacandra-113.16; paramAnandanAmamAlA 3699; skandapurANa 3.2.33 12. abhayadeva-sthAnAMga TIkA 267ba.5 13. AraNyakaparva-3.246.21 14. vaikhAnasadharmasUtra-1.5.5 15. Azvamedhikaparva-14.93.7; viSNudharmottarapurANa-3.237.28 16. mahAbhASya - 1.4.3; 313.13 17. zAntiparva-12.184.18 18. Azvamedhikaparva-adhyAya 93 19. AraNyaka parva - 3.246.19; zabdaratnasamanvayakoza-74.7; 300.17; sAMkhyAyanagRhyasUtra-4.11.13; zAntiparva-363-1,2 20. bRhatkathAkoza-66.34
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anusandhAna-40 uJchavrata meM dhAnyakaNa yA dhAnyabIja khetoM se ikaTThA karate the / 21 jo dhAnyakaNa yA bIja bhuTToM se kheta meM paDakara gire hue haiM ve eka-eka karake cane jAte the / 22 isa vrata ke dhAraka loga patita tathA parityakta dhAnya kaNa bhI ikaTThA karate the / 23 isake lie kSetra svAmI kI anumati nahIM mAnI gaI thI / 24 khalihAna meM bace hue dhAnyakaNa bhI lene kI vidhi dI hai / 25 dhAna jaba kheta se bAjAra taka le jAyA jAtA hai taba bhI bahuta se dhAnyakaNa girate haiM / isalie rAste se yA bAjAra se bhI ikaTThe kiye jA sakate the|26 eka jagaha se kitane dhAnyakaNa ikaTThe kiye jAyeM isakA bhI pramANa nizcita kiyA hai / eka eka dhAnyakaNa cunake eka jagaha se eka muTThI dhAnya hI ikaTThA kiyA jAtA thA / isake lie kuntAgra27 guTaka28 ina zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, aneka jagahoM meM alpamAtrA meM uJchagrahaNa karane kA vidhAna hai / 29 isakA kAraNa yaha hai ki kisI ko bhI isa grahaNa se pIDA na ho|30 caraka saMhitA meM zodhanI se dhAnyakaNa ikaTThe karane kA ullekha hai / 31 uJchavRtti se ikaTThe kiye dhAnya kA piSTha banAyA jA sakatA thA tathA pAnI meM milAkara kA~jI vagairaha banAI jAtI thI / 32 rasAsvAda ke lie usameM namaka Adi cIjeM 21. manusmRti TIkA (sarvajJAnArAyanA) 10.110; kauTilIya arthazAstra adhyAya-45, pRSTha 61 22. kAzikA-4.4.32, 6.1.160; aparArka opha yAjJavalkyasmRti -- 167.3; smRticandrikA - II 451.16 23. daNDaviveka - 1(44.4); aparArka oNpha yAjJavalkyasmRti-167.3; smRticandrikA __ - II 451.16 24. manusmRti - TIkA (sarvajJAnArAyanA) 10.112 25. daNDaviveka - 1(44.4); candravRtti-1.1.52 26. manusmRti - TIkA (sarvajJAnArAyanA) 4.5; bhAgavadpurANa- 7.11.19 27. pANDavacarita-18.143 28. dIpakalikA oNna yAjJavalkyasmRti - 1.128 (17.17) 29. hAralatA - 9.8.9; abhayadeva-sthAnAMgaTIkA - 213a. 12 30. manusmRti - 4.2 31. carakasaMhitA - 8.12.66(85) 32. zivapurANa - 3.32.6; Azvamedhikaparva - 93.9
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 milAne kA kahIM ullekha nahIM hai isalie ucchavRtti ke loga nIrasa AhAra kA hI sevana alpamAtrA meM karate the aisA pratIta hotA hai| zivapurANa meM uJcha se arjita dravya kA bhI ullekha vaiziSTyapUrNa hai / usa dravya ko zuddha dravya kahA hai / zuddha dravya kA dAna dene se huI puNyaprApti kA bhI vahA~ jikra kiyA hai |33 ucchavRtti se rahanevAle logoM ke lie khaga 34 tathA kabUtara" kI upamA bhI prayukta kI hai / uJchazIlavRtti ko 'kApotavrata' bhI kahA hai / 36 jo muni yA tApasa khetI-bADI se dUra araNyoM meM nivAsa karate the ve AraNya se nisargataH prApta phala, kanda, mUla, patte Adi para bhI upajIvikA karate the| unheM bhI uJchajIvI kahA hai / 37 mahAbhArata ke sabhAparva meM uJchavRttidhArI cAra rAjAoM kA nirdeza hai / aneka nAma haiM harizcandra, rantideva, zibi aura bali / 38 Azvamedhika parva tathA zAntiparva meM do baDe baDe bahuta vistRta upAkhyAna Aye haiM / unakA nAma hI 'uJchavRttiupAkhyAna' hai / uJchavRtti se arjita upajIvikA sAdhanoM kA agara dAna diyA to vratadhArI ko anazana hI hotA hai / usakA phala yajJa se bhI adhika kahA hai / svargaprApti bhI kahI hai / namUne ke taura para vaidika paramparA ke ye jo ullekha diye haiM usase siddha hotA hai ki 'vrata ke svarUpa vaidikaparamparA meM' isa vidhi kA pracalana atyadhika thA / jainaparamparA meM bhI uccha zabda kA prayoga to pAyA jAtA hai / lekina usakA svarUpa pahale dekheMge aura bAda meM zodhanibandha ke niSkarSa taka jAyegeM / prAkRta sAhitya meM kAlakrama se tathA bhASAkrama se kauna-kauna se granthoM 33. zivapurANa 34. buddhacarita 35. Azvamedhika parva 36. Azvamedhikaparva 37. brahmANDapurANa 38. sabhAparva 1.15.39 7.15 59 - 93.2 93.5 1.30.36 2.225.7
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 meM 'uJcha' zabda kA prayoga huA hai aura kisa artha meM huA hai tathA vyAkhyA, TIkA Adi meM unakA spaSTIkaraNa kisa taraha diyA gayA hai yaha prathama dekheNge| AcArAMga aMga Agama ke dUsare zrutaskandha meM 'uJcha' zabda kA prayoga kevala bhikSA se sambandhita na hokara bhikSA ke sAtha-sAtha chAdana, layana, saMthAra, dvAra, pidhAna aura piNDapAta inase juDA huA hai / idhara kevala yaha artha nihita hai ki uparyukta saba cIjeM sAdhu prAyogya aura prAsuka honA Avazyaka hai / TIkAkAra abhayadeva ne kahA hai ki - 'uJchaM iti chAdanAdyuttaraguNadoSarahita:'39 sUtrakRtAMga ke pahale zrutaskandha meM 'uJcha' zabda kA artha 'bayAlIsa doSoM se rahita AhAra grahaNa karanA' aisA diyA hai / 40 zIlAGkAcArya ne sUtrakRtAMga 1.7.27 kI vRtti meM 'ajJAtapiNDa' kA artha antaprAnta (bAsI) tathA pUrvApara aparicitoM kA piNDa, isa prakAra kA spaSTIkaraNa kiyA hai / sUtrakRtAMga kI cUrNi meM 'uJcha' ke dravyauJcha (nIrasa padArtha) aura bhAvauJcha (ajJAta caryA) aise do bheda kiye haiM / 41 vRttikAra ne isakA arthabhikSA se prApta vastu aisA kiyA hai / sthAnAMgasUtra meM uJchajIvikAsampanna aura jaina siddhAntoM ke prajJApaka sAdhu kA nirdeza hai / 42 praznavyAkaraNa ke saMvaradvAra ke pahale adhyayana meM ahiMsA eka paJcabhAvanA pada ke antargata Aye hue 'AhAraesaNAe suddhaM uJchaM gavesiyavvaM'43 isa pada se yaha kahA hai ki sAdhu zuddha, nirdoSa tathA alpapramANa meM AhAra kI gaveSaNA kare / praznavyAkaraNa ke TIkAkAra ne uJchagaveSaNA zabda para vizeSa prakAza DAlA hai / kahA hai ki, 'uJcho gaveSaNIya iti sambandhaH, kimarthamata Aha pRthivyudakAgnimArutatarugaNatrasasthAvarasarvabhUteSu viSaye yA saMyamadayA-saMyamAtmikA 39. AcArAMga TIkA 368ba.12 40. sUtrakRtAMga-1.2.3.14; sUtrakRtAMga TIkA - 74ba.11 41. sUtrakRtAMga cUNi - pR. 74 42. sthAnAMga-4.528 43. praznavyAkaraNa TIkA - 6.20
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 61 ghRNA na tu mithyAdRzAmiva bandhAtmikA tadarthaM-taddheto-zuddhaH-anavadyaH uJcho bhaikSaM gaveSayitavyaH / 44 isase spaSTa hotA hai ki vaidikoM kI taraha kheta meM jAkara tathA araNya meM jAkara dhAnya, phala, phUla, patte Adi ikaTThA karanA TIkAkAra ko mAnya nahIM hai / yaha sandarbha isa zodhanibandha ke lie sarvAdhika mahattvapUrNa hai / uttarAdhyayana isa mUlasUtra ke 35veM 'aNagAramArgagati' adhyayana meM 'uJcha' zabda kA artha alaga-alaga gharoM se thoDI-thoDI mAtrA meM tathA udgamAdi doSoM se rahita lAI huI bhikSA, aisA TIkA ke AdhAra se bhI jAna paDatA hai / 45 uJcha zabda ke sabase adhika sandarbha dazavaikAlika sUtra meM dikhAI dete haiM / isameM uJcha zabda tIna bAra 'annAya' ke sAtha6 aura do bAra svatantra rUpa se AyA hai / 47 nizIthacUrNi meM bhI 'annAyauMchio sAhU' isa prakAra kA vizeSaNAtmaka prayoga dikhAI detA hai / 48 oghaniyukti bhASya 96 meM 'aNNAuJchaM' zabda kA prayoga huA hai / 'annAya' arthAt ajJAta isa zabda kA spaSTIkaraNa dazavaikAlika TIkA tathA dazavaikAlika ke donoM cUrNikAroM ne vizeSa rUpa se diyA hai| hAribhadrIya TIkA meM kahA hai - 'uJchaM bhAvato jJAtAjJAtamajalpanazIlo dharmalAbhamAtrAbhidhAyI caret / '49 jinadAsagaNi ne cUrNi meM kahA hai'bhAvucha annAyeNa, tamannAyaM uJchaM carati / '50 agastyasiMha kI cUrNi meM tIna-cAra prakAra se isakA spaSTIkaraNa 44. praznavyAkaraNa TIkA 107ba.. 13 te 15 45. uttarAdhyayana 35.16; uttarAdhyayana TIkA - 375 a.9 46. dazavaikAlika - 9.3.4; 10.19; daza.cUNi 2.5 47. dazavaikAlika - 0.23; 10.17 48. nizIthacUNi - 2.159.23 49. dazavaikAlika TIkA - 231ba.7 50. daza.jinadAsagaNi cUNi - pR. 319
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 diyA hai / 51 antimataH ajJAta zabda kA tAtparya yaha phalita hotA hai ki khuda kA paricaya diye binA tathA aparicita kuloM se alpapramANa maM uJcha kI gaveSaNA karanI cAhie / pracalita chanda zabda kA prayoga naye apracalita artha se karane ke lie 'annAyauJchaM' zabda ke itane sAre spaSTIkaraNa dikhAI dete haiN| vasudevahiNDI meM eka jaina sAdhu ne uJchavRttidhAraka brAhmaNa52 gRhasthadvArA bhikSA grahaNa karane kA mahattvapUrNa ullekha pAyA jAtA hai / cU~ki sAdhu ne isa prakAra ke gRhastha se bhikSA lI, isakA matalaba yaha huA ki usane yaha bhikSA prAsuka aura eSaNIya mAnI / isake sivA brAhmaNa kI sAdhu ke prati paramazraddhA hone kA ullekha hai / isameM donoM paramparAoM kI eka-dUsare ke prati Adara rakhane kI yaha bhAvanA nizcita rUpa se spRhaNIya hai / kathAkozaprakaraNa meM eka sthavirA ke dvArA uJchavRtti se kASTha ikaTThA karane kA ullekha hai / / 53 isakA matalaba yaha huA ki, 'kevala bhikSA ke lie hI nahIM, anya cIjoM ke lie bhI ikaTThA karanA' yaha uJcha zabda kA prayoga dikhAI detA hai| Avazyaka niyukti 1295 meM nArada-utpatti kI eka kathA dI gaI hai / usameM kahA hai ki yajJayaza tApasa kA yajJadatta nAma kA putra aura somayazA nAma kI snuSA thI / unakA putra nArada thA / vaha pUrA kuTumba uJchavRtti se nirvAha karatA thaa| usameM bhI ve loga eka dina upavAsa aura eva dina bhojana lete the| jJAnapaJcamI kathA meM araNya se uJchAdika grahaNa karake apanI patnI ko denevAle padmanAbha nAmaka brAhmaNa kI kathA AyI hai / 54 isase spaSTa hotA hai ki vaidikoM kI uJchavRtti se jaina AcArya kAphI paricita the| aura araNya se uJchavRtti lAne ke ullekha se kandamUla, phala, phUla, patte Adi grahaNa karane 51. daza. agastyasiMha cUrNi-8.23; 9.3.4; 10.16; cUlikA 2.5 52. vasudevahiNDI pR. 284 53. kathAkozaprakaraNa - pR. 31.23 54. jJAnapaJcamIkathA-7.4
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 kA vaidika paramparA kA saMketa bhI yahA~ milatA hai| jambucarita grantha meM uJchazabda meM bhikSA kA pramANa batAne ke lie do zabdoM kA prayoga kiyA hai / zakaTa ke akSa ke agrabhAga jitanI tathA vraNa ke upara lagAye jAnevAlI lepa jinatI / 55 vaidika paramparA ke pANDavacarita grantha meM jisaprakAra kuntAgra zabda kA prayoga kiyA hai usI taraha kA yaha spaSTIkaraNa hai / 56 upadezapada meM haribhadra ne uJcha zabda ko zuddha vizeSaNa lagAyA hai / 57 aura zuddha kA spaSTIkaraNa bayAlIsa doSoM se rahita diyA hai / isakA matalaba yaha huA ki 'kevala bhikSA' itane artha me bhI 'uJcha' zabda kA prayoga hotA thA / lagabhaga 16vIM zatI ke AsapAsa jaina AcAryoM dvArA jo prakaraNa grantha yA laghugrantha likhe gaye unameM zrI vijayavimalagaNikRta 'annAyauJchakulakaM' prakaraNa kA samAveza hotA hai / AhArazuddhi, AhAra ke aticAra Adi kA pratipAdana karanevAlA yaha saMgrahagrantha hai| bhikSAvAcaka sAre dUsare nAma dUra rakhate hue inhoMne 'annAyauJchakulakaM' zIrSaka apane kulaka ke lie cunA yaha bhI eka asAdhAraNa bAta hai / 'ajJAtauJcha' kA matalaba ve batAte haiM - 'annAvarjanAdinA bhAvaparizuddhasya stoka-stokasya grahaNaM, ajJAto uJchagrahaNam / ' bauddha jAtakoM meM uJchacariyA . bauddha (pAli) granthoM meM bhikSAcArya ke lie 'uJcha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai yA nahIM yaha dekhane hetu mukhyata: jAtakakathAgrantha dekhe vividha jAtakoM meM kamase kama 25 bAra uJchacariyA, uJchApatta, uJchApattAgata ina zabdoM ke prayoga milate haiM / yahA~ vividha sthAnoM para brAhmaNa tApasa ke uJchAcaryA kA nirdeza hai / tathA bauddha bhikSu (tApasa, RSi) ke uJcha kA nirdeza hai / aneka bAra vana meM jAkara phalamUla bhakSaNa karanA tathA bAda meM gA~va-zahara Adi meM Akara namaka tathA khaTTA (matalaba pakA huA rasayukta bhojana) bhojana bhikSA 55. jambucarita-12.54 56. pANDavacarita-18.143 57. upadeza pada - gA. 677
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anusandhAna- 40 1 meM grahaNa karane kA ullekha hai / matalaba yaha huA ki bauddha paramparA meM uJcha ke vaidika tathA jaina donoM artha samAnatA se grahaNa kiye haiM / bauddha bhikSu vanoM se kanda-mUla, phala grahaNa karate the tathA vikalpa se gharoM se pakI huI rasoI kA bhI svIkAra karate the / upasaMhAra vaidika (saMskRta) tathA prAkRta (jaina) granthoM meM pAye gaye uJcha sambandhI sandarbhoM kA avalokana karake hama nimnalikhita sAmya bhedAtmaka upasaMhAra taka pahu~cate haiM / sAmya saMketa : donoM paramparAoM meM 'uJcha' isa dhAtu kA 'ikaTThA karanA' (to glean, to collect, to gather) itanA hI mUlagAmI artha hai / cAndravyAkaraNa meM tathA jaina mahArASTrI kathAkoza prakaraNa meM isa mUlagAmI artha se isa dhAtu kA prayoga pAyA jAtA hai / * yaha ikaTThA karane kI yA cunane kI kriyA alaga-alaga sthAna se alpamAtrA meM grahaNa karane kA saMketa detI hai / ve dhAnya ke kaNa ho yA bhikSA ho alaga-alaga sthAnoM se alpamAtrA meM grahaNa kI jAtI hai / alpagrahaNa kI mAtrA kA sUcana karanevAlI upamA bhI donoM prAya: samAna hai / jaise ki pramANa ke lie kuntAgra yA vraNalepa tathA pravRtti kI sUcaka kabUtara yA madhukara / vaidika paraMmparA kA tApasa tathA gRhastha khuda jAkara uJcha dravya lAtA hai, usI prakAra jaina sAdhu bhI svayaM jAkara gRhastha se uccha lAtA hai / * uJchavRtti kA eka bAra svIkAra kiyA to donoM paramparAnusAra usakA pAlana AjIvana karanA paDatA hai / * uJcha (bhikSA) agara prApta nahIM huI to donoM usa dina anazana hI karate haiM / bhedasaMketa : * yahA~ prayukta uJcha zabda vaidikoM kI ucchavRtti kA nidarzaka hai tathA jaina
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 sAdhu kI bhikSA kA vAcaka hai / * uJchavRtti vratasvarUpa hai / mA~gakara lAI jAnevAlI bhikSA nahIM hai| jaina sAdhu khuda gRhastha ke ghara jAkara bhikSA (uJcha) mA~gakara lAte haiM / uJcha vrata sAdhu aura gRhastha donoM ke lie hai / bhikSA vrata sirpha sAdhuoM ke lie hai| vaidika paramparA meM uJchavRtti vratasvarUpa hai| jaina paramparA meM yaha sAdhu kA nitya AcAra hai| * uJcha meM dhAnya kaNa, bhuTTe tathA vRkSoM se kandamUla, phala, phUla, patte Adi kA grahaNa hotA hai / bhikSA meM gRhastha ke dvArA gRhastha ke lie banAI huI rasoI se sAdhu prAyogya AhAra kA vidhipUrvaka grahaNa hotA hai / jaina sandarbha meM 'uJcha' zabda kA prayoga AhAra ke alAvA chAdana, layana, saMstAraka, dvArapidhAna Adi ke bAre meM bhI prayukta kiyA gayA hai / * uJchavRtti meM agniprayoga na kI huI khAne kI cIjeM lAI jAtI haiM / uJchavRtti kA dhAraka kabhI bhI pakAyA huA AhAra nahIM lA sakatA / uJchavRtti se lAe gaye sabhI padArtha jaina dRSTi se sacitta hai aura jaina sAdhu ko kabhI bhI kalpanIya nahIM haiM / bhikSA meM agniprayoga ke binA, kisI bhI vastu ko sacitta aura aprAsuka mAnA hai / * uJchavRtti se lAyA gayA dhAnya Adi pIsanA, pakAnA Adi kriyA khuda uJchavRtti dhAraka karatA hai / bhikSAvRtti se lAye hue AhAra para jaina sAdhu kisI bhI taraha kA saMskAra nahIM karatA hai / * uJchavRtti se lAye gaye dhAnya Adi kA saMgraha kiyA jA sakatA hai / bhikSA kA saMgraha nahIM kiyA jAtA / saMgRhIta uJcha kA 'satpAtra vyakti ko dAna denA', puNyazIla kRtya mAnA gayA hai| sAdhu ke dvArA lAI gaI bhikSA kA anya sAdhuoM ke sAtha agara saMvibhAga bhI kiyA to usako dAna saMjJA prApta nahIM hotI / * uJchavRtti se bhikSA lAne ke pahale kisI bhI mAlika kI anumati nahIM lI jAtI / isake viparIta mAlika kI anumati ke binA jaina sAdhu suI bhI apane mana se uThA nahIM sakatA / agara koI bhI cIja anumati
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna- 40 bagaira uThAe to usake acaurya vrata kA bhaMga ( adattAdAna) hotA hai / niSkarSa : sAmya- bhedAtmaka nirIkSaNoM ke AdhAra se hama isa niSkarSa taka pahu~cate haiM ki jaina prAkRta granthoM meM prApta 'uJcha' zabda nizcita hI vaidika paramparA se liyA gayA hai / uJchavRttidhArI vyakti samAja ke lie bahuta hI pUjanIya aura AdarAspada rahA hogA / isI vajaha se jainoM ne sAdhu ke bAre meM bhI uJcha zabda kA prayoga kiyA hogA / vaidikoM se uccha zabda kA to grahaNa kiyA lekina jaina paramparA meM prApta sAdhu- AcAra viSayaka niyamoM se ve pramANika rahe 66 * uJcha zabda mUlataH kRSi se sambandhita hai / bAleM yA bhuTToM ko kATA jAtA hai use 'zila' kahate haiM aura nIce gire hue dhAnyakaNoM ko ekatra karane ko 'uJcha' kahate haiN| yaha zabda artha kA vistAra pAte - pAte bhikSA se juDa gayA aura khAne ke bAda rahA huA zeSa bhojana lenA, ghara-ghara se thoDA-thoDA bhojana lenA, isakA vAcaka bana gayA / aura sAmAnyataH bhikSA, piNDaiSaNA, eSaNA, gocarI Adi kA paryAyavAcI jaisA bana gayA / * vaidika tathA jaina donoM artha samAnatAse grahaNa kiye haiM / bauddha bhikSu vanoM se kanda-mUla, phalagrahaNa karate the tathA vikalpa se gharoM se pakI huI rasoI kA bhI svIkAra karate the / I * vaidika paramparA meM uJchavratadhArI sAdhu yA gRhastha vartamAna sthiti meM dikhAI denA kaThinaprAyaH ho gayA hai / lekina sAdhuprayoga uJcha (bhikSA ) grahaNa karanevAle sAdhu-sAdhviyoM kA bhAratIya samAja meM honA Aja bhI eka Ama bAta hai / uJcha zabda ke itihAsa para dRSTipAta karane se yaha tathya sAmane AtA hai ki jaina samAja meM AcAra kI prathA avicchinna rakhane kA prayAsa yatnapUrvaka kiyA jAtA hai /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 67 jaina aura vaidika paramparA meM vanaspativicAra (indriyoM ke sandarbha meM) DaoN. kaumudI baladoTA* prastAvanA : dainaMdina vyavahAra meM vanaspatiyoM kA upayoga tathA unase vartanavyavahAra ke bAre meM jaina aura vaidika paramparA meM kAphI antara dikhAI detA hai / rasoI kI jaina paddhati meM harA dhaniyA, harI mirca, harI mIThInIma, tAjA nAriyala Adi kA upayoga bahuta kama haiM / sUkhe masAle jyAdAtara pasaMda kiyA jAte haiM / dhArmika mAnyatAe~ dhyAna meM rakhakara sabjiyA~ cunI jAtI haiM / AlU, ratAlU Adi kandoM kA istemAla niSiddha mAnA jAtA hai | Aja kI hindu jIvanapaddhati meM AlU-ratAlU Adi upavAsa ke dina khAsakara upayoga meM lAye jAte haiN| prAcIna kAla meM araNyavAsI RSimuni kandamUla, patte, phala Adi kA upayoga AhAra meM karate the, aise sandarbha sAhitya meM upalabdha haiM / hindU paurANika pUjA paddhati meM tAje phUla aura patte jyAdA mAyane rakhate haiM / viSNu, ziva, devI, gaNapati Adi devatAoM ko viziSTa raMga ke tathA sugandha ke phUla tathA patte caDhAe jAte haiM / tAjA nAriyala phoDakara caDhAyA jAtA hai / zvetAmbara mandiramArgIyoM ke sivAya kisI bhI jaina sampradAya kI pUjA tathA ArAdhanA paddhati meM tAjA phUla-patte tathA nAriyala kA istemAla nahIM hotA / nAriyala agara caDhAveM to phoDe nahIM jAte / digambara sampradAya meM to sUkhe nAriyala aura sUkhA mevA (kAjU, bAdAma Adi) caDhAne kA prAvadhAna hai| bagIce, udyAna Adi banAnA, peDoM kI Rtu ke anusAra kaTAI Adi karanA, bela-tulasIharI pattI cAya, tAjA adaraka, * bakula ke phUla Adi ubAlakara kADhA (kaSAya) banAkara rogoM kA ilAja karanA Adi saiMkaDoM bAteM hindu jIvanapaddhati meM bilakula Ama haiM / tulasI, vaDa, pIpala, audumbara Adi vRkSa dhArmika dRSTi se pavitra mAnakara pUjA jAte haiM / jaina jIvanapaddhati meM kisI bhI vrata yA tyauhAroM meM vRkSoM kI pUjA nahIM kI jAtI / * sanmati-tIrtha, phirodiyA hosTela, 844, zivAjInagara, bI.ema.sI.sI. roDa, puNe-411004
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anusandhAna-40 viSaya (vyApti tathA maryAdA) : donoM paramparAoM meM vanaspatiyoM ke bAre meM itanA alaga-alaga vyavahAra aura mAnyatAe~ kyoM haiM ? tattvapradhAna tathA AcArapradhAna granthoM meM isakA rahasya nihita hai / isa zodhanibandha meM vanaspati kI sajIvatA tathA vanaspati meM indriyoM kI upasthiti ina muddoM ko dhyAna meM rakhakara chAnabIna kI gayI hai / jainiyoM ke prAcIna grantha prAkRta meM hone ke kAraNa tathA prAkRta kI vidyArthinI hone ke nAte mukhyataH AcArAMga, sUtrakRtAMga, vyAkhyAprajJapti, prajJApanA, jIvAjIvAbhigama aura trilokaprajJapti, mUlAcAra evaM gommaTasAra (jIvakANDa) ye zaurasenI grantha vanaspativivecana ke bAre meM AdhArabhUta mAnakara vizleSaNa kA prayAsa kiyA hai| vaidika paramparA ke darzana granthoM meM kevala sAMkhya-darzana meM vanaspati vicAra hai / vaha bhI atyalpa mAtrA meM hai / cAroM veda, brAhmaNa, AraNyaka, upaniSadoM meM vanaspati aura auSadhiyoM kA jikra to kiyA hai lekina tAttvika vizleSaNa bahuta kama hai / upaniSadoM meM diyA huA sRSTi ke AvirbhAva kA krama kAphI lakSaNIya hai / vanaspati kI sa-indriyatA aura nirindriyatA kI carcA mahAbhArata ke zAntiparva ke eka saMvAda meM kAphI hada taka kI gaI hai| carakasaMhitA meM vanaspatiyoM kA vargIkaraNa, nAma tathA guNadharma vistAra se diye haiM, auSadhiyA~ banAne kI prakriyAe~ bhI vipula mAtrA meM dI haiM, lekina unakI sajIvatA, indriyA~ honA yA na honA inakA jikra bilakula hI nahIM hai / nighaNTu to vanaspatisUci hai / isa nibandha ko vaijJAnika mUlya prApta karAne hetu vizeSa prayAsa kiye haiM / vanaspatizAstra ke prAdhyApakoM se isa viSaya kI vistRta carcA kI hai| baoNTanI tathA ikaoNlaoNjI ke granthoM kI nAmAvalI sandarbhagranthasUci meM dI hai / (1) vanaspati kI utpatti vaidikoM ne sRSTi kI utpatti kA viziSTa krama svIkAra kiyA hai / 'AtmanaH AkAzaH sambhUtaH / AkAzAdvAyuH / vAyoragniH / agnerApaH / adbhayaH pRthivI / pRthivyA odhaSayaH / oSadhIbhyaH annaM / annAt puruSaH / ' yaha krama 1. taittirIya upaniSad 2.1
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 prAyaH vaijJAnika mAnyatA se mela khAtA hai / pharka kevala itanA hI hai ki AkAza kI utpatti AtmA paramAtmA aura paramezvara se joDanA vijJAna ko maMjUra nhiiN| ye pA~ca mahAbhUta haiM aura ve jaDa haiM / jaina dRSTi se loka jIva evaM ajIva ina do (rAzi) dravyoM se vyApta hai| inameM se jIvadravya ke indriyAnusArI pA~ca bheda haiN| unameM ekendriya jIva pA~ca haiM / jaise ki pRthvIkAyika, apakAyika, tejasakAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / sUtrakRtAMga meM kahA hai ki pAnI, havA, AkAza, kAla aura bIja kA saMyoga hone para hI vanaspati kI utpatti hotI hai, anyathA nahIM / yaha mata bhI vaijJAnika dRSTi se ucita hai| lekina ina sabako ekendriya kahanA aura svatantra jAti mAnanA jainadarzana kI vizeSatA hai| pA~coM ekendriya kI utpatti eka dUsare se nahIM huI hai / jagat parivartanazIla hai aura anAdinidhana hai / isakA matalaba yaha huA ki ye pA~coM ekendriya pahale se hI sRSTi meM maujUda haiM / (2) vanaspati kI yoni (utpattisthAna) - donoM paramparAyeM yonisaMkhyA 84 lakSa mAnatI haiN| inameM vanaspati kI yoniyA~ mAnyatAnusAra 24 lakSa aura vaidika mAnyatAnusAra 21 lakSa haiM / vaijJAnika dRSTi se bhI yaha saMkhyA vastusthiti ke bahuta hI najadIka hai / vargIkaraNa ke Adhunika nikaSa anupalabdha hone para bhI lagabhaga 3000 varSa pahale yaha saMkhyA kathana karanA eka AzcaryakAraka bAta hI hai / (3) sthAna : - jaina mAnyatA ke anusAra vanaspatisRSTi tInoM lokoM meM haiM / sAMkhyadarzana kI mAnyatAnusAra adholoka meM vanaspatisRSTi hai / lekina paurANika 2. bhagavatI zataka 25, uddezaka 2, sUtra 1; trilokaprajJapti 1.133 3. aNuyogadvAra sUtra 216 (5,6) 4. sUtrakRtAMga 2.3.2 5. tattvArthasUtra 5.2 kI TIkA 6. bhAratIya saMskRti koza 7. uttarAdhyayana 36.100 8. sAMkhyakArikA 54
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anusandhAna-40 mAnyatAnusAra vanaspati tInoM lokoM meM hai| Aja upalabdha jJAna ke AdhArapara vaijJAnikoM ne unakA astitva kevala pRthvI para hI hone ke saMketa diye haiN| kyoMki pAnI ke AdhAra para hI vanaspati sRSTi utpanna hotI hai aura pAnI kevala pRthvI para hI hai| donoM paramparAoM ne vanaspati kA samAveza tiryaMcagati yA tiryaMcayoni20 meM kiyA haiM / aura unakA sthAvaratva19 bhI mAnya kiyA hai / (4) vanaspati meM jIvatva : jaina mAnyatAnusAra vanaspati jIvadravya hai / 12 vanaspatikAyika supta cetanAvAle hai kintu jAgRta nahIM haiM aura supta jAgRta bhI nahIM haiM / 13 styAnagRddhi nidrA ke satata udaya se vanaspatikAyika jIvoM kI cetanA bAharI rUpa meM mUcchita hotI hai / 14 vanaspati kA mUla jIva eka hai aura vaha vanaspati ke pare zarIra meM vyApta hai lekina vanaspati ke sabhI avayavoM meM bhI alagaalaga jIvoM kA honA mAnya kiyA hai / 15 vaidikoM ke anusAra vanaspati sajIva sRSTi kA eka acara prakAra haiN| 'uccanIca' kI dRSTi se kiye huye sRSTa padArthoM kI vargavArI meM unheM prANiyoM se nIca mAnA hai / 16 sAMkhyakArikA meM bhautika sarga kA kathana karate hue kahA hai ki devayoni kA sarga ATha prakAra kA hai / tiryaMca yoni kA sarga pA~ca prakAra kA hai arthAt gAya, bhaiMsa Adi pazu, hariNa ityAdi mRga, pakSI, sarpa aura vRkSAdi sthAvara padArtha / aura manuSyasarga eka prakAra kA hai|17 vaijJAnika dRSTi se sRSTivyutpatti ke krama meM pahalI sajIva-nirmitI vanaspati 9. aNuyogadvAra sUtra 216(3) 10. sAMkhyakArikA 53 11. sAMkhyakArikA 53 kA prakAza; uttarAdhyayana 36.69 12. uttarAdhyayana 36.69 13. bhagavatI 16.6.3-8 14. bhagavatI 19.35 kI TIkA 15. sUtrakRtAMga 2.7-8; uttarAdhyayana 36.93 16. bhAratIya saMskRtikoza 17. sAMkhyakArikA 53
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 hI hai / utkrAnti se vikasita sabhI sajIva sRSTi kI vaha AdhArabhUta saMsthA hai / vanaspatiyoM meM jo jIvazakti hai usake AdhAra para hI krama se pragata jIvasRSTi kI nirmitI huI hai / vanaspatiyoM ne bhI kAla tathA paristhiti ke anusAra samAyojana karake khuda meM parivartana kiye haiM / jaina dRSTi meM pratyeka dravya, dravya-kSetra-kAla- bhAva ke anusAra hamezA pariNamita hotA rahatA hai | 18 jaina mAnyatAnusAra vanaspati kA mUla jIva eka hai aura vaha vanaspati ke pUre zarIra meM vyApta hai / anya granthoM meM yaha bhI kahA hai ki vanaspati ke vibhinna avayavoM meM alaga-alaga vibhinna prakAra ke jIva hote haiM / vaijJAnika dRSTi se isakI upapatti isa prakAra dI jA sakatI hai / vanaspati zAstrAnusAra vanaspati ke avayavoM meM bhinna bhinna prakAra kI peziyA~ hotI haiM / lekina unakA DIenae samAna hotA hai / vRkSa ke kisI bhI avayava kI pezI kA DIenae dekhakara hama pUre vRkSa kA patA lagA sakate haiM / peziyoM kA alagaalaga astitva hokara bhI unameM jo sAmya hai vaha dhyAna meM rakhakara jaina granthoM meM eka mUla jIva aura bAkI asaMkhyAta jIvoM kI bAta kahI gaI hogI / arthAt vijJAna ne bhI sampUrNa vanaspatizAstra meM eka jIva kI saMkalpanA nahIM kI hai / (5) vanaspati meM veda (liGga) vaidikoMne vanaspatiyoM ko 'udbhijja' kahA hai / 19 kaThopaniSad ke anusAra kucha ucca jAti kI vanaspatiyoM kI jananakriyA prANiyoM kI jananakriyA se mela khAtI hai / 20 vanaspati ke prajanana kA vicAra muNDaka, chAndogya aura bRhadAraNyaka upaniSadoM meM kiyA huA hai| hAritasaMhitA tathA carakasaMhitA ke anusAra vanaspati meM liGgabheda hai tathA vaMzavRddhi ke lie naramAdAsaMgama Avazyaka hai / 21 sapuSpa aura apuSpa vanaspatiyoM kI punarutpatti kA tarIkA alaga-alaga hone kA spaSTa saMketa isase pAyA jAtA hai / vaijJAnika 18. tattvArthasUtra 5.41 19. vaizeSikasUtra 4.2.5 20. kaThopaniSad 1.1.6 21. bhAratIyasaMskRtikoza 71
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anusandhAna-40 dRSTi se bhI yaha varNana ThIka hai kyoMki vanaspatizAstra ke anusAra papItA jaise kucha vRkSoM meM nara yA mAdA vRkSa alaga-alaga bhI hote haiM aura vRkSa ke phUla meM bhI narabIja yA mAdAbIja upasthita hote haiM / apuSpa vanaspati meM punarutpatti ke alaga-alaga prakAra vijJAna ne batAe haiN| __ jaina mAnyatAnusAra sabhI vanaspatiyA~ sammUrchima haiM / 22 aura sabhI vanaspatiyA~ napuMsakavedavAlI haiM / 23 dazavaikAlika meM vanaspati kI punarutpatti ke prakAra alaga-alaga batalAye haiM / 24 phira bhI unheM sAmAnya rUpa se napuMsakavedI mAnA hai / yaha saMkalpanA vaijJAnika dRSTi se mela nahIM khAtI / (6) vanaspati meM indriyA~ : jaina dRSTi se ekendriya sRSTi pA~ca prakAra kI hai / pRthvIkAyika, tejasakAyika, apakAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / ina pA~coM ko 'sparzanendriya' hai / vanaspatijIva anya cAra ekendriya jIvoM para nirbhara hai / 25 jaina zabdAvalI meM unako vanaspatikAyika jIvoM kA AhAra kahA hai / 26 sparzanendriya se jitanA jJAna pA sakate haiM utanA hI jJAna unameM haiN|27 jIva ke ekendriya Adi pA~ca bheda kiye gaye haiM, so dravyendriya ke AdhAra para kyoMki bhAvendriyA~ to sabhI saMsArI jIvoM ko pA~coM hotI hai / 28 bAkI ke indriyoM ke viSayoM kA jJAna hone kA spaSTa nirdeza yahA~ nahIM hai / tathApi zrotrabhAvendriya hone kA jikra kucha abhyAsakoM ne kiyA hai / 29 vanaspati ke mana ke bAre meM jaina mAnyatA yaha hai vaha amanaska (asaMjJI) hai / 30 AcArAMga ara sUtrakRtAMga ke pahale zrutaskandha meM vanaspati kI tulanA 22. tattvArthasUtra 2.36 23. bhagavatI 7.8.2; tattvArthasUtra 2, 50 24. dazavaikAlikasUtra. 4.8 25. sUtrakRtAMga 2.3.2 26. sUtrakRtAMga 2.3.2-5 27. bhagavatI 7.8.5 28. vizeSAvazyaka 2999, 3001; darzana aura cintana pR. 300 29. darzana aura cintana, pR. 308 30. tattvArthasUtra 2.11
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 73 manuSya zarIra se, manuSya kI zArIrika avasthA se aura manuSya kI mAnasika saMvedanAse vistArapUrvaka kI hai / 31 donoM granthoM meM kI huI isa tulanA se yaha pratIta hotA hai ki vanaspati meM pA~coM indriyA~ hone kA anubhava unhoMne isameM grathita kiyA hai| paMcendriya kI taraha vanaspati meM sirpha 'rasa' dhAtu ke sivAya rakta, mAMsa Adi chaha dhAtu na hone se usakI gaNanA 'ekendriya' meM kI hai|32 vaidika sAhitya meM vanaspati kI indriyoM kI carcA vistRta rUpa se sirpha mahAbhArata ke zAntiparva meM dikhAI detI hai / mahAbhArata ke zAntiparva meM bhRgu muni tathA bhAradvAja ke saMvAda se vRkSoM ke pA~cabhautika tathA indriyasahita na hone kI aura hone kI carcA vistAra se pAI jAtI hai / bhAradvAja muni ke kathana kA sArAMza yaha hai ki vRkSa meM drava, agni, bhUmi kA aMza, vAyu kA astitva tathA AkAza nahIM hai| isalie ve pA~cabhautika nahIM hai| bhRgumuni ko yaha dRSTikoNa bilakula mAnya nahIM hai| unhoMne baDe vistAra se vRkSasambandhI bAteM kahIM haiM / 'vakSa ghanasvarUpa hai yaha saca hai lekina usameM AkAza kA astitva hotA bhI hai / usake puSpa aura phala kamakamase dikhAI dete haiM isalie ve 'cetana' bhI haiM aura 'pA~cabhautika' bhI haiM / uSNatA se vRkSa kA varNa mlAna hotA hai / chAla sUkha jAtI hai / phala aura phUla pakva aura jIrNa hokara girate haiM isalie unheM 'sparzasaMvedanA' hai / jora kI havA kI dhvani, se vaDavAgni tathA vajrapAta kI dhvani se, vRkSoM ke phala aura phUla gira jAte haiM / dhvanisaMvedanA to zrotrendriya ko hotI hai| isalie vRkSoM ko 'zravaNendriya' hai / latA vRkSa ko veSTita karatI hai, vRkSa para phaila jAtI hai / AdamI ko bhI agara dRSTi nahIM hotI to vaha ucita mArga se jA nahIM sakatA thA, isalie vRkSa 'dekha' bhI sakatA hai| sugandha vA durgandha se tathA dhUpa Adi se vRkSa rogarahita hote haiM aura unameM phUlaphaloM kI bahAra A jAtI hai / isalie unheM 'ghrANendriya' bhI hai / vRkSa apane mUloM ke dvArA jala kA zoSaNa karate hai| ve rogagrasta bhI hotA haiM / itanA hI nahIM, unameM roga ke pratikAra kA sAmarthya bhI haiM / isalie vRkSa ko 'rasanendriya' hai / 31. AcArAMga 1.1.104; sUtrakRtAMga 2.7.8; sUtrakRtAMga TIkA pR. 157 bI. 10 32. sUtrakRtAMga 2.6.35 kA TippaNa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anusandhAna-40 vRkSa ko sukha aura duHkha kI saMvedanA hotI hai / kaTA huA vRkSa phira jora se phUTatA hai / isalie vRkSa meM 'jIva' hai, ve acetana nahIM, 'sacetana' hI haiM / vRkSa ne bhUmi se zoSaNa kiye huye jala kA, uSNatA aura vAyu kI madada se pacana hotA hai / yaha jalAhAra usameM snigdhatA kA nirmANa karatA hai aura usakI vRddhi bhI karatA hai / 33 mUla prakRti meM ahaMkAra se bhinna-bhinna padArtha banane kI zakti prApta hone para vikAsa kI do zAkhAyeM hotI haiM / eka-vRkSa, manuSya Adi sendriya prANiyoM kI dRSTi aura nirindriya padArtha kI sRSTi / 34 vaijJAnika dRSTi se vanaspati sajIva hai / indriyadhArI jIvoM kI taraha unameM spaSTa rUpa se eka bhI indriya maujUda nahIM hai / lekina sabhI indriyoM ke kArya vanaspati apanI tvacA ke mAdhyama se hI karatI hai / isa dRSTi se dekheM to unheM 'sparzanendriya' hai aisA mAnA jA sakatA hai / unako dUsaroM ke astitva kI saMvedanA tvacA se hI hotI hai / rasanendriya kA kAma rasa kA grahaNa hai aura vanaspati meM spaSTa mAtrA se mUla aura upamUloM ke dvArA hotA hai / phira bhI zvAsocchvAsa, anya nirmitI Adi rUpa se pattA, tanA Adi bhI isa rasa ke grahaNa kI prakriyA meM zAmila hote haiM / isa prakAra yaha kArya bhI tvacA se nigaDita hai| unameM gandha kI saMvedanA hone kA prayoga vaijJAnika rUpa se abhI upalabdha nahIM hai / astitva kI saMvedanA to unheM hotI hai / AsapAsa ke sajIva, nirjIva sRSTi ke raMgarUpa kI saMvedanA ke bAre meM kahA nahIM jA sakatA / lekina raMgarUpa ke vizeSa jJAna ke lie jo vizeSa jJAnazakti Avazyaka hai usa taraha kA vikAsa unameM nahIM hai ! kyoMki unameM saMvedanA karAnevAlI majjAsaMsthA yA bhejA maujUda nahIM hai / sumadhura gAyana ityAdi kA anukUla pariNAma vanaspatiyoM para hotA hai / isa viSaya kA saMzodhana kiyA gayA hai, phira bhI dhvani kI lahareM, kampana ke dvArA unakI tvacA se sparza karatI haiM aura unheM dhvanisaMvedanA hotI hai / alaga zravaNendriya kI koI guMjAIza nahIM hai| sAmya ke AdhAra se kahA jAya to phUlavAlI vanaspatiyoM kA 33. mahAbhArata, zAntiparva (mokSadharmaparva) adhyAya 184, 6-18 34. gItArahasya pR. 105
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 75 jananendriya 'phUla' hai / zvAsocchvAsa kA indriya 'pattA' hai / utsarjana kriyA hara vanaspati meM paristhiti ke anusAra alaga-alaga hotI hai / vaha patte, tanA aura mUla sabhI avayavoM ke dvArA hotI hai / jo-jo bhI indriya saMvedanAyeM vanaspati meM pAyI jAtI haiM, unake pIche vicArazakti, mana athavA majjAsaMsthA nahIM hotI / vanaspati jo-jo saMvedanAtmaka pratikriyAyeM detI haiM ve sirpha rAsAyanika yA saMprerakAtmaka prakriyAyeM haiM / manuSya meM aicchika kriyAyeM aura pratikSipta kriyAyeM donoM hotI haiM / aicchika kriyAoM ke lie vicArazakti kI AvazyakatA nahIM hotI hai / jaise ki kisI bhI AgAta se palakoM kA jhapakanA / isa kriyA ke pIche koI bhI vicArazakti nahIM hai, usI prakAra chuImUI (mimosa pudica) Adi vanaspatiyoM meM isa prakAra kI kriyAyeM pratikSipta kriyAyeM haiN| __vyAkhyAprApti meM kahA hai ki vanaspatijIva ko samayAdi kA jJAna nahIM hotA / 35 ApAtataH to lagatA hai ki yaha saMkalpanA galata hai kyoMki sUrajamukhI kA sUrata kI tarapha jhukanA, rajanIgandhA kA rAta meM phUlanA, dina meM yA rAta meM kamaloM kA vikasita honA, viziSTa Rtu meM vanaspati meM phaloMphaloM kI bahAra AnA Adi ghaTanAyeM dekhakara aisA lagatA hai ki samaya ke anusAra vanaspati pratikriyAyeM detI rahatI hai / lekina vaijJAnika dRSTi se ye sirpha rAsAyanika saMprerakAtmaka ghaTanAyeM haiN| isameM jAnabajhakara karane kI koI bAta nahIM uThatI / isIlie eka prakAra se kahA bhI jA sakatA hai ki unameM samaya kA jJAna nahIM hai / samayAnusArI vartana to unameM maujUda hai para vaha jJAnapUrvaka nahIM hai| vaidika sAhitya meM kAvya, nATaka Adi meM vanaspati Rtu ke anusAra puSpati-phalita honA, kamaloM ke vividha prakAra Adi ke ullekha vipula mAtrA meM pAye jAte haiM / lekina dArzanika granthoM meM isakA vicAra svatantra rUpa se nahIM kiyA hai| vanaspati kA AhAra meM prayoga - jaina prAkRta granthoM meM vanaspati dvArA kiyA jAnevAlA AhAra tathA 35. vyAkhyAprajJapti 5.9.10-13
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 anusandhAna- 40 vanaspati kA anya jIvoM dvArA kiyA jAnevAlA AhAra isa viSaya se sambandhita carcA vistAra se pAyI jAtI hai / 36 prastuta zodhanibandha kI maryAdA dhyAna meM rakhate huye vanaspati ke ekendriyatva se jitanI carcA sambaddha hai utanI hI yahA~ kI hai / vanaspatijIva ekendriya haiM / phira bhI zarIrapoSaNa ke lie sabhI zarIradhArI jIvoM ko vanaspati kA AhAra karanA Avazyaka hai / isa AvazyakatA kI pUrti ke lie bhI maryAdA ke bAhara vanaspati kA upayoga jaina darzana ko maMjUra nahIM hai / vanaspati 'jIva' hote huye bhI unakA AhAra meM prayoga karane kA kAraNa sUtrakRtAMga meM batAyA hai ki ekendriya jIva kevala rasa dhAtu kI niSpatti hotI hai / usameM rakta nahIM hotA / raktadhAtu ke binA mAMsadhAtu niSpanna nahIM hotI / isalie mAMsa aura anna kI tulanA saMgata nahIM hai / 37 saiddhAntika dRSTi se jaina zAstroM meM kandamUloM ko sAdhAraNa vanaspati kA darjA diyA hai aura usakA pratyeka jaina vyakti ke khAnapAna meM niSedha bhI kiyA hai / itanA hI nahIM, dina meM jina-jina vanaspatiyoM kA prayoga apane khAnapAna meM kiyA hai, unakI AlocanA karane kA vidhAna sAdhusAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA ke nitya AvazyakakRtya meM batAyA hai / 38 jainiyoM kI vanaspati ke prati vizeSa saMvedanazIlatA hI isase pratIta hotI hai / zAkAhAra-mAMsAhAra donoM ke guNadharmoM kA vizleSaNa vijJAna meM karanA hai / vaijJAnika grantha bodha yA upadeza denevAle na hone ke kAraNa vijJAna meM kisI kI siphAriza nahIM kI jAtI / alaga-alaga guNadharma pahacAna ke kaunasA AhAra tyAjya hai aura kaunasA AhAra grAhya hai yaha sarvathA vyakti para nirbhara hai / vaijJAnika dRSTi ke kandamUla, harI sabjI tathA aMkurita dhAnya khAne kA niSedha to hai hI nahIM balki unameM proTInsa aura viTAminsa bahuta jyAdA mAtrA meM hone kA nirdeza hai| jaina zAstroM meM jina jina cIjoM kA AhAra meM niSedha kiyA hai, vaha vaijJAnika dRSTi se niSiddha hone kI sambhAvanA nahIM hai / vaidika granthoM meM dekhA jAya to mahAbhArata ke zAntiparva meM kahA hai 1807, 13; bhagavatI 36. sUtrakRtAMga, AhAraparijJA adhyayana; prajJApanA 28.1; 7.3.1-2 37. sUtrakRtAMga 2.6.35 kA TippaNa 38. AvazyakasUtra 4.25 (1)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 77 ki hirana jaise cara prANI tRNa jaise acara padArtha khAte haiM / vyAghra jaise tIkSNa dADhAvAle prANI hirana jaise prANiyoM ko khAte haiM / viSadhArI sApa nirviSa dubale sApoM ko nigalate haiM / 39 'balazAlI jIva nirbala jIvoM kA AhAra karate haiN|' isa prakAra ke ullekha vaidika sAhitya meM vipula mAtrA meM pAye jAte haiM jaise ki 'jIvo jIvasya jIvanam / ' manusmRti meM bhI isakA nirdeza hai-40 . vijJAna meM pracalita jo annazRGkhalA hai usake saMketa vaidika sAhitya se milate haiM / AhAra ke bAre meM manusmRti kahatI hai ki prANasyAnnamidaM sarvaM prajApatirakalpayat / / sthAvaraM jaGgamaM caiva sarvaM prANasya bhojanam // 49 vanaspati kA auSadha meM prayoga : caraka saMhitA ke Arambha meM kahA hai ki Ayurvardhana tathA roganivAraNa42 ina donoM hetu caraka ne vividha prakAra ke kalpa, kalka, cUrNa, kaSAya Adi auSadhaprakAroM kA nirdeza kiyA hai / auSadha banAye jAne kA spaSTa nirdeza carakasaMhitA meM hai yathA-vanaspati se, meda se, vasA se, carabI se / 43 carakasaMhitA grantha ke pariziSTa-2 meM dI huI tAlikA se spaSTa hai ki prastuta vargIkaraNa meM vanaspati dravyoM kI hI pradhAnatA hai / vanaspati ke mUla, chAla, sAra, goMda, nAla (DaNThala), svarasa, mRdu pattiyA~, kSAra, dUdha, phala, phUla, bhasma (rAkha), taila, kA~TeM, pattiyA~, zuGga (TUsA), kanda, praroha (vaTajaTA) ina 18 avayavoM kA prayoga auSadhi banAne ke lie kiyA jAtA hai / 44 vaidikoM kI jIvana jIne kI dRSTi bilakula alaga hai / vaha nivRttigAmI yA niSedhAtmaka nahIM haiM / sukhI, samRddha, nirogI jIvana, ulhAsa aura umaMgapUrvaka utsAha se jInA yaha vaidika paramparA kA vizeSa hai / isI taraha se vanaspatiyoM kA khuda 39. mahAbhArata zAntiparva adhyAya 89, 21-26 40. manusmRti 5.29 41. manusmRti 5.28 42. athAto dIrghajjIvitIyaadhyAyaM, carakasaMhitA sUtra 1 43. carakasaMhitA 73 44. carakasaMhitA 73
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anusandhAna-40 ke lie istemAla karane meM koI dikkata nahIM lagatI / vaidikoM ne Ayurveda ko paMcama veda kA darjA diyA hai / 45 jaina darzana ke anusAra AyuSya bar3hAne kI bAta bilakula galata dhAraNA para AdhArita hai / AyuSya kI kAlAvadhi 'AyuSkarma' para nirbhara hone ke kAraNa usako baDhAne ke lie koI prAza yA kalpa lenA unheM maMjUra nahIM hai| dUsarI bAta rahI roganivAraNa kI / karmasiddhAnta ke anusAra rogoM kI vedanAyeM hamAre hI kRta karmoM kA vipAka hai / 46 unakA vedana karane se karmanirjarA hotI hai / vedanA bahuta hI jyAdA asahanIya ho to auSadhayojanA kI jA sakatI hai / lekina usake lie vanaspati ke prAsuka avayava hama upayoga meM lA sakate haiM / harebhare jIvita vRkSa ke patte, chAla, mUla Adi avayava auSadha banAne ke lie anumata nahIM hai / upasaMhAra jaina aura vaidikoM ke vanaspativiSayaka vicAra tathA vaijJAnika dRSTikoNa ina tInoM kA ekatrita vicAra karake nimnalikhita tathya sAmane Ate haiM / * tInoM ne vanaspati kA samAveza jIvavibhAga meM kiyA hai aura vanaspati ___ cetanA kA nirdeza prAyaH 'suptacetanA' isa zabda se hI kiyA hai / * vaidiko ne AtmA se Arambha karake kramabaddhatA se vanaspati kA vikAsa sUcita kiyA hai / AtmavicAra ko choDakara agale kA krama vaijJAnika dRSTikoNa se mela khAtA hai| jaina granthoM meM pA~ca prakAra ke ekendriya jIvoM kA ullekha kiyA gayA hai / vanaspatikAyika ke jIvatva kA AdhAra prathama cAra ekendriya jIva mAne haiN| lekina pahale cAroM kI eka dUsare se utpatti kA nirdeza nahIM kiyA hai / * donoM paramparAoM meM nirdiSTa vanaspatiyoni-saMkhyA vaijJAnika dRSTi se mela khAtI hai / * donoM mAnyatAoM ke anusAra vanaspatisRSTi tInoM lokoM meM haiM / Aja 45. bhAratIya saMskRti koza 46. tattvArthasUtra 8.5
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ . julAI-2007 79 upalabdha jJAna ke AdhArapara vaijJAnikoM ne usakA astitva kevala pRthvI para hI hone ke saMketa diye haiM / * jaina mAnyatAnusAra vanaspati kA mUla jIva eka hai aura usake vibhinna avayavoM meM alaga-alaga vibhinna asaMkhyAta jIva hote haiM / vanaspatizAstra ke anusAra vanaspati kevala vibhinna avayavoM kI peziyoM kA eka dUsare se juDA huA saMghAta hai / vijJAna ne pUre vanaspati meM vyApta eka jIva ko mAnyatA nahIM dI hai| vRkSa ke kisI bhI avayava kI pezI kA DIenae dekhakara hama pUre vRkSa kA patA lagA sakate haiM / peziyoM kA alaga-alaga astitva hokara bhI unameM jo sAmya hai vaha dhyAna meM rakhakara jaina granthoM meM eka mUla jIva aura bAkI asaMkhyAta jIvoM kI bAta kahI gayI hogii| * jaina mAnyatAnusAra sabhI vanaspatiyA~ sammUcchima haiM / isalie ve napuMsakavedI haiM / vaidikoM ke anusAra vanaspati meM liGgabheda hai tathA vaMzavRddhi ke lie nara-mAdA-saGgama Avazyaka hai / sapuSpa aura apuSpa vanaspatiyoM ke prajanana ke bAre meM jo vicAra vaidikoM ne kiye haiM, ve prAya: vaijJAnika dRSTi se yogya lagate haiM / jaina zAstrakAroM ne 'bIja' zabda kA napuMsakaliGga tathA bIja bone se usakI utpatti yaha dhyAna meM rakhakara unheM napuMsakavedI kahA hogA / mUla, skandha Adi se utpanna honevAlI vanaspati ko dekhakara unheM bhI 'napuMsakavedI' kahA hogA / sapuSpa vanaspati meM honevAlI naramAdA bIjoM kA milana unhoMne najaraaMdAja kiyA hogA / * jaina mAnyatAnusAra vanaspatikAyika jIva ko ekahI indriya arthAt 'sparzana' indriya hai / abhyAsakoM ke anusAra yadyapi unameM sparzanendriya ke alAvA aura cAra indriyA~ tathA mana pratyakSataH dravyarUpa se maujUda nahIM hai tathApi cAra indriyA~ tathA mana kI zakti usameM bhAvarUpa se maujUda hai / - mahAbhArata tathA sAMkhyakArikA ke anusAra vanaspati pA~cabhautika hai aura usameM pA~coM indriyA~ tathA mana hotA hai| vaijJAnika dRSTi se indriyadhArI jIvoM kI taraha vanaspati meM spaSTa rUpa se eka bhI indriya maujUda nahIM hai / lekina sabhI indriyoM ke kArya vanaspati apanI tvacA ke mAdhyama se hI karatI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anusandhAna-40 hai / vijJAna ke anusAra-jo bhI indriya saMvedanAyeM vanaspati meM pAyI jAtI haiM unake pIche vicArazakti, mana athavA majjAsaMsthA nahIM hotI / vaha kevala pratikSipta kriyAyeM hotI haiN| vanaspati jo-jo saMvedanAtmaka pratikriyAyeM detI hai, ve sirpha rAsAyanika yA saMprerakAtmaka prakriyAyeM haiM / pA~ca indriyadhArI jIvoM ke sAtha sapuSpa vanaspati kI tulanA kI hI. jAya to hama kaha sakate haiM ki phUlavAlI vanaspatiyoM kI jananendriya 'phUla' hai / zvAsocchvAsa kI indriya 'pattA' hai / utsarjana kriyA hara vanaspati meM paristhiti ke anusAra alagaalaga hotI hai| vaha patte, tanA aura mUla sabhI avayavoM ke dvArA hotI hai| * jaina granthoM meM vanaspati meM samayajJAna na hone kA jikra kiyA hai| ApAtataH yaha tarka ThIka nahIM lagatA / sUrajamukhI kA sUraja kI tarapha jhukanA Adi kriyAyeM vaijJAnika dRSTi se sirpha rAsAyanika saMprerakAtmaka ghaTanAyeM haiM / isameM jAnabUjhakara karane kI koI bAta nahIM uThatI / isIlie eka prakAra se kahA bhI jA sakatA hai ki unameM samaya kA jJAna nahIM hai / samayAnusArI vartana to unameM maujUda hai para vaha jJAnapUrvaka nahIM hai / * jaina dRSTi se zAkAhAra hI sarvathA yogya AhAra hai / zAkAhAra ke aMdara bhI bahuta sArI cIjoM ko grAhya aura tyAjya mAnA hai| sAdhu aura zrAvaka ke lie bhI khAnapAna ke alaga-alaga niyama haiM / vijJAna ne zAkAhAramAMsAhAra donoM ke guNadharma batalAye haiM aura usakI grAhyatA aura tyAjyatA vyaktipara nirbhara rakhI hai| vaijJAnika dRSTi se kandamUla, harI sabjiyA~ tathA aMkurita dhAnya kAne kA niSedha to hai hI nahIM balki unameM proTinsa aura viTAminsa bahuta jyAdA mAtrA meM hone kA nirdeza hai / jaina zAstroM meM jinajina cIjoM ko AhAra meM niSedha kiyA hai unako vijJAna se puSTi nahIM mila sakatI / ___vaidika paramparA kI AhAracarcA aura AhAracaryA prAya: vaijJAnika dRSTikoNa se mela khAtI hai / * vaidika paramparA meM Ayurveda ko paMcama veda kA darjA diyA gayA hai / Ayurvardhana tathA roganivAraNa hetu vanaspatiyoM se vividha prakAra kI auSadhiyA~ banAne kI prakriyAyeM usameM varNita haiM / jaina darzana meM Ayurvardhana
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI - 2007 AyuSyakarma se nigaDita hai tathA agara atyAvazyaka ho to roganivAraNa sirpha prAsuka auSadhiyoM se kiyA jAtA hai / niSkarSa upasaMhAra meM nirdiSTa muddoM ke AdhAra se hama isa niSkarSa taka pahu~cate haiM ki indriyoM kI dRSTi se jaina aura vaidika paramparA meM kiyA huA vanaspati vicAra prAyaH Aja ke vanaspatizAstraviSayaka tathyoM se milatA julatA hai / donoM paramparAoM ke vicAra lagabhaga IsavIpUrva kAla ke haiM / kevala cintana aura nirIkSaNa ke AdhAra para unhoMne kiyA huA vizleSaNa kAphI sarAhanIya hai 81 jaina paramparA vanaspatisRSTikI ora hiMsA - ahiMsA kI dRSTi kendrasthAna meM rakhate huye dekhatI hai / isa paramparA ne vanaspatiyoM ko 'ekendriya' kahA hai tathApi ekendriya honA unake svatantra jIva hone meM bAdhArUpa nahIM hai / indriyoM kI paryAptiyoM ko dekhakara ekendriya, dvIndriya se lekara paMcendriya taka jIva haiM tathApi jIvatvarUpa se sabhI meM samAnatA hai / ekendriya jIva kama darjAvAlA aura paMcendriya manuSya zreSTha darjAvAlA nahIM hai / vanaspatikAyika jIva manuSya rUpa meM A sakatA hai aura manuSya bhI vRkSarUpa meM pariNata ho sakatA hai / yadyapi vanaspati kI cetanA supta hai tathApi manuSya ko bilakula haka nahIM hai ki vaha unako duHkha pahu~cAye / AcArAMga aura sUtrakRtAMga ke uparyukta sandarbha isa para acchA prakAza DAlate haiM / uttarottara prAkRta sAhitya meM vanaspativiSayaka carcA kI gaharAI baDhatI gaI / vanaspati kA AhAra se nikaTa sambandha hone ke kAraNa AhAracarcA aura khAsakara niSedhacarcA baDhatI gayI / zrAvakoM ke lie 'vaNakamma' tathA 'iMgAlakamma' Adi vanaspatisambandhivyavasAya niSiddha mAne gaye / citrakArI meM bhi unhoMne vanaspatijanya raMgoM kA upayoga nahIM kiyA / Ayurveda meM vanaspati ko kA~Ta kara kUTakara, gholakara ubAlakara auSadha banAye jAte haiM / isalie isa zAkhA kA vistAra aura pracAra jaina paramparA meM nahIM huA / pariNAma svarUpa jainiyoM ne vanaspatisRSTi ko hAnI to nahIM pahu~cAyI lekina sAthasAtha vRkSAropaNa, vRkSasaMvardhana, bagIce banAnA Adi kriyAoM meM bhI ve sahabhAgI nahIM huye / vanaspati kI ora unhoMne bhAvanAtmaka aura naitikatA ke dRSTikoNa se dekhA / I
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 vaidikoMne hamezA ulhAsa, umaMga, Arogya aura samRddha mAnavI jIvana ko kendrasthAna meM rakhakara sArI zAstrazAkhAoM kA nirmANa kiyA / vanaspatizAstra kA bhI sUkSmatA se vicAra kiyA / usase niSpanna hone vAlI Ayurveda tathA vananirmANa, udyAnanirmANa ina zAstra tathA kalAoM kI bhI vRddhi kI / unhoMne vRkSoM ko paMcendriya kahA, lekina ahiMsA kI dRSTi rakhate huye unako dainaMdina vyavahAra se dUra nahIM kiyA balki vanaspati kA yathocita istemAla hI kiyaa| dainaMdina vyAvahArika jIvana meM manuSya ko mahattvapUrNa aura vanaspati ko nimnastarIya mAnakara Ayurvardhana tathA roganivAraNa ke lie unakA khUba upayoga kiyA / ye saba kare huye vRkSoM ko pIDA dene kI bhAvanA unameM bhI nahIM thii| balki aneka vRkSoM kI ora pUjanIyatA kI dRSTi ko dekhakara unakA sambandha aneka vratoM se bhI sthApita kiyA / vRkSa ke phala-phUla-patte toDane meM unake mana meM hiMsA kI tanika bhI bhAvanA nahIM thI / balki 'patraM puSpaM phalaM toyaM' isa rUpa meM Izvara ko arpaNa karane kI bhI buddhi thI / jaina (nirgrantha paramparA) aura vaidika paramparA ina donoM ke mUlAdhAra jIvanadRSTi aura tattvajJAna meM itanA maulika bheda hai ki koI bhI sRSTa vastu kI tarapha dekhane kA unakA pariprekSya alaga-alaga hI hotA hai / jaina paribhASA meM kaheM to vaidika paramparA vanaspati kI ora vyavahAranaya se dekhate haiM to jaina nizcayanaya dekhate haiM / vanaspati ke bAre meM vaidikoM kA vartana mAnavakendrI hai to jainiyoM kA mAnavatAvAdI hai| vijJAna sandarbha grantha sUci (1) Champion, Harry G. and Seth S. K. - A revised survey of forest types of India. (2) P.S. Verma, K. K. Agarwal-Principles of Ecology - 1992. (3) M. C. Das - Fundamentals of Ecology. (4) Taxonomy of Augisperms - V. N. Naik.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 1. 3 SaDbhASAmaya zrIRSabhaprabhustava ke kartA zrI jinaprabhasUri haiM ma0 vinayasAgara anusandhAna aMka 39 pRSTha 9 se 19 meM prakAzita SaDbhASAmaya / aSTabhASAmaya zrIRSabhaprabhustava avacUri ke sAtha prakAzita huA hai / isake sampAdaka muni zrI kalyANakIrtivijayajI haiM / saMzodhana aura zuddha pATha dete hue isa stava ko prakAzita kara anusandhitsuoM ke lie prazastatama kArya kiyA hai, isake lie ve dhanyavAda ke pAtra haiM / isake kartA ke sambandha meM (pRSTha 10) sampAdaka ne anumAna kiyA hai ki isake kartA jJAnaratna hone cAhie, jo ki samyak pratIta nahIM hotA isa stotra kA 39vA~ padya "kavinAmagarbhaM cakram" arthAt cakrabaddha citrakAvya meM kartA ne apanA nAma gumphita kiyA hai / jo ki cakrakAvya ke niyamAnusAra isa prakAra hai : hara ra la jJAna dyA vi ra mA zaM WER 4 la nanya ghA 10 zubhatilakaklRpto'sau bhASAstavaH
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 __ arthAt isa zloka ke prathama dvitIya tRtIya caraNa ke chaThThA akSara grahaNa karane se 'zu', 'bha', 'ti' kramazaH caudavA~ akSara grahaNa karane se 'la', 'ka' 'klu', punaH ina tInoM caraNoM ke prArambha ke tIsarA akSara grahaNa karane para 'pto', 'sau', 'bhA' aura sataravAM akSara grahaNa karane se 'SA', 'sta', 'va:' arthAt zubhatilakaklRpto'sau bhASAstavaH grahaNa kiyA jAtA hai / isa zabdavinyAsa se zubhatilakaklRpta yaha bhASAstava hai / isI prakAra zubhatilaka (AcArya banane para jinaprabhasUri) ne gAyatrI vivaraNa likhA hai / isameM bhI zubhatilakopAdhyAya racita likhA hai / abhaya jaina granthAlaya kI prati meM isa prakAra ullekha milatA hai : cakre zrIzubhatilakopAdhyAyaiH svamatizilpakalpAn / vyAkhyAnaM gAyatryAH krIDAmAtropayogamidam // iti zrIjinaprabhasUri viracitaM gAyatrIvivaraNaM samAptaM / gAyatrI-vivaraNa pro. hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA sampAdita artharatnAvalI pustaka meM pRSTha 71 se 82 taka meM prakAzita ho cukA hai / usameM puSpikA nahIM hai| paravartI granthakAroM ne zubhatilakopAdhyAya praNIta ina donoM kRtiyoM ko jinaprabhasUri racita hI svIkAra kiyA hai| yahI kAraNa hai ki maiMne bhI "zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya" pustaka ke pRSTha 34 para likhA hai ki jinaprabhasUri kA dIkSA nAma zubhatilaka hI thA, aura AcArya banane para jinaprabhasUri bane / prakaraNa ratnAkara bhAga-2 sA. bhImasiMha mANaka ne (prakAzana san 1933) pRSTha naM. 263 se 265 niravadhirucirajJAnaM prakAzita huA hai / jisakI puSpikA meM likhA hai : iti zrIjinaprabhasUriviracitaM aSTabhASAtmakaM zrIRSabhadevastavanaM samAptam / isI prakAra lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRta vidyAmandira, ahamadAbAda se prakAzita saMskRta-prAkRta bhASAnibaddhAnAM granthAnAM sUcI bhAga-1 (munirAja zrI puNyavijayajI saMgraha) ke kramAGka 1363 parigrahaNa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ julAI-2007 . paJjikA naM. 6754/1, pRSTha 176-177, lekhana saMvat 1583, dayAkIrtimuni dvArA likhita aura paNDita siMharAja paThanArtha kI avacUri sahita isi prati meM bhI jinaprabhasUrijI kI kRti mAnA hai| isa avacUri kI puSpikA meM likhA hai :- "iti zubhatilaka iti prAktananAma zrIjinaprabhasUriviracita bhASASTaka saMyutastavAvacUriH / " isa prati kI avacUri aura prakAzita avacUri pRthakpRthak dRSTigata hotI hai / . isI prakAra zrI agaracandajI bhaMvaralAlajI nAhaTA ne bhI vidhimArgaprapA zAsana prabhAvaka jinaprabhasUri nibandha meM aura maiMne bhI zAsana prabhAvaka AcArya jinaprabha aura unakA sAhitya meM isa kRti ko jinaprabhasUri kRta hI mAnA hai| zrI jinaprabhasUri racita SaDbhASAmaya candraprabha stotra prApta hotA hai / ataH zubhatilaka racita isa stotra ko bhI jinaprabhasUri kA mAnanA hI adhika yuktisaMgata hai| laghu kharatarazAkhIya AcArya zrIjinasiMhasUri ke paTTadhara AcArya jinaprabha 14vIM sadI ke prabhAvaka AcAryoM meM se the / muhammada tugalaka ko inhoMne pratibodha diyA thA / inake dvArA nirmita vividha tIrtha kalpa, vidhimArgaprapA, zreNika caritra (dvisandhAna kAvya) Adi mahattvapUrNa kRtiyA~ prApta haiM / somadharmagaNi aura zubhazIlagaNi Adi ne apane granthoM ke kathAnakoM meM bhI inako mahattvapUrNa sthAna diyA hai / inakA anumAnita janmakAla 1318, dIkSA 1326, AcArya pada 1341 aura svargavAsa saMvat anumAnataH 1390 ke Asa-pAsa hai| 30-5-07 prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-40 mAhitI navAM prakAzano 2. 1. upadezapradIpaH kartA : paM. muktivimala gaNi; saM. muni dharmatilakavijaya; pra. smRtimandira prakAzana, amadAvAda; saM. 2063 / lagabhaga poNA cAraso jeTalAM dharmaviSayaka upadezAtmaka subhASitonA saMgrahasamI racanA. judA judA 35 jeTalA viSayo viSe zlokonI racanA AmAM che. svAdhyAya, pravacana mATe upakAraka racanA. navatattva saMvedana prakaraNa : svopajJavivaraNasameta; kartA : mahAmantrI daNDanAyaka ambaprasAda; saM.pra. vagere Upara mujaba. vi.saM. 1220mAM gurjara rAjyanA mantrI zrAvake jaina darzananA mULasamA 9 tattvo viSe potAna saMvedana A zlokabaddha granthamAM tathA tenA vivaraNamAM AlekhyuM che, je eka sukhada Azcarya janmAve che. ambaprasAda-AmbaDa mantrInA bAhubala tathA yuddhakauzala temaja rAjanItijJatA viSe to itihAsanA granthomAM vAMcavA maLe che, parantu te saMskRtanA tathA tattvajJAnanA ATalA uttama vidvAna haze tenI jANa to Aq prakAzana jovA maLe tyAre ja thAya che. vi.saM. 2007mAM gaNI buddhisAgarajI dvArA saMzodhita A granthanuM yathAvata puna:mudraNa A pustakarUpe thayuM che. zrIsamavasaraNa sAhitya saMgraha : saM. pra. Upara mujaba. zrIdharmaghoSasUriracita 'samavasaraNastava' Adi, jaina tIrthaMkaranA samavasaraNanA vidhAnane anulakSIne racAyelI, vividha laghu racanAo, saMkalanasampAdana A pustakarUpe thayuM che. uparAMta samavasaraNano adhikAra je je granthamAM hoya teno sthAnollekha paNa AmAM sampAdaka dvArA apAyo che. samaNasuttaM (jaina dharmasAra) : gujarAtI anuvAda sAthe anu. muni bhuvanacandra; pra. yajJa prakAzana, vaDodarA; I. 2007 bha. mahAvIra prabhunI 25mI zatAbdInA upalakSyamAM zrIvinobAjI dvArA prerita, jaina dharmanA sampradAyonA vidvAn munirAjoe maLIne saMkalita karela
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ . julAI-2007 87 6. A dharmagrantha, gujarAtI bhASAntara karavAnu, samaya, zakti ane samajaNanI kasoTI kare tevU kAma, anuvAdaka munivare supere kayuM che. tenI A sughaDa, trIjI AvRtti che. pramANamImAMsA : racayitA - AcAryazrIhemacandrasUrijI (mULa granthanA ane paNDita sukhalAlajInI vistRta hindI prastAvanA temaja dArzanika hindI TippaNonA gujarAtI anuvAda sahita) anuvAdakAra - nagIna jI. zAha, sampA. DaoN. nagIna zAha, DaoN.ramaNIka zAha, prakAzaka : zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA - amadAvAda - muMbaI, prakAzana varSa : I.sa. 2006 jaina dharma-darzana (mULa hindI granthamo gujarAtI anuvAda), mULa lekhaka : DaoN. mohanalAla mehatA, anuvAdaka : DaoN. nagIna jI. zAha, sampAdaka : DaoN. nagIna zAha, DaoN. ramaNIka zAha, prakAzaka - zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. prakAzana varSa - I.sa. 2005 jaina sAhityano bRhad itihAsaH bhAga-3 (mULa hindI granthano gujarAtI anuvAda), viSaya : Agamika vyAkhyAo, mULa lekhaka : DaoN. mohanalAla mehatA, anuvAdaka : DaoN. ramaNIka zAha, sampAdaka : DaoN. nagIna zAha, DaoN. ramaNIka zAha, prakAzaka - zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. prakAzana varSa - I.sa. 2007 jaina sAhityano bRhada itihAsa : bhAga-5 (mULa hindI granthano gujarAtI anuvAda), viSaya - lAkSaNika sAhitya, mULa lekhaka : paM. aMbAlAla pre. zAha, anuvAdaka : DaoN. ramaNIka zAha, sampAdaka : DaoN. nagIna zAha, DaoN. ramaNIka zAha, prakAzaka - zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. prakAzana varSa - I.sa. 2007 jaina sAhityano bRhad itihAsa : bhAga-6 (mULa hindI granthano gujarAtI anuvAda), viSaya - jaina kAvyasAhitya (saMskRta tathA prAkRta), mULa lekhaka - gulAbacaMdra caudharI, anuvAdaka : DaoN. nagIna zAha, sampAdaka : 8.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anusandhAna-40 10. DaoN. nagIna zAha, DaoN. ramaNIka zAha, prakAzaka - zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. prakAzana varSa - I.sa. 2006 . jaina sAhityano bRhad itihAsa : bhAga-7 (mULa hindI granthano gujarAtI anuvAda), viSaya - kannaDa, tAmila ane marAThI jaina sAhitya, lekhaka : paM. ke. bhujabalI zAstrI, zrI TI.pI. mInAkSI sundaram pille, DaoN. vidyAdhara joharApurakara, anuvAdaka : DaoN. ramaNIka zAha, sampAdaka : DaoN. nagIna zAha, DaoN. ramaNIka zAha, prakAzaka - zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, pAlItANA-amadAvAda-muMbaI. prakAzana varSa - I.sa. 2007
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa-zravaNa karI rahela zrIsaMgha - mAMDavI : kharataragaccha saMgha bhaNDAra : tADapatra rabivideohatomyi walaimalibrary.org