Book Title: Anekant 1940 02
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527159/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rooeralaucleaoloraadevalencias pa mAgha, vIra ni0 saM02466 varSa 3, kiraNa anekAnta pharavarI 1940 vArSika mUlya 3) zya A EFORNOROFIGO OPIONIORINTINOORIGITOREHOOKLOLOROPHIOTROOTONNOIRGONIFOTOFOOTONIOPIOINONDORIT sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) F kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM048 nyU dehlii| GRIORISHIORIORIGIONORIORONIROFOOPINCONTRONORNOHIRORSCORTIOGGIORONICODAISE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI 1. vidyAnanda - smaraNa 2. zrI. zubhacandrAcAryakA samaya aura jJAnArNavakI eka prAcIna prati [ zrI0 paM0 nAthUrAma premI 3. zikArI ( kahAnI ) - [ zrI0 bhagavat jaina 4. anurodha ( kavitA ) - [ zrI0 bhagavat jaina 5. zrAtmika krAnti - [ zrI0 bA0 jyotiprasAda vizArada 6. sambodhana ( kavitA ) - [ zrI0 0 premacanda 7. hindI sAhitya sammelana aura jaina darzana - [ zrI0 paM0 sumeracandajI 8. jIvana-sAdha ( kavitA ) - [paM0 bhavAnIdatta zarmA 'prazAnta' 6. haribhadrasUri - [ zrI0 paM0 ratanalAla saMghavI 10 vIra zAsanAMka para sammatiyA~ 11 jainasamAja ke liye anukaraNIya Adarza - [ zrI0 zragaracanda nAhaTA 12 gommaTasAra eka saMgraha grantha hai - [paM0 paramAnanda jaina zAstrI zrI0 'yugavIra' 13 mAnavadharma ( kavitA ) - [ 14 tatvArthAdhigama bhASya zraura 15 tatvArthAdhigamabhASya aura 16 sAhitya paricaya aura samAlocana - [ sampAdakIya kalaMka - [ pro0 jagadIzacanda ema. e. kalaMka para sampAdakIya vicAraNA 17 sAmAyika vicAra-- [ zrImadrAjacandra 18 subhASita - [ kavivara banArasIdAsajI pRSTha 266 270 277 280 281 283 284 285 286 262-266 263 267 303 304 307 312 TAiTala anekAntakI phAila anekAnta dvitIya varSa kI kiraNoMkI kucha phAiloMkI sAdhAraNa jilda baMdhavAlI gaI haiM / 12vIM kiraNa kama ho jAneke kAraNa phAileM thor3I hI bandha sakI haiN| ataH jo bandhu pustakAlaya yA mandiroM meM bheMTa karanA cAheM yA apane pAsa rakhanA cAheM ve 2||) ru0 manIzrArDara se bhijavA deMge to unheM sajilda anekAntakI phAila bhijavAI jA sakegI / jo sajjana zranekAntake grAhaka haiM aura koI kiraNa guma ho jAne ke kAraNa jilda bandhavAne meM asamartha hai unheM 12vIM kiraNa chor3akara pratyeka kiraNake liye cAra zrAnA aura vizeSAMkake liye ATha thAnA bhijavAnA cAhie tabhI zrAdezakA pAlana ho sakegA / -- vyavasthApaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bee pravA M anmumm. MPARA AMANASMINATIrail nIti-virodha-dhvaMsI loka vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdana-sthAna-vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyU dehalI kiraNa 4 ___mAgha-pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM01666 / / vidyAnanda-smaraNA alaMcakAra yassArvamAptamImAMsitaM matam / svAmividyAdinandAya namastasmai mahAtmane // yaH pramANAptapatrANAM parIkSAH kRtavAnnamaH / , vidyAnandaminaM taM ca vidyAnandamahodayama // vadyA nandasvAmI viracitavAn zlokavArtikAlaMkAram / jaatikaalNkaars| . jayati kavi-vibudha-tArkikacUDAmaNiramalaguNanilayaH ||-shimogaa-ngrtaalukshilaalekh naM046 jinhoMne sarvahitakArI prAptamImAMsita-matako alaMkRta kiyA hai-svAmI samantabhadrake paramakalyANarUpa zrAptamImAMsA granthako apanI aSTasahasrI TIkA ke dvArA suzobhita kiyA hai-una mahAn AtmA svAmI vidyAnandako namaskAra hai| jo pramANoM, prAptoM tathA patroMkI parIkSAe~ karanevAle hue haiM jinhoMne pramANaparIkSA, prAptaparIkSA aura patraparIkSA jaise mahatvake grantha likhe haiM-una vidyA tathA aAnandake mahAn udayako liye hue athavA (prakArAntarase) 'vidyAnanda mahodaya' graMthake racayitA svAmI vidyAnandakI hama stuti karate haiM--unakI vidyAkA yazogAna karate haiN| ___jinhoMne 'zlokavArtikAlaMkAra' nAmakA graMtha racA hai ve kaviyoMke cUDAmaNi, vibudhajanoMke mukuTamaNi aura tArkikoMmeM pradhAna tathA nirmala guNoMke zrAzrayasthAna zrIvidyAnandasvAmI jayavanta haiM-sadA hI apane pAThakoM. vadvajjanoMke hRdayameM apane agAdha pANDityakA sikkA jamAnevAle haiN| RjusUtraM spharadralaM vidyAnandasya vismayaH / zavatAmapyalaMkAraM dIptiraMgeSu raMgati // -pArzvanAthacarite. vAdirAjasariH zrIvidyAnandAcArya ke jusUtrarUpa tathA dedIpyamAnaratnarUpa alaMkArako jo sunate bhI haiM unake bhI aMgoMmeM dIpti daur3a jAtI hai, yaha AzcaryakI bAta hai ! arthAt alaMkAroM-zrAbhUSaNoMko jo manuSya dhAraNa karatA hai usIke aMgoMmeM dIpti daur3A karatI hai--sunanevAloMke aMgoMmeM nahIM, parantu zrIvidyAnandasvAmIke satyasUtramaya aura spharadratnarUpa prAptamImAMsA'laMkAra (aSTasahasrI) aura zlokavArtikAlaMkAra (tattvArthaTIkA) aise adbhuta alaMkAra haiM ki unake sunanese bhI aMgoMmeM dIpti daur3a jAtI hai-sunanevAloMke aMgoMmeM vidyuttejakA-sA kucha aisA saMcAra hone lagatA hai ki ekadama prasannatA jAga uThatI hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadandrAcAryakA samaya aura Ana [ lai0 - paM0 zrInAthUrAmajI premI, bambaI] pATaNa (gujarAta) ke khaitaravasI nAmaka zvetAmbara jaina bhaMDAra meM ( naM0 13 ) zrIzubhacandrAcAryakRta jJAnArNavakI vaizAkha sudI 10 zukravAra saMvat 1284 kI likhI huI eka prAcIna prati hai, jisameM 154.2 sAija ke 207 patra haiN| usake anta meM jo lekhakoM kI prazastiyA~ haiM ve aneka dRSTiyoMse bar3e mahatvakI haiM, isa lie unheM yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai C prAcIna prati " iti jJAnArNave yogapradIpAdhikAre paMDitAcArya 17 zrIzubhacandraviracite mokSaprakaraNam / asya zrImannRpuryA zrImada devacaraNakamalacaMcarIkaH sujanajanahRdaya paramAnandakandalIkandaH zrImAthurAnvayasamudracandrAyamAno bhavyAtmA paramaAvaka: zrInemicandro nAmAbhUt / tasyAkhila-vijJAnakalAkauzala -zAlinI satI pativratAdiguNaguNAaMkAra bhUSita zarIrA nijamanovRttirivAvyabhicAriNI svarNAnAma dharmapatnI saMjAtA / atha tayoH samAsAditadharmArthakAmaphalayoH svakulakumudavanacandralekhA nijavaMza - vaijayantI sarvalakSaNAlaMkRtazarIrA jAhiNi-nAma-putrikA samutpannA cha / tato gokarNa - zrIcaMdrau sutau jAtau manoramau / guNaratnAkarau bhavyau rAmalakSmaNasannibhau // sA putrI nemicandrasya jinazAsanavatsalA / vivekavinayopetA samyagdarzanalAMchitA // 'jJAtvA saMsAravaicitryaM phalgutAM ca nRjanmanaH tapase niragAdgehAt zAntacittA susaMyatA // bAndhavaivaryamANApi praraNa(ya) taiH zAstralocanaiH / manAgapi mano yasyA na premNA kazmalIkRtaM / gRhItaM munipAdAMte tayA saMyatikAsaM / svIkRtaM ca manaH zuddha yA ratnatrayamakhaMDitaM // tayA viraktayAtyaMtaM nave vayasi yauvane / ArabdhaM tattapaH kattu yatsatAM sAdhviti stutaM / yamavratatapodyogaiH, svAdhyAyadhyAna saMyamaiH 1 kAyaklezAdyanuSThAnaigRhItaM janmanaH phalam // tapobhirduSkarairnityaM bAhyantirbhedalakSaNaiH / kaSAyaripubhiH sArdhaM niHzeSaM zoSitaM vapuH // vinayAcAra sampacyA saMghaH sarvopyupAsitaH / vaiyAvRtyodyamAtzazvatkIrtirnItA digaMtare // kimiyaM bhAratI devI kimiyaM zAsanadevatA / dRSTapUrvairapi prAya: paurairiti vitate // tayA karmakSayasyArthaM dhyAnAdhyayanazAline / tapaH zrutanidhAnAya tatvajJAya mahAtmane // rAgAdiripumallAya zubhacandrAya yogine / likhApya pustakaM dattamidaM jJAnArNavAbhidham // saMvat 1284 varSe vaizASa sudi 10 zukra gomaMDa digambara rAjakula sahasrakIrti paM0 kezarisutavasalena likhitamiti / " (ta) syArthe Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] bhAvArtha - isa nRpurI meM arahaMta bhagavAnkai caraNAkamalakA bhramara, sajjanoMke hRdayako paramAnanda denevAlA mAthura saMgharUpa samudrako ullasita karanevAlA bhavyAtmA zrInemicandra nAmakA parama zrAvaka huA, jisakI dharmapatnIkA nAma svarNA (sonA) thA jo ki zrakhila vijJAnakalAoM meM kuzala, satI, pAtitratyAdi-guNoMse bhUSita aura apanI manovRtti ke hI samAna zravyabhicAriNI thI / dharma rtha zraura kAmako sevana karanevAle ina donoM jAhiNI nAmakI putrI huI, jo apane kularUpa kumudavanakI candralekhA, nijavaMzakI vaijayantI ( dhvajA ) aura sarva lakSaNoM se zobhita thI / isake bAda unake rAma aura lakSmaNake samAna gokarNa aura zrIcandra mAmake do sundara, guNI aura bhavya putra utpanna hue / aura phira nemicandrakI vaha jinazAsana vatsalA, viveka - vinayazIlA aura samyagdarzanavasI putrI ( jAhiMNI ') saMsArakI vicitratA tathA narajanmakI niSphalatA ko jAnakara tapake lie gharase cala dii| vaha zAntacitta jJAnavikI eka prAcIna prati atizaya saMyata thii| zAstrajJa bandhujanoMke prayatna pUrvaka rokane para bhI usake manako prema yA mohame z2arA mI mailA na hone diyA / Akhira usane muniyoMke caraNoMke nikaTa zrAryi ara ta le liye aura manakI zuddhise akhaMDita ratna'trayako svIkAra kiyA' / "usa viraktAne navayauvanakI umra meM aisA kaThina tapa karanA Arambha kiyA ki sajjanoMne usakI 'sAdhu sAdhu' kahakara stuti kii| usane yama, vrata aura tapake udyoga se, svAdhyAya dhyAna aura saMyama se tathA kAyaklezAdi anuSThAnoMse apane janmako saphala kiyA / 201 usane nirantara bAhya aura antaraMga duSkara tapa tapakara kaSAyariputroMke sAtha sAtha apane sAre zarIrako bhI sukhA DAlA / usane vinayAcAra - sampattise sAre saMghakI upAsanA kI aura vaiyAvRtti karake apanI kIrtiko digantarotaka pahu~cA diyA / jina paurajanoMne use pahale dekhA thA ve bhI isa tarahakA vitarka karane lage ki na jAne yaha sAkSAt bhAratI ( sarasvatI ) devI hai yA zAsanadevatA hai / usa jAhiNI zrAryikAne karmoMke jayake lie yaha jJAnArNava nAmakI pustaka dhyAna aura adhyayanazAlI, tapa aura zAstra nidhAna, tatvoMke jJAtA aura rAgAdiriputroMko parAjita karanevAle malla jaise zubhacandra yogIko likhAkara dI / vaizAkha sudI 10 zukravAra vi0 saM0 1284 ko gomaMDala (goMDala - kAThiyAvAr3a) meM digambara rAjakula ( bhaTTAraka ? ) sahasrakIrti ke lie paM0 kezarIke putra vIsalane likhI / vivecana - aisA mAlUma hotA hai ki isa pustakameM lipi-karttAoM kI do prazastiyA~ haiM / pahalI prazasti meM to lipikarttA kA nAma aura lipi karanekA samaya nahIM diyA hai, sirpha lipi karAnevAlI jAhiNIkA paricaya diyA hai / * hamArI samajhameM zrArthikA jAhiNIne jisa lekhakase ukta prati likhAI hogI, usakA nAma aura samaya bhI anta meM avazya diyA hogA; parantu dUsare lekhakane ukta pahalI pratikA vaha aMza anAvazyaka samajhakara chor3a diyA hogA aura apanA nAma aura samaya antameM likha diyA hogA / isa dUsarI pratike lekhaka paM0 kezarIke putra vIsala haiM aura unhoMne goMDala meM zrIsahasrakIrti ke lie Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...anekAnta [mAgha, vIra nirvANa saM0 2065 ise likhA thA jaba ki pahalI prati na purImeM zrIzubhacandra bahuta prAcIna kAlakI hoM; parantu yaha nahIM kahA jAyogIke lie likhAkara dI gaI thii| ___ sakatA ki isa samaya goMDalarAjyameM digambara-sampradAyake dUsarI prati vi0 saM0 1284 kI likhI huI hai, taba anuyAyI nahIM haiM, isalie pahale bhI na rahe hoNge| pahalI prati avazya hI usase pacIsa-tIsa varSa pahale jJAnArNavakI vIsalakI likhI huI ukta pratise mAlUma likhI gaI hogI / nupurI sthAna kahA~ hai, ThIka ThIka nahIM hotA hai ki vikkamakI terahavIM zatAbdimeM goMDala meM dikahA jA sktaa| saMbhava hai yaha gvAliyara rAjyakA gambara-sampradAya thA aura usake 'sahasrakIrti nAmaka naravara ho / narapura aura nRpura (strIliMga nRpurI) eka sAdhuke lie vaha likhI gaI thii| sahasrakIrti digambara ho sakate haiN| narapurase naraura aura phira naravara rUpa sampradAyake bhaTTAraka jAna par3ate haiM, aura isalie vahA~ sahaja hI bana jAte haiN| . unake anuyAyI bhI kAphI rahe hoNge| gomaMDala aura goMDala eka hI haiN| gomaMDalakA hI unakA digambara rAjakula vizeSaNa kucha adbhuta apabhraMzarUpa goMDala hai / abhI kucha samaya pahale DA0 sA hai / hamArI samajhameM rAjakula rAula' kA saMskRta ha~samukhalAla sA~kaliyAne goMDala rAjyake DhAMka nAmaka rUpa hai / rAjakulake gRhasthoM aura padavIdhAriyoM ke sthAnakI prAcIna jaina guphAoMke viSayameM eka lekha samAna yaha vizeSaNa usa samaya vahA~para bhaTTArakoMke lie prakAzita kiyA thA, jahA~se ki bahutasI digambara bhI rUDha hogayA hogA, aisA jAna par3atA hai| pratimAyeM prApta huI haiM / yaha sthAna jUnAgar3hase 30 mIla pahalI prazastimeM eka vilakSaNa bAta yaha hai ki uttara-pazcimakI tarapha goMDala rAjyake antargata hai / AryikA jAhiNIne vaha prati dhyAnAdhyayanazAlI, tapaHca ki isa samaya goMDala aura usake AsapAsa digambara- zrutanidhAna, tattvajJa, rAgAdiripumalla aura yogI zubha.. sampradAyake anuyAyiyoMkA prAyaH abhAva hai, isalie candrako bheMTa kI hai aura jJAnArNava yA yogapradIpake kartA DA0 sAhabane anumAna kiyA thA ki ukta pratimAyeM zubhacandrAcArya hI mAne jAte haiM / ukta vizeSaNa bhI usa samayakI hoMgI jaba digambara-zvetAmbara bheda hue unake lie sarvathA upayukta mAlUma hote haiN| aisI adhika samaya na bItA thA aura donoM meM Aja-kalake hAlatameM prazna hotA hai ki kyA svayaM granthakartAko hI samAna vaimanasya na thA / ukta lekha jainaprakAza (bhAga 4 unakA graMtha likhakara bheMTa kiyA gayA hai ? asaMbhava na ka 1-2) meM prakAzita huaA thA aura usapara sampAdaka honepara bhI yaha bAta kucha vicitrasI mAlUma hotI hai / mahAzayane apanA yaha noTa diyA thA ki pahale zvetAmbara yadi aisA hotA to prazastimeM AryikAkI aorase isa bhI nirvastra yA digambara mUrtiyoMkI pUjA karate the| bAtakA bhI saMketa kiyA jA sakatA thA ki zubhacandra yaha bAta sahI hai ki pahale zvetAmbara bhAI bhI yogIko unhIMkI racanA likhakara bheMTa kI jAtI hai / nirvastra mUrtiyoMkI pUjA karate the, laMgoTa Adi cihnoM- isalie yahI anumAna karanA par3atA hai ki granthakartAke vAlI pratimAyeM pratiSThita karanekI paddhati bahuta pIche atirikta unhIMke nAmake koI dUsare zubhacandra yogI the zurU huI hai aura yaha bhI saMbhava hai ki DhAMkakI guphAoM jinheM isa pratikA dAna kiyA gayA hai| aura aksara kI mUrtiyA~ mathurAke kaMkAlI TolekI mUrtiyoMke samAna prAcArya-paramparAmeM dekhA gayA hai ki jo nAma eka zrA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] jJAnArNavakI eka prAcIna prati 273 cAryakA hotA thA vahI usake praziSyakAbhI rakha diyA isase yaha zloka kisI prAcIna granthakA jAna par3atA hai| jAtA thA, jisa taraha dharmaparIkSAke kartA amitagatike jJAnArNavake karttAke lie ye tInoM hI anyakRta. the. paradAdA gurukA bhI nAma amitagati thA / bahuta saMbhava . isalie unhoMne tInoMko 'uktaMca granthAntare' kaha kara hai ki jina zubhacandra yogIko ukta prati dAna kI gaI uddhRta kara diyA / yazastilakakI racanA vikrama saMvat hai, granthakartA unake hI praguru (dAdA guru ) yA praguruke 1016 meM huI hai, isaliye jJAnArNavakA samaya isake bhI guru hoN| ... bAdakA mAnanA caahie| abhI taka jJAnArNavakA racanAkAlaH nirNIta nahIM jAnArNavake pR0 177 meM eka zloka 'puruSArthasihuA hai / usameM AcArya jinasenakA smaraNa kiyA ddhathu pAyakA bhI ('mithyAtvavedarAgA'Adi)uddhRta kiyA gayA hai, aura jinasenane jayadhavalaTIkAkA zeSa bhAga gayA hai, parantu usake kartA amRtacandrAcAryakA samaya zakasaMvat 756 (vi0 saM0 864 ) meM samApta kiyA nizcit na hone ke kAraNa vaha eka tarahase nirupayogI hai / thA / isase yaha nizcita hotA hai ki vikramakI navIM pATaNakI ukta prati vi0 saM0 1284 kI likhI zatAbdi ke bAda kisI samaya jJAnArNavakI racanA huI huI hai aura AryikA jAhiNIvAlI prati yadi usase hogI / kitane bAda huI hogI yaha jAnane ke lie hamane adhika nahIM pacIsa-tIsa varSa pahalekI bhI samajha lI jJAnArNava ke una zlokoMkI jA~ca kI,jinheM granthAkarttAne jAya aura grantha usa pratise kevala tIsa cAlIsa varSa anya graMthoMse 'ukta ca graMthAntare' kahakara uddhRta kiyA pahale hI racA gayA ho, to vikramakI bArahavIM zatAbdike hai| mudrita jJAnArNavake pRSTha 75 (guNadoSavicAra)meM antimapAda taka jJAnArNavakI racanAkA samaya jA pahu~nIce likhe tIna zloka haiM- catA hai / yadyapi hamArA khayAla hai ki zubhacandra isase . jJAnahIne kriyA pusi paraM nArabhate phalam / . bhI pahale hue hoNge| . tarozchAyeva kiM labhyA phalazrInaSTadRSTibhiH // 1 // AcArya hemacandrake yogazAstra aura jJAnArNavameM jJAnaM paGgo kriyA cAndhe niHzraddha nArthakRvyam / bahuta adhika samAnatA hai |yogshaastrke pAMcaveM prakAzase tato jJAnaM kriyA zraddhA trayaM tatpadakAraNam // 2 // lekara gyArahaveM prakAza takakA prANAyAma aura dhyAnahataM jJAnaM kriyAzUnyaM hatAcAjJAnina: kriyaa| vAlA bhAga jJAnArNavake untIsaveMse lekara byAlIsaveM dhAvannapyandhako naSTaH pazyannapi ca paMgukaH // 3 // taka ke sa!kI eka taraha nakala hI mAlUma hotI hai| yahI tInoM zloka yazastilakacampU ke chaThe aAzvAsa chanda-parivartana ke kAraNa jo thor3e bahuta zabda badalane (pR0271) meM jyoMke tyoM isI kramase diye hue haiM / ina- par3e haiM unake sivAya sampUrNa viSaya donoM graMthoM meM ekameMse pahale do to svayaM yazastilakakartA somadevasUrike sA hai / isI taraha cauthe prakAzameM kaSAyajayakA upAya hai aura tIsarA yazastilakameM 'uktaM ca' kahakara kisI 'indriyajaya', indrijayakA upAya 'manaH zuddhi', usakA anya graMthase uddhata kiyA gayA hai| akalaMkadevake rAja- pahalI prati naravara (mAlavA) meM likhI gaI thii| vArtikameM bhI yaha zloka thor3ese sAdhAraNa pAThabhedake aura dUsarI goMDala (kAThiyAvAda) meM mAlave se gorakha sAtha 'uktaM ca' rUpase uddhRta hI pAyA jAtA hai, aura usa samayakI dRSTise kAphI dUra hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta [mAgha, vIra nirvANa saM0 2466 yaha to nizcita hai ki zubhacandra aura hemacandra do meM se kisI eka ke sAmane dUsarekA grantha maujUda thA / parantu jabataka zubhacandrakA ThIka samaya nizcit nahIM ho jAtA, taba taka z2ora dekara yaha nahIM kahA jA sakatA ki kisane kisakA anukaraNa aura anuvAda kiyA hai / 'uktaM ca ' zlokoMkI khoja karate hue hameM mudrita jJAnArNavake 286 pR0 (sarga 26) meM nIce likhe do zloka isa prakAra mile-- uktaM ca zlokadvayaM samAkRSya yadA prANadhAraNaM sa tu pUrakaH / nAmadhye sthirIkRtya rodhanaM sa tu kuMbhakaH // yatkoSThAdatiyatnena nAsA brahmapurAtanaiH / bahiH prakSepaNaM vAyoH sa recaka iti smRtaH || aura yahI zloka hemacandrake yogazAstra ke pAMcaveM prakAzameM naM0 6 aura 7 para maujUda haiN| sirpha antara hai ki yogazAstra meM 'nAbhimadhye' kI jagaha 'nAbhipadma' aura 'purAtanaiH' kI 'purAnanaiH' pATha hai / . isase yaha anumAna hotA hai ki jJAnArNava yogazAstra ke bAdakI racanA hai aura usake karttA ne ina zlokoMko yogazAstra parase hI uThAyA hai / parantu hameM isa para sahasA vizvAsa na huA aura hamane jJAnArNavakI hastalikhita pratiyoMkI khoja kI / bambaI vikI eka terahapanthI jaina mandirake bhaMDArameM jJAnA1747 sAIjakI hastalikhita prAcIna prati hai, jisake prArambhake 34 patra ( strIsvarUpapratipAdaka prakaraNake 46 veM padya taka ) to saMskRta TIkAsahita haiM aura zrAge ke patra binA TIkAke haiN| parantu unake nIce TIkAke lie jagaha chor3I huI hai / TIkAkarttA kauna haiM, so mAlUma nahIM hotA / ve maMgalAcaraNa zrAdi kucha na karake isa taraha TIkA zuru kara dete haiM- upAya rAgadveSakA jaya, usakA upAya samatva aura samatva . kI prApti hI dhyAnakI mukhya yogyatA hai, aisA jo koTikrama diyA hai vaha bhI jJAnArNAvake 21 se 27 taka ke sargoM meM zabdazaH aura arthazaH eka jaisA hai / anityAdi bhAva - nAkA ra hiMsAdi mahAvratoMkA varNana bhI kamase kama zailIkI dRSTise samAna hai / zabda sAmya bhI jagaha jagaha dikhAI detA hai / kucha namUne dekhie kimpAkaphalasaMbhogasannibhaM taddhi maithunam / ApAtamAtraramyaM syAdvipAke'tyantabhItidam / -- jJAnArNava pR0 134 ramyamApAtamAtre yatpariNAme'tidAruNam / kimpAkaphala-saMkAzaM tatkaH seveta maithunam // 78 // -- yogazAstra dvi0 pra0 virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate // 3 svarNAcala ivAkampA jyotiH patha ivAbhalAH / samIra iva niHsaGgAH nirmamatvaM samAzritAH // 15 --jJAnArNava pR0 84-86 virataH kAmabhogebhyaH svazarIre'pi niHspRhaH / saMvegahRdarnimagnaH sarvatra samatA zrayan // 5 sumeruriva niSkampaH zazIvAnandAyakaH / samIra iva nissaMgaH sudhIrdhyAtA prazasyate // 16 -- yogazAstra saptam pra0 zrAcArya hemacandrakA svargavAsa vi0 saM0 1226 meM huA hai / vividha viSayoM para unhoMne saiMkar3oM granthoMkI racanA kI thI / yogazAstra mahArAjAM kumArapAla ke kahanese racA gayA thA aura unakA kumArapAla se adhika nikaTakA paricaya vi0 saM0 1207 ke bAda huA thA / zrataeva yogazAstra vikrama saMvat 1207 se lekara 1226 taka ke bIca ke kisI samaya meM racA gayA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] jJAnArNavakI.eka prAcIna prati 275 oM namaH siddhebhyH| ahaM zrI zubhacandrAcAryaH jayacandrajIne hI yogazAstra parase uktaM ca rUpameM uThA paramAtmAnamavyayaM naumi namAmi kiM bhUtaM paramA- liyA hogA yA phira unake pAsa jo mUla prati rahI tmAnaM ajaM janmarahitaM puna: ki bhUtaM paramAtmAnaM hogI usameM hI kisIne uddhRta kara liyA hogA / parantu avyayaM vinAzarahitaM / punaH kiM bhUtaM paramAtmAna mUlakI sabhI pratiyoMmeM ye zloka na hoMge / nidAna do sau niSTitArtha niSpannAthai punaH kiM bhUtaM paramAtmAnauM varSase purAnI pratiyoMmeM to nahIM hI hoMge / pAThakoMko jJAnalakSmIdhanAzleSaprabhavAnandananditaM / jJAnameva cAhie ki ve prAcIna pratiyoMko isake lie dekheN| lakSmIstasyA yo'sau dhanAzleSaM nivir3AzleSastasmAt lipikartAoMkI kRpAse 'uktaMca' padyoMke viSayameM prabhava. utpanno yo'sau Anandastena nnditm|" isa tarahakI gar3abar3a aksara huA karatI hai aura yaha isa pratike zurUke patroMke UparakA hissA kucha gar3abar3a samaya-nirNaya karate samaya bar3I jhaMjhaTeM khar3I kara jala-sA gayA hai aura kahIM kahIMke kucha aMza jhar3a gaye diyA karatI hai| haiM / prAraMbhake patrakI pIThapara kAgaja cipakAkara bar3I jJAnArNavakI chapI huI pratiko hI dekhie / isake sAvadhAnIse marammata kI gaI hai / pUrI prati eka hI lekha- pRSTha 431 (prakaraNa 42) ke 'zuciguNayogAd' Adi kakI likhI huI mAlUma hotI hai / antameM lipikartAkA padyako 'uktaM ca' nahIM likhA hai parantu terahapanthI maMdira nAma tithi-saMvat Adi kucha bhI nahIM hai, phira bhI hamAre kI ukta saMskRta TIkA vAlI pratimeM yaha 'uktaM ca' hai / anumAnase vaha Der3ha-do sau varSase idharakI likhI huI paM0 jayacaMdrajIkI vacanikAmeM bhI ise 'uktaM ca AryA' nahIM hogii| karake likhA hai, parantu chapAne vAloMne 'uktaM ca' chor3a ___ isa pratimeM mane dekhA ki prANAyAma-sambandhI ve diyA hai ! isI taraha ar3atIsaveM prakaraNa meM saMskRta TIkA do 'uktaMca' padya haiM hI nahIM jo chapI huI pratimeM diye haiM vAlI pratimeM aura vacanikAmeM bhI 'zaMkhendukundadhavalA aura jo prAcArya hemacandra ke yogazAstrake haiM / taba ye dhyAnAddevAstrayo vidhAnena' Adi padya 'uktaM ca' karake chapI pratimeM kahA~se Aye ? diyA hai parantu chapI huI pratimeM yaha mUla meM hI zAmila sva0 50 pannAlAlajI vAkalIvAlane paM0 jayacandra kara liyA gayA hai| jIkI bhASA vacanikAko hI khar3I bolImeM parivartita dhyeyaM syAdvItarAgasya' Adi padya chapI pratike karake jJAnArNava chapAyA thaa| hamane paM0 jayacandrajIkI 407 pRSThameM 'uktaM ca' hai parantu pUrvokta saTIka pratimeM vacanikA vAlI prati terahapanthI mandirake bhaMDArase nika- ise 'uktaM ca' na likhakara isake Ageke 'vItarAgo lavAkara dekhI to mAlUma huA ki unhoMne ina zlokoMko bhavedyogI' padyako 'uktaM ca' likhA hai / aura chapImeM uddhRta karate hue likhA hai ki-"ihA~ uktaM ca doya tathA vacanikAmeM bhI, donoM hI 'uktaM ca' haiM / zloka haiM-" _ 'uktaM ca' padyoMke sambandhameM chapI aura saTIka tathA paM0 jayacandrajIne apanI ukta vacanikA mAgha sudI vacanikAvAlI pratiyoMmeM isI taraha aura bhI kaI jagaha paMcamI bhRguvAra saMvat 1808 ko samApta kI thI / yA farka hai, jo sthAnAbhAvase nahIM batalAyA jA skaa| to ina zlokoMko prakaraNopayogI samajha kara svayaM paM0 abhiprAya yaha hai ki jJAnArNavakI chapI pratimeM hemacandra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 zranekAnta ke yogazAstrake ukta do padyoMke rahane se yaha siddha nahIM hogA ki zubhacandrAcAryane svayaM hI unheM uddhRta kiyA hai. aura isa kAraNa ve hemacandra ke pIche ke haiM / isake lie kucha aura puSTa pramANa caahie| pATaNa ke bhaMDArakI ukta prAcIna prati to bahuta kucha isI ora saMketa karatI hai ki jJAnArNava yogazAstrase pIchekA nahIM hai / noTa -- base koI battIsa varSa pahale ( julAI san 1907) maiMne jJAnArNAvakI bhUmikA meM 'zubhacandrA - cAryakA samayanirNaya' likhA thA aura usa samayakI zraddhAke anusAra vizvabhUSaNa bhaTTAraka ke 'bhaktAmaracarita' ko pramANabhUta mAnakara dhArAdhIzabhoja, kAlIdAsa, vararuci, dhanaMjaya, mAnatuMga,bhartRhari Adi bhinna bhinna samaya varttI vidvAnoMko samakAlIna batalAyA thA / parantu samaya bItane para vaha zraddhA nahIM rahI aura pichale bhaTTArakoM dvArA nirmita adhikAMza kathAsAhityakI aitihAsikatA para sandeha hone lgaa| taba ukta bhUmikA likhaneke koI ATha nau varSa bAda digambara jaina ke vizeSAGka meM (zrAvaNa saMvat 1973) 'zubhacandrAcArya' zIrSaka lekha likhakara maiMne pUrvokta bAtoMkA prativAda kara diyA, parantu jJAnAvikI ukta bhUmikA aba bhI jyoMkI tyoM pAThakoM ke hAthoM meM jAtI hai / mujhe duHkha hai ki prakAzakoMse nivedana kara dene para bhI vaha nikAlI nahIM gaI aura isa tIsarI AvRtti meM bhI badastUra kAyama | itihAsajJoM ke mujhe lajjita honA paDatA hai, isakA unheM khayAla nahIM / baMgalA mAsika patrake eka lekhaka zrIharihara bhaTTAcArya ne to jJAnArNavakI ukta bhUmikAko 'unmattapralApa' batalAyA thA / vidvAn pAThakoMse nivedana hai ki 'bhaktAmaracarita' kI kathAkA khayAla na karake hI ve [mAgha, vIranirvANa saM0 24.66 zrIzubhacandrAcAryakA ThIka samaya nirNaya karane kA prayatna kareM / bambaI tA0 14-1-1640 sampAdakIya noTa lekhaka mahodaya ke ukta boTa parase mujhe rAyacandrazAstramAlA ke saMcAlakoMkI isa manovRttiko mAlUma karake bar3A kheda huA ki unhoMne bhUmikA lekhaka ke. svayaM apanI pUrvalikhita bhUmikA ko sadoSa tathA truTipUrNa batalAne aura use nikAla dene athavA saMzodhitaH kara denekI preraNA karane para bhI vaha abataka nikAlI yA saMzodhita nahIM kI gaI hai ! yaha bar3e hI vicitra prakArakA moha tathA satyake sAmane ghA~kheM banda karane jaisA prayata hai ! aura kadApi prazaMsanIya nahIM kahA jA sakatA / zrAzA hai ki graMthamAlA ke saMcAlakajI bhaviSya meM aisI bAtoMkI aura pUrA dhyAna rakheMge aura graMthake caturtha saMskaraNa meM lekhaka mahodaya kI icchAnusAra ukta bhUmikAko nikAla dene athavA saMzodhita kara denekA dRr3ha saMkalpa kareMge / sAtha hI, tIsare saMskaraNakI jo pratiyA~ avaziSTa haiM unameM lekhakajI ke parAmarzAnusAra saMzodhana kI koI sUcanA jarUra lagA deMge / jJAnArNava graMthakI prAcIna pratiyoMke khojane kI bar3I z2arUrata hai / jahA~ jahA~ke bhaNDAroM meM aisI prAcIna pratiyA~ maujUda hoM, vidvAnoMko cAhiye ki ve unheM mAlUma karake unake viSayakI zIghra sUcanA dene kI kRpA kareM, jisase una parase jA~cakA samucita kArya kiyA jA ske| sUcanA ke sAtha meM, graMthapratike lekhanakA samaya yadi kucha diyA huA ho to vaha bhI likhanA cAhiye aura graMthakI sthitiko bhI prakaTa karanA cAhiye ki vaha kisa hAlata meM hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [le0-zrI bhagavat jaina] . kavikI kalpanAmeM jaba bA~dha laga jAtA hai / mi. hotA hai / khAlI hAtha lauTanese jo mile vahI " naToM socane para bhI kalama jaba Age nahIM ThIka / ' bar3hatI, taba manameM eka khoja paidA ho uThatI hai| zikArIkA anumAna-zikArake sambandhameMThIka vaisI hI khIjakI kaTutA usa zikArIko bhI prAyaH sahI baiThatA hai / rojakA abhyAsa, purAnA vikala karatI hai, jo thakAvaTase cUra, pyAsase anubhava ! g2alata kaise baiThe ?... ' majabUra aura apane nivAsase dUra-jaMgaloM-jhAr3i- zikArI Age bar3hA / jaise hI jhAr3iyoM ke bIca yoMmeM zikArake pIche yA zikArakI talAzameM meM pahu~cA ki dIkhA vahI dRzya-jise anumAnane daur3atA-hA~patA ghUmatA hai, para zikAra hAtha nahIM pahale hI dekha rakhA thA ! ""lambe-caur3e maidAnake lagatI !... eka konemeM hiraNa-dampatti maujameM lalaka rahe haiM, rAjapUta-narezakA mana khIja rahA hai ! raha-raha praNaya-svargIya-saritAkI bhAMti savega pravAhita kara manameM A rahI hai-'ghara lauTa caleM / ' . ho rahA hai !... lekina......? ___ 'sandhyAkI sunaharI-dhUpameM kitane acche laga _ 'kyA khAlI hAtha ? abhI sandhyA honemeM kAphI rahe haiM vaha ? kaisA mukta jIvana hai-unakA ? dera hai ! sambhava hai, kucha hAtha lage / ... sApha-sutharI jamIna para, muktAkAzake nIce, sabhya rAja-putrane ghor3A bddh'aayaa| hRdayameM AzAne bhI tAke bandhanoMse rahita, ekAnta A~ganameM kaisA daur3a lagAnA zurU kiyA |'hvaakaa eka jhoMkA prema-pramoda raca rahe haiM ? gupta-maMtraNA kara rahe haiM AyA, ghor3A ghane per3akI chA~hase gujara rahA thA, jAneM ? kaisI lubhAvaka, kaisI uttejaka prema-lIlA hai kitanI ThaMDI havA lagI ki rAja-putrakA pyAsase yaha ?... malina-mukha uddIpta ho uThA ! kintu vaha ruke nahIM, zikArI kucha dera khar3A, socatA-vicAratA 'ThaharanA' unakI khIjakA sAthI thA,aura uddezyakA rahA-yahI saba ! pATha bhUle, vidyArthIkI taraha ! zatru !... ___ yA caukar3I bhUle, hiraNakI bhAMti ! phira-sahasA ___ 'ina jhAr3iyoMke usa pAra maidAna hogA, sApha- cetanA lauTI, paristhitikA jJAna huA-rAta huI sutharA caTakIlA-sthAna ! vahA~ aura kucha nahIM, to jA rahI hai ! saverese abataka eka bhI zikAra hAtha hirana to hoMge hI! jarUra hoMge-aksara aisA nahIM car3hI! jAne kisakA mu~ha dekhakara AyA gayA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAnta [mAgha, vIra-nirvANa sN021|| hai bhAja! nahIM thA, use dekhanekI qataI icchA usake manameM isake bAda hI,SoDaSI-nArIkI bhU baMkake bhAMti, nahIM thI, bhAvanA-viruddha dRzyakI kaThoratAne use kamAnako banAyA gayA, phira sadhe hue hAthoMne bANa A~kheM banda karaneko vivaza kiyA ho ! 'eka kA nizAnA sAdhA ! aura dUsare hI pala-lakSya- gaharI sAMsake sAtha saba samApta, jIvana-lIlAkA vedha ! 'bANa hiraNIke peTameM hokara Ara-pAra! anta ! zikArIne jAkara dekhA-jAmIna khUnase raMga zikArIkA mana-titalIke paMkhoMkI taraha rahI hai ! vivaza-netroMse hiraNI apane premI, apane sundara, cAreko coMcameM dabAe, nIr3ako lauTate paMchI saba-kucha, apane svAmIkI ora dekha rahI hai ! usa kI bhAMti tIbra gatise ur3a rahA hai ! khUnameM tejI 'dekhane' meM jaise sAre saMsArakI dInatA bharadI hai, zarIrameM nava-jIvana-sA praveza huA lagatA hai| zAyada hiraNIkA jIvana bhI isImeM A milA hai / ___ A~teM bAhara nikalI A rahI haiM, jIbha-hA~, yoM hI, alakSita bhAvase-jo mu~ha para AyA vahI sUkhI-sI jIbha-mu~hake bAhara, dA~toMkI kaidake -guna gunAte hue zikArI hiraNIke 'zava' ko bAhara ho rahI hai ! bAra-bAra bhAganekI bekAra ko- ghor3e para lAdaneke lie uThAne lagA, ki sAmane ziza karatI hai, aura gira-gira jAtI hai ! kitanI hiraNa !!! drAtaka, kitanI dayanIya ? 'are, yaha tabase yahIM khar3A hai ?'-vismayake . magara zikArIke lie hiraNIkA badha-khuzI sAtha zikArIke mu~hase nikala gayA ! aura vaha thI, dina-bharake parizramakA puraskAra thA-bahuta ekaTaka hiraNake muMhakI ora dekhane lagA! . mAmUlI, bahuta choTA-sA ! usakI A~khoMmeM eka prakRti ke lagAye hue kAjalase alaMkRta A~kheM, camaka-sI AgaI ! saphala manoratha hone para AtI vedanAke pAnIse bhIga rahI haiN| jina A~khoMkI hai-vaisI ! kUda kara ghor3ese utarA, bagaira glAnike upamA prakRtike pujArI, bhAvuka kavi bar3e gauravake usake khUnase, lAla-lAla, kAlerukha gAr3he khUnase, sAtha, saundarya-vibhUtiyoMko diyA karate haiM, vahI sane zarIrako uThAyA ! aura kSatriyatvakI tAkata A~kheM zokake athAha garnameM DUbI jA rahI haiM ! jaise lagAkara peTameM ghuse hue bANako khIMca nikAlA ! una A~khoMkI rozanI mara cukI ho, bujha cukI ho, opha !!! rAkha bana cakI ho !! hiraNIke vihvala-netroMne eka bAra cAroM ora zikArIkA zarIra DhIlA par3ane lagA ! manameM ko dekhA ! kyA dekhA ? kyA dekhanA cAhatI thI ? eka A~dhI-sI uThane lagI ! A~khoMmeM jalana-sI -ise kauna jAne ? para dIkhA use apanA yama, mahasUsa hone lagI ! hAtha nirjIva-se, zarIra sunnasAkAra-kAla-kSatriya-putra ! "kucha ghabarAI, eka sA aura mu~ha sUkhA-sUkhA-sA mAluma dene lagA !! bAra tar3apI, paira bhI pITe ! phira ekadama zAnta ! vaha TUTe-per3akI taraha khar3A raha gayA, khaNDaA~kheM muMda gaI--jaise, use jo dIkhA, vaha iSTa harakI taraha stabdha ! zmazAnakI taraha vIbhatsa !... Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] zikAra '276 vicAroMkA yAtAyAta ! premakI sAdhanAmeM kitanA anurAga rakhatA hai vaha 'mUrkha, hiraNa ! nahIM jAnatA ki jisane hira- apanI patnIke prati kitanA mahAna-hRdaya rakhatA hai, raNIkA prANAnta kiyA hai, vaha ise kaba chor3egA ? kitanA Adarza hai vaha !' phira bhI bhAgatA nahIM, DaratA nahIM ! pratihiMsA jaisI zikArIkI A~khoMmeM karuNA-jala chalachalA ghAtakatA usake manameM TakarA rahI hai ! premakI AyA ! hiraNIkI mRtaka deha aba use apanI bhUla uttAla-taraMgeM, prANoMke mohako bhulAe de rahI haiM ! kI taraha dikhAI denelagI,Darane lagA vaha-aba ! ohohaH-prema ! tUne isa jaMgalI jIvako bhI apane kAza! vaha aba kisI taraha use jIvita kara kAbameM kara rakhA hai ! vaha premakI samAdhimeM lIna sakatA !... hokara apane prANoMkI Ahuti dete bhI nahIM bhaya- tRNoMmeM amRtakA svAda lene vAle vaha donoM bhIta hotA ! mUka-praNayI, apanI nirdhana, sAdhana-zUnya, ujar3I _ zikArI dekha rahA hai-viyogI-hiraNa apanI sI duniyA~meM premake bala para svargakA sthApana kara praNayakI duniyAko, apanI dulArI hiraNIko, rahe the ! Aha ! use bhI maiM na dekha sakA ! mujha-sA ekaTaka dekha rahA hai ! samajha nahIM pA rahA ki usa adhama aura kauna hogA ? kitanA bhayaMkara aparAdha kI hiraNI mara cukI hai,usakI duniyA ujar3a cakI kiyA hai-maiMne !.."jinake pAsa prANoMke sivA hai ! vaha itanA hI jAnatA hai ki ise kucha ho gayA aura kucha nahIM thA ! jo daridratAkI sImA the| hai ! vaisA ho gayA hai,jaisA abataka kabhI nahIM huA unakA vaha choTA-sA dhana, thor3I sI icchA, aura sarpa-viSa-saMhAraka vAyagIkI taraha vaha hiraNIke sImita-sA saukhya bhI maiMne chIna liyA ! uph ! kSata-vikSata-zarIra ke samIpa-kucha aTala-sA, kucha yaha ghora-pApa !!!' vihvala-sA kucha dhyAnastha sA baiThA A~sU bahA rahA kauna-sI lekhanI aisI hai, jo hiraNakI marmAhai ! jaise prema-maMdirameM, rUThI huI premakI devIko, ntaka pIDAko ThIka ThIka citraNa kara sake ?... prema-pujArI manA rahA ho !... usake bhItara zikArIkI sahAnubhUti jaise ghusatI __ zikArIkA mana bhara AyA / use aisA lagA jA rahI ho ! usakI vikalatA pratikSaNa bar3hatI jA jaise usake hRdaya-kaMjako kisIne bhItara hAtha DAla rahI hai ! vaha ro rahA hai, usakI A~kheM rorahI haiM, kara maror3a diyA ho, usake mu~ha para jaise amA- usakA hRdaya ro rahA hai !... vasyAkI kAlimA bikhraadii| ____ 'yaha kyA kiyA maiMne ? eka niraparAdha sukhamAnava-mana !!! maya, dAmpattika-jIvanameM Aga lagA dI ! maiMne nahIM vaha socane lagA-'kitanA agAdha-sneha hai samajhA ki dUsareke prANa bhI apane-se hI prANa haiM, ise ? kapaTa-hIna, banAvaTa-rahita jaise rAkAkI use bhI dukha-sukhakA anubhava hotA hai ! vaha bhI cA~danI ! vaha jJAnavAn nahIM hai ! apaneko sabhya apanA-sA hI hRdaya rakhatA hai !.."profa!samajhanekA dAvA bhI vaha nahIM krtaa| lekina- svArthI-vi va ! apane apane svArthameM manuSya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta [mAgha, vIra-nirvANa saM02466 andhA ho rahA hai / koI kisIkI parvAha nahIM pavitra, punIta, Adarza bhAvanA hiloreM liyA karatA ... karatI hai ! * __ aura .........? isake bAda kyA huA ? .. hA~, vaha zikArI aba bhI hai / vaisI hI isakA mujhe patA nahIM ! na 'kahAnI' kA usase sAdhanA, vaisA hI parizrama, vaisI hI tanmayatAko gaharA sambandha hI hai ! hA~, yaha maiM jAnatA hU~, aura , aba bhI kAmameM lAtA rahatA hai ! lekina pharka batalAnA bhI vahI zeSa hai, ki rAjapUta nareza, aba itanA hai--aba vaha pazu paMchiyoMkA zikAra nahIM duniyA~kI najara meM 'rAjA' nahIM hai ! loga use karatA, una pazu-pravRttiyoMkA zikAra kiyA karatA saMsAra-virakta-sAdhu kahate haiM ! vaha aba banoM - hai jinhoMne use zikArI banAyA! . . vIhar3oMmeM rahatA hai ! aura vAsanA-zUnya-hRdayameM eka TO anurodha [ zrI bhagavat' jaina ] (AE dikhAde patha-bhRSToMko paMtha, jI rahe Aja mRtakakI bhA~ti, / banAde mUkoMko vAcAla ! sikhAde maranA jIne-sA ! MA)) hoza unako bhI AjAe, na bAkI rahe dezako bhIru- ho rahe jo dina-dina behAla !! kahalavAnekA andezA ! bane jIvana jAgRtikI jyoti, mauta ko samajha uThe khilavAr3a ! himAlaya bane hamArA bhAla, aura mukha jvAlAmukhI pahAr3a !! hRdayameM bahe vegake sAtha, dAnavI prakRti dUra bhAge, ON prema-gaMgAkI mRdu-dhArA ! prAkRtikatAko apanAe~ ! vizva-bharameM phaile bhrAtRtva, are ! bharade aisI sAmarthya, ( zatru bhI lage prANa-pyArA ! rasAtala-pathase haTa jAe~ !! na samajho ha~sanemeM kucha tathya, vedanA rahatI rone meM ! bar3e gauravakI samajho bAta, dukhIke sAthI hone meM !! ( dUsarekA dukha apanA duHkha,- banAde A~khoM-sA komala, KE mAnanemeM sukhakA vistAra ! hamArA sAmAjika jIvana ! sukha-dinokA kahanA hI kyA ?- pA sakeM bhUlI-sI nidhiyA~, kyoMki unakA sAjhI saMsAra !! aura sulajhA pAe~ ulajhana !! Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmika krAnti 0 --- bA0 jyotiprasAda jaina, vizArada, ema. e0, elaela. bI. vakIla ] nA* ja saMsArake prAyaH pratyeka dezameM eka na eka aisA janasamudAya avazya avasthita hai jisakA hArdika vizvAsa hai ki janasAdhAraNake dAsatva, patana tathA dAridrakI eka mAtra mahauSadhi krAnti hI hai / yadi samAja-vizeSakI Arthika avasthA asahya rUpase hIna ho jAya to ukta samAjake liye krAnti anivArya hai / 'krAntike bar3e 2 samarthaka kArlamArksa ityAdi kA kathana hai ki samasta laukika burAiyoM tathA kaSToMkA kAraNa pUMjIvAda hai jisakA vinAza zravazyambhAvI hai / pratyAcAriyoMkA damana krAnticakra dvArA hI saMbhava hai / itihAsa sAkSI hai ki kabhI bhI koI zaktizAlI samudAya binA bala-prayoga ke padacyuta na hosakA / krAntikAriyoMke kathanAnusAra manuSya-samAja parivartanazIla hai / yadyapi yaha pariNamana nirantara hotA rahatA hai, kintu zAyada hI kabhI vyavasthita evaM niyamita rUpameM lakSita hotA hai / krAnti bhI eka parivartana hai; kintu anya sAdhAraNa parivartanoMse bhinna eka vizeSa prakArakA parivartana hai / khAlI parivartana hI nahIM, eka prakArakI sAmUhika evaM saMgaThita kriyA hai / manuSya ke zrArthika evaM audyogika patanakI rAjanaitika pratikriyA hai / yaha eka aisA Andolana hai jisameM samAja vizeSakI samasta mAnasika evaM zArIrika zaktiyAM eka Adarza prApti ke pIche par3a jAtI haiM / 1 krAnti vijJAna kI dRSTise pratyeka krAntikA mUla kAraNa manuSya kI mUla eSaNAdhoM meM nihita hai / aura ye mUla- eSaNAe~ cAra haiM - jJAnaiSaNA, lokaiSaNA, vittaiSaNA tathA putraiSaNA / yadi kisI samAjake niyamoM aura usakI saMsthAoM meM ukta mUlaiSaNAoMkI tRptike paryApta sAdhana maujUda haiM to vaha samAja eka santuSTa evaM sthAyI samAja hai, aura yadi nahIM, to vaha krAntike liye eka upayukta kSetra ho jAtA hai| jitane jitane aMzoM meM samAja-vizeSameM ina mUla eSaNAoMkA damana hotA hai utane utane hI aMzoMmeM AnevAlI krAnti hInAdhika rUpase tIvra hotI hai / isake atirikta krAntikA mUlatatva AzA hai / prArambha se hI AzAkA saMcAra evaM nirAzAkA parihAra isakA prabhAva hai| pIr3itoMke hRdaya meM jabataka krAntikI saphalatAkA vizvAsa tathA tajjanya AzAkA prAdurbhAva nahIM hotA vaha krAnti utpanna karane meM samartha nahIM ho sakate / aura yaha tabhI ho sakatA hai ki jaba atyAcAra tathA damana vAstavameM to kucha kama ho jAte haiM kintu pIr3ita vyakti apanI vastu-sthiti tathA kaSToM kA pUrNa anubhava karane lagate haiM / ataH krAntikI mukhya preraka zakti zrAzA hI hai / krAntike uparyukta saMkSipta vivecana se hamArA Azaya laukika kSetrameM krAntikA khaMDana zrathavA maMDana karanA nahIM hai, varan yaha dikhalAnA hai ki samAjazAstra-vijJoMne jo vaijJAnika vivecana rAjanaitika athavA sAmAjika krAntikA diyA hai, vahI Azcaryajanaka rUpameM Atmika krAntimeM bhI akSarazaH ghaTita hotA hai / eka bhavyAtmA jisa samaya cAritra dhana ke abhAva meM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 indriya-viSayaka paratantratA meM jakar3A huA patanake gartta meM DUba jAtA hai to usake uddhArakA ekamAtra upAya A tmika krAnti hI hai / samasta sAMsArika dukhoMke kAraNa lobha-moha haiM / jisa prakAra rAjanaitika evaM sAmAjika kaSToMkA kAraNa pUMjIvAda arthAt pU~jIpatiyoM kA nirantara nija zaktivardhana tathA upabhoga hai usI prakAra prANIke samasta sAMsArika kaSToMkA mUla kAraNa lobhamoha-janita parigRha- vRddhi tathA viSayAkAMkSA hI hai, jisase trANa pAnekA sAdhana indriya- damana rUpa pravRtti hai| binA tapa saMyamAdika bala-prayogoM ke kabhI koI AtmA cAritrya sattA prApti meM saphala nahIM huA / anya padArthoMkI bhA~ti zrAtma dravyabhI pariNamanazIla hai / kintu yaha zrAtma-pariNamana sadA svAbhAvika hI nahIM huA karatA, varana prAyaH vaibhAvika hI hotA hai| AtmA apane nijI svabhAvako bhUlakara vikAragrasta ho jAtA hai aura saba prakAra ke kaSTakara duHkhoMkA nirantara zikAra banA rahatA hai / usakI dazA bahudhA usa bandIke samAna hotI hai jo bandI qhAne meM hI janma letA hai, kintu jise kabhI aisA saubhAgya prApta nahIM hotA ki vaha apane janmasthAna ke vAstavika svarUpako jAna sake / vaha yaha bhI nahIM jAna pAtA ki usake Asa pAsa jo bahumUlya farnIcara evaM bhogopabhogakI pracura sAmagrI vidyamAna hai vaha kavIndra ravIndrake zabdoM meM usake mAnarUpI durgako aisI alakSya kintu sudRr3a dIvAreM haiM jo na kevala usakI svatantratAkA bhI apaharaNa kiye hue haiM, varana ukta svatantratA prAptikI icchA kA bhI prabhAva kie hue / sAMsArika mohajAla meM pha~se hue usa AtmA ke liye zrAtmika svatantra prApta karanA durlabha hI nahIM kintu vaha usakI prAptike liye prayatnavAna bhI nahIM hotA / usa mohAndha AtmAko Atma jAgRtike divya lokameM anekAnta [mAgha, vIra nirvANa saM0 2466 Ane kI icchA hI nahIM hotI / parantu yaha zrAtmika krAnti eka aisA zrAndolana hai, zrAtmika patanakI aisI AdhyAtmika pratikriyA hai ki usakI samasta pravRttiyA~ aura samasta zaktiyA~ apane zrAdarza, apanI svAbhAvika avasthA - pUrNa svatantratAprAptike kArya meM saMlagna ho jAtI haiM / samasta prAtmika zaktiyA~ sAmUhika evaM susaMgaThita rUpase kriyAvAna ho jAtI haiM / rAjanaitika athavA sAmAjika kSetra sambandhI krAntiyoMkI kAraNabhUta cAra mUlaiSaNAoMkI bhA~ti i zrAdhyAtmika krAntikI kAraNa bhI jJAna, darzana, sukha, vIrya -- ananta catuSTaya rUpa paramAnandamaya pUrNa svatantra avasthAkI prAptyarthaM zrAtmika mUlaiSaNAe~ hI haiM jo vA stava meM pratyeka prANIkI AtmA meM lakSya athavA alakSya rUpameM vidyamAna haiM / 1 jina AtmAoM meM ukta mUlaiSaNAoM kI tRptike sAdhana avasthita haiM arthAt jinheM apane svAbhAvika guNoMkA apane svarUpakA bhAna hai aura jo usakI prApti meM saMlagna haiM unheM isa krAntikI zrAvazyakatA nahIM hai ye samyakatva yukta zrAtmAyeM unnatizIla haiM aura apane udyoga meM saphala hI hokara rheNgii| apane dhyeyako, apane Adarzako jabataka prApta nahIM karaleMgI prayatna nahIM chodd'eNgii| kintu jo zrAtmAe~ itanI bhAgyazAlI nahIM haiM aura abhI taka patanakI thora hI agrasara ho rahI haiM, jinhoMne sabaM sudha budha kho rakkhI hai, jo isa paJca parivartana rUpa saMsAra meM anAdise gotA khA rahI haiM aura yadi aisI hI avasthA rahI to na mAlUma kabataka isI prakAra janma maraNarUpa saMsArake duHkha bhogatI raheM / unheM hI isa krAntikI AvazyakatA hai, jisake liye patanakI tIvratA ke anusAra hI tapa saMyamAdika rUpa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] Atmika krAnti 281 bala prayogakI tIvratA apekSita hai| yaha parivartana hI Atmika-krAnti hai aura yahI isa krAntikA mUla tatva bhI prAzA hai| navodita * saccI krAnti hai / prANIkI sacI bhUsase prerita huI saccA aAzAke sphuraNase prerita ho yaha bhavyAtmA apane lakSya akSaya sukha prApta karAnevAlI amara krAnti yahI hai| kI ora agrasara hotA hai / usa samaya Atmika patanake anya samasta, rAjanaitika, sAmAjika prAdi krAntiyoM hote hue bhI kucha isa prakAra mandakaSAyakA udaya hotA kA phala sthAyI nahIM hotA, thor3e. yA adhika samaya hai ki apanI vastu-sthiti se ukta AtmA asantuSTa ho uparAnta phira dazA patita ho hI jAtI hai, cAhe kitanI jAtA hai, apanI avasthA use asahya ho jAtI hai| bhI saphala krAnti kyoM na ho| kintu Atmika krAnti usake antarameM eka prakArakA ghora aAndolana hone la- yadi saphala ho jAya to isakA phala cirasthAyI hI nahIM, gatA hai / vaha apanI samasta zaktiyoMko ekatrita karake avinAzI aura ananta hotA hai| ataH yadi kisI zrAtma-pravRttikA rukha badala detA hai tathA prAtmo tikI krAntike amaratvakI bhAvanA lAnekI AvazyakatA hai to ora agrasara hone lagatA hai| vaha pAtmika krAntikI hI hai| sambodhana [ le0 bra0 'prema' paMcaratra ] capala mana ! kyoM na leta vizrAma ? kyoM pIche par3a gayA kisIke. tajakara apanA dhAma ? AzA chor3a nirAzA bhajale, zvAsAko le thAma ||cpl0|| Aja kahata kala karata nahIM hai, bhUlAta nija kAma / kaba pAye vaha samaya bhaje jaba, apanA AtamarAma // cpl0|| yaha kAyA nahiM rahe eka dina, jisakA banA gulAma / mAyA-moha mahA Thaga jagameM, matale inakA nAma / / cpl0|| aba mata yahA~-vahA~ para bhapake, AjA apane ThAma | TO 'prema' piyuSa pAna kara apanA, pAve sukha abhirAma ||cpl0|| EVM900 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI - sAhitya-sammelana aura jainadarzana [ le0-- paM0 sumeracanda jaina nyAyatIrtha, 'unninISu' devavanda yU. pI. ] / hindI-sAhitya-sammelana prayAga hI hindI bhASAkI sarvatomukhI unnati karane vAlI eka mAtra saMsthA hai / isalie usane apanA eka svatantra hindI - vizva - vidyAlaya kAyama kara liyA hai, jisa meM bhArata ke pratyeka prAnta aura dharmake anuyAyI binA kisI bheda-bhAva parIkSA dete haiM / ina parIkSAoMko mAnyatA sarakAra aura janatA donoM meM hI hai / ata: yaha saMsthA adhika sarvapriya banatI jAtI hai / idhara hamAre samAja ke vidyArthI sammelanakI parIkSA meM adhika sammilita hone lage haiM, parantu sammelanakI parIkSAoM meM jainadharma sambandhI koI viSaya nahIM rakkhA hai, isaliye jainavidvAnoMkA dhyAna isa tarapha AkarSita huA / isa viSaya meM paMDita ratanalAlajI saMghavIne saMsthAke pradhAnamaMtrI zrImAn paM0 dayAzaMkarajI duveke sAtha do varSa taka lagAtAra patravyavahAra kiyA / isa patravyavahAra meM saMghavIjIne prathama duvejIko yaha likhA thA ki 'sammelanakI prathamA aura vizArada parIkSA meM jaina darzana vaikalpika viSayameM sammilita kara liyA jAya / ' usapara duvejIne apane antima patra meM yaha bAta prakaTa kI ki 'maiM sammelanakI parIkSAmeM jainadarzana rakhaneke pakSameM hU~; parantu hamArI parIkSAsamiti isake liye taiyAra nahIM hai|' isake bAda kyA huA ? isa viSaya meM mujhe kucha bhI patA nahIM / para hA~, unake patra se nizcita hai ki unhoMne prema pUrNa javAba dekara TAlamaTUla kara do; isaliye saMgha vIjI nirAza hokara yaha kArya kisI anya ke supurda karanA cAhate the / yahI bAta unhoMne 'anekAnta' meM prakaTa kI thii| isa bAtako par3hakara mere manameM yaha jAnanekA kautuka utpanna huA ki parIkSA samiti kyoM jainadarzana- prantha rakhanA nahIM cAhatI ? isa viSayameM maiMne unheM eka patra likhA usameM jainadarzana aura apabhraMza sAhityakI AvazyakatA sambandhI eka lekha likhA / antameMyaha bhI likhA, ki binA jainadarzana ke samajhe darzanoMkA vikAza aura apabhraMza bhASA ke binA hindI-sAhitya ke nikAsakA patA nahIM lagAyA jA sakatA hai / uttarameM zrImAn paMDita rAmacandra jo dIkSita rajisTrAra hindI - vizvavidyAlaya prayAgakA jo patra milA vaha isa prakAra hai: priyamahodaya ! ApakA patra milA / jaina darzanako sammelana parIkSAoM meM sthAna dene ke sambandha meM parIkSA samitine nizcaya kara liyA hai| isa sambaMdha meM likhA par3hI bhI ho rahI hai / bhavadIya- rAmacandra dIkSita rajisTrAra hindI vizvavidyAlaya prayAga / isa patra se vidita hotA hai ki rajisTrAra mahodaya sammelanakI parIkSAoM meM jaina-darzana rakhane ke lie taiyAra haiN| parIkSA samitine nizcaya kara Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-sAdha varSa 3, kiraNa 4 ] liyA hai aura tadviSayaka patra vyavahAra bhI ve kara rahe haiN| lekina unhoMne apabhraMza bhASAke viSaya meM kucha bhI prakAza nahIM DAlA hai / isalie apabhraMza bhASAke vidvAn bAbU hIrAlAlajI ema.e. prophesara kiGga eDavarDa kAleja amarAvatI aura jo isa viSaya ke pUrNa vidvAn haiM, unheM eka korsa banAnA cAhie, tAki jainadarzanake sAtha 2 prathamA, madhyamA, sAhityaratnake korsameM apabhraMza bhASAkA bhI sAhitya rakhavAyA jA ske| isa viSaya meM jo vidvAn salAha denA cAheM ve kRpayA patroM meM use prakAzita karabA deveM yA mere pAsa bhijavA deN| kyoMki apabhraMza sAhitya ke uddhAra hone se madhyakAlIna bhASA vikAsa jIvana-sAtha [ le0 - paM0 bhavAnIdatta zarmA 'prazAMta' ] merI jIvana-sAdha ! para - hita meM rata rahU~ nirantara, manuja - manujameM karU~ na antara / nasa-nasameM baha cale dezakI premadhAra nirbAdha // merI jIvana-sAdha // 1 // bauddha, jaina, sikha, Arya, sanAtana, yavana, pArasI aura krizciyana |. hinda-dezake saba putroMmeM ho aba mela agAdha // merI jIvana- sAdha // 2 // para adhika prakAza par3anekI AzA hai / jainadarzana sambandhI korsa ke lie zrImAn nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI zAstrI aura pUjya paM0 kailAzacandrajI zAstrIko prakAza DAlanA cAhie, jisase raji - sTrAra mahodayako korsa ke rakhane meM sahUliyata ho sake / aura jo vidvAn mere pAsa bhejanA cAheM ve mere pAsa bhejadeM / maiM korsa niyata karavAkara ke unake pAsa bheja dUMgA / AzA hai vidvAna mere isa nivedana para dhyAna deMge / jainadarzanakA korsa sammelanakI parIkSA meM rakkhe jAne kA adhikAMza zreya, bhAI ratanalAla jI saMghavI nyAyatIrtha ko hI hai, jinhoMne isa viSaya meM lagAtAra do varSase prayatna kiyA hai deza-premakA pATha par3he hama, sAkSaratA-vistA 282 lipI-bheda karanekA hamase ho.. na kabhI aparAdha | merI jIvana-sAdha apane apane manameM praNa kara eka dUsare ko sAkSarakara nija-svatantratA ke priya pathase dUra kareM hama bAdha // merI jIvana-sA // 4 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bismRti [ tamA saMghavI, nyAyatIrtha-vizArada ] viSaya-praveza pradarzita dizA nirdezase koI bhI jaima-sAhityakA mumukSu pathika patha bhraSTa nahIM ho sakatA hai| bhAratIya sAhityakAroM aura bhAratIya bAlamayake jaina purAtatva sAhitya pAcarya zrI jinavijayajI upAsakoMmeM sAhitya-mahAvi, AcAryazvara, ne likhA hai ki--"haribharikA prAdurbhAva jaina isivimba sAmaSi, vArImagajakesI, bAkinIsUtu, hAsameM bar3e mahatvakA sthAna rakhatA hai| jainadharmake saya zrI harimArikA sthAna bahuta hI UMcA hai| jisameM mukhyakara zvetAmbara saMpradAyake--uttara kAlIna isI prakAra pratimA, tA, vicArapUrNa madhyasthatA, svarUpake saMbaTama kAryameM unake jIvanne bahuta bar3A bhAga samAdha gaMbhIratA, vicaSaNa vAgmItA, aura maulika liyA hai| uttarakAlIna jaina sAhityake itihAsameM ve evaM asAdhAraNa sAhitya sRjana-zakti prAdi aneka prathama lekhaka mAne jAneke yogya haiN| aura jainasamAja puNasita sapuSa bApakI mahAnatA aura divyatAko ke itihAsameM navIna saMgaThana ke eka pradhAna vyavasthApaka bhAna bhI nirvivAda rUpase prakaTa kara rahe haiN| Apake dvArA kahalAne yogya haiN| isa prakAra ve jainadharmake pUrvakAlIna viracita anupama sAhitya-rAzise upalabdha sakA aura uttarakAlIna itihAsake madhyavartI sImAstambha avalokana karane se yaha spaSTarUpeNa aura samma prakA- samAna hai|" rekha pratIta hogA ki pApa bhAratIya sAhitya saMskRtike isa prakAra AcArya haribhadra vidvattAkI rahise to eka purINatama vidvAn aura ujjvala rasna the| dhurINatama haiM hI; pAcAra,vicAra aura sudhArakI dRSTi se bhI bhApakI pIyUSavarSiNI lekhanIse nisRta sumadhura inakA sthAna bahuta hI UMcA hai| ve apane prakAMDa pAMDiaura sAhitya-dhArAkA pAsvAdana karane se isa niSkarSa tyase garmita,prauda aura uccakoTike dArzanika evaM tAsvika para pahuMcA jA sakatA hai ki jaina-mAgama-sAhitya (mUtra, graMthoMmeM jainetara graMthakAroMkI evaM unakI kRtiyoMkI AnoviliyoM mAdi) se itara upalabdha jaina-sAhityameM canA pratyAlocanA karate samaya bhI una bhAratIya sAhiarthAt (Classical Jain literature) meM yadi tyakAroMkA gaurava pUrvaka aura pratiSThAke sAya udAra evaM saddhasena divAkara sUrya to bhAcArya haribhadra zAra- madhura zabdoM dvArA samullekha karate haiN| dArzanika saMgha pUrNimAke saumpanna hai| yadi isI alaMkArika paNase aSita tatkAlIna pApamaya vAtAvaraNameM bhI mAlA jaina sAhityAkAzakA varNana karate caleM to kali- isa prakArakI udAratA rakhanA prAcArya haribhadra sUrikI kAlA sarvAcArya hemacancha dhruva tArA hai| isa prakAra zreSThatAkA suMdara aura prAMjala pramANa hai| isa raSTile va sAhityAmA sUrya candra aura dhruvatArA dvArA isa koTike bhAratIya sAhityaka vidvAnoMkI zreNImeM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parSa 3, kiraNa 4] haribhadrasUri 250 haribhadrasUrikA nAma prathama zreNImeM likhaneke yogya hai| sahazya sthAna hai; vaisA hI mahatvapUrNa aura AdarzasthAna jaina-samAjameM haribhadrasUri nAma vAle ameka jaimA- sAhitya kSetrameM evaM mukhyataH nyAya-sAhitya kSetra meM bhaTTa cArya aura graMthakAra haiN| kintu prastuta haribhada ve haiM, jo akalaMkadeva aura bhAcArya haribhadrakA samajhamA caahiye| ki mAkimI mahattarAsUmuke nAmase prasiddha haiN| ye hI Azcarya to yaha hai ki inake jIvana caritra takameM kucha bhAcArya zeSa anya sabhI haribhadroMkI apekSAse guNoMmeM, herapherake sAtha kAphI sAmyatA hai| ina donoMne hI graMtha-racanAtroM meM aura jima-zAsanako prabhAvamA karanemeM sAhitya-kSetrameM aisI maulikatA pradAna kI ki jisase advitIya haiM / imakA kAla zrI jinavijayajIne I0 usameM sajIvatA, sphUrti, mabImatA aura vizeSatA paaii| san 700 se 770 taka arthAt vikrama saMvat 757 se isa maulikatAne hI bhAge calakara bhAratIya dhArmika 527 taka kA nizcita kiyA hai, jise jaisAhityake kSetra meM jaina dharmako punaH eka jIvita evaM samartha dharma pragADa adhyetA svargIya prophesara haramana cAkobIne bhI banAkara use "jana-sAdhAraNake hitakArI dharma" ke rUpameM svIkAra kiyA hai, aura jo ki antatogatvA sarvamAnya pariNata kara diyA / kucha samaya pazcAt hI jainadharma punaH bhI ho cukA hai / haribhada mAmake jitane bhI jaina sAhi- rAjadharma ho uThA aura isa prabhAvakA hI yaha pala thA tyakAra hue haiN| unameMse caritra-gAyaka prastuta haribhata ki hemacandra aura amAripaDahake pravartaka sabATa amArahI sarvaprathama haribhadra hai| pAsa sahIkhI vyaktiyA~ jaina samAjameM avatIrya duii| pArzanika, mAdhyAsmika, sAhityika aura sAmAjika inhIM prAcAryoM dvArA viracita sAhitya ke prabhAvase dakSiNa prAdirUpa tatkAlIna bhAratIya saMskRtiko tathA cari- bhArata, gujarAta tathA usake bhAsapAsake pradezoM meM jaina trika evaM naitika sthitike pAtako aura bhI adhika dharma, jaina sAhitya aura cainasamAna samartha evaM aneka UMcA uThAneke dhyeyase bhAcArya haribhadra rine sAmA- sadguNoM se yukta eka jaja koTikI dhArmika aura naitika jika pravAha aura sAhitya-dhArAko bhora kara navIna hI saMskRti ke rUpameM punaH prakhyAtaH ho gyaa| inhIM kAraNoM dizAkI ora abhimukha kara diyA / sAmAjika vikRti- para raSTipAta karanese evaM satkAlIna paristhitiyoM kA ke prati kaThora rukha dhAraNa kiyA aura usakI bar3I samA- vizleSaNa karanese yaha mo prakAra siba ho jAtA hai khocanA kii| virodha-gamba kaThinAiyoM kA vIratA pUrvaka ki harimadrasUri eka yuga macAna aura yuga-nirmAtA sAmanA kiyA, kintu satya mArgase karA bhI vinita prAcArya the| nahIM hue| yahI kAraNa thA ki jisase samAjameM humaH bhAcAra-kSetra, vicAra-kSetra aura sAhitya kSetra meM isake svasthatA pradAyaka navInatA bhAI aura bhagavAna mahAvIra dvArA niyojita maulikatA, navImatA, aura anekavidha svAmIke AcAra-kSetra ke prati punaH janatAko adA aura vizeSatAko dekhakara jhaTiti muMhase yaha nikala par3atA hai bhakti bddh'ii| ki prAcArya haribhadra kalikAla sudharmA svAmI hai / jisa prakAra prAcArya sirasena divAkarakA aura nibaMdhake Ageke bhAgase pAThakoMko yaha jJAta honASaNA svAmI samantabhadrakA jimazAsanakI prabhAvanA karanemeM ki yaha kathana bhasiraMjita kevala kAvyAtmaka vAkya hI evaM jaina-sAhityakI dhArAma vizeSatA pradAna karanemeM nahIM hai, balki sabyAsako liye hue hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 - anekAnta [mAdha, vIra nirvANa saM0 2416 pUrvakAlIna aura tatkAlIna sthiti dharmasena, evaM jinabhadra gaNikSamAzravaNa Adi kucheka .... bhagavAn mahAvIra svAmI, sudharmA svAmI aura prAcAryoM dvArA racita kucha graMtha pAye jAte haiN| kintu namba svAmIke nirvANakAlake pazcAt hI jaina AcAra sthalibhadra Adi jo aneka gaMbhIra vidvAn zrAcArya vIraaura jaina sAhitya-dhArAmeM parivartana honA prAraMbha ho saMvat kI ina trayodaza zatAbdiyoMmeM hue haiN| unakI gayA thaa| jaina-pAribhASika bhASAmeM kaheM to kevala jJAna kRtiyoMkA koI patA nahIM calatA hai / ina mahApuruSoMne kA sarvathA abhAva ho gayA thA, aura sAdhuoMmeM bhI sAhityakI racanA to avazya kI hogI hI; kyoMki AcAra-viSayako lekara saMgharSa prAraMbha ho gayA thA; jaina-sAdhunoMkA jIvana nivRttimaya honese-sA~sArika jo ki kucha hI samaya bAda Age calakara zvetAmbara- UMjhaToMkA abhAva honese-sArA jIvana sAhitya sevA digambara rUpameM phUTa pdd'aa| vIrasaMvatkI dUsarI zatAbdi- aura jJAnArAdhanameM hI lagA rahatA thaa| ataH jaina sAke madhyameM arthAt vIrAt 156 varSa bAda hI bhadrabAhu hitya vIra-nirvANake pazcAt saikar3oM vidvAna jainasAdhuoM svAmI-jinakA ki svargavAsa saMvat vIrAt 170 mAnA dvArA vipulamAtrAmeM racA to avazya gayA hai, kintu vaha jAtA hai- aMtima pUrNa zrutakevalI hue / zruta-kevala jainetara vidveSiyoM dvArA aura muslima yugakI rAjya jJAna bhI arthAt 14 pUrvokA jJAna bhI evaM anya prA- krAntiyoM dvArA naSTa kara diyA gayA hai-aisA nizcagama jJAna bhI bhadrabAhusvAmIke pazcAt kramazaH dhIre dhIre yAtmakarUpase pratIta hotA hai| ghaTatA gayA, aura isa prakAra vIrakI navavIM zatAbdi.. bauddhadharma aura jainadharmane vaidika ekAnta mAnyatAoM takake kAlameM yAne devarddhi kSamAzramaNake kAla taka ati para gaharA prahAra kiyA hai aura bauddha-darzanakI vicAra-prasvalpamAtrA meM hI jJAnakA aMza avaziSTa raha gayA thaa| NAlise to jJAta hotA hai ki bauddha-dArzanikoMne jainadharma haribhadra sUrikA kAla vIrakI 13vIM zatAbdi hai| ina auira vaidikadharmako bhAratase samUla naSTa karanekA mAno 1300 varSoMkA sAhitya vartamAnameM upalabdha saMpUrNa jaina . nazcaya sA kara liyA thA, aura vibhinna praNAliyoM vAGmayakI tulanAmeM aSTamAMzake barAbara hI hogA / yaha dvArA aisA gaMbhIra dhakkA denekA prayatna kiyA thA ki kathana parimANakI apekSAse samajhanA cAhiye, na ki jisase ye donoM dharma kevala nAmazeSamAtra avasthAmeM raha mahatvakI dRSTise / pUrva zatAbdiyoMkA sAhitya pazcAt kI jaayeN| isa uddezyakI pUrtike liye bauddha sAdhu aura zatAbdiyoMkI apekSAse bahumahattvazAlI hai, isameM to. bauddha-anuyAyI janasAdhAraNakI maMtra, taMtra aura auSadhi kahanA hI kyA hai| . .. Adi evaM dhanAdikI sahAyatA dekara hara prakArase sevAina prathama teraha zatAbdiyoMke sAhityameM se vartamAna zuzruSA karane lage, aura isa taraha janasAdhAraNako meM upalabdha kucha mUla pAgama, bhadrabAhu svAmIkRta kucha upadeza evaM lobha Adi aneka kriyAoM dvArA bauddhadharma niyuktiyA~,umAsvAmI kRta tattvArthasUtra zrAdi graMtha, pAda- kI ora AkarSita karane lge| azoka zrAdi jaise liptasUrikI kucha sArAMzarUpa kRtiyA~, siddhasena divAkara samartha samrAToMko bauddha banA liyA aura isa taraha bhUmi kI racanAe~, siMha kSamAzramaNa sUrikA nayacakravAla, taiyAra kara vaidika dharma evaM jainadharma ko hAni pahu~cAne aura zivazarmasUri, caMdraSi, kAlikAcArya, saMghadAsa, lge| vaidika-sAhitya aura jaina. sAhityako bhI naSTa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhakrsUri varSa 3, kiraNa 4 ] karane lage aura saikar3oM graMtha bhaMDAra nestanAbUda kara diye zeSa the / bhAratapara musalamAnoM ke aAkramaNa prArambha hue| gaye / dhanApaharaNa ke sAtha 2 dharmAndha musalamAnoMne bhAratIya sAhitya bhI naSTa karanA prArambha kiyA aura isa taraha bacA huA jaina sAhityakA bhI bahuta kucha aMza isa rAjya - krAMti ke samaya kAla-kavalila ho gayA / usa kAla meM jainasAhityakI rakSA karaneke dRSTikoNale baccA hunA sAhitya gupta bhaMDAroM meM rakhA jAne lagA; kintu kucha aise rakSaka bhI mile, jinake uttarAdhikAriyoMme bhaMDAroMkA mukha saiMkar3oM varSoM taka nahIM kholA; pariNAma svarUpa bahuta kucha sAhitya kITa-kavalita ho gayA; patte saha gaye - gala gaye aura asta-vyasta ho gaye / isa prakAra jaina sAhitya para duHkhoM kA Dhera laga gayA, vaha kahAM taka jIvita rahatA ? yahI kAraNa hai ki haribhadrasUrike pUrvakA sAhitya bhAgake barAbara hai aura bAdakA 3 bhAga ke barAbara hai / yaha to huA haribhadra sUri ke pUrva kAlIna aura tatkAlIna sAhityika sthitikA siMhAvalokana | aba isI prakAra pracAra-viSayaka sthitikI zrora dRSTipAta karanA bhI prAsaMgika nahIM hogA / kucha kAla pazcAt bauddha sAdhunoM meM bhI vikRti aura zithilatA AgaI, indriya pauSaNakI ora pravRtti adhika bar3ha gaI; kevala zuSka tarka-jAlake balase hI apanI ma ryAdAkI rakSA karane lage; aura itara dharmoke prati vidveSa kI bhAvanA meM aura bhI adhika vRddhi kara dI / yahI kAraNa thA ki bauddhoMko nikAlane ke liye samaya zrAte hI uttara bhArata meM zaMkarAcAryane prayatna kiyA, dakSiNameM kumArila bhaTTane prayAsa kiyA aura gujarAta Adi pradezoM meM jainAcAryoMne isa dizA meM yoga diyA / bauddhoMkA bala kramazaH ghaTane lagA aura vaidika sattA punaH dhIre 2 apane pUrva zrAsanapara Akara jamane lgii| aneka rAjA mahArAjA punaH vaidika dharma meM dIkSita hogaye aura isa taraha vaidika dharma apanI pUrvAvasthA meM zrAte hI bauddhadharma ke sAtha 2 jainadharmakA bhI nAza karaneke liye udyata ho gyaa| isa taraha pahale bauddha dArzanika aura bAdameM . vaidika dArzanika, donoM hI jaina sAhityapara TUTa par3e aura aneka jaina sAhitya ke prAcIna bha~DAroMko anike samarpaNa kara use naSTa kara diyA / ina kAraNoMke sAtha2 bhayaMkara duSkAla aura rAjya krA~tiyA~ bhI jaina sAhityako naSTa karanemeM kAraNarUpa huI haiN| yahI kAraNa hai ki haribhadrasUrike pUrva jaina sAhitya itanI alpa mAtrAmeM hI pAyA jAtA hai / jo kucha bhI vartamAna meM upalabdha hai, usakA bhAga haribhadrasUrike kAla ne lagAkara tatpazcAt kAlakA hai / ataH jaina sAhitya - kSetrameM haribhadrasUrikA sAdhAraNa sthAna hai, yaha nissaMkocarUpase kahA jA sakatA hai| bhAratIya sAhityakA daivaduvipAka yahIM taka samAha nahIM ho gayA thA, usakogbhaya meM aura bhI duHkha dekhane 286 yaha pahale likhA jA cukA hai ki AcAra - viSayaka phUTakA itanA gaharA prabhAva ho cukA thA ki jisase zvetAmbara aura digambara rUpase do bheda hogaye the / sthiti yahIM taka nahIM ruka gaI thI / zrAcAra zithilatA dinoM-dina bar3hatI gaI / indriya vijayatA aura indriya damanake sthAna para indriya lolupatA, svArtha- paratA evaM yazo - lipsA yAdi aneka durguNoMkA sAmrAjya- zrAcAra kSetrameM apanA paira dhIre 2 kiMtu majabUtI ke sAtha jamAne laga gayA thA / sAdhutroM kA patana zocanIya dazAko prApta ho gayA thA / zrAcArya haribhadrasUrine isa paristhiti kI atyaMta kaThora samAlocanA kI hai / Apa hI kI zaktikA yaha prabhAva thA ki jisase janatA aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [mAgha, vIranirvANa saM02466 sAdhu-saMsthA punaH vAstavika aura zrAdarza mArgake prati merA aura amuka kula merA-aisA mamatvabhAva rakhate zraddhAmaya aura bhaktizIla huI / prAcArya haribhadrasUrine haiN| striyoMkA prasaMga rakhate haiM / zrAvakoMko kahate haiM ki apane 'saMbodha-prakaraNa' meM tatkAlIna paristhitikA matakArya ( matabhoja ) ke samaya jina-pUjA karo aura varNana ina zabdoMmeM kiyA hai:--"ye sAdhu caitya aura mRtakoMkA dhana jinadAna meM dedo| paisoM ke liye (dakSima0meM rahate haiN| pUjA Adi kriyAoM kA prArambha samArambha NArUpase prApta karaneke liye) aMge upAMga zrAdi sUtroMko karate haiM / svataHke liye deva-dravyakA upayoga karate haiN| zrAvakoMke Age par3hate haiM / zAlAmeM yA gRhasthoM ke ghara para jinamandira aura zAlAoMkA nirmANa karAte haiM / ye khAjA Adi pAka padArtha tayAra karavAte haiN| patitamuharta nikAlate haiN| nimitta batalAte haiN| inakA cAritravAle apane gurutroM ke nAmapara unake dAha-sthaloM (sAdhunoMkA ) kahanA hai ki zrAvakoMke pAsa sUkSma para smAraka banavAte haiM / bali karate haiN| unake vyAkhyAbAteM nahIM kahanI caahiye| ye bhasma (rAkha) bhI taMtra 'nameM striyA~ unakI tArIpha karatI haiN| kevala striyoMke / rUpase dete haiM / ye vividha raMgake sugaMdhita aura dhUpita vastra Age vyAkhyAna dete haiM / sAdhviyA~ bhI kevala puruSoMke pahinate haiM / striyoM ke sAmane gAte haiM / sAdhviyoM dvArA Age vyAkhyAna detI haiM / bhikSArtha ghara ghara nahIM ghUmate lAyAhuaA kAmameM lAte haiN| tIrtha-sthAnake paMDoMke samAna haiN| maMDalI meM baiTha karake bhI bhojana nahIM karate haiM / adharmase dhana ikaTThA karate haiN| dinameM do tIna bAra saMparNa rAtribhara sote rahate haiN| guNavAnoM ke prati dveSa khAte haiN| pAna Adi vastue~ bhI khAte haiN| ghI-dUdha rakhate haiM / kraya-vikraya karate haiM / pravacanakI zroTameM AdikAbhI khUba prayoga karate haiM / phala-phUla aura sacitta kiyA karate haiM / dhana dekara choTe choTe bAlakoMko pAnIkA bhI upayoga karate haiN| jAti bhojanake samaya ziSyarUpase kharIdate haiM / mugdha puruSoMko Thagate haiM / jina- . miSTAnnako bhI grahaNa kara lete haiM / zrAhArake liye khuzA- pratimAoMkA kraya-vikraya karate haiN| uccATana zrAdi mada karate haiN| pUchane para bhI satya dharmakA mArga nahIM maMtrataMtra bhI karate haiM / DorA dhAgA karate haiN| zAsanabatalAte haiN| prAtaHkAla sUryodaya hote hI khAte haiN| prabhAvanAkI bhoTameM kalaha karate haiM / yogya sAdhuoMke vikRti utpanna karanevAle padArthoMkA bhI bAra bAra pAsa jAne ke liye zrAvakoMko niSedha karate haiM / zrApa upayoga karate haiM / keza-luMcana bhI nahIM karate haiM / za- zrAdi denekA bhaya batalAte haiN| dravya dekara ayogya rIrakA maila utArate haiM / sAdhu yogya karaNIya zuddha cA- ziSyoM ko kharIdate haiM / byAjakA dhaMdhA karate haiN| zra. ritrake anurUpa kriyAoM ko karate hue bhI lajjita hote yogya kAryoM meM bhI zAsana-prabhAvanA batalAte haiM / pravahaiM / akAraNa hI kapar3oMkA r3hera rakhate haiN| svayaM patita canameM kathana nahIM kiye jAnepara bhI aise tapakI prarUpaNA hote hue bhI dUsaroMko prAyazcita dete haiM / paDilehaNA kara usakA mahotsava karavAte haiN| svataH ke upayogake (pratilekhanA) bhI nahIM karate haiM / vastra, zaiyyA, jUte, liye vastra, pAtra Adi upakaraNa aura dravya apane zrAvAhana, Ayudha, aura tAMbe zrAdike pAtra rakhate haiN| vakoMke ghara ikaTe karavAte haiM / zAstra sunAkara zrAvakoM se snAna karate haiN| sugaMdhita telakA upayoga karate haiN| dhanakI aAzA rakhate haiM / jJAnakozakI vRddhi ke liye dhana zrRMgAra karate haiM / attara phUlela lagAte haiN| amuka grAma ikaTThA karate haiM aura karavAte haiM / ApasameM sadaiva saMgha'Sa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] haribhadrasUri karate rahate haiM / apanI-apanI tArIpha karake anya sadA- parivartana lAnekA saphala prayAsa kiyA aura punaH sudhAra cArIkA virodha karate haiN| saba ye nAma dhArI sAdhu ni- mArgakI nIMka DAlI / isa dRSTise haribhadrasUrikA sAyoMko hI upadeza dete haiM / svacchanda rUpase vicaraNa hityakSetra meM jo sthAna hai; vaisA hI gauravapUrNa sthAna karate haiN| apane bhaktake rAI samAna guNako bhI meru prAcAra-kSetrameM bhI samajhanA caahiye| samAna batalAte haiM / vibhinna kAraNa batalAkara aneka prAcArya haribhadrasUri dIrgha tapasvI bhagavAna mahAupakaraNa rakhate haiM / ghara-ghara kathAoMko kahate rahate haiM / vIra svAmIke zraddhAlu aura sthira cittavAle 'anuyAyI sabhI apane Apako ahamiMdra samajhate haiN| svArtha pAne the| yahI kAraNa hai ki apane samayameM jaina prAcAroMkI para namra ho jAte haiM aura svArtha pUrA hote hI IrSA rakhane aisI dazA dekhakara unheM hArdika manovedanA huI / aura laga jAte haiM / gRhasthoMkA bahumAna karate haiN| gRhasthoMko unhoMne apane jJAnabala evaM cAritrabala-dvArA isa kSetra meM saMyamake mitra batalAte haiM / parasparameM lar3ate rahate haiM aura punaH dRr3hatA sthApita kii| ziSyoM ke liye bhI kalaha karate haiN|' isa prakAra prAcA- bhagavAn mahAvIra svAmIke uddezyako pUrNa karane, raviSayaka zocanIya patanakA varNana karate hue antameM unnata karane aura vikasita karanemeM sAdhu saMsthAkA bahuta prAcArya haribhadrasUri kahate haiM, ki-"ye sAdhu nahIM haiM, U~cA sthAna hai| isake mahatva aura gauravako bhulAyA kintu peTa bharanevAle peTu haiN| inakA (sAdhuoMkA) yaha nahIM jA sakatA hai| jaina-dharma, jaina samAja aura jaina kahanA ki-"tIrthakarakA veza pahinane vAlA vandanIya sAhitya Aja bhI jIvita hai, isakA mUla kAraNa ahai" dhikkAra yogya hai, nindAspada hai|" prAcAryazrIne dhikA~zameM yaha sAdhu-saMsthA hI hai| isakI pavitratA aile sAdhuoMkI "nirlajja, amaryAda, krUra" zrAdi vize- aura ArogyatAmeM hI jaina saMskRtikA vikAsa saMnihita paNoMse gambhIra nindA kI hai| aisA hI sAdhu caritra- hai| kintu AjakI sAdhu-saMsthAmeM bhI punaH aneka roga citraNa mahAnizItha, zatapadI Adi granthoM meM bhI pAyA praviSTa ho gaye haiM / ataH punaH aise hI haribhadra samAna jAtA hai| eka mahApuruSakI AvazyakatA hai; joki mahAvIra svAmI ___ bhagavAn mahAvIra svAmI dvArA pradarzita prAcAra- ke prAcAra kSetrako phirase sudRr3ha, svastha, aura Adarza paddhati eka Adarza tyAga vRtti aura asidhArA sama banA sake / atyanta kaThora eka asAdhAraNa nivRttimaya mArga hai / 'saMbodha-prakaraNa' meM likhita aura atra uddhRta yaha isa mArgameM saba prakAra ke duHkha, kaThinAiyA~ upasarga cAritra-patana tatkAlIna caityavAsI saMpradAyake sAdhuoM evaM pariSaha sahana karane par3hate haiN| svayaM bhagavAn mahA- meM pAyA jAtA thA / yaha saMpradAya vikrama saMvat 412 vIra svAmIne atyanta ugrarUpase isakA paripAlana * ke AsapAsameM utpanna huA thA; aisA dharmasAgara-kRta kiyA thaa| usI zrAdarza tyAga vRttikI jaina sAdhuoM paTTAvalIse jJAta hotA hai / caritra-nAyakakA kAla dvArA hI isa prakArako dazA kI jAtI huI dekhakara prA. vikrama saMvat 757 se 827 takakA hai, ataH mAlUma cArya haribhadrasUriko mArmika evaM hArdika vedanA huii| hotA hai ki saMvat 412 se 757 takake kAlameM isa prAcAryazrIne virodha honekI dazAmeMbhI isa sthitimeM saMpradAyane apane paira bahuta majabUta jamA liye hoNge| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAnta haribhadrasUri caityavAsI saMpradAya ke the yA anya saMpradAya ke, yaha kaha sakanA kaThina hai / kintu koI 2 inheM saMpradAya hI mAnate haiM / usa samaya meM caitya - vAsI aura vastivAsI aise do prabala dala utpanna hogaye the / ina donoMke parasparameM samAcArI viSayako lekara kAphI vAda-vivAda, vAkalaha evaM saMgharSa calatA thA, aura isa prakAra ye do virodhI dala ho gaye the- aisA jJAta hotA hai| aMtameM caityavAsI saMpradAya vikrama saM0 1000 ke AsapAsa samApta hogayA aura kharatara gacchake saMsthA - paka zrIjinezvarasUnei apane anuyAyiyoM ke liye vi0 saM0 1080 meM vastivAsa sthira kiyA / . isa paristhitike siMhAvalokanase haribhadrasUrikA kAla jaina sAhitya, jaina saMskRti aura jaina AcAra kSetra meM eka saMkrAnti kAla kahA jA sakatA hai| ataH haribhadrasUrikA AvirbhAva jaina - itihAsa meM zratyanta mahatvakA sthAna rakhatA hai / isaliye yadi inheM "kalikAla-sudharmA" kahA jAya to yaha yuktisaMgata pratIta hogA / yahI saMkSepa meM AcAryazrI ke pUrvakAlIna aura tatkAlIna sAhityika evaM AcAra viSayaka sthitikI sthUla rUpa rekhA hai / aba dhAge inakI jIvanI aura taramImAMsA, sAhitya-racanA aura tatprabhAva evaM nibandha se saMbaMdhita anya aMgoMke saMbaMdha meM likhanekA prayAsa karU~gA / * jJAta hotA hai ki zvetAmbara saMpradAya meM vikramakI 15 vIM zatAbdi ke zrAsapAsa yA isake kucha pUrva punaH sAdhu saMsthAmeM caityavAsI jaisI sthiti paidA hogaI hogI; isIliye zrAcArakI dRr3hatA ke liye dharmaprANa lokAzAhane SunaH vastivAsI apara nAma sthAnakavAsI saMpradAyakI nIMva DAlI hai / - lekhaka | [mAgha, vIra- nirvANa saM0 2466 'vIrazAsanAMka' para kucha sammatiyA~ (6) zrI bAlamukandajI pATaudI 'jijJAsu,' kizanagaMja koTA "anekAntakA vizeSAMka mujhe mila gayA hai / usake gUr3ha sAhitya, gahare anveSaNa va pUrNavicArase likhe gaye lekhoMkI prazaMsAmeM kucha likhaneke liye maiM svayaM ayogya hU~ - likhanekI zakti nahIM rakhatA / maiM ise bhale hI pUrNa rUpeNa na samajha pAU~ parantu par3hatA maiM use bar3e dhyAna se aura bar3I zAntise huuN| maiM use ekAgra manase ekAntameM par3hakara bar3A hI Ananda lAbha karatA huuN| aura hRdayase maiM usakI unnati cAhatA hU~ aura cAhatA hU~ usake sadaiva nirantarAya darzana | jaina lakSaNAvalI likhanekA ApakA anuSThAna bahuta hI prazaMsanIya aise granthakarint jaina saMsAra va jainetara saMsArako bahuta bar3I AvazyakatA hai | yaha grantha jaina saMsArake ratnakI upamA dhAraNakarane vAlA hogA / isase logoMkI bahuta bar3I jJAnavRddhi hogI / " "zrImAnkI 'mInasaMvAda' nAmaka kavitA bar3I hI hRdayasparzI haiM usakA yaha vAkya "gUMjI dhvanI aMbaralokameM yoM, hA ! vIrakA dharma nahIM rahA hai ! !" to bar3A hI hRdayameM cubha jAnevAlA aura ghulajAnevAlA hai / " Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jlkssmjij sttri suukssmii shraaddh [ le0-zrI agaracand. nAhaTA, sampAdaka 'rAjasthAnI' ] saMsArake sAre samAja drutagatise Age bar3ha paristhitikA bhalIbhA~ti anubhavakara yathocita mArga rahe haiM, navIna navIna AdarzokA avalambana grahaNa kreN| jina purAne vicAroMse aba kAma nahIM kara unnati lAbha kara rahe haiM aura eka-dUsarese calatA hai unheM parityAga kara navIna mArgagrahaNa kareM pratispardhA karate hue ghur3adaur3a-sI lagA rahe haiM, para kyoMki sabhI kAma paristhitike AdhIna hote haiN| hamAre jainasamAjako hI na mAlUma kisa kAlarAhune paristhitikA mukAbalA karane vAle vyakti haiM prasita kiyA hai ki usakI AbhA isa pragati-zIla kitane ? Aja nahIM kala unheM antataH usI mArga yugameM bhI timirAcchanna hai / usakI kumbhakarNI para AnA par3egA jise paristhiti pratisamaya balanidrA aba bhI jyoMkI tyoM banI huI hai.| vizvameM vAna banA rahI hai| jo saMsArakI gatividhikI kahA~ kaisI unnati ho rahI hai, isake jAnane-vicArane orase sarvathA udAsIna rahakara usakI upekSA yA kI hameM tanika bhI parvAha nahIM hai| vizva cAhe tiraskAra kareMge ve pIche raha jAyaMge, aura phira kahIM bhI jAya hama to apane * vartamAna sthAnako pachatAnese honA bhI kucha nhiiN| kyoMki ghar3asavAra nahIM chor3eMge, aisA durAgraha pratIta ho rahA hai / kaI vyaktiko paidala kabhI nahIM pahuMca sktaa| isIliye yuvaka dhIre dhIre pukAra kara rahe haiM, kucha hohallA jainadharmameM 'anekAnta' ko mukhya sthAna diyA gayA macA rahe haiM, para samAjake kAnoM para jUM taka nahIM hai-kahA gayA hai ki apanA dRSTikoNa vizAla reMgatI / yuvakoMko pada-pada para vighna bAdhAe~ upa- rakho, virodhI ke vicAroMko pacAnekI zakti saMcaya sthita haiM, Ae dina tiraskArakI bochAreM unake karo, deza-kAlake anusAra apanA mArga nizcita dhadhakate hRdayakI jvAlAko zAnta kara rahI haiM / ve kro| para hameM dharmake bAharI sAdhana hI aisI bhUlaapanI hAra mAna kara mana masosa kara baiTha jAte bhulaiyAmeM DAla rahe haiM ki tatvake AMtarika rahasya haiM ! koI navIna Adarza upasthita kiyA jAtA hai taka pahu~cane hI nahIM dete / svayaM nayA mArga nirdhAto sthAna-sthAna para usakA virodha hotA hai, usa raNa yA upayogI zrAdarza upasthita karanekI zaktipara gambhIra vicAra nahIM kiyA jAtA; taba Apa hI sAmarthya hamameM kahA~ ? dUsareke upasthita kiye hue kahiye unnatikI AzA kyA nirAzA nahIM hai ? AdarzokA bhI anusaraNa nahIM karate / na mAlUma jo vyakti yA samAja vizvameM jIvita rahanA vaha sudina hamAre liye kaba AvegA jaba hama cAhatA hai usake liye Avazyaka hai ki tatkAlIna agragAmI banakara vizva ke sAmane navIna Adarza Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta sthApana kareMge / isa lekha meM anya vyaktiyoM dvArA upasthita kiye hue do navIna AdarzoM kI ora jainasamAjakA dhyAna AkarSita karatA huuN| AzA hai samAja ke netA evaM vidvAngaNa unapara gaMbhIra vicAra kareMge / gata varSa idhara kalakattA Ate samaya rAste meM Agare ThaharA thA to vahA~kI 'dayAlabAga' nAmaka saMsthA Adarzako dekhakara daMga raha gayA ! itane thor3e varSoM meM itanI mahatI unnati sacamuca Azcarya - janaka hai ! manuSya jIvanako sukhaprada banAne evaM bitAne kI jo suvyavasthA vahA~ najara AI vaha bhAratake sabhI samAjoMke liye anukaraNIya bodha pATha hai / jIvanopayogI prAyaH sabhI vastue~ vahA~ prastuta kI jAtI haiM, aura usa saMsthAmeM rahane vAle sabhI logoM ko unhIMkA vyavahAra karanA Avazyaka mAnA gayA hai| bar3e-bar3e buddhizAlI injiniyara Adi kama vetana meM saMsthAko apanI samajha kara karttavya nAte sevA kara rahe haiN| unakI pavitra sevA evaM laganakA hI yaha suphala hai ki thor3e hI varSoMmeM karor3oM rupayoMkI sampati vahA~ ho gaI hai aura dinodina saMsthAkA bhaviSya ujjvala ho rahA hai / saMsthA meM kAma karane vAle sabhI suzikSita haiM, zikSAkA prabandha bhI bahuta acchA hai eka-dUsare meM bahuta prema hai aura sabhI vyakti svastha evaM sukhI dikhAI dete haiM / pratIta / dhArmika saMskAroMke sudRr3ha banAne ke liye saMsthA meM rahane vAle sabhI vyakti subaha zAma niyata samaya ekatra hokara prArthanA, vyAkhyAna zravaNa jJAnagoSTI karate haiN| lAkhoM rupayoMkI lAgatakA eka yA mandira bana rahA hai / yadyapi maiMne isa saMsthAkA [ mAgha, vIranirvANa saM0 2466 kevala do hI ghaMTe meM avalokana kiyA thA ataH usake pUre vivaraNa se maiM ajJAta hU~, phira bhI thor3e samaya meM jo kucha dekhA usase vaha saMsthA eka Adarza saMsthA pratIta huii| jaina samAjakI stuti ke icchuka vyaktiyoM ko yahAM se kucha bodha grahaNa karanA cAhiye / isI prakAra eka bAra Ate samaya dillI meM eka Adarza mandirako dekhanekA suavasara milA, usakA nAma hai 'biDalA maMdira / ' paravAra bandhuke suyogya sampAdaka zrIyut dhanyakumArajI jaina bhI sAtha the / niHsandeha yaha eka darzanIya devasthAna hai / bhAratavarSa meM yaha apane DhaMgakA eka hI hai / isa maMdira se sarva-dharmasamabhAvakA sundara Adarza-pATha milatA hai / yadyapi mukhya rUpase yaha maMdira bir3alA jI ke upAsya zrI lakSmInArAyaNajIkA hai, para vaise sabhI prasiddha dharmoMke upAsyadevoM-mahApuruSoM kImUrtiyA~ evaM citra isameM aMkita haiM, sthAna sthAna para prasiddha mahApuruSoMke upadeza vAkya cuna cuna kara utkIrNa kiye gaye haiM, jisase pratyeka darzana vAle nisaMkocase vahAM darzanArtha jA sakate haiM aura saba eka sAtha eka hI maMdira meM baiThakara apane apane upAsya devoMkI upAsanA kara sakate haiM / kahAM sarva-dharmasamabhAvakA itanA U~cA Adarza aura kahAM hamArA jaina samAja, jo digambara zve tAmbara mUrtiyoM evaM tIrthoMke liye lAkhoM rupaye vyartha barabAda kara rahA hai / isa AdarzakA anusaraNakara yadi hamArA jaina samAja thor3A-sA udAra hokara apanI sAmpradAyika kaTTaratAko kama karade to Aja hI samAja unnati kI ora agrasara hone lage / lAkhoM rupayoMkA vyartha kharca baca jAya aura ve rupaye dayAlabAg2a-jaisI saMsthAke sthApanameM, jaina Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4 ] dharma ke pracAra meM, navIna jaina banAne meM lagAye jAe~ to koI kAraNa nahIM ki hama vizvameM gaurava prApta nahIM kara skeN| jaina samAjake lie anukaraNIya Adarza dehalIse banArasa Ane para vahAM ke bhelupureke jaina mandirako dekhakara prathama mujhe Ananda evaM Azcarya huA ki vahAM zvetAmbara jaina maMdirameM zvetAmbara mUrtiyoM ke sAtha sAtha kaI digambara mUrtiyAM bhI sthApita haiN| para pIche se mAlUma huA ki usI ke pAsa meM digambara bhAiyoMkA eka aura maMdira hai jisameM bahusaMkhyaka mUrtiyAM haiM / yadi hamAre maMdiroM meM donoM sampradAyoMkI mUrtiyA~ pAsameM rakhI raheM aura hama apanI apanI mAnyatAnusAra binA eka dUsarekA virodha kiye samabhAva pUrvaka pUjA karate raheM to jo anupama Ananda prApta ho sakatA hai yaha to anubhavakI hI vastu hai / aisA hone para hama eka dUsare se bahuta kucha mila-jula sakate haiM / ApasI virodha kama ho sakatA hai, eka dUsare ke vidhi-vidhAna se abhijJa hokara jisa sampradAyakI vidhividhAna meM jo anukaraNIya tatva naz2ara Ave apane meM grahaNa kara sakate haiN| eka dUsareke vidvAn Adi viziSTa vyaktiyoMse sahaja paricita ho sakate haiN| donoM maMdiroMke liye alaga alaga jagahakA mUlya makAna banAnekaM kharca, naukara, pUjArI, munIma rakhane AdikA sArA kharca AdhA ho jAya / ataH Arthika dRSTise yaha yojanA bahuta upayogI evaM lAbhaprada hai / para hamArA samAja abhI taka isake yogya nahIM banA, eka dUsare ke vicAroMko hIna kriyAkANDoM ko prayukta aura siddhAntoM ko sarvathA bhinna mAna rahe haiM, idhara-udhara se jo kucha sAdhAraNa mAnyatA-bheda suna rakhe haiM unhIMko bahuta 231 mahatva dekara dinoMdina hama adhikAdhika kaTTaratA dhAraNa kara rahe haiM / sAdhAraNatayA yahI dhAraNA ho rahI hai ki unase hamArA milAna -mela ho hI nahIM sakatA, unakI dhAraNA sadA bhrAnta hai, para vAstava meM vaisI kucha bAta hai nahIM, yaha maiMne apane "digambara zvetAmbara mAnyatA-bheda zIrSaka lekhameM jo ki 'anekAntake' varSa 2 aMka 10 meM prakAzita huA hai, batalAyA hai / hamArI vartamAna vicAradhArAko dekhate hue uparyukta yojanA kevala kalpanA- svapnasI evaM asambhavasI pratIta hotI hai, saMbhava hai mere ina vicAroMkA loga virodha bhI kara baiTheM, para ve yaha nizcaya se smaraNa rakheM ki binA parasparake saMgaThana evaM sahayoga ke kabhI unnati nahIM honekI / zvetAmbara eka acchA kAma kareMge to digambara usase asahiSNu hokara usakI asaphalatAkA prayatna kareMge / digambara jahAM pracAra kArya karanA prArambha kareMge zvetAmbara vahAM pahu~ca kara matabheda DAla deMge / taba koI nayA jaina kaise bana sakatA hai ? anya samAja meM kaise vijaya mila sakatI hai ? arthAta hamArA koI bhI icchita kArya pUrNa rUpa se saphala nahIM ho sakatA / udAharaNArtha digambara mahAvIra jayaMtI kI chuTTI ke liye yA anya kisI uttama kArya ke liye Age bar3heMge to zvetAmbara samajheMge ki hama yadi sahayoga deMge aura kArya saphala ho jAyagA to yaza unheM mila jAyagA ataH hama apanI tUtI alaga hI bajAveM, taba kahiye saphalatA milegI kaise ? sarva prathama yaha paramAvazyaka hai ki jo Adarza kArya hama donoM samAjoMke liye lAbhaprada hai kamase kama usameM to eka dUsareko pUrNa sahayoga deM / mahAvIra jayaMtI Adike utsava eka sAtha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anekAnta [mAgha, vIra-nirvANa saM0 2416 manAveM to unakI zobhA dviguNita ho jAtI hai aura kI dazA abhI "nirnAyakaM hataM sainyaM" kI ho rahI ApasameM zreya evaM jAnakArI bar3hatI hai| hai ! kauna kisakI sunatA hai ? saba apanI apanI ____ maMdiroMkI uparyukta yojanAko abhI' alaga bhI DaphalImeM alaga alaga rAga AlApate haiN| zvetArakhadeM to anya kaI aise kArya haiM jo donoM samAje mbara digambara saMsthAe~abhI eka na ho sake to yadi thor3IsI udAratAse kAma le to lAkhoM rupaye kamase kama zvetAmbara samAjake tIna mukhya samprabaca sakate haiN| jaise di0 zve0 zikSA saMsthAoMko dAya tathA anya pArTI baMdiyA~ eka honeko kaTibaddha eka kara diyA jAya to bahutasA vyartha kharca bacatA hojA~ya aura isI prakAra di. samAjakI saMsthAe~ hai| eka kalakatte meM hI dekhiye, kevala zvetAmbara bhI, to kitanA Thosa kArya ho sakatA hai| anekAta samAjake tInoM sampradAyoMkI tIna bhinna 2 zikSA ke upAsaka kyA ApasI sAdhAraNa mata bhedoMko saMsthAe~ haiM jinako eka kara lenepara Adhese bhI nahIM pacA sakate ? anekAnta to vaha udAra siddhAkama kharca meM Thosa kArya ho sakatA hai| jo jo saM- nta hai jahA~ vaira-virodhako tanika bhI sthAna nhiiN| sthAe~ dravyAbhAvase Age nahIM bar3ha sakatIM ve usa vizAladRSTi-dvArA vastuke bhinna bhinna dRSTikoNoMko bace hue kharcase sahaja hI unnati kara sakatI haiN| unakI apekSAse samabhAvapUrvaka dekha sakanA, sabhI isI prakAra kA~nphreMsa, pariSad Adi alaga alaga kI saMgati baiThA lenA hI to 'anekAnta' hai| para hote haiM unameM hajAroM rupayoMkA vyaya prativarSa hotA hamane usake samajhanemeM pUrNatayA vicAra nahIM kiyA, hai una saMgaThana sabhAoMkA parasparameM sahayoga nahIM isIse hamArI yaha upahAsya dazA ho rahI hai| honeke kAraNa prastAva bhI kore 'pothIke beMgaNa' kI AzA hai samAja-hitaiSI sajjanagaNa mere ina vibhA~ti kAg2ajI ghor3e raha jAte haiN| anyathA eka hI cAroMpara gambhIratAse vicAra kareMge / zAsanadeva jainakaoNnphresa ho to hajAroM rupayoMkA kharca bhI baca donoM sampradAyoMko sadbuddhi deM, yahI kAmanA hai| jAya aura kAma bhI acchA ho, para hamAre samAja 'vIrazAsanAGka para sammati (7) pro0 jagadIzacandrajI ema0 e0 ruiyA kAlija bambaI'vIra zAsanAGka milA / kucha lekha par3he, lekha saMgraha ThIka hai / jaina samAjake lie aise patrakI bar3I AvazyakatA thI / harSa hai ki Apa isa AvazyakatAko pUrNa karaneke prayatnameM lage hue haiM / ... 'jaina Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra eka saMgraha grantha hai [ lekhaka5- paM0 paramAnanda jaina zAstrI digambara gambara jaina sampradAya ke granthakartA zrAcAryoM meM AcArya nemicandra apanA eka mahatvapUrNa sthAna rakhate haiM / Apa apane samaya ke vikramakI 11vIM zatAbdI ke eka prasiddha granthakAra ho gaye haiM, aura dhavala, mahAdhavala tathA jayadhavala nAmake mahAn siddhAnta granthoM meM niSNAta the| isIse 'siddhAnta cakravartI' kahalAte the / gaMgavaMzIya rAjA rAcamallake pradhAna senApati samarakezarI vIra mArtaNDa Adi aneka upAdhiyoM se vibhUSita rAjA cAmuNDarAya ke zrApa vidyAguru the / Apane ukta tInoM siddhAnta granthoMkA aura apane samaya meM upalabdha anya karma sAhityakA dohana karake jo gommaTasAra rUpa navanIta nikAlA hai vaha bar3e hI mahatvakA hai aura zvetAmbara sampradAya ke upalabdha karma granthoMse bahuta kucha vizeSatA rakhatA hai / isa gommaTasArake paThana-pAThanakI di0 jainasamAjameM vizeSa pravRtti hai / Apane gommaTasAra ( jIvakANDa, karmakANDa ) ke sivAya, trilokasAra, labdhisArakI bhI racanA kI hai aura 'karma prakRti' nAmakA eka grantha bhI inhIMkA banAyA huA kahA jAtA hai, parantu vaha abhI taka mere dekhane meM nahIM AyA / AcArya nemicandra ne gommaTasAra ke jIvanakANDa aura karmakANDa nAmaka donoM khaNDoM meM ghaTakhaNDAgama-sambandhI jIvasthAna, kSudrabaMdha, baMdha svAmitva, vedanA aura vargaNA ina pAMca viSayoMkA saMgraha kiyA hai / isI kAraNa gommaTasArakA dUsarA nAma 'paMcasaMgraha' prayukta huA jAna par3atA hai / gommaTasArake jIvakANDa aura karmakANDa rUpa donoM bhAgoMkA saMkalana karanemeM jina granthoMkA upayoga kiyA gayA hai yadyapi ve sabhI mere sAmane nahIM haiM, parantu unameM se jo grantha isa samaya upalabdha haiM, unake. tulanAtmaka adhyayanase mAlUma hotA hai ki ukta kANDoM kI racanAyeM una dhavalAdi siddhAnta granthoMke sivAya, 'prAkRta paMcasaMgraha' se bhI vizeSa sahAyatA lI gaI hai / isake atirikta karmaviSayaka vaha sAhitya bhI saMbhavataH AcArya nemicanda ke sAmane rahA hogA jisa para se zrAcArya pUjyapAda ne apanI 'sarvArthasiddhi' meM karmasAhityase sambandha rakhanevAlI aisI kucha gAthAe~ 'uktaMca' rUpase binA kisI saMketa uddhRtakI haiN| kyoMki zrAcArya pUjyapAda dvArA udhRta gAthAoM meM se kucha gAthAe~ AcArya nemicandra ne bhI apane granthomeM saMkalita kI haiM, aura avaziSTa gAthAe~ upalabdha di0 karma sAhitya meM kahIM para bhI nahIM pAI jAtI haiN| isase kisI aise graMthakA anumAna honA svAbhAvika hai jisaparase ye gAthAe~ pUjyapAda aura nemicandrane uddhRta kI haiN| aura yaha bhI saMbhava hai ki AcArya nemicandra ne pUjyapAda ke graMthaparase hI unheM leliyA ho / gommaTasArakA gambhIra adhyayana karane aura dUsare prAcIna graMthoM ke sAtha tulanA karanese spaSTa pratIta hotA hai ki gommaTasArako racanA karane meM una prAcIna graMthoM parase vizeSa anukaraNa kiyA gayA hai / yahA~ taka unake padyoMko jyoMkA tyoM athavA kucha pATha-bhedake sAtha apane grantha meM zAmila kiyA gayA hai / isIliye gommaTa sAra grantha zrAcArya nemicandrakI bilkula hI svatantrakRti Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 anekAnta [mAgha, vIranirvANa saM02466 mAlUma nahIM hotA kintu yaha eka saMgraha grantha hai,jisakA racanA susambaddha jAna par3atI hai aura apane viSayako ukta AcAryane cAmuNDarAyake nimitta saMkalana kiyA pUrNatayA spaSTa karatI hai| granthameM pratipAdita viSayoMke thA / gommaTasArake saMkalita hone ke bAda isake paThana- lakSaNa bahuta acchI taraha saMkalita kiye gaye haiM jinake pAThanakA jainasamAjameM vizeSa pracAra hogayA aura vaha kAraNa yaha grantha sabhI jijJAsuoMke liye bahuta upayahA~ taka bar3hA ki gommaTasArako hI sabase purAnA karma yogI hogayA hai| yadyapi zvetAmbarIya prAcIna caturtha grantha samajhA jAne lgaa| kintu jina * mahA bandhAdi karmagraMthameM bhI isI viSayakA saMkSipta varNana diyA huA prAcIna siddhAnta granthoMke AdhArapara isakI racanA huI hai parantu usameM jIvakANDa jaisA spaSTa evaM vistRta kathI unake paThana pAThanAdikA bilkula pracAra banda ho thana nahIM aura na usameM isa taraha ke susambaddha lakSaNoMgayA aura natIjA yaha huA ki ve dhavalAdi mahAn kA hI samAveza pAyA jAtA hai / isI liye prajJAcakSu siddhAnta grantha kevala namaskAra karane kI cIz2a raha gye| paM0sukhalAla jIne apanI caturthakarma graMthakI prastAvanAmeM isI kAraNa ise hI vizeSa aAdara prApta huA aura una jIvakANDako dekhane kI vizeSa preraNA kI hai / astu / siddhAntagranthoMkI prApti ke abhAvameM inheM hI mUla siddhAnta ___paMcasaMgraha aura jIvakANDa grantha samajhA jAne lagA / isI granthake kAraNa prAcArya nemicandrakI adhika khyAti huI aura unakA yaha saMka- prAkRta paMca saMgrahake 'jIvaprarUpaNA' nAmake prathama lana jaina samAjake liye vizeSa upayogI siddha huaa| adhikArakI 206 gAthAoM se gommaTasAra-jIvakANDameM astu, gommaTasArakI racanAke AdhAra ke viSayameM kucha 127 gAthAe~ pAI jAtI haiN| ye gAthAe~ prAyaH ve haiM vicAra karanA hI isa lekhakA mukhya viSaya hai| ataH jinameM prANa, paryApti Adi ke viSayoMke lakSaNa diye sabase pahale usake jIva kA~Dake viSaya meM kucha vicAra gaye haiN| ina 127 gAthAzroMmeMse 100 gAthAe~ to ve kiyA jAtA hai| hI haiM jinheM dhavalAmeM AcArya vIrasenane uktaM ca rUpase gommaTasArake jIvakANDameM jIvoMkI azuddha diyA hai aura jinakA anekAntakI gata tRtIya kiraNameM avasthAkA varNana kiyA gayA hai / gAthAoMkI kula 'atiprAcIna prAkRta paMcasaMgraha' zIrSakake nIce paricaya saMkhyA 733 dI hai / graMthake zurumeM maMgalAcaraNa ke bAda diyA jA cukA hai / zeSa 27 gAthAe~ aura upalabdha bIsa adhikAroMke kathanakI pratijJA kI gaI hai, aura una hotI haiM / ataH ye saba gAthAe~ prAcArya nemicandrakI bIsa adhikAroMkA-jinameM 14 mArgaNAeM bhI zAmila banAI huI nahIM kahI jA sktiiN| kyoMki paMcasaMgraha haiM-granthameM vistAra pUrvaka kathana kiyA gayA hai / sAtha gommaTasArase bahuta pahalekI racanA hai| mAlUma hotA hai hI aMtarbhAvAdhikAra aura pAlApAdhikAra nAmake do ki zrAcArya nemicandra ke sAmane 'prAkRta paMcasaMgraha' adhikAra aura bhI diye gaye haiM jisase kula adhikAroM- z2arUra thA aura usI parase unhoMne jIvakANDameM ye 127 kI saMkhyA 22 ho gaI hai jinameM gAthAoMkA aura una- gAthAe~ uddhRta kI haiM / paMcasaMgrahakI jo gAthAe~ jIvake pratipAdya viSayakA spaSTIkaraNa, vivecana evaM saMgraha kANDameM binA kisI pAThabhedake yA thor3ese sAdhAraNa bahuta hI acche DhaMgase kiyA gayA hai / isIliye isakI zabda parivartana ke sAtha pAI jAtI haiM unameMse namUne ke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra eka saMgra varSa 3, kiraNa 4 ] taura para do gAthAe~ nIce dI jAtI haiM:No iMdisu virado No jIve thAvare tase cAvi / jo sahadi jiNutaM sammAiTThI avirado so // - prA0 paMca saM0 1,11 yo iMdiyesu virado No jIve thAvare tase vApi / jo sahadi jittaM sammAiTThI zravirado so // - go0 jI0, 26 gaTThA se sapamAzro vayaguNasI lolimaMDiyo gANI | va samazro ya khavo jhANaNilINo hu appamatto // - prA0 paMca saM0, 1,16 gaTThAsesapamAdo vayaguNasIlolimaMDiyo gANI / aNuva samazro cha khavaoo bhANaNilINo hu dhapamatto // - go0 jI0, 46 ina do gAthAoM ke sivAya, prAkRta paMcasaMgrahakI gAthAe~ naM0 2, 3, 4, 6, 8, 6, 10, 12, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 25, 27, 26, 30, 31, 32, 34, 44, 46, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 63, 64, 74, 76, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 86, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 100, 105, 106, 108, 106, 116, 117, 218, 116, 120, 122, 123, 126, 127, 126, 130, 131, 133, 135, 136, 137, 138, 136, 140, 141, 142, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151 152, 153, 154, 156, 157, 156, 160, 161, 166, 170, 173, 174, 176, 177, 178, 176, 180, 185, 166, 201, gommaTasAra jIvakANDa meM kramazaH gAthA naM0 2, 8, 6, 17, 18, 20, 22, 27, 27, 33, 34, 51, 52, 54, 56, 57, 58, 62, 63, 64, 65, 68, 70, 70, 72, 118, 126, 132, 133, 134, 266 135, 136, 137, 140, 141, 146, 150, 151, 163, 173, 201, 185, 161, 12, 165, 166, 167, 202, 217, 218, 216, 220, 226, 231, 238, 242, 273, 272, 274, 281, 288, 268, 302, 303, 304, 314, 366, 456, 464, 466, 470, 471, 473, 474, 475, 476, 477, 481, 483, 484, 485, 488, 508, 506, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 555, 557, 556, 558, 560, 6045, 646, 654, 655, 660, 661, 664, 665, 671, 673, 674, 628, 666, 652 paraM pAI jAtI haiM / prAkRta paMcasaMgrahakI uparyukta nambara vAlI gAthAoMke atirikta jina gAthAoMkA jIvakANDa meM thor3A-sA ) pAThabheda pAyA jAtA hai unameMse namUne ke taura para do gAthAe~ nIce dI jAtI hai: jo tasa bahAu virado govirazro akkhathAvara bahAtho / paDisamayaM so jIvo virayAvirazro jiNekkamaI // - prA0 paMca saM0, 1,13 jo tasa bahAu virado aviradazro tahaya thAvara bahAdo / eka samayamhi jIvo viradAvirado jiNekkamaI // -- go0 jI0 31 mannaMti jado NiccaM maNeNa niuNA jado hu je jIvA / -maNaukkaDAya jaghA tamhA te mANusA bhaNiyA // -- prA0 paMcasaM0, 1,62 mAMti jado NiccaM maNeNa niuNA maNukaDA jamhA / manbhavAya satve tamhA te mANusA bhaNidA // - go0 jI0 148 ina do gAthAoM ke alAvA paMca saMgrahakI gathAe~ naM0 5, 24, 43, 43, 61,64, 66, 68,66, 107, 125, 166, 188 186 bhI aisI hI haiM jo jIvakA~Da Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anekAnta [mAgha, vIra-nirvANa saM0 2066 meM kramazaH naM0 10, 61, 117, 128, 147, 230, paMcasaMgraha aura karmakANDa 233, 236, 240, 274, 437, 646. 533, 534 gommaTasAra karmakANDa, karma viSayaka sAhityakA eka para thor3ese pATha bhedake sAtha upalabdha hotI haiN| apUrva grantha hai| isameM baMdha, udaya, udIraNA aura inake sivAya, eka gAthA jIvakANDameM paMcasaMgraha karmoMkI sattAkA bahuta hI acche tarIke para varNana diyA kI aisI bhI pAI jAtI hai jo adhika pATha bhedako liye gayA hai| sAtha hI, karma kyA hai, unake kitane bheda haiM hue hai--usakA pUrvArdha to milatA hai parantu uttarArdha aura unakA jIvake sAtha kaisA saMbaMdha hotA hai| kisa nahIM miltaa| vaha badalA huA hai| kintu dhavalAke jIvake kitanI prakRtiyoMkA baMdha aura udayAdi hote haiM / mudrita aMzameM vaha paMcasaMgrahake anusAra hI upalabdha ina sabakA vivecana isameM kiyA gayA hai| graMthameM 6 hotI hai / vaha isa prakAra hai: adhikAra diye haiM aura maya prazastike gAthAtroMkI kula ahimuhaniyamiyabohaNamAmiNibohiyamaNi daiMdiyanaM / saMkhyA 672 dI hai / jaba taka mere dekhanemeM 'prAkRta paMca saMgraha' nahIM pAyA thA usa pamaya taka merA yaha khayAla bahu uggahAiNAkhalu kayachattIsA-ti-saya-bheyaM // --prA0 paMcasaM0, 1,121 thA ki karma prakRtiyoMkA isa prakArakA baTavArA kara dene. vAlA koI anya prAcIna karma grantha bhI zrAcArya nemiahimuhaNiya NiyabohaNamAbhiNi bohiyamaNidaiMdiyajam candra ke sAmane rahA hogA, jisaparase unhoMne saMkSipta rUpase avagahaIhAvAyAdhAraNagA hoti patteyaM // gommaTasAra karmakA~DakA saMkalana kiyA hai / yadyapi paMca--go0 jI0, 305 saMgrahakA tulanAtmaka adhyayana karanese mAlUma hotA hai mUlAcAra aura jIvakANDa ki karmakA~DakI racanAmeM kucha kliSTatA aAgaI hai / paraMtu prAkRta paMcasaMgrahameM vaha saralatA banI huI hai, isaliye malAcAra di. jaina samAjakA eka mAnya grantha hai| usake dvArA artha-bodha karane meM koI kaThinAI mAlama isake viSayameM, maiM eka lekha 'anekAnta' kI dvitIya nahIM hotI / dUsarI vizeSatA usameM yaha bhI hai ki jisa varSakI kiraNa naM. 5 meM likha cukA hU~ / isI se yahA~ bAtako paMcasaMgrahakAra gAthAbara karane meM kaThinAI samajhate usake viSayameM adhika kucha nahIM likhA jAtA / usakI the yA usase artha bodha hone meM kucha kliSTatAkA anubhava kucha gAthAe~ bhI gommaTasAra jIvakANDameM prAyaH jyoMkI . karate the use unhoMne prAkRta gadyameM de diyA hai aura tyoM rUpase upalabdha hotI haiN| arthAt mUlAcArakI sAthameM aGka saMdRSThi bhI de dI hai, jisase jijJAsutroMko gAthAe~ naM0 221, 223, 226, 328, 315, 316, usake samajhane meM bahuta kucha AsAnI hogaI hai / phira 1034, 1035, 1036, 1037, 1038, 1036, bhI gommaTasAra karmakANDameM kitanA hI varNana paMcasaMgraha 1040, 1102, 1103, 1148,1151 gommaTasAra se bhinna pAyA jAtA hai| udAharaNa ke liye iMginI aura jIvakANDameM kramazaH naM0 113, 114, 86, 221, prAyopagamana sanyAsa aAdikA varNana tathA koMkA no224, 225, 25, 36, 37, 38, 40, 41 42,81, karmavAlA kathana paMcasaMgrahameM nahIM hai / isI taraha kadalI82, 426, 426, para pAI jAtI haiN| ghAta yA akAla maraNa ke kAraNoMko sUcita karanevAlI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai gAthA bhI usameM nahIM hai / isake sivAya,876 naM0 kI diye haiM aura phira eka gAthA meM unake svabhAvako udAgAthA 363 matoMkA-kriyAvAdI aura prakriyAvAdI zrAdi haraNa dvArA spaSTa kiyA hai / isake pazcAt eka gAthAmeM kebhedoMkA-aura usake bAda unakA saMkSipta svarUpa 13 uttara prakRtiyoMkI saMkhyA dI hai aura phira prAkRta gadyameM gAthAoMmeM diyA hai, usake anantara daivavAda, saMyoga- unake nAma, bheda aura svarUpako diyA hai / ataH gommavAda aura lokavAdakA saMkSipta svarUpa dekara unakA TasAra karmakANDakI apekSA 'prAkRta paMcasaMgraha' karmamithyApanA batAyA hai| sAtha hI, ukta matoMke vivAda sAhityake jijJAsuoMke liye vizeSa upayogI mAlama meTanekA tarIkA batAkara ukta prakaraNa ko samApta kiyA hotA hai| hai / yaha saba kathana prAkRta paMcasaMgrahameM nahIM hai| imase gommaTasAra-karmakANDakI racanAparase eka bAtakA mAlUma hotA hai ki ye saba kathana prAcArya nemicandrane aura bhI patA calatA hai aura vaha yaha ki isameM adhaHdUsare granthoM parase lekara yA sAra khIMcakara rakhe haiN| karaNa, apUrvakaraNa ke lakSaNavAlI gAthAe~ jo jIva... parantu gommaTasAra-karmakANDakI eka bAta bahuta kANDameM dI gaI haiM, unheM karmakANDameM bhI dubArA mUla khaTakatI hai aura vaha yaha hai ki gAthA naM0 22 meM gAthAoMke sAtha diyA gayA hai| isake sivAya, jo karmoMkI uttara prakRtiyoMkI saMkhyA to batAI hai parantu gAthAe~ karmakANDameM 155 naM0 se lagAkara 162 taka una uttara prakRtiyoMke svarUpa aura nAma AdikA kramazaH dI haiM phira unhIM gAthAoMko 614 naM0 se lekara 621 koI varNana nahIM kiyA gayA hai, jisake kiye jAnekI taka diyA hai, jisase graMthama punarukti mAlUma hotI hai / khAsa z2arUrata thii| hA~, 23, 24 aura 25 naM0 kI zAyada lekhakoMkI kRpAse aisA huA ho| kucha bhI ho, gAthAzroMmeM darzanAvaraNa karmakI nau prakRtiyoMmeM se styAna- parantu isa karmakANDa ke saMkalana karane meM 'prAkRta paMcagRddhi, nidrA, nidrA nidrA, pracalA aura pracalA-pracalA saMgraha' se vizeSa sahAyatA lI gaI mAlUma hotI haiN| ina pA~ca prakRtiyoMkA svarUpa z2arUra diyA hai-zeSakA kyoMki paMcasaMgrahakI kucha gAthAe~ karmakANDa meM bhI jyoMnahIM diyA / isa kamIko saMskRta TIkAkArane parA kI tyoM athavA kucha thor3ese zabda parivartana ke sAtha kiyA hai / parantu prAkRta paMcasaMgrahake 'prakRti samutkIrtana' upalabdha hotI haiM / unameM se do gAthAe~ yahA~ namane ke nAmaka dvitIya adhikArameM maMgalAcaNarake bAda, karma taura para dI jAtI haiM:prakRtiyoM ke do bheda batAkara pahale mUlaprakatiyoM ke nAma paDapaDihArasimajAhalicitsakulAlabhaMDayArINaM / kadalIghAta maraNake kAraNoMkA digdarzana karane jaha edesi bhAvA tahavi ya kammA muNeyanvA // -prA0 paMca saM0 2, 3 vAlI do gAthAe~ prAcArya kundakundake 'bhAvapAhuDa' meM " paDapaDihArasimajAhalicitta kulAlabhaMDayArINaM / 25, 26.nambara para pAI jAtI haiM / unameMse gommaTasAra jaha edesi bhAvA taha vivekammA muNeyavvA // karmakANDameM 25 naM0 kI gAthA saMgrahakI gaI hai| isa -go0 ka0, 21 gAthAko zrAcArya vIrasenane apanI dhavalA TIkAmeM bhI payaDINa maMtarAe uvadhAe tappadosa NiNhavaNe / 'uktaM ca' rUpase diyA hai aura vaha dhavalAke mudrita bhAvaraNadubhaM bhUmo baMdhaiaccAsaNA eya // aMzameM pRSTha 23 para chapI hai| --prA0 paMca saM0, 4, 200 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anekAnta [mAdha, vIra-nirvANa saM0 2066 paDiNIga maMtarAe uvaghAdo tappadosa nninnhvnne| cauvIsa du bAvIsA solasa eUNa jAvaNavasattA // AvaraNadugaMbhUyo baMdhadi acAsaNAevi // -prA0 paMcasaM0 3, 78 --go0 ka0 800 paNavaraNA paNNAsA tidAna chAdAla sattatIsA ya / isI prakAra paMcasaMgrahakI 2, 4, 5, 26, 47, 50, caduvIsA bAvIsA bAvIsamapuvvakaraNoti // 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, thUle solasapahudI egaNaM jAvahodi dstthaannN| . 206, 210, 217, 240, 251, 412, 423, 427, suhumAdisu dasa NavayaM NavayaM jogimmi satteva // 428, 426, 430, 445, 454, 455, 463, 488, --go0 ka0 786, 760 486, 465, 467, 501, 502, 503, 505, 506, aTTattIsasahassA be ceva sayAhavaMti sagatIsA / 513, 533, 547, 555, 736, nambarakI gAthAe~ padasaMkhA NAyavvA lessaM paDhi mohaNIyassa // gommaTasAra karmakANDa meM kramazaH naM0 20, 22, 35, -prA0 paMcasaM0patra, 55 264, 276, 281, 801, 802, 803, 804,805, aTTattIsasahassA beriNasayA hoMti sattatIsA ya / 806, 807, 808, 806, 810, 455, 122, 463, payaDINaM parimANaM lessaM paDi mohaNIyassa / / 136, 152, 154, 134, 135, 136, 178, 163, -go ka0, 505 164, 165, 183, 182, 48, 185, 162, 207, inake alAvA paMcasaMgraha ke patra 57 aura 61 kI 208, 206, 211, 215, 210, 630, 463, 508, do gAthAe~ aura bhI gommaTasArameM 710, aura 271 705, nambara para pAI jAtI haiN| naM0 para upalabdha hotI haiM / aura kucha gAthAe~ aisI bhI inake atirikta jinagAthAzroMmeM kucha pATha-bheda pAI jAtI haiM jinakA pUrvArdha to milatA hai para uttarArdha pAyA jAtA hai unheM nIce diyA jAtA hai:- nahIM milatA-vaha badalA huA hai / unheM lekha vRddhi ke NAmassa ya baMdhodayasaMtANiguNaM paDucca ya vibhj| bhayase chor3A jAtA hai| tigayoge Naya ettha du bhaNiyavvaM asthjuttiie|| isa saba tulanA parase mAlUma hotA hai ki gommaTa -prA0 paMca saM0 patra 56 sAra eka saMgraha graMtha hai| aura isake saMgraha karane meM NAmassa ya baMdhodaya sattANi guNaM paDucca uttaanni| prAcArya nemicandrane prAkRta paMcasaMgrahase vizeSa sahAyatA patteyA do savvaM bhaNidavvaM pratthajuttIe // lI hai| . --go0 ka0, 665 / vIra sevAmandira, sarasAvA; paNavaNNA paNNAsA teyAla chayAlasatta tIsAya / tA0 16-2-1940 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ZZIA JA ZA BABABABABASE BABABABABABA BASSYAYASYA BABABASSSSSS AUT mAnava-dharma 1 mAnava-dharma mAnavoMse, nahiM karanA ghRNA sikhAtA hai; manuja-manujako eka batAtA bhAI-bhAIkA nAtA haiM asalI jAti-bheda nahi inameM go azvAdi - jAti-jaisA ; zUdra-brAhmaNI ke saMgamase upaje manuja bheda, kaisA ? // 1 // brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra ye bheda kahe vyavahArika haiM; nija-nija karmAzrita, asthira, nahiM U~ca-nIcatA - mUlaka haiM / saba haiM aMga samAja-dehake kyA antyaja, kyA Arya mahA; kyA cAMDAla - mleccha, saba hI kA anyonyAzrita kArya kahA // 2 // saba haiM dharmapAtra, saba hI haiM paurikatA ke adhikArI, dharmAdika adhikAra na de jo zUdroMko vaha avicArI / zUdra tiraskRta pIDita ho nija kArya chor3a deM yadi sArA, to phira jagameM kaisI bIte 9 paMgu samAja bane sArA // 3 // garbhavAsa ' janma samaya meM kauna nahIM aspRzya huA ? kauna maloMse bharA nahIM ? kisane mala-mUtra na sAfa kiyA ? kise achUta janma se taba phira kahanA ucita batAte ho ? tiraskAra bhaMgI - camArakA kyoM na lajAte ho ? || 4 || jAti-kumada se garvita ho jo dhArmikako ThukarAtA hai; vaha sacamuca AtmIya dharmako ThukarAtA na lajAtA hai / kyoMki dharma dhArmika puruSoMke binA kahIM nahIM pAtA hai; karate dhArmikakA apamAna isIse vRSa- apamAna kahAtA hai ||5|| mAnava-dharmApekSika saba haiM dharmabandhu apane pyAre; apanoM nahiM ghRNA zreSTha hai, haiM uddhAra - yogya sAre / ataH suavasara -suvidhAe~ saba unheM munAsiba denA hai; isa hI se kalyANa unhoMkA au' apanA bhI honA hai || 6 || bana karake 'yuga-bIra' uThAdo rUr3hi-janita saMskAroMkApardA hRdaya-paTalase apane dAdo gar3ha huMkAroMkA / taba hogA darzana susatyakA, mAnavadharma - puNyamayakA; jIvana saphala banegA taba hI, anugAmI ho satpathakA ||7|| "yugavIra" - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamabhAgya aura pakalaMka [le0 - zrI0 prophesara jagadIzacandra, ema. e. ] grA jase sAta-ATha varSa pahalekI bAta hai jaba maiM. mudde peza karanA cAhate haiM, jinase jAna par3atA hai akalaMka ke rAjavArttika likhate samaya unake sAmane umAsvAtikA tattvArthAdhigama mAdhya maujUda thaa| aura unhoMne apanI vArttikameM usakA upayoga kiyA hai: (1) (ka) 'bandhe'dhiko pAriNAmikau ca' digambarIya pATha hai / isake sthAna meM tattvArtha bhASya- sammata pATha hai 'bandhe samAdhiko pAriNAmikau / ukta pATha rAjavArttikakAra ke sAmane maujUda thA / kalaMka deva likhate haiM:"samAdhikAvizya pareSA~ pAThaH - baMdhe samAdhikau pAriNAmikAvityapare sUtraM paThati / " 'banArasa hindu yunivarsiTI meM ema. e. meM par3hatA thA / usa samaya zrImAn paM0 sukhalAlajIkA umAsvAti aura tattvArthAdhigama bhASya ke sambandha meM anekAnta ( prathamavarSa ki06 se 12) meM eka lekha nikalA, jise par3hakara manameM nAnA vicAra-dhArAoM kA udbhava huA aura isa viSaya meM vizeSa adhyayana karanekI icchA balavatI ho uThI / saMyogavaza agale sAla hI mujhe bahaisiyata eka risarca skAlara ke zA~tiniketana jAnA par3A, aura vahA~ muni jinavijayajI protsAhanase maiMne tasvArtharAjavArtti kake sampAdanakA kAma hAthameM le liyA / isa graMthake prakAzana kI yojanA siMghI sIrija meM kI gii| maiM pahalese hI rAjavArttikapara atyanta mugdha thA / bhA~DArakara insTiTyUTa pUnA se rAjavArttikakI kucha hastalikhita pratiyA~ ma~gAI gaI aura maiMne apanA kAma zurU kara diyaa| durbhAgyavaza rAjavArttika ke nUtana aura zuddha saM"skaraNa ke nikAlane kA kArya to pUrNa na ho sakA, lekina isake bahAne mujhe kucha likhaneke liye manoraMjaka sAmagrI avazya mila gaI / (kha) digambara-paramparA meM 'dravyANi' 'jIvAzca' donoM sUtra alaga alaga haiM, lekina zvetAmbara-paramparAmeM donoM sUtroM ke sthAnapara eka sUtra hai - 'dravyANi jIvAzca' / isapara rAjavArttikakAra likhate haiM- "ekayoga iti cenna jIvAnAmeva prasaMgAt - syAnmataM eka eva yogaH kattavyaH dravyANi jIvA ityevaM ca zabdAkaraNAt ladhviriti, tanna, kiM kAraNaM jIvAnAmeva prasaMgAt / " varttamAnakA mudrita rAjavArttika kitanA azuddha hai, aura itanA zuddha hone para bhI kitane maz2ese digambara pAThazAlAoMmeM usakA adhyayana-adhyApana ho rahA hai, isakI kalpanA mujhe taba pahalI bAra huI / bahutase sthala to aise haiM jahA~ vArttikakI TIkA bana gaI hai aura TIkA vArttika bana gaI hai| khaira, isake liye to svataMtra lekha kI hI zrAvazyakatA hai| hama isa lekha meM sirfa kucha aise (ga) 'avagrahehAvAyadhAraNAH' digambara-paramparAkA sUtra hai / tattvArthAdhigamabhASya ke sUtroMmeM 'vAya' ke sthAna meM 'pAya' hai / isa para kalaMkadeva likhate haiM"zrAha kimayamapAya utAvAya ityubhayathA na doSo'nyataravacane'nyatarasyArthagRhItatvAt / " yahAM avAya aura pAya donoMhI pAThoMko kalaMkane nirdoSa batAyA hai / (gha) 'alpAraMbhaparigrahatvaM mAnuSasya ' 'svabhAvamArdavaM ca' ye do sUtra digambara-paramparAke haiM / inake sthanAmeM zvetAmbara - paramparA meM eka sUtra hai - 'alpAraMbha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4 ] parigrahasva' svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya' / isa para zaMkA karate hue rAjanArttikakAra kahate haiM- "ekayogIkaraNamiti cennoMttarApecatvAtara--yAnmataM eko yogo kartavyaH - alpAraMbhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM mAnuSasyeti ? tana, kiM kAraNaM uttarApekSatvAt / " ityAdi rUpa meM rAjavArttika meM tattvArtha sUtroMke pAThabhedakA aneka sthaloM para ullekha kiyA gayA hai / isase yaha bAta spaSTa hai ki unake sAmane koI dUsarA pATha avazya thA, jise akalaMkane svIkAra nahIM kiyA / (2) yaha zaMkA ho sakatI hai ki sUtrapATha meM bheda hone kA jo kalaMkane ullekha kiyA hai, usase yahI siddha hotA hai ki unake sAmane koI dUsarA sUtrapATha (ka) api ca taMtrAMtarIyA asaMkhyeyeSu lokadhAvasaMkhyeyA pRthivIprastArA ityavyavasitAH / tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNamiti / " - tattvArtha0 bhASya (3-1) gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai (kha) "tatrAtravairyathoktairnArikasaMvartanI - yaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH evaM pakSiNastisRSu / siMhAzcatasRSu / uragAH paMcasu / striyaH SaTsu / matsya manuSyAH saptasviti / na tu devA nArakA vA narakedhUpapatti prApnuvaMti / " - ta0 bhASya ( 3-8. thA, jise digambara loga na mAnate the, lekina isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha sUtrapATha tattvArthAdhigama-bhASyakA hI thA / saMbhava hai vaha anya koI dUsarA hI pATha rahA ho yaha nirvivAda hai ki kalaMka ke sAmane pUjyapAdakI sarvArthasiddhi maujUda thI / tathA unhoMne sarvArthasiddhiko sAmane rakhakara hIM rAjavArttikako likhA hai / nimna likhita tulanAtmaka udAharaNoMse hama yaha batAnA cAhate haiM ki rAjavArtikakAra ke samakSa sarvArthasiddhi to thI hI, lekina umAsvAti ke tattvArthAdhigamabhASyakA bhI unhoMne kAfI upayoga kiyA hai: sarvArthasiddhi meM isa sthAna para asaMkhya lokadhAtu zrAdikI koI carcA nahIM kI gaI / yahA~ sirfa itanA hI kahA gayA hai "saptagrahaNaM saM khyAntaranivRtyarthaM / " - sarvArtha0 (31) 305 sarvArthasiddhi meM isa sambandha meM kucha nahIM kahA gayA hai| "saMti hi kecittaMAMtarIyA anaMteSu lokadhAtuSvanaMtAH dhyavasitAH / " - rAjavArtika ( 3- 1) pRthivIprastArA itya "thotpAdaH ka keSAmityatrocyate-' prathamAyAmasaMjJina utpadyate / prathamAdvitIyayoH sarIsRpAH / tisRSu pakSiNaH / catasRSUragAH / paMcasu sihAH / SaTsu striyaH / saptasu matsya manuSyAH / devanArakA vA narakeSu utpadyate / " na ca - rAja0 ( 3-6 ) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 (ga) (i) "azubhanAmapratyayAdazubhAnyaGgopAMganirmANa saMsthAna sparzarasagaMdhava svarANi / huNDAni nilU nANDajazarIrAkRtIni krUrakaruNabIbhatsa pratibhayadarzanAni / " (taobhASya 3 - 3, pR066 paMkti 10-12 ) ... (ii) zleSmamUtrapurISatrotomalarudhiravasAmedapUyAnulepanatalAH zmazAnamiva pUtimAMsakezA sthicarmadantanakhAstIbhUmayaH / " (ta0 bhASya 3 3, pRSTha 66, paMkti 3-4) (iii) "dIptAgnirAziparivRtasya vyamre nabhasi ... yA guSNanaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / " - (ta0 bhASya 3-3, pRSTha67 paMkti 3-4) anekAnta riti / " (ta0 bhASya 3-5 ) ( isase zrAgekA pATha bhI bhASya aura rAjavArtika donoM meM qarIba qarIba samAna hI hai) ! sarvArthasiddhimeM yaha nahIM hai / (gha) " tadyathA / taptAyo rasapAyana- "sutaptAyorasaniSTaptAyaH stambhAliMganakUTazAtmalyagrAro- pAyananiSTaptAyastaMbhApaNAvatAraNAyodhanAbhighAtavAsI curataca- liMganakUTazAlmalyANacArataptatailAbhiSecanAyaHkumbhapAkAmbarI rohaNAvataraNAyoghanAbhi patarjana yaMtrapIDanAyaH zUlazalAkA bhedanaka- ghAtavAsI turatattaNattAkacapATanAMgAradahanavAhanAsUcIzA DvalApaka- rataptartelA vasecanAyaHkurSaNaiH tathA siMhavyAghradvIpizvazRgAlavRkako | mbhIpAkAMbarISabharjana - kamArjAranakulasarpa vAyasagRdhrakAkolUkazyenA taraNImajjanayaMtra niSpI - dikhAdanaiH tathA taptavAlukAvataraNAsipatra DanAdibhiH " vanapravezanavaitaraNvatAraNa parasparayodhanAdibhiH sarvArtha0 ( 3-5 ) [mAgha, vIranirvANa saM02466 "azubhanAmapratyayA dazubhAMgopAMgaspa rasagaMghavarNasvarANi huNDasaMsthAnAni lUnAyaDajazarIrAkRtIni krUrakaraNabIbhatsa - pratibhayadarzanAni yatheha zleSma mUtrapurISamala - rudhiravasAmedaHpUyavamana pUtimAMsa kezAsthicarmA zubhamaudArikagataM. ................. tadyathA nidAdye madhdhAhne vyabhra nabhasi ...... dIptAgnizikhAparItasya . yAdagudhyAnaM duHkhaM tatopyanaMtaguNamuSNa narakeSu duHkhaM bhavati / " (rAja0, 3-3 pR0 115 ) ...... rAjavArtika meM 'bhana' zabda taka karIba-karIba sarvArthasiddhikA hI akSarazaH pATha hai, isaliye yahA~ phirase nahIM diyA gayA usake zrAgekA pATha bhI bhASyase karIba-karIba akSarazaH milatA hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] sampAdakIya vicAraNa (3) itanA hI nahIM, rAjavArtikakArane tattvArtha- siddha senagaNiviracitAyAM anagArAgAridharmaprarUpakaH saptabhASyakI paMktiyA~ uThAkara unakI vArtika banAkara una mo'dhyAyaH / " para vivecana kiyA hai / udAharaNa ke liye 'zraddhAsamaya- (kha ) "kAlopasaMkhyAnamiti cenna vakSyamANa pratiSedhArtha ca' yaha bhASyakI paMkti hai ( 5.1.); ise lakSaNatvAt"-syAdetat kAlo'pi kazcidajIvapadArthoM"zraddhApradezapratiSedhArtha ca" vArtika banAkara isa para 'sti atazcAsti yad bhASye bahukRtvaH SaDdravyANi akalaMkakA vivecana hai ( 5-1) / ityAdi / isI taraha ityaktaM atosyopasaMkhyAnaM karttavyaM iti ? tanna, kiM kAraNaM akalaMkadevane bhASyameM ullikhita kAla, paramANu Adi. vakSyamANalakSaNatvAt / " arthAt kAla bhI ajIva kI mAnyatAoM para bhI yathocita vicAra kiyA hai| padArtha hai, jisakA ullekha bhASya meM kaI bAra kiyA aura unase apane kathanakI saMgati baiThAnekA prayatna gayA hai, phira Apane yahAM usakA kathana kyoM nahIM kiyA hai / avazya hI kahIM virodha bhI kiyA hai / isase kiyA ? yaha bAta nahIM, kyoMki usakI carcA Age UparakI zaMkAkA nirasana ho jAtA hai, aura isase calakara hogii| mAlUma hotA hai ki akalaMka ke sAmane koI dUsarA sUtra (ga) mudrita rAjavArttikake antameM jo kArikAyeM pATha nahIM thA, balki unake sAmane svayaM tattvArtha-bhASya dI haiM. ve kArikAyeM bhI tattvArthabhASyameM pAI jAtI haiN| . maujada thA, jisakA upayoga unhoMne vArtika athavA isake atirikta panAkI hastalikhita pratimeM jo ina vArtika ke vivecanarUpameM yathAsthAna kiyA hai| kArikAoMke antameM kArikA dI hai, vaha isa taraha hai:(4) nIce kucha uddharaNa aise diye jAte haiM, jinameM akalaMka devane bhASyake astitvakA spaSTa ullekha iti tattvArthasUtrANAM bhASyaM bhASitamuttamaiH / kiyA hai, itanA hI nahIM usake prati bahumAna bhI yatra saMnihitastarkaH nyaayaagmvinirnnyH|| pradarzana kiyA hai: arthAt- 'uttama puruSoMne tattvArthasUtrakA bhASya (ka) uktaM hi arhatpravacane "dravyAzrayA niguNA likhA hai, usameM tarka saMnihita hai aura nyAya zrAgamakA guNA" iti / yahA~ arhat pravacanase tattvArthabhASyakA hI nirNaya hai|' yaha kArikA banArasakI mudrita rAjavArtika abhiprAya mAlUma hotA hai / zvetAmbara vidvAn siddhasena pratimeM nahIM hai / isase jAna par3atA hai ki akalaMkadeva to gaNi bhI isakA 'arhatpravacana' nAmase ullekha karate tattvArthAdhigamabhASyase acchI taraha paricita the, aura ve haiM-- "iti zrImadarha tpravacane tattvArthAdhigame umAsvAti- tattvArthasUtra aura usake bhASya ke kartAko eka mAnate the| vAcakopajJa sUtrabhASye bhASyAnusAriNyAM ca TIkAyA~ ra vidvAn vizeSa vicAra kreNge| sampAdakIya vicAraNA isa lekhameM lekhaka mahodayane jo viSaya vidvAnoMke vicAra karane ke liye AmaMtrita kiyA hai-vaha niHsandeha vicArArtha prastuta kiyA hai-jisa para vidvAnoMko vizeSa bahuta vicAraNIya hai| lekhaka ke vicArAnusAra umA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 bhanekAnta [mAgha, vIra-nirvANa saM0 2166 svAtike tattvArthAdhigamasUtrakA jo bhASya Ajakala isa vAkyameM jisa bhASyakA ullekha hai vaha zvetAmbarazvetAmbara-sampradAyameM pracalita hai vahI bhaTTAkalaMkadevake sammata vartamAnakA bhASya nahIM ho sakatA; kyoMki isa sAmane upasthita thA, unhoMne apane rAjavArtikameM usakA bhASyameM bahuta bAra to kyA eka bAra bhI 'SaDvyANi' yatheSTa upayoga kiyA hai aura ve ukta bhASya tathA mUla aisA kahIM ullekha athavA vidhAna nahIM milatA / isameM tattvArthasUtrake kartAko eka vyakti mAnate the| yaha saba to spaSTa rUpase pAMca hI dravya mAne gaye haiM,jaisA ki pA~caveM bAta jisa AdhAra para kahI gaI hai athavA jina muddoM adhyAyake 'dravyANi jIvAzca' isa dvitIya sUtrake (ullekhoM zrAdi) ke bala para sujhAnekI ceSTA kI gaI bhASyameM likhA hai--"eta dharmAdayazcatvAro jIvAzca hai una parase ThIka -binA kisI vizeSa bAdhAke- paMca dravyANi ca bhavantIti" aura phira tRtIya sUtra meM phalita hotI hai yA ki nahIM, yahI merI isa vicAraNAkA Ae hue 'avasthitAni' padakI vyAkhyA karate hue mukhya viSaya hai| isI bAtako isa taraha para puSTa kiyA hai ki-"na hi ___isameM sandeha nahIM ki akalaMka devake sAmane tattvA- kadAcitpaMcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti"arthAt ye dravya rthasUtrakA koI dUsarA sUtrapATha z2arUra thA, jisake kucha kabhI bhI pA~cakI saMkhyAse adhika athavA kama nahIM pAThoMko unhoMne svIkRta nahIM kiyA / isase adhika hote| siddhasena gaNIne bhI ukta tImare sUtrakI apanI aura kucha una avataraNoM parase upalabdha nahIM hotA jo vyAkhyAmeM isa bAtako spaSTa kiyA hai aura likhA hai lekhake naM0 1 meM uddhRta kiye gaye haiN| arthAt yaha ki 'kAla kisIke matase dravya hai parantu umAsvAti nirvivAda evaM nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki vAcakake matase nahIM, ve to dravyoMkI pA~ca hI saMkhyA akalaMkadevake sAmane yahI tattvArthabhASya maujada thaa| mAnate haiN|' yathAyadi yahI tattvArthabhASya maujada hotA to ukta naM0 1 ke kAlazcaikIyamatena dravyamiti vakSyate,vAcakamukhya'gha' bhAgameM jina do sUtroMkA eka yogIkaraNa karake rUpa sya paMcaiveti / " diyA hai unameM se dUsarA sUtra 'svabhAvamArdavaM ca'ke sthAna aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki akalaMkadevake para 'svabhAvamArdavArjavaM ca' hotA aura donoM sUtroMke eka- sAmane koI dUsarA hI bhASya maujUda thA / jaba dUsarA hI yogIkaraNakA vaha rUpa bhI taba 'alpAraMbhaparigrahatvaM sva. mASya maujUda thA taba lekhake naM 02meM kucha avataraNoMkI bhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyeti' diyA jAtA; parantu aisA tulanA parase jo natIjA nikAlA gayA athavA sUcana nahIM hai| kiyA gayA hai vaha samyak pratibhAsita nahIM hotA--usa ___ vAstavameM naM0 1 ke kathana parase jo zaMkA utpanna dUsare bhASya meM bhI usa prakAra ke padoMkA vinyAsa athavA hotI hai aura jise naM0 2 meM vyakta kiyA gayA hai vaha vaisA kathana hosakatA hai / avataraNoM meM paraspara kahIM kahIM ThIka hai, aura usakA samAdhAna bAda ke kisI bhI kathana pratipAdya-viSaya-sambandhI kucha matabheda bhI pAyA jAtA parase bhale prakAra nahIM hotA / cauthe nambara ke 'kha' bhAga hai, jaisA naM0 2 ke 'ka'-'kha' bhAgoMko dekhane se spaSTa meM rAjavArtikakA jo avataraNa diyA gayA hai usameM jAnA jAtA hai / kha-bhAgameM jaba tattvArthabhASyakA prayukta hue "yadbhASye bahukRtvaH SaDvyANi ityuktaM' siMhoMke liye cAra narakoM taka aura uragoM (sarpo) ke Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4 ] liye pA~ca narakoM taka utpattikA vidhAna hai, taba rAjavArtikakA uragoMke liye cAra narakoM taka aura siMhoMke liye pA~ca narakoM takakI utpattikA vidhAna hai / yaha matabheda eka dUsare ke anukaraNako sUcita nahIM karatA, na pATha-bhedakI kisI zuddhi para avalambita hai; balki apane apane sampradAya ke siddhAnta-bhedako liye hue haiM / rAjavArtikakA narakoM meM jIvoM ke utpAdAdi sambandhI kathana 'tiloyapattI' Adi prAcIna digambara granthoMke AdhAra para avalambita hai * / yahA~ para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura * vaha yaha hai ki zrI pUjyapAda zrAcArya sarvArthasiddhi meM, prathama adhyAya ke 16 veM sUtrakI vyAkhyA meM 'kSiprAni: sRta' ke sthAnapara 'kSipraniHsRta' pATha bhedakA ullekha karate hue likhate haiM "apareSAM cipraniHsRta iti pAThaH / ta evaM varNayanti - zrotrendriyeNa zabdamavagRhyamANaM mayUrasya vA kura trafa pratipadyate / " jisa pAThabhedakA yahA~ 'apareSAM' padake prayogake sAtha ullekha kiyA gayA hai vaha 'svopajJa' kahe jAnevAle ukta tattvArthabhASya meM nahIM hai, aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki pUjyapAda ke sAmane dUsaroMkA koI aisA sUtrapATha bhI maujUda thA jo vartamAna evaM prastuta tattvArthabhASya ke sUtrapAThase bhinna thaa| aisA hI koI dUsarA sUtrapATha akalaMka devake sAmane upasthita jAna par3atA hai, jisameM * dekho jainasiddhAntabhAskarake 5 veM bhAgakI tIsarI kiraNa meM prakAzita 'tiloyapaNNattI' kA naraka viSayaka prakaraNa, (gAthA 281, 286 Adi ) jisameM vaha viSaya bahuta kucha varNita hai jo lekhIya naM0 2 ke aneka bhAgoM meM ullekhita rAjavArtikake vAkyoM meM pAyA jAtA hai| gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai - 306 "alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM mAnuSasya " aisA sUtrapATha hogA - 'svabhAvamAdevaM' kI jagaha 'svabhAvamArdavArjavaM ca ' nahIM / isI taraha "bandhe samAdhikau pAriNAfast" sUtrapATha bhI hogA, jisake "samAdhikau" padakI aAlocanA karate hue aura use 'ArSavirodhi vacana' honese vidvAnoMke dvArA agrAhya batalAte hue 'apareSAM pAThaH' likhA hai -- yaha prakaTa kiyA hai ki dUsare aisA sUtrapATha mAnate haiM / yahA~ 'apareSAM' padakA vaisA hI prayoga haiM jaisA ki pUjyapAda AcAryane Upara uddhRta kiye hue pAThabhedake sAthameM kiyA hai / parantu isa 'samAdhiko ' pAThabhedakA sarvArthasiddhimeM koI ullekha nahIM, aura isase aisA dhvanita hotA hai ki sarvArthasiddhikAra zrAcArya pUjyapAda ke sAmane prastuta tattvArthabhASya athavA tattvArthabhASyakA vartamAnarUpa upasthita nahIM thA, jisakA 'svopajJa bhASya' honekI hAlata meM upasthita honA bahuta kucha svAbhAvika thA, aura na vaha sUtrapATha hI upasthita thA jo kalaMka ke sAmane maujUda thA aura jisake ukta sUtrapAThako ve 'zrArSavirodhI' taka likhate haiM, anyathA yaha saMbhava mAlUma nahIM hotA ki jo zrAcArya ekamAtrA taka ke sAdhAraNa pAThabhedakA to ullekha kareM ve aise vivAdApanna pAThabhedako bilkula hI chor3a jAveM / siddhasena gaNIkI TIkAmeM aneka aise sUtrapAThoMkA ullekha milatA hai jo na to prastuta tattvArthabhASya meM pAye jAte haiM aura na vartamAna digambarIya athavA sarvArthasiddhimAnya sUtrapATha meM hI upalabdha hote haiN| udAharaNa ke liye "kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni" sUtrako lIjiye, siddhasena likhate haiM ki isa sUtra meM prayukta hue 'manuSyAdInAm' padako dUsare ( pare ) loga 'zranArSa' batalAte haiM aura sAtha hI yaha bhI likhate haiM ki kucha anya jana jo 'manuSyAdInAm' padako to svIkAra karate Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anekAnta [mAgha, vIra nirvANa saM0 2066 haiM ve isa sUtrake anantara "atIndriyAH kevalinaH" yaha hai aura phira isakI vyAkhyAmeM likhA hai-"addhA zabdo eka nayA hI sUtrapATha rakhate haiM * / yaha saba kathana nipAtaH kAlavAcI sa vaSayamANalakSaNaH tasya pradezavartamAnake digambara zvetAmbara sUtra pAThoMke sAtha pratiSedhArthamiha kAyagrahaNaM kriyate / " isase spaSTa hai ki sambaddha nahIM hai| isase spaSTa hai ki pahale tattvArthasUtrake ukta vArtika sarvArthasiddhi ke zabdoMpara hI apanA AdhAra aneka sUtrapATha pracalita the aura ve aneka prAcArya rakhatA hai,aura isaliye yaha kahanA ki bhASyakI 'zraddhAparamparAtroMse sambandha rakhate the / choTI-bar3I TIkAe~ samayapratiSedhArtha ca' isa paMktiko ukta vArtika banAyA bhI tattvArthasUtrapara kitanI hI likhI gaI thiiN| jinameMse gayA hai kucha saMgata mAlUma nahIM hotA / Uparake saMpUrNa bahutasI lupta ho cukI haiM aura ve aneka sUtroMke vivecanakI rozanImeM vaha aura bhI asaMgata jAna par3atA hai| pAThabhedoMko liye hue thiiN| aba rahI naM0 4 meM diye hue prophesara sAhabake do aisI hAlatameM lekhake naM0 3 meM prophesara sAhabane muddoM ( 'ka-ga' bhAgoM) kI bAta / 'uktaM hi arhaspravacane ukta zaMkAkA nirasana honA batalAte hue, jo yaha "dravyAzrayA niguNA guNA" iti' yaha mudrita rAjavAtinatIjA nikAlA hai ki "akalaMkake sAmane koI dUsarA kakA pATha z2arUra hai parantu isameM ullekhita 'arhatpravacana' sUtrapATha nahIM thA, balki unake sAmane svayaM tattvArthabhASya se tatvArtha bhASyakA hI abhiprAya hai aisA lekhakamahomaujada thA' vaha samucita pratIta nahIM hotA / isI taraha dayane jo ghoSita kiyA hai vaha kahA~se aura kaise phalita bhASyakI paMktiko uThAkara vArtika banAne zrAdikI jo hotA hai, yaha kucha samajha nahIM pAtA / isa vAkyameM bAta kahI gaI hai vaha bhI kucha ThIka mAlUma nahIM hotii| guNoMke lakSaNako liye hue jisa sUtrakA ullekha hai vaha akalaMkane apane rAjavAtikameM pUjyapAdakI sarvArthasiddhi tattvArthAdhigamasUtrake pA~caveM adhyAyakA 40vA~ sUtra hai, . kA prAyaH anusaraNa kiyA hai| sarvArthasiddhi meM pA~caveM aura isaliye prakaTa rUpameM 'arhatpravacana' kA abhiprAya adhyAyake prathama sUtrakI vyAkhyA karate hue likhA hai- yahA~ umAsvAtike mUla tattvArthAdhigamasUtrakA hI jAna "kAla. vacayate, tasya pradezapratiSedhArthamiha kaaygrhnnm|" par3atA hai-tattvArthabhASyakA nhiiN| siddhasenagaNIkA isI bAtako vyakta karate hue tathA kAla ke liye usake jo vAkya pramANameM uddhRta kiyA gayA hai usameM bhI paryAya nAma 'zraddhA' zabdakA prayoga karate hue rAjavA- 'arhatpravacana' yaha vizeSaNa prAyaH tatvArthAdhigamasUtrake rtikameM eka vArtika "zraddhApradezapratiSedhArtha ca" diyA liye prayukta huA hai-mAtra usake bhASya ke liye nhiiN| * "apare'tivisaMsthalamidamAlokya bhASyaM viSa- isake sivAya, rAjavArtikameM ukta vAkyase pahale yaha NNAH santaH sUtre manuSyAdigrahaNamanArSamiti sNgirnte"| vAkya diyA huA hai-"arhatpravacanahRdayAdiSu guNoidamantarAlamupajIvyApare vAtakinaH svayamuparabhya sUtra- padezAt / " aura tatsambandhI bArtikabhI isa rUpameM diyA madhIyate-'atIndriyAH kevalinaH' yeSAM manuSyAdInAM hai-"guNAbhAvA dayuktiriti cennAhatpravacanahRdayAdiSu grahaNamasti sUtre'nantare ta evamAhuH-manuSyagrahaNAt guNopadezAt / " isase ullekhita granthakA nAma 'hatpravakevalino'pi paMcendriyaprasakteH atastadapavAdArthamatItye- canahRdaya' jAna par3atA hai, jo umAsvati-kartR kase bhinna ndriyANi kevalino vartanta ityAkhyeyam / " koI dUsarA hI mahatvakA grantha hogA / bahuta saMbhava hai ki Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] sampAdakIya vicAraNa . 311 'mahatpravacanahRdaye' ke sthAna para 'arhatpravacane' chapa gayA anAdikarmasambandhaparataMtro vimUDhadhIH / ho / isa mudrita pratike azuddha honeko prophesara sAhabane ___ saMsAracakramArUDho baMbhramIsyAsmasArathiH // 1 // svayaM apane lekhake zurUmeM svIkAra bhI kiyA hai| ataH satvantarbAhyahetubhyAM bhavyAramA labdhacetanaH / ukta vAkya meM 'mahatpravacane' padake prayogamAtrase yaha na- samyagdarzanasadratnamAdatta muktikAraNam // 2 // tIjA nahIM nikAlA jAsakatA ki akalaMka deva ke sAmane mithyAtvakardamApAyAtprasannataramAnasaH / vartamAnameM upalabdha honevAlA zvetAmbara sammata tattvArtha- tato jIvAditattvAnAM yAthAtmyamadhigacchati // 3 // bhASya maujUda thA, unhoMne usake astitvakA spaSTa ullekha ahaM mamAsravo bandhaH saMvaro nirjarAkSayaH / kiyA hai aura usake prati bahumAna bhI pradarzita kiyA karmaNAmiti tatvArthasradA samavabudhyate // 4 // hai|' akalaMka devane to isa bhASyameM pAye jAnevAle heyopAdeyatattvajJo mumukSuH zubhabhAvanaH / kucha sUtrapAThoMko ArSavirodhI-anArSa tathA vidvAnoMke sAMsArikeSu bhogeSu virajyati muhurmuhuH // 5 // liye agrAhya taka likhA hai / taba isa bhASya ke prati, inake anantara hI 'evaMtatvaparijJAnAdviraktasyAtmano jisameM vaise sUtrapATha pAye jAte hoM, unake bahumAna-prada- bhRzaM' ityAdi kArikAe~ prArambha hotI haiN| ina pA~cazenakI kathA kahA~ taka ThIka ho sakatI hai, ise pAThaka kArikAoMke sAtha uttaravartI una 'evaM tattvaparijJA' svayaM ,majha sakate haiM / Adi kArikAoM kA kitanA gADhasambandha hai aura inake rAnavArtikako mudritaprati ke antameM jo32kArikAeM binA ukta 32 kArikAoM meM kI pahalI kArikA kaisI 'uktaM ca' rUpase pAI jAtI hai ve usa dUsare bhASyapara aspaSTasI, asambaddhasI tathA kArikAbaddha . pUrvakakathanakI se lI huI hosakatI haiM, jisake sambandhamaM rAjavArtikameM apekSAko rakhatI huI mAlUma hotI hai use batalAnekI hI "bahukRtvaH SaDvyANi ityuktaM' aisA ullekha kiyA z2arUrata nahIM, sahRdaya vidvAna pAThaka svayaM samajha sakate gayA hai---arthAt yaha batalAyA hai ki usameM bahata-bAra haiM / ataH una 32 kArikAoMke uddharaNaparaMse yaha nahIM chaha dravyoM kA vidhAna kiyA gayA hai aura jisakI carcA kahA jAsakatA ki akalaMkane unheM prastuta tattvArthabhASya lekhIya naM. 4 ke kha-bhAgakA vicAra karate hue Upara kI parasa ho liyA hai| ina saba kArikAke sambandhameM jA cukI hai / ve prakSipta bhI ho sakatI haiM athavA dasare kisI samaya vizeSa vicAra prastuta karanekI bhI merI kisI prAcIna prabandhaparase udhata bhI kahI jAsakatI hai| icchA hai / astu / aimA eka praacii| prabandha (r) jayadhavalAmeM uddhata bhI aba rahI rAjavartikakI samAptisUcaka-kArikAkI kiyA gayA hai, jisake prArambhakI pA~ca kArikAe~ bota / isa kArikAko maiMne aAjase koI 20 varSa pahale nimna prakAra haiM: zrArAke jaina siddhAntabhavanakI eka pratiparase mAlUma karake apane noTake sAtha sabase pahale 'jaina hataiSI' 28 isa prabandhako uddhRta karane ke bAda jayadhavalAmeM (bhAga 15, aMka 1-2, pRSTha 6) meM prakaTa kiyA thA / likhA hai-"evamettieNa pavaMdheNa NijvANa phalapajava- bAdako yaha anekAntake prathama varSakI pA~cavIM kiraNameM sANaM" ityaadi| bhI 'purAnI bAtoMkI khoja' zIrSaka ke nIce prakaTa kI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anekAnta jA cukI hai| isameM jisa 'bhASyaM' padakA prayoga huA hai usakA abhiprAya rAjavArti nAmaka tatvArthabhASya ke sivA kisI dUsare bhASyakA nahIM hai / vaha 'tasvArtha sUtrANAM' padake sAtha tattvArtha-viSayakasUtroM athavA tattvArthazAstrapara ba hue vArtikoMke bhASyakI sUcanAko liye hue hai / rAjavArtika 'tattvArthabhASya' ke nAmase prasiddha bhI hai / dhavalAdi granthoMmeM 'uktaM ca tattvArthabhASye' jaise zabdoM ke sAtha bhASyake vAkyoMko uddhRta kiyA gayA hai / paM0 sukhalAlajI to ise hI digambara sampradAyakA 'gaMdhahasti mahAbhASya' batalAte haiM / isImeM vaha tarka, nyAya aura zrAgamakA vinirNaya athavA tarka, nyAya aura Agamake dvArA ( vastutvA vinirNaya) saMnihita hai jisakA ukta kArikA meM ullekha hai -- 'svopajJa' kahe jAnevAle tattvArtha bhASyameM yaha saba bAta nahIM hai / aura kArikAmeM prayukta hue 'uttamai: ' padakA abhiprAya ' uttamapuruSoM' se itanA saMgata mAlUma nahIM hotA jitanA ki 'uttama padoM' ke [mAgha, vIranirvANa saM0 2466 sAtha jAna par3atA hai / prasannAdi guNaviziSTa uttama padoMke dvArA isa bhAgyakA nirmANa huA hai, isameM z2arA bhI sandeha nahIM hai / yadi uttama puruSoMkA hI abhiprAya liyA jAya to usake vAcya svayaM akalaMka deva haiM / aisI hAlata meM isa kArikA parase jo natIjA nikAlA gayA hai vaha nahIM nikAlA jA sakatA - arthAt yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'kalaMkadeva vartamAna meM upalabdha honevAle isa zvetAmbarIya tatvArthAdhigama bhASyase acchI taraha paricita the aura ve tattvArtha sUtra aura usake isa bhASya ke kartAko eka mAnate the tathA usake prati bahumAna pradarzita karate the / ' AzA hai isa saba vivecana parase profesara sAhaba tathA dUsare bhI kitane hI vidvAnoMkA samAdhAna hogA aura ve isa viSayapara aura bhI adhika prakAza DAlanekI kRpA kareMge | ityalam | varasevAmandira, sarasAvA, tA0 15-2-1640 2 // ) ru0 / sAhitya - paricaya ra samAlocana (1) urdU-hindI koza - saMyojaka evaM sampAdaka paM0 rAmacandra varmmA (sahAyaka sampAdaka 'hindI zabdasAgara' aura sampAdaka 'saMkSipta zabda-sAgara' ) / prakAzaka, paM0 nAthUrAma premI mAlika hindI graMtha - ratnAkara kAryAlaya hIrAbAga, bambaI naM0 4 | bar3A sAiz2a, pRSTha saMkhyA, saba milAkara 440 / mUlya, sajildakA yaha koza prakAzaka mahodaya paM0 nAthUrAmajIkI preraNApara tayyAra huA hai| bar3A hI sundara tathA upayogI hai| isameM urdU ke zabdoM ko, jinameM aksara arabI fArsIturkI Adi bhASAoM ke zabda bhI zAmila hote haiM, devanAgarI akSaroM meM diyA hai / sAthameM yathAvazyakatA bhASAke nirdezapUrvaka zabdoMke liMga tathA vacanAdi-viSayaka vyAkaraNakI kucha vizeSatAoMkA bhI ullekha kiyA hai aura Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4] sAhitya paricaya aura samAlocana phira hindImeM acchA spaSTa artha diyA hai| isase yaha lekara 20 vIM zatAbdI takake kAvyoM, gItoM, rAsoM koza hindI par3hane likhanevAloMke liye eka bar3I hI prAdikA saMgraha kiyA gayA hai / kAgya prAyaH hindI kAmakI cIz2a hogayA hai| isake liye lekhaka aura preraka rAjasthAnI, gujarAtI aura apabhraMza bhASAmeM hai / kucha donoM hI dhanyavAdake pAtra haiN| namUne saMskRta aura prAkRtake bhI diye haiM / kAvyakAra Aja-kala hindI bhASAmeM bahuta karake uda ke zabdoM- prAyaH kharatara gacchIya zve. sAdhu haiM-kucha tapAgacchIya kA aura urdUkI kavitAoM kA prayoga hone lagA hai- bhI haiM / kAvyoMmeM kitanA hI aitihAsika varNana hai aura hindustAnI bhASA donoMke mizraNase bana rahI hai aura isaliye graMthakA 'aitihAsika jaina-kAvya-saMgraha' nAma bahuta pasanda kI jA rahI hai| jo loga urda nahIM jAnate sArthaka jAna par3atA hai| unheM Adhunika patroM tathA pustakoMke ThIka prAzayako bhASA-vijJAnakA adhyayana karane vAloMke liye yaha samajhane meM kabhI-kabhI bar3hI dikkata hotI hai aura yadi graMtha bar3hA hI upayogI hai / isase 800 varSa taka suna-sunAkara ve kabhI koI urdUkA zabda bolate yA kAvyoMkI racanA-zailI zatAbdIvAra sAmane AjAtI hai likhate haiM aura vaha zuddha bolA yA likhA nahIM jAtAto aura usapara se hindI-bhASAke kramavikAsakA kitanA par3hane-sunane vAloMko burA mAlUma hotA hai, aura kabhI- hI patA cala jAtA hai aura aneka prAntIya bhASAoMkA kabhI usake kAraNa zaramindagI bhI uThAnI par3atI hai| thor3A-bahuta bodha bhI ho jAtA hai / graMthameM kAvyoMkA aisI hAlatameM aise kozakA pAsameM honA bar3A z2arUrI hai sAra dete hue kAvyakAroM AdikA acchA paricaya diyA isameM 10160 zabdoMkA acchA upayogI saMgraha hai, hai, kaThina zabdoMkA koSa bhI lagAyA hai, kAvyoMmeM pAe lekhaka athavA saMyojakakI prastAvanA bhI bar3I mahatvaparNa hue vizeSa nAmoMkI sUcI bhI alaga dI hai| aura bhI kucha hai. aura vaha kozake aneka viSayoM para acchA prakAza sUciyA~ dI haiM, sAtha meM pro0 hIrAlAla jI jaina, ema. e. DAlatI hai / kAg2az2a tathA bambaIkI chapAI saphAI aura amarAvatIkI 8 pejakI prastAvanA bhI hai, ina sabase geTa-apa saba uttama hai| jilda khUba puSTa tathA manomohaka isa graMthakI upayogitA khUba bar3ha gaI hai / sampAdakoMne hai / mUlya bhI adhika nahIM hai / pustaka saba prakArase isa granthakI sAmagrI aura saMkalanameM jo parizrama kiyA saMgraha kiye jAne aura pAsameM rakhane ke yogya hai / hai, vaha niHsandeha prazaMsanIya hai aura usake liye ve aitihAsika jagata evaM sAhityika saMsAra donoM hIke dvArA dhanyavAdake pAtra haiM / graMthakI chapAI-saphAI aura jilda (2) aitihAsika jaina kAvya-saMgraha-sampAdaka badhAI uttama hai| 14 citra bhI sAthameM lage haiM, yaha saba agaracanda nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTA / prakAzaka- dekhate malya bahuta kama jAna paDatA hai| aura vaha zaMkaradAna zubhairAja nAhaTA, naM0 5-6 pArameniyana sTrITa sampAdaka mahodayoM tathA prakAzaka mahAnubhAvoMke viziSTa kalakattA / sAija, 20430, 16 pejI, pRSTha saMkhyA sAhitya-prema evaM sevA-bhAvakA dyotaka hai / ApakA yaha saba milAkara 662 mUlya sajilda 1) ru0| satprayatna digambara samAjake una dhanikoM tathA vidvAnoM isa sacitra granthameM vikramakI 12 vIM zatAbdIse ke liye anukaraNIya hai, jo apane idhara-udhara bikhare Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [mAgha, vIra nirvANa saM0 2566 hue sAhityakI ora bilkula hI pITha diye hue haiM aura karake jaina vidhise bRhat zAntividhAna karAyA thA, usake prati apanA kucha bhI kartavya nahIM samajhate haiN| jisameM sone, cAndIke kalazoMse supArzvanAtha bhagavAnakA aSTottarI snAna (abhiSeka) huA thA aura isa maho ___(3) yuga pradhAna zrI jinacandrasUri-lekhaka tsavameM eka lAkha rupayeke karIba kharca huA thA / pUjana agara canda nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTA / prakAzaka samAptike anantara maMgala dIpaka aura bhAratIke samaya zaMkaradAna zubhairAja nAhaTA, naM0 5 6 zrArameniyana sTrITa svayaM samrATa akabara apane putra zAhajAde salIma tathA kalakattA / sAija 20430 16 pejI / pRSTha saMkhyA aneka musAhiboMke sAtha zAnti vidhAnake sthAnapara upasaba milAkara 452 / mUlya sajilda 1) ru0| sthita huA thA aura usane 10 hajAra rupaye jinendra bhagavAnake sanmukha bheMTakara prabhubhakti tathA jinazAsanakA isa granthakA viSaya isake nAmase hI prakaTa hai| gaurava bar3hAyA thaa| sAtha hI, zAntike nimitta abhigranthameM 17 vIM zatAbdIke vidvAna AcArya yuga pradhAna Seka jalako apane netroMpara lagAyA aura antaHpurameM zrI jinacandra jI kA paricaya bar3I khojake sAtha diyA bhI bhaktipUrvaka lagAne ke liye bhejA thaa| kahate haiM isa gayA hai / Apa apane samayake bar3e hI prabhAvazAlI aSThottarI abhiSekake anuSThAnase sarvadoSa upazAnta hue, prAcArya the, samrATa akabara Apake prabhAvase bahuta prabhA- jisase samrATko parama harSa huA aura vaha jinadharmakA vita huA thA aura usane apane rAjyameM kitane hI dina aura adhika bhakta banA / mAlUma nahIM yaha ghaTanA kahA~ hisA na kiye jAne ke liye ghoSita kiye the aura phira taka satya hai; parantu isameM sandeha nahIM ki akabarake ApakA anukaraNa karake dUsare rAjAoMne bhI kucha-kucha samayameM jainadharmakA prabhAva bahuta kucha vyApaka huA thA. dinoMke liye apane rAjyoMmeM amArikI (kisI jIvako aura usake anuyAyiyoMkI saMkhyA taba karor3oMkI kahI na mAranekI) ghoSaNA kI thI aura isase jaina-dharmakI jAtI hai / yaha saba saccaritra evaM vidvAna sAdhu santoMke bar3I prabhAvanA huI thii| aura bhI kitanI hI anukUlatAe~ prabhAvakA hI phala hai / prasiddha itihAsajJa mahAmahopAjainiyoMko akabarake rAjyameM Apake pratApase prApta huI dhyAya paM0 gaurIzaMkara horAcandajI aojhA mahodaya ne, thiiN| yaha saba varNana isa graMthameM zAhI pharmAnoMkI nakala pustakapara dI huI apanI sammatimeM, spaSTa svIkAra kiyA ke sAtha diyA huA hai / eka khAsa ghaTanAkA bhI isameM hai ki ina sUrijIkA upadeza usa samayake tatkAlIna ullekha hai aura vaha yaha hai, ki- akabarake putra salIma mug2ala bAdazAha akabarane sunakara apane sAmrAjyameMse ke ghara lar3akI mUla nakSatrake prathama pAdameM paidA huI thI, hiMsAvRtti bahuta kucha roka dI thI / inakI tapasyA jyotiSiyoMne usakA phala zahajAdA salImake liye aura tyAgavRtti ne bAdazAhakA citta jainadharmakI ora aniSTakAraka batalAyA thA aura lar3akIkA mu~ha na dekhane khIMca liyA thA, jisase jainadharmakA vikAsa hokara tathA usakA jala-pravAha kara dene Adike dvArA parityAga usa tarapha uttarotara AsthA bar3hatI jAtI thI / phalataH kI vyavasthA dI thii| taba isa doSakI upazAntike liye bAdazAha apane yahA~ prAyaH jainasAdhuoMko bulAkara unase akabarane apane mantrIzvara karmacanda bacchAvatase parAmarza upadeza grahaNa kiyA karatA thaa| vaha jainasamAjake liye Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 4 ] svarNayuga thA aura karmacanda bacchAvata jaise zrAvaka usameM maujUda the|" sAhitya paricaya aura samAlocana yaha grantha bahutase granthoMkI sahAyatA se taiyyAra huA hai, jinakI eka vistRta sUcI sAthameM dI gaI hai / sAtha hI zrI mohanalAla devIcanda dezAI eDavokeTa bambaIkI mahatvapUrNa prastAvanA se bhI alaMkRta hai, jisakI pRSTha saMkhyA 71 hai aura anta meM 48 pRSThoMpara grantha meM Ae hue vizeSa nAmakI sUcIko bhI liye hue hai, jina sabase granthakI upayogitA bar3ha gaI hai| kAgaz2a, chapAI, safAI tathA jilda uttama hai / mUlya eka rupayA bahuta kama hai aura vaha lekhaka mahodayoM tathA prakAzaka jIkI gurubhakti evaM sAhitya prItiko spaSTa ghoSita karatA hai, aura sAtha hI dUsaroMke liye sevAbhAvase kamI mUlyakA zradarza bhI upasthita karatA / (4) vidhavA - kartavya - lekhaka agaracaMda nAhaTA / prakAzaka, zaGkaradAna bheruMdAna nAhaTA, nAiToMkI gavAr3a, bIkAnera | sAiz2a 20X30, 16 pejI | pRSTha saMkhyA, 62 / mUlya, do thAnA / isameM sabase pahale 'vidhavA- kulaka' nAmakA eka dazagAthAtmaka prAkRta prakaraNa bhAvArtha tathA vivecanasahita diyA gayA hai / yaha prakaraNa pATanake bhaNDAra se tAr3apatrapara likhA huA upalabdha huA hai aura isameM vi vAko zIla rakSA ke liye kyA kyA kAma nahIM karane cAhiyeM, isa viSayakA acchA upadeza diyA hai / vivecana kahIM kahIM para mUlakI spiriTase bAhara bhI nikalA hujAna par3atA hai; jaise kezoMkA saMskAra athavA puSpAdise zRGgAra na karanekI bAta kahI gaI thI, taba vivenameM "vidhavAoM ko keza rakhane bhI na cAhiyeM" yahA~ 315 taka kahA gayA hai aura pramANa meM 'azvArUDhaM patiM dRSTvA ' nAmakA eka zloka uddhRta kiyA gayA hai, jisameM keza sahita vidhavA strIko bhI dekhanepara sabasna snAna karane kI bAta kahI gaI hai / yaha zloka kahA~kA aura kisakA hai, yaha kucha batalAyA nahIM - aisI hI hAlata vivecana meM uddhRta dUsare pathoMkI bhI hai| isameM sakezA vidhavAko dekhane para jisa prAyattakI bAta kahI gaI hai vaha jaina nIti ke sAtha kucha saMgata mAlUma nahIM hotI / astu, ukta kulakake vivecanAdike anantara pustaka meM 'vidhavAkartavya' nAmakA eka svataMtra nibandha diyA huA hai, jisameM lekhaka ne apane vicArAnusAra vidhavAoMoM, gharavA - loM tathA samAjako bhI bahutasI acchI zikSAe~ dI haiM / pustakameM kahIM kahIM para chapAIkI kucha azuddhiyA~ khaTakatI huI haiN| (5) dAdA zrI jinakuzalasUri-lekhaka, agaracaMda nAhaTA aura bha~varalAla nAhaTA / prakAzaka, zaGkaradAna zubhairAja nAhaTA naM0 5-6 Arameniyana sTrITa, kalakattA / sAiz2a, 20X30, 16 pejI / pRSTha saMkhyA saba milAkara 130 | mUlya, cAra AnA / isameM vikramakI 14 vIM zatAbdI ke vidvAn zrAcArya zrIjinakuzalasUrikA jIvana caritra aitihAsika dRSTile khoja ke sAtha diyA gayA hai aura usameM sUrijIkI aneka jIvana ghaTanAoM tathA grantha racanAoM para acchA prakAza par3atA hai aura kitanA hI itihAsa sAmane A jAtA hai isa pustakakI prastAvanA prasiddha aitihAsika vidvAn zrI jinavijayajIkI likhI huI hai, jisameM Apane isa jIvana caritrako camatkArika ghaTanAoMse zUnya zuddha itihAsasiddha jIvanavarNana ( Pure Historical bio Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anekAnta . [mAgha, vIranirvANa saM02466 = - - graphy) batalAyA hai aura sUrijIkI saccaritratA aura dhanyavAdake pAtra haiN| vidvattAkI prazaMsA karate hue unakI 'caityavandanA kulakavRtti' nAmakI upalabdha racanAkA bar3A hI guNagAna (6) satI mRgAvatI-lekhaka; bhaMvaralAla nAkiyA hai| sAtha hI, isa vRtti ke kucha vAkyoMkA ullekha haTA / prakAzaka, zaMkaradAna bhairuMdAna nAhaTA / nAhaToMkI evaM uddharaNa karate hue yaha bhI batalAyA hai ki- gavAr3a bIkAnera pRSTha saMkhyA, 40 / mUlya, do pAnA / jana samAjameM paraspara ekatA aura samAnatAkA yaha eka paurANika prAdhArapara avalambita zvetAvyavahAra rahanA cAhiye, isa bAtakA bhI inhoMne (sUri- mbara kahAnI hai aura bhagavAna mahAvIrake samayAdike jIne) spaSTa vidhAna kiyA hai-jo vartamAnameM jainasamA- sAtha sambandha rakhatI hai| jako sabase adhika manana aura anusaraNa karane yogya hai| isa viSaya meM sArmika vAtsalyavAle prakaraNameM (7) zrIdeva-racanA-lekhaka, kavi lA0 harainhoMne kahA hai ki- jainadharmakA anuvartana karanevAle - jasarAya jaina osavAla / saMzodhaka, muni choTe lAla saba manuSyoMko paraspara sampUrNa bandhubhAva aura samAna vyavahArase vartanA cAhiye-cAhe phira koI kisI bhI (paJcanadIya ) / prakAzaka, pyArAlAla jaina (manhANI) " deza aura kisI bhI jAtimeM kyoM na utpanna hoN| jo . sAikasagaMja, syAlakoTa zahara / pRSTha saMkhyA, 168 / koI manuSya sirfa namaskAra maMtramAtrakA smaraNa karatA mUlya, sajildakA 11) ajildakA 1) ru0 / / hai vaha bhI jaina hai aura anya jainoMkA parama bandhu hai aura ___isameM mukhyatAse bhavanavAsI Adi cAra prakArake devoMkA aura gauNatAse tIrthakara cakravartI zrAdi 63 isaliye usake sAtha kisI bhI prakArakA bhedabhAva na rakhanA cahiye aura kisI prakArakA vaira-virodha na karanA zalAkA puruSoMkA varNana aneka prakArake chandoMmeM diyA cAhiye / ' dhArmika ekatAkI dRSTi se ye vicAra kitane hai, jinameM citra chanda bhI haiM / padyoMkI kula saMkhyA 843 udAra aura anukaraNIya haiN| jinakuzalasUrikI caraNa- hai| nAnA chandoMkI dRSTise pustaka sAmAnyatayA acchI pUjA karanevAle bhaktajana yadi unake isa kathanakA buddhi hai, viSaya-varNana bhI kucha burA nhiiN| bhASAkA namUnA pUrvaka anupAlana kareM to, gurupUjAkA sabase uttamaH phala jAnaneke liye antakA chappayachaMda nimna prakAra hai, prApta kara sakate hai aura kamase kama apane gacchakA to jisameM pustaka racanekA samayAdika bhI diyA huA hai:gaurava bar3hA sakate haiN|" aThAraha saya sattareva paMcama thiti mA~he / ___ pustakameM cAra upayogI pariziSToM ke sAtha vizeSa budha jana uttara mIna canda suvasata uchAhe // nAmoMkI sUcI lagI huI hai, jinase pustakakI upayo- ' kuzapura vAsI zrosavAla harajasa rcliinii| gitA bar3ha gaI hai| itihAsa premI vidvAnoM ke liye sura racanA jinadharma puSTa samakita rasa bhInI // pustaka par3hane tathA saMgraha karaneke yogya hai / apane pRjya- jiha suna paTha cita artha dhara baDhe jJAna sata buddha / puruSoM ke itihAsako isa taraha khoja khojakara prakaTa kara- namo deva arihantajI kara josamakita zuddha // 843 // neke satprayatnake liye bandhudvaya lekhaka mahodaya niHsandeha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika-vicAra . [le.-sva0 zrImadrAnacandra ] .... yAtma-zaktikA prakAza karanevAlA, samya- kyA fala honA thA ? isase to kisane pAra pAyA ... 'gdarzana kA udaya karanevAlA, zuddha,samA- hogA, aise vikalpoMkA aviveka doSa hai| dhi bhAvameM praveza karAne vAlA, nirjarAkA amUlya 2. yazovAMchAdoSa-hama svayaM sAmAyika karate lAbha denevAlA, rAga dveSase madhyastha buddhi karane / haiM, aisA dUsare manuSya jAneM to prazaMsA kareM, aisI vAlA sAmayika nAmakA zikSAvrata hai| sAmAyika icchAse sAmAyika karanA vaha yazovAMchAdoSa hai / zabdakI vyutpatti sama+Aya+ ika ina zabdoMse 3. dhanavAMchAdoSa-dhanakI icchAse sAmAyika hotI hai| 'sama' kA artha rAga-dveSa rahita madhyastha karanA dhana lAdoSa hai / pariNAma, 'Aya' kA artha usa sambhAvanAse utpanna 4. garvadoSa-mujhe loga dharmAtmA kahate haiM huzrA jJAna, darzana, cAritrarUpa mokSa mArgakA lAbha, aura maiM sAmAyika bhI vaise hI karatA hU~ aisA aura 'ika' kA artha bhAva hotA hai / arthAta jisake adhyavasAya honA garva doSa hai| dvArA mokSake mArgakA lAbhadAyaka bhAva utpanna ho, 5. bhayadoSa--maiM zrAvaka kulameM janmA huuN| vaha sAmAyika hai| Arta aura raudra ina do prakAra mujhe loga bar3A mAnakara mAna dete haiM yadi maiM ke dhyAnakA tyAga karake, mana, vacana aura kAyake sAmAyika na karU~ to loga kaheMge ki itanI kriyA pApa-bhAvoMko roka kara vivekI manuSya sAmAyika bhI nahIM karatA, aisI nindAke bhayase sAmAyika karate haiN| karanA bhaya doSa hai| manake pudgala taraMgI haiN| sAmAyikameM jaba6. nidAnadoSa-sAmAyika karake usake phala vizuddha pariNAmase rahanA batAyA gayA hai, uma se dhana, strI putra Adi milanekI icchA karanA mamaya bhI yaha mana AkAza pAtAlake ghATa ghar3A nidAna doSa hai| karatA hai| imI taraha bhala, vismRti, unmAda 7. saMzayadoSa--sAmAyikakA phala hogA atha. ityAdise vacana aura kAyameM bhI dUSaNa pAnese vA nahIM hogA, aisA vikalpa karanA saMzayadoSa hai| mAmAyikameM doSa lagatA hai| mana, vacana aura 8. kaSAyadoSa--krodha Adise sAmAyika kAyake milakara battIsa doSa utpanna hote haiN| dasa karane baiTha jAnA, athavA pIchese krodha, mAna, mAyA manake, dasa vacanake, aura bAraha kAyake isa prakAra aura lobhameM va lagAnA vaha kaSAya doSa hai| battIsa doSa ko jAnanA Avazyaka hai, inake jAnane 9. avinayadoSa-vinaya rahita hokara sAmAse mana mAvadhAna rahatA hai| yika karanA avinaya doSa hai| manake doSakahatA huuN| 10. abahumAnadoSa-bhaktibhAva aura umaMga1. aviveka doSa--sAmAyika-svarUpa nahIM pUrvaka sAmAyika na karanA vaha abahumAna doSa hai / jAnanese manameM aisA vicAra karanA ki isase Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regi No. L.4328 MOVINMAMMXXX NYOOOMNP subhASita nASETTEFINTERMS jyoM kADU viSadhara Dasai, ruci soM nIma cabAya / ___ tyoM tuma mamatAne mar3he, magana viSaya sukha pAya / / jyoM sachidra naukA car3e, bar3haI aMdha adekha / loM tuma va jala meM pare, vina viveka dhara bhekha // the taise jvarake jora so, bhojanakI ci jAya / __taise mukaramake udai, dharma vacana na suhAI / / jaise pavana jhakora teM, jala meM laDe taraMga / tyoM manasA caMcala bhaI, parigahake para rAMga / . M * jyoM suvAsa phala phalameM, dahI dUdhameM dhIva, Vis.. pA kATha paSANa meM, / yo zarIra jIca / . caMtana pudgala yoM milaM, jyoM dila meM khAla tela, prakaTa kI vIkhie yaha anAdiko khela / / vaha vA. rasameM rameM. vaha gAyI. lapa-5, cana karapai lohako, loha lagai tiha dhAya / karmacakrakI nIMda soM, mRSA svapnakI daura. - jJAnacakrakI DharanimeM sajaga bhAMti saba Taura / / sva0 kavivara banArasIdAsa vIra resa zraoNpha iNDiyA, kanaoNTa, sarkasa nyU dehalI /