Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ IS THE GREATEST RELIGION NON-VIOLENCE IS COSCOP COMPA MMIO MUITTmmHTTA paramoha sampAdaka varSa 2 aMka 5 kAmatA prasAda jaina agasta 1652
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-vANI : svAdhInatAMka viSaya-sUcI arm 1-mAtR-zakti [kavitA] racayitA-kavivara 'zazi' 1 2-svAdhInatA-sUkti-saJcayana 3-svAdhInatA le0-mahAtmA bhagavAnadIna 3 4-vidyA [vicAra-bindu] le0-zrI bIrabala 5-hameM aAntarika svataMtratA caahie| le0-pro0 rAmacaraNa mahendra 7 6-mukti kA bhikhArI [gadya-kAvya] zrI sudheza 7-geTe kI kRtiyoM meM satya ahiMsA aura svAdhInatA-le0-klerIsA TvAile 12 8-do gIta (gIta) zrI ratana pahAr3I 6-saccA svAtantrya (rUpaka) vIrendra prasAda jaina 17 10-he svataMtrate ! (kavitA) zrI zAligrAma zarmA 23 11-chAtroM se ! (kavitA) zrI sUraja sahAya zarmA 24 12-svataMtratA divasa le0-pro0 ananta prasAda jaina 25 13-kadama DagamagA uThe (kavitA) racayitA-zrI sAgaramala vaidya 14-jAgaraNa (kavitA) racayitA-zrI 'sumana' 15-lo, AjAdI kA dina aAyA (kavitA) racayitrI-sumana latA jaina 16-kA~gresa aura svarAjya lekhaka-mithalezacandra jaina 17-sAhitya-samIkSA 18-sampAdakIya m my m my ` mr ` ` ` sampAdaka kAmatA prasAda jaina parAmarza-dAtR-pariSad jainendra kumAra yazapAla jaina baijanAtha mahodaya prakAzacandra ToMgyA surendra sAgara pracaNDiyA ziva siMha cauhAna 'guJjana' vArSika zulka-pA~ca rupayA 5) eka pratikA ATha AnA ) vizeSaH-vAcanAlayoM, pustakAlayoM tathA anya zikSA-saMsthAoM ke lie 4||) vASika mUlya rakhA gayA hai| ataH zikSA-saMsthAoM ko lAbha lenA cAhie /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAvANI SITTTTY W bApU
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hisA paramozana agasta __ varSa 2 / "jo bharA nahIM hai bhAvoM se, bahatI jisameM rasadhAra nhiiN| aGka 5 | vaha hRdaya nahIM hai patthara hai, jisameM svadeza kA pyAra nahIM ||"-gupt / 1952 mAtR-zakti ! (zrI kalyANa kumAra jaina 'zazi' ) nibala huI hai bala kho ke Aja mAtR-zakti, ___ bhArata basundharA kA nata huA mAtha hai / zaurya zakti, bala, teja, sAhasa kA hrAsa huA, kleza-kaSTa, roga-zoka paga-pagaM sAtha hai| apane mahAna pRtha-darzana ko bhUla kara, .. kala kI sanAtha Aja ho gaI anAtha hai| jIvana jagAyA tumane hI deza meM sadaiva, phira lAja bhArata kI Apa ke hI hAtha hai //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhInatA-sUkti-saJcayana "saccA svarAjya to apane mana para rAjya hai / usakI kuMjI satyAgraha, Atma-bala athavA dayA-bala hai| isa bala ko kAma meM lAne ke lie sadA svadezI banane kI jarUrata hai|" -mahAtmA gA~dhI __"svarAjya kA artha hai apane para kAbU rakhanA, yaha vahI puruSa kara sakatA hai jo dUsaroM ko dhokA nahIM detA, mAtA-pitA, strI-bacce naukara-cAkara, par3ausI saba ke prati apane kartavya kA pAlana karatA hai / " -mahAtmA gA~dhI "hisA se rAjya milegA, para svarAjya milegA ahiMsA se|" -vinovA "svataMtratA rASTroM kA zAzvata yauvana hai|" --phauya "jaba hama yaha kahate haiM ki hama svatantratA ko sarvopari sthAna dete haiM to usakA kyA artha hotA hai ? maiM bahudhA vismata huA karatA hU~ ki hama / apanI kitanI adhika AzAeM-AkAMkSAeM saMvidhAnoM, kAnUnoM aura nyAyAlayoM -- para lagAye rahate haiN| svatantratA to strI-puruSoM ke hRdata kI cIja hai; jaba yaha vahA~ nirjIva ho jAya to koI bhI saMvidhAna, kAnUna aura nyAyAlaya usakI rakSA nahIM kara sakatA....... ___ "aura yaha svatantratA hai kyA ? yaha nirmama aniyantrita icchA kA nAma nahIM hai; yaha manamAnI karane kI AjAdI bhI nahIM hai / vaha to svatantratA kA pratiSedha hai aura usakA sIdhA pariNAma usakA vinAza hai / jisa samAja meM manuSya apanI svatantratA para koI niyantraNa yA maryAdA nahIM mAnate usameM svatantratA zIghra hI kucha zakti-zAliyoM ke hAtha kA khilaunA bana jAtI hai; yaha hamArA khedajanaka anubhava hai| "hA~, to phira svatantratA kI bhAvanA kyA hai ? maiM isakA nirUpaNa nahIM kara sakatA, maiM to Apako kevala apanI sammati batalA sakatA hU~ / svatantratA kI bhAvanA aisI hotI hai jisameM nizcita rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA ki yahI bAta ThIka hai; svatantratA kI bhAvanA vaha hotI hai jisameM anya strIpuruSoM ke hRdaya ko samajhane kI ceSTA kI jAtI hai; svatantratA kI bhAvanA use kaha sakate haiM jisameM niSpakSa bhAva se apane svArtha ke sAtha dUsaroM ke svArtha kA bhI dhyAna rakhA jAtA hai; svatantratA kI bhAvanA meM eka choTI sI cir3iyA bhI pRthvI para giratI hai to usakI ora bhI hamArA dhyAna jAtA hai; svatantratA kI bhAvanA usa IsAmasIha kI bhAvanA hai jisane lagabhaga [zeSAMza pRSTa 8 paradekhiye ]
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ svatantratA ( lekhaka - mahAtmA zrI bhagavAna dIna jI) svatantratA kyA hai ? yaha bhI koI savAla hai / svatantratA ko saba prANI samajhate haiM, vaha prANI hI nahIM, jo svatantratA ko na * samajhe / saba prANI bolate nahIM, kucha aise haiM jo bola lete haiM, para hama safeda kAgaz2a - ko kAlA karane vAle unakI bAta nahIM samajhate, agara samajhate hote to hama yaha jAna jAte ki pazu pakSI 'kise svatantratA mAnate haiM ?' hamAre liye sirpha zrAdamI bolatA hai, isaliye hara AdamI, 'svatantratA kyA hai ?' isakA javAba de sakatA hai / javAba taraha-taraha ke hoMge / dhyAna se dekhane para saba aise mAlUma hoMge mAno saba ke saba javAba, motiyoM kI taraha, eka Dore meM piroe huye haiM / RSiyoM, jJAniyoM, mahApuruSoM ne 'svatantratA kyA hai ? isake uttara meM jo kucha kahA hai vaha hI kaba eka hai ? hama saba ina javAboM ko par3hate haiM, zrAnanda lete haiM aura gahare jAyaM to eka artha bhI pA lete haiM / dharma eka, para dharma to dasiyoM haiM, pAMca hai kI ginatI to bar3e dharmoM meM hai, phira bhI akAdamI yaha kahate milate haiM, 'satra dharma eka haiM, yAnI dharma eka hai|' dharmoM kI taraha svatantratA eka hai| svatantratA eka hai, yaha bAta zAyada yo mana meM baiTha sake - svatantratA kI tar3apa sabameM eka sI hai / svatantratA kA anubhava sabameM eka sA hai / svatantratA kahane ko bAharI para hai ekadama bhItarI / svatantratA kisI taraha nahIM samajhAI jA sakatI / satya kaba kisakI samajha meM AyA ? para kyA kisI ne usake samajhane kI koziza chor3I ! Izvara kaba kisakI samajha meM AyA ? para kyA duniyA~ use khojate khojate kabhI thakI ? svatantratA mile yA na mile hama usake liye jAne dete raheMge, taraha-taraha dukha bhogate raheMge aura saba taraha kA tyAga karate raheMge / svatantratA samajha meM Aye yA na Aye, hama yaha kahate raheMge ki hama yaha qhUba samajhate haiM ki svatantratA kyA cIz2a hai aura udhara svatantratA ko samajhane kI koziza bhI karate raheMge / gAya rassI tur3AtI hai / rassI maz2abUta hone se agara na TUTa sake aura gAya, apanI tAkata se khUMTA ukhAr3a le aura bhAga khar3I ho to kyA vaha yaha nahIM samajha baiThatI ki vaha svatantra ho gaI / aura kyA vaha apanI UMcI garadana uThAkara aura apanI bar3I-bar3I zrAMkhe maTakAkara khUToM se baMdhI aura gAyoM ko zrabhimAna ke sAtha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrahiMsA-vANI svatantra hU~ aura tuma baMdhI huI ho / yaha kahatI nahIM mAluma hotI ki dekho maiM meM baMdhA huA hai to kabhI adhAva meM, kabhI ghara meM baMdhA huA hai to kabhI deza meN| basa baMdhA baMdhA cillA rahA hai'maiM svatantra hU~ / ' khU~TA ukhAr3a kara le jAne vAlI gAya idhara to aura gAyoM se kaha rahI hai ki vaha svatantra hai aura udhara khU~Te se pIchA chur3Ane ke liye aisI juTI huI hai mAno vaha apane meM hI baMdhI huI hai / kabhI koI bhUlA bhaTakA yaha bhI kaha baiThatA hai maiM marane ke liye Az2Ada hU~ / loga yaha suna kara ha~sa dete haiN| kyA burA kahatA hai vaha ? yahI to kahatA hai ki vaha jisma ke jelakhAne se bhAga nikalane ke liye Az2Ada hai / Az2Ada hai yA nahIM 1 svatantra huA yA nahIM ? acchA sAhaba bhAgate-bhAgate z2amIna se ragar3a khA khAkara yA per3oM kI chAla se ghisa ghisa kara kahIM aTaka kara usa gAya kI rassI TUTa jAtI hai / phira z2arA use dekhiye ekadama aise uchalegI jisa taraha vaha jatra uchalI thI jaba vaha eka do dina kI bachiyA thI / agara gAya bola sakatI hotI aura usa gAya ke khura AdamiyoM ke hAtha jaise hote to vaha bhI koI jhaMDA lekara kUdatA - kUratI bAz2AroM meM nikalatI aura yaha kahatI phiratI 'maiM pUrI taraha Az2Ada huuN| maiM pUrI taraha Az2Ada hU~ / ' aura kaba ? jaba usakI gardana meM rassI kA gherA jyoM kA tyoM maujUda hai| AdamI kA kucha aisA hI hAla hai / hama nahIM samajhate zrAdamI yaha kahakara kyA kahanA cAhatA hai ? maiM svatantra hU~ cAhe jaba soU~ / maiM svatantra hU~ cAhe jaba jAgU~ / maiM svatantra hU~ cAhe jaba uTha~ / maiM svatantra hU~ cAhe jahA~ jAU~ / yaha apane Apako svatantra samajhane vAlA zrAdamI kahe kucha bhI para acchI taraha samajhatA hai ki vaha kabhI nIMda meM baMdhA huA hai to kabhI jAga meM kabhI bhUkha kucha RSi, nAmI zrAdamiyoM kI sUjha lIjiye / unako yaha ilhAma huzrA yA jJAna huA ki jo AdamI apane jisma kA jelakhAnA tor3akara bhAgA vaha yA to kucha dinoM bhaTakatA rahA ( dekhiye bhaTakatA rahA laphz2a ko dhyAna meM rakhiye ) yA usI se milate julate jisma ke kisI aura jelakhAne meM jA phaMsA / phira vahI svatantratA kI tar3apa, vahI usake pA lene kI daur3a-dhUpa aura vahIM usake jAnane kI icchA / atra ba~dhane aura khulane ke sivA svatantratA kyA raha jAtI hai| dahI meM ghUmanevAlI mathAnI agara dahI se yaha kahe ki maiM Az2Ada hU~ / dAyeM-bAyeM kidhara hI ko ghUmUM, Upara-naM ce jaba cAhU~ U~ jaauuN| to dahI suna legA aura yahI samajhegA ki yaha ThIka hI kahatI hai / usa dahI ko kyA mAluma ki yaha gvAlina kI kitanI gulAma hai aura usane kisa taraha isakI kamara meM rassI ke dasiyoM lapeTa de rakkhe haiM aura apanI marjI para *
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svatantratA * . isako jidhara jAhe ghumAtI hai aura jaba svatantratA kI isa kasauTI para una cAhe ghumAtI hai| .. mahApuruSoM ko parakha kara dekha lIjiye jo : javAnI meM apane riztedAroM ko chor3akara 1 jelakhAne kA vArDara svatantra hai kaidI bhAge / koI apanI patnI ko sotA chor3a ke lie / para vaha to jelara ke hukma kA kara cala diyA, koI aA~soM se usake bandA hai aura vaha khuda hI kauna AjAda kapar3e bhigo kara cala diyA, koI kisI hai. 1 vaha kisI aura kA bandA hai| taraha aura koI kisI taraha / khulAsA yaha ki bandhana kA yaha silasilA eka jagaha hamane dekhA U~Ta ke sira kahIM khatma nahIM hotaa| agara koI DhITha para eka lakar3I bAMdhI gaI thI usa lakar3I banakara apane ko svatantra mAna hI le to ke agale sire para nIma kI eka harI zAkha apanI AdatoM kI bandiza se kahA~ baMdhI huI thI U~Ta use khAne ke liye jAyagA?. calatA thA dina bhara calatA thA para kyA aba svatantratA eka chalAvA bana jAtI vaha hAtha pAtI thii| para isa tarakIba se hai| daur3e jAno use pAne ke lie / vaha telI UMTa se sarasoM pilavA letA thA hAtha Ane se rhii| eka bAra maiM bAraha aura U~Ta ko hAMkane ke lie use varSa kI umra meM svatatra hone ke liye ghara * zrAdamI nahIM biThAnA par3atA thaa| prakRti se nikala bhAgA caubisa ghanTe svatantra rahA devI ne apane Apa ko behada calAka aura vaha merI svatantratA yaha thI ki apane samajhane vAle AdamI se jI tor3a kAma eka dosta ke makAna kI Upara kI maMjila ___ karane ke liye usameM svatantratA kI icchA ke eka kamare meM baMdha gayA / bAhara nika paidA kara dI hai| basa vaha cAlAka zrAdamI latA to bApa yA bhAI i~da lete aura isI ko pAne ke liye z2amIna AsamAna merI svatantratA china jaatii| rahI khAne eka karatA rahatA hai aura kolhU ke UMTa pIne kI bAta so ghara para ammAM se mAMganA kI taraha prakRti devI kA tela perane ke par3atA thA yahA~ dosta yA dosta kI mAM sivAya kucha nahIM kara pAtA / jisa taraha . se / aA hAhA isa bandhana mai khuza thA kaMTa ko tela pela cukane ke bAda svatantratA kA rase pI rahA thA aura usa vaha harI zAkha khAne ko de dI jAtI hai rasa meM jo jora kI miThAsa thI usakA cAhe aura cArA bhI mila jAtA hai aura UMTa mujhe patA na ho para mere antara AtmA samajhatA hai ki yaha saba usakI daur3a dhUpa ko patA thA ki vaha miThAsa usa dukha kA kA phala hai vaise hI zrAdamI prakRti devI nicor3a hai jo mere mAM bApa aura bhAI kI naukarI pUrI taraha bajA kara aisA bahana ko mere vichoha se ho rahA thaa| mAlama karane lagatA hai ki usane svataMtratA : aba svatantratA kA artha huzrA.apanI pAlI aura prakRti devI kI dI huI prasiddha marjI kA bandhana / .. . ko bhI vaha yahI samajhatA hai ki vaha usI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hI kamAI huI hai / usa tarapha usakA dhyAna hI nahIM jAtA ki kitanoM kI prasiddhi china cukI hai aura zrAye dina chinatI rahatI hai aura kitanoM kI zrAye dina nitI rahegI / hiMsA-vANI svatantra hone kI koziza se kabhI kisI ko chuTTI nahIM milegii| kabhI koI bAja nahIM AyegA / svatataMtratA rUpI * chalinI kI cAla se baca to koI sakatA nahIM samajha le itanA basa hai| binA samajhe svatantratA bandhana bana baiThegI / pazu pakSiyoM meM svatantratA bandhana banI huI hai / yahI hAla anaginata vicAra- vindu vidyA ? vi + dayA. vi+dayA ? vizeSa dayA ? vistAra dayA ? vizvamayI dayA ? vidyA = vizvamayI dayA, vizvamayI dayA ? prema, prema ? ahiMsA, zrAdamiyoM kA hai| duniyA~ meM bahuta kama hI aise haiM jo sirpha bandhana ko bandhana mAnate aura svatantratA ko bandhana nahIM / svatantratA para jaba jaba zrAdamI chAyA rahatA hai vaha svatantra samajhA jAtA hai / svatantratA jaba zrAdamI para chA jAtI hai taba vaha svacchanda kahalAne lagatA hai / aura apane aura samAja donoM ke liye bhayAnaka prANI bana baiThatA hai / svatantratA kA mukti nAma vAlA rUpa duniyA ke kAma kA nahIM / usameM gahare jAne kI z2arUrata ! vidyA [ zrI bIrabala ] ahiMsA ? prema, prema ? AtmA, AtmA ? saccI svataMtratA, saccI svataMtratA ? prema, prema = ahiMsA svataMtratA = ahiMsA,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hameM Antarika svataMtratA cAhiye (le0-pro0 rAmacaraNa mahendra ema0 e0, darzana-kesarI, vidyA-bhAskara ) svatantratA do prakAra kI hotI hai- jAti meM honI anivArya hai| hama vAhya arthAt UparI dRSTi se bandhana- g2alata zikSA hIna, banAnevAlI pustakoM, mukti / bhArata para briTiza rAjanaitika bhogavAda, kI chAyA meM pala rahe haiN| sattA thI, kintu aba usa vAhya sattA * isa vAtAvaraNa meM bhAratIya yuvaka kI ke haTa jAne se rAjanaitika dRSTi se. sarvocca mAnasika zaktiyoM kA vikAsa bhAratIya svatantra ho gaye haiN| kisI saMbhava nahIM hai| videzI sattA kI hukUmata aba hamAre manorAjya vaha sUkSma sattA hai, Upara nahIM hai| bhArata ne rAjanaitika jahA~ kSaNa-kSaNa meM saMsAra ke mahAn AjAdI (vAhya svatantratA) varSoM ke sAmrAjya nirmita evaM dharAzAyI hote kaThina saMgharSoM ke uparAnta prApta kara rahate haiN| mana kI svatantratA kI adbhuta lI hai / vAhya dRSTi se hama mukta haiN| ajeya zakti dvArA vizva meM sthAyI Antarika svatantratA kyA hai ? prema, satya, ahiMsA, sahayoga kA prema dUsarI svatantratA Antarika hai| sAmrAjya sthApita ho sakatA hai| Antarika svatantratA se hamArA tAtparya Aja kA zikSita kahalAne vAlA una paratantratA, nikRSTatA, AtmahInatA yuvaka eka Antarika ajJAna kA ke vicAroM se mukta honA hai, jo cira- zikAra hai, jo bhogavAda aura sAMsakAlIna gulAmI ke kAraNa hamAre gupta rikatA ne use diyA hai| isake kAraNa mana meM jaTila bhAvanA granthi (Com- Aja kA mAnava atRpti, svArtha, IrSA, plexes) bana kara raha gaye haiN| hama niSThuratA, daMbha, ahaMkAra kI bhaTTI meM apane Apako kamajora dIna-hIna jala rahA hai / yuga nahIM badalate / yugoM jAti mAnane lage haiN| hame yuga se ko banAnevAlA mAnava badalatA hai| pIche raha gaye haiN| aMdhavizvAsa manuSya kI vicAra dhArA meM parivartana dakiyAnUsI dhaarnnaaeN| AtmahInatA hone kA nAma hI yuga parivartana hai| (Inferiority Complexes) kI jaise-jaise yuga kI gulAma vicAradhArA kutsita poca vicAradhArAe~ hamAre badala kara Antarika AjAdI ke tarapha antara mana meM baiTha gaI haiN| hamArI vikasita hoMge, vaise-vaise mAnava jAti buddhi meM vaha tAz2agI aura AjAda aura Adhunika samAja kI unnati aura khyAlI nahIM rahI hai jo eka svatantra vikAsa hogaa|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsA-vANI ke AtmahInatA ke bhAva dUra kIjie! hote haiN| ataH tuma dIna-hIna mata - vAhya svatantratA Antarika bno| kamaz2orI aura buz2adilI ke AjAdI prApta karane ke lie eka vicAra manoM maMdira se vAhiSkRta kara pravezadvAra hai| yadi hameM rAjanaitika do| naI pIr3hI ko satarka rahakara bala AjAdI hAsila ho gaI hai, to hameM vAna sAbita karanA hai| isI ko saba kucha mAnakara saMtuSTa nahIM bhArata AjAda hai, to AjAdI ho jAnA cAhie, varan isa bhAvI ke sAtha Ane vAlI kaThinAiyA~ bhI unnati, vikAsa, paripakkatA, kA sAdhana usake sAtha haiM cora, gaThakaTe, Thaga, samajhanA cAhiye / svatantra vyakti kA majabUta rASTra, ucakke apanA-apanA nirmANa karanA hamArA prathama punIta dA~va dekha rahe haiN| DhoMgI muphtakhora kartavya hai| akAraNa hI jhagar3A karane ko prastuta mana se AtmahInatA; kamajorI, haiN| isa vAtAvaraNa meM hameM apane durbalatA ke tamAma vicAroM ko haTAkara antara meM vyApta jo gulAmI kI jar3e Atma nirbharatA, maulikatA, dhairya, haiM, ve bAhara nikAla phekanI haiM / kevala nirbhIkatA saubhya manuSyatvAdi guNoM balavAna vyakti hI isa duniyA meM ko vikasita karanA hI Antarika Anandamaya jIvana vyatIta karane kA AjAdI kI ora agrasAra hone kA adhikArI hai| jo nirbala, akarmaNya, mArga hai| hIna svabhAva haiM ve Aja nahIM to kala durbala ko saba mArate haiN| "durbala- kisI na kisI prakAra dUsaroM dvArA devo ghAtakaH / durbala sabaloM kA AhAra cUse jAya~ge aura AjAdI se vaMcita hai| bar3I machalI choTI ko nigala kara diye jaayeNge| jAtI hai| bar3e vRkSa apanA peTa bharane jinheM apane svabhAvika adhikAroM ke lie choTe paudhoM kI khUrAka jhapaTa kI rakSA karate hue sammAna pUrvaka lete haiN| bar3e kIr3e choToM ko khAte haiN| jInA hai, unheM Antarika AjAdI garIba loga amIroM dvArA zoSita avazya prApta karanI caahie| [pRSTha 2 kA zeSAMza ] 2000 varSa pUrva mAnava jAti kovaha pATha par3hAyA thA jo usane kabhI nahIM par3hA thA aura jo phira kabhI vismRta nahIM kiyA gayA hai aura vaha pATha yaha thA ki aisA rAjya saMbhava hai jahA~ nimnatama kI bAta bhI usI prakAra sunI aura samajhI jAyegI jaisI uccatama kii|"x -jajalaneMDa haiNDa xamerikA ke eka pramukha nyAyazAstrI jaja larneDa haiNDa dvArA nyUyArka meM diye gaye bhASaNa kA kucha aMza / 'amerikana riporTara' ke saujanya se /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ''cA~dana' ke mahAvIra ! jana jana ke mahAvIra !! tribhuvana ke mahAvIra !!! mauna kyoM huye Aja vedikA meM virAja nayana ye kholo bhI aura kucha bolo bhI dekho to merI ora, harSa meM ho vibhora bhakti kI le hilora AyA hU~ Aja maiM zaraNa meM tumhArI banakara pujArI nahIM ! nahIM !! mukti kA bhikhArI [ racayitA - zrI dhanyakumAra jaina "sudheza" ] kyoMki nAzavAna tana vyAdhiyoM kA sadana banakara bhikhArI / kintu nahIM unasA mAgate jo tumase manoja sI kAyA kubera sI mAyA sundarI rati samAna yA ki eka saMtAna kintu maiM tumase mA~gA nahIM nAtha deha kI kuzalatA siMha sI sabalatA gaI thI / D banegA eka dina citAgni kA dhana (c) deva ! ataeva tana sukha nahIM cAhiye aura nahIM cAhiye svarNa, dhana, dhAna bhI, kAra, bhavana, udyAna bhI, nabhayAna bhI reDiyo ke gAna bhI itra taila pAna bhI kyoMki kSaNabhaMgura ye pApa ke aMkura ye karate haiM citta ko cintA se dekhane meM yadyapi bhAsate madhura kintu kara dete haiM Rtura ye mAnava ko surase asura ye / ataeva bhautikapadArtha nahIM mA~gatA dow *yaha racanA san 1946 kI tIrtha yAtrA meM cA~danapura kI dharmazAlA meM likhI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 aura nahIM mA~gatA premikA ke bhujapAza kAma-uddIpaka hare bhare madhumAsa vAsanA kI tIvra pyAsa rati-keli au' vilAsa prati kSaNa preyasI kA sahavAsa kilola yA ki lola hAsa kyoMki ye viSaya-bhoga zahada se sanI huI painI kaTAra haiM amRta ke rUpa meM viSa kI dhAra haiM aura karmarAja moha ke AdhAra haiM madhya loka meM bane narka ke dvAra haiM semara ke puSpavat sarvathA asAra haiM tRpti kara haiM na, para bar3hAte saMsAra haiN| ataeva vItarAga! cAhatA na bhoga-rAga aura nahIM cAhatA goda meM khilAne ke hetu santAna bhI kyoMki deva ! vaha bhI 'sva' se utpanna ho banatI avazya 'para' aura jo bane 'para' rahe nahIM 'merI * ahiMsA-vANI * Aja se ananta taka vaha nahIM cAhiye aura aisI vastu isa loka meM hai nahIM vaha triloka se pare kalpanA gamya hai| kintu nAtha ! tuma ho isake adhikArI isIliye AyA hU~ Aja maiM zaraNa meM tumhArI banakara bhikhArI dene yadi kaho to vyakta maiM karU~ aba apanI kAmanA apanI bhAvanA vaha yahI ki he prabho mere hI samAna anekoM anajAna AtmAe~ baddha ho tana meM par3I karma-bandhana meM bhUla kara mukti-patha tyAga kara dharma-ratha bhaTakatI bhava-vana meM haiM ve parAdhIna mahAdIna duHkhalIna sukha vihIna una para haiM bandhana nija ke
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mukti kA bhikhArI 11 para ke kAla ke deza au rAja ke jAti aura samAja ke kucha pUrva-prAgata aura kucha aAja ke ye saba bandhana TUTa kara cUra-cUra jA gireM dUra-dUra aura phira mukta hara deza ho mukta hara prAnta ho mukta hara grAma ho mukta hara dhAma ho mukta hara vyAdhi ho nara aura nArI vRddha aura bacce pazu aura pakSI vRkSa aura paudhe latA, tRNa, kaNa-kaNa mukta hoM ye saba aura mukti ke prati hareka meM bhakti ho hareka meM zakti ho ki pA sake vaha mukti-patha pA sake vaha dharma-ratha aura cala sake vaha Apa taka Ane ko mukti-pada pAne ko hai yahI kAmanA nija kI para kI deza kI loka kI mukti kI bhAvanA aura nahIM koI bhautika-khAlasA mukti ke vihArI isIliye AyA hU~ aAja maiM zaraNa meM tumhArI banakara mukti kA bhikhArI ho rahI AzA dekha taba mudrA bholI isIliye mA~gatA hU~ mukti-bhIkha bhakti vaza hI pasAra citta kI jholI isa prakAra tava priyA mA~gakara karatA hU~ nahIM tumase ThiTholI vAstava meM mujhe mukti hI cAhiye he udAra / nivikAra !! kRpAgAra !!! bAra-bAra kara-kara maiM namaskAra mA~gatA hU~ mukti bhIkha ho tumheM svIkAra to kahado "tathAstu" as|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ geTe kI kRtiyoM meM ahiMsA, satya aura svAdhInatA - [le0-zrImatI klairIsA TvAile-jarmanI kI eka suprasiddha lekhikA ] . yaha sambhava ho sakatA hai ki ke haiN| isI koTi kA nAyaka 'vAlayUropa ke madhyadeza jarmanI ke kavi- phara vANDazaiphina' (WahlverwsamrATa geTe (Goethe) ne ahiMsA andtschaften)* meM eDavarDa kA nAma bhI na sunA ho; kintu yaha (Eduard) hai| geTe ke caritroM kA avazyambhAvItathya hai ki vaha isa bar3e sampUrNa prema unake apane vyaktitva para aura mahatvapUrNa vicAra ke Antarika adhikAra pAne kI zakti se udbhUta artha (athavA mahatva) ko samajhatA (yA utsAhita) huA hai| jarmanI ke thaa| ataH buddhimAnoM ke buddhimAna kucha sAhitya premI, bImA uGgAskrage' (Weisen von Weisen)- (Befreiungskriege)(svAtaMtrya (arthAt geTe) kI racanAoM meM koI samara) jo ki naipoliyana ke viruddha aisI bAta pAnA sambhava hai jo ahiMsA san 1813 meM huA thA, ke daramiyAna ke mahAn Adarza se sambandhita ho| meM geTe kA rukha bhUla nahIM sakate / geTe kyA unakI 'iphIjenI'(Iphigenie) usa samaya meM zAntathA / vaha zAnta thA, ahiMsA kI nAyikA nahIM hai ? vaha kyoMki vaha kisI ko na mArane kI apanI, apane bhAI aura mitra ko daivIya vyavasthA ko jAnatA thA / vRddha jIvana-rakSA kI samasyA ko ahiMsA- geTe jAnatA thA ki jIvoM kI jAna tmaka sAdhanoM se sulajhAtI hai| aura lene kI apekSA surakSA karanA uttama isI prakAra unakA eka pAtra vilayama hai| isa bhA~ti jarmanI kA mahAna putra mesTara (Wilhelm Meister) geTe purAtana bhArata aura mAnavatA ke ahiMsA, aparigraha aura dRr3ha Atma- Adarza ahiMsA kA anugAmI thaa| saMyama ke mArga para calane ke kAraNa usake 'vanaspati rUpa vijJAna' ke hamArI sahAnubhUti prApta karatA hai| isa adhyayana karane para pAThaka samajhegA taraha ke mahatva , dUsare zabdoM meM ahiMsA ki usane una siddhAntoM kI vyAkhyA Elective *geTe kI eka racanA jisakA artha 'cunAva kI ekatAe~ (yA Affenities) hai| SLiveration war. *Morphology of Plants :
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAvANI * jarmana kavi samrATa geTe
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAvANI jarmana-lekhikA zrImatI klairIsA TvAile
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ * geTe kI kRtiyoM meM ahiMsA, satya aura svAdhInatA kI hai jo samAjoM ko sazakta kara sakate haiM / yaha, sAmAjika zakti dvArA - pazu-hana-bala dvArA nahIM, varan paudoM kI hiMsA dvArA hI ho sakatA hai| geTe kI hiMsA ko samane ke lie 'vanaspati rUpa vijJAna' ko par3hanA caahie| geTe ne antarrASTrIya samasyAoM ko hala karane ke lie ahiMsA mArga ko hI apanAyA hai / ghRNA aura hiMsA ke mArga ko nahIM : "rASTrIya ghRNA sarvathA hI" - eka bAra geTe ne likhA- " koI vicitra vastu hai / Apa ise vahA~ sadaiva sabala evaM atiprabala (yA bhayAnaka) pAe~ge jahA~ saMskRti kA abhAva-sA hai (yA vaha kama aMzoM meM hai ) kintu jahA~ (saMskRti) hai vahA~ se yaha (ghRNA) nitAnta vilA jAtI hai / aura vahA~ manuSya rASTrIyatA se kucha U~cA uThakara khar3A hotA hai tathA apane par3osI rASTroM ke hitAhita ko isa prakAra anubhava karatA hai jaise apane Upara hI bItI ho / saMskRti kA yaha stara merI (geTe kI) prakRtyAnukUla thA aura maiM 'bahuta pahale jaba 60 sAla kA huA, balavAna ho gayA thA..." hiMsA kI bahina satya hai aura satya svAdhInatA kA dUsarA pahalU hai / parantu Te kA satya patha isa prakAra ke vizvAsa karane kA vicAra nahIM hai ki 'maiM Antarika jagata meM satya rakhatA hU~ -- jo ki paryApta hai|' para, vaha hai sakriya hone kA jisase ki 13 satya prApta kiyA jA sake / tuccha loga kitanI atizayokti karate haiM tathA kahate haiM ki unakI kRtiyA~, unakI racanAe~ kevala unake hI prAtibha-jJAna (Intuition) meM pAIM jAtI haiN| geTe kA rukha satya se zAsita hai| ataeva vaha bahuta hI svAbhAvika DhaMga se kahatA hai ki bar3ebar3e AdamiyoM ko bhI dUsaroM kI buddhi se kucha udhAra lenA par3atA hai : 66. 'asAdhAraNa dhImAna bhI bahuta dUra taka nahIM gae, unhoMne apanI antarAtmA ke lie pratyeka vastu udhAra lene kI koziza kii| kintu bahutere acche vyaktiyoM ne isa para vicAra nahIM kiyA aura unhoMne maulikatA ke svapna ko lekara Adhe jIvana taka andhakAra meM ttttolaa| maiM, kisI bhI taraha, apane kAma ko apanI hI buddhimattA kA zreya nahIM detA hU~, pratyuta apane nikaTa kI bahuta sI vastuoM tathA vyaktioM ko (zreyadetA hU~) jinhoMne ki hameM kucha mazAlA diyA hai / mUrkha aura mahAtmA, vizAla mastiSka vAle aura saMkucita, zaizava, javAnI aura bur3hApA - saba ne mujhe batAyA ki unhoMne kyA anubhUti kI, unhoMne kyA socA, unhoMne kaise jIvana yApana kiyA, kyA kAma kiyA, unhoMne kyA anubhava prApta kie ? mere pAsa Age kucha bhI nahIM hai sivAya isake ki maiM apanA hAtha usa para rakheM aura use luna (yA kAhU~) jise uu
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-vANI ki aura logoM ne mere lie bo 'vaha hI kevala pAtA rakhatA, rakhA hai..." nija jIvana zro' nija svtNtrtaa| ___ eka manuSya, eka apUrva buddhimAna jisako hai nae sire se hI, .. vyakti, jisane ye paMktiyA~ likhI haiM- jItanA inheM pratidina pdd'taa| yathArtha jagata meM rahatA hai vaha eka mayA kI koI hamale kI jAtI vicAraka evaM satya-khojI vyakti hai| prakAra vyaktitva-vinirmANa-vidhi batA paranta, bahuta se vyaktiyoM kA astitva sakA hai? geTe ke gez2a ke samAna sabhI isIlie hai ki unhoMne vaha praNIta svataMtratA nAyaka na kevala bhautika kiyA jo ki dUsaroM ne prApta kiyA hai. svataMtratA-phala ke hI anveSaka haiM aura jo unakA apanA kArya ghoSita varan ve Antarika, mAnasika aura kiyA gayA / 'satyameva jayate' vaidika Atmika svAdhInatA-ratnoM ke khojI vAkyAMza hai tathA geTe isakI Anta adhika mAtrA meM hai| isa prakAra geTe rika vAstavikatA kA gavAha hai| geTa kI kRtiyoM meM svAdhInatA satya kA. kA nava yuvaka nAyaka gez2a (Goetz) hI dUsarA pahalU hai| vaha bhale hI satya kI khoja meMthA / phA~sTa(Faust) iphIja nI (Iphigenie), Taiso - bhI satyAnveSI hai kintu gaTa kA (Tasso), gez2a (Goetz) yA vilisatyAnveSaNa kArya sajIva hai kyoMki yama mesTara (Wilhelm Meister) satya aura svataMtratA vyakti ko svayaM / dvArA prApta kiyA gayA ho| apane kArya evaM zrama se prApta karane hote haiN| ataH geTe kA jIvana aura racaaba satya aura svataMtratA kA nAyeM una pAThakoM ke lie saMdara upahAra dUsarA kSetra lIjie / jisa prakAra satya haiM jo ahiMsA, satya aura svataMtratA pAyA jAtA hai usI prakAra svataMtratA kI triveNI se prema karate haiN| prApta kI jAtI hai| eka bAra geTe ne ye paMktiyA~ likhIM haiM: anuvAdakaH-vIrendra prasAda jaina *"He only gains and keeps his life and freedom Who daily has to conquer them anew......"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ do gIta-] [-zrI ratana pahAr3I (1) yuga-jAgaraNa - hamane apanA lahU sIMca yaha bhArata kA dina dekhA hai| aramAnoM meM Aga lagA dI balidAnoM me bhUmi pATa dI, apane jIvana kI sAMsoM se hamane yuga ko gati hI gati dI, phUla khile bagiyA meM Akhira phira basanta chAyA usa para, zobhA madamAtI sI AI jIvana raMga lAyA usa para; hamane apane bhAI ke bhI zISa lur3hakate dekhe haiM, hamane apane bhAI bhI phA~sI para car3hate dekhe haiM, hamane dekhA jaliyA~vAlA bAga khUna se bharA huA, bhagata siMha kA siMha deha bhI kabhI kaphana se ba~dhA huA, tAtyA Tope, lakSmIbAI, nAnA kI kurvAnI kyA ? bhArata kA itihAsa bharA hai bhUleMge hama unako kyA ? are, saikar3oM logoM ko phAMsI para car3hate dekhA hai, are, saikar3oM baccoM ko bhAloM se chidate dekhA hai, are, saikar3oM buDDhoM ko peToM se calate dekhA hai; khUna-khUna ke chIMToM se itihAsa badalate dekhA hai| hamane apanA lahU... agaNita ghaTanAe~ ghaTatI hai kintu asara sabakA hotA hai, krAntiM droha-vidroha deza meM kintu samaya sabakA hotA hai, kalI-kalI kacanAra gulAbI phUla praphullita DAlI-DAlI, manda samIraNa meM baha bahakara khilI sAdha meM palane vAlI, kalI banda koSoM meM raha raha hila hilakara Akhira kahatI hai hameM phUla banane do yaha to janmasiddha adhikAra hamArA / hama jakar3e jaMjIroM meM the jaMjIroM ko sadA kosate, satyAgraha kAle pAnI jeloM ko hama bharate rahate kintu hamArAdhyeya eka thA hama svatantra adhikAra hamArA , gA~dhI kI jaya mAtA kI jaya inklAba kA kevala nArA / aba svatantra hama deza hamArA rAjya hamArA tantra hamArA bhUmi hamArI prajA hamArI kaNa-kaNa au' AkAza hmaaraa| jhopar3iyoM se Aga tApa yaha divasa Aja kA dekhA hai / hamane apanA lahU. Aja talaka mAtAe~ apane mRta zizuoM kI thIM citA sajAtI, Aja talaka patnI bhI apane pati zahIda ko mAla pinhAtI,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) yuga-prabhAta navIna jAgaraNa huA nayA nayA vihAna ho / prabhAta kI naI kiraNa navIna razmiyA~ lie, samUla naSTa toma kA nizAna rASTra ke lie, ki sAdhanA milI khilI supaMkhur3I prabhA lie, ki bhAvanA prabhAta kI svatantra deza ke lie, svatantra deza rASTra Aja pUjya ho mahAn ho / navIna jAgaraNa himAdri zraMga se zeSa jyoti kI dizA khilI, uphAna sindhu se naI vibhA milI; prabhA milI, ki chAra chAra dAsatA svadeza kI huI huI ki bheda bhAva se khilI yaha paMkhur3I girI girI svadeza kI naI dizA svatantra ho svatantra ho / navIna jAgaraNa "" azeSa zISa dAna se ki koTi koTi jAna se, kimAna se au bhAna se garIba kI pukAra se, khule kapATa Aja rAja deza ke surAja ke, ki agharya bhI cukA, bikI garIba deza kI hayA; parantu deza kI patana - nizA nitAnta mlAna ho / navIna jAgaraNa " milI dizA nizA hilI mahArghya para par3I par3I ki Aja lAla lAla ko nihAratI hai mAM khar3I milA thA raktakaraNa magara milA na lAla kA nizAM ki hAra, hAra raha gaI milI na prIti kI dizA ki mAtRprema kA nayA pramANa Aja dAna ho / navIna jAgaraNa buDDhe bacce nara-nArI satra jana-gana-mana adhinAyaka kI jaya, sujalAM suphalAM zasya zyAmalAM vijayI vizva tiraMge kI jaya, saba kucha china sakatA hai hamase bande mAtaram nahIM chinegA, marate dama taka 'jaya bhArata', 'jaya gAMdhI', 'jaya- mAtA' nikalegA, para svatantratA kI sAMsoM ne eka aura karavaTa badalI, gAMdhI pathadarzaka uddhAraka bApU kI bali bhI holI, sisaka-sisaka hicakI - hicakI le hamane jhaNDA phaharAyA, varSa - gA~Tha bhArata svatantra kI binA vartikA diyA jalAyA, bhUkha pyAsa meM pala-pala kara yaha divasa Aja kA dekhA hai, Tukar3e Tukar3e ke lAle saha divasa Aja kA dekhA hai / hamane apanA lahU'
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpaka saccA svAtantrya ( le0 - vIrendra prasAda jaina ) pAtra paricaya vAsanA - eka sundarI yuvatI kubjA - vAsanA kI sahelI svataMtra - rAjakumAra karatI hai / ] samrATa - kumAra svataMtra ke pitA sumativAI - svataMtra kI bahina mantrI evaM prajAjana Adi ( prathama dRzya) sthAna - sajA huA kakSa | [kakSa meM kevala vAsanA aura kubjA haiM / vAsanA gAtI hai, kubjA vAdya vAdana ( gIta ) kauna nahIM taiyAra karane ko abhisAra ? mujhameM kitanI mAdakatA hai, mujhameM kitanI sundaratA hai; kauna na degA pyAra ? kauna nahIM taiyAra karane ko abhisAra ? merA yauvana madamAtA hai, rUpa- sudhA rasa chalakAtA kauna kauna na nahIM taiyAra karane ko mere rUpa- kusuma para rIjhe, manu-madhupa phirate hai khI; ho niuchAra ? abhisAra ? kauna na mAne hAra ? kauna nahIM taiyAra karane ko abhisAra ? [gIta kI samApti ke sAtha vAdya vAdana bhI samApta hotA hai / ] kubjA (suskAtI huI sI) vAsane ! saca kahatI hai / terI sundaratA ke Age gulAba kI mohakatA, kamala kI kamanIyatA aura titaliyoM kI lAva yatA saba kucha tuccha haiM / terA iThalAtA huA yauvana kise na moha legA ? terI unmAda pavana ke mAdaka bhoke khAne ko kauna na vihala honA ?
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsA-vANI * vAsanA-parantu ......(ruka jAtI hai). kubjA-ruka kyoM gaI ? parantu-kintu kyA ? kaho na !... vAsanA-jaba se kumAra svataMtra ko dekhA hai, hRdaya meM eka kasaka TIsatI rahatI hai / kumAra kA bharA huA vakSasa, unnata bhAla, bar3e-bar3e netra, sasmita ceharA, sugaThita zarIra aura vaha vaktRtva kalA Adi saba guNa netroM ke samakSa nAcate rahate haiN| kubjA -to usako vaMza meM karanA kauna-sI bar3I bAta hai ? vaha taruNa hai| tarUNAI meM, vAsane; tujhe-tere madhumaya saundarya-vaibhava ko, yadi svataMtra eka bAra bhI dekhale to binA lubhAe nahIM raha sakatA / taruNAI meM kise raMgareliyA~ nahIM sUjhatI ? yadi kumAra ne terA kahIM saMgIta - suna pAyA to tere Upara ve binA pAgala hue nahIM raha sakate ! vAsanA-sunA hai, Aja svaMya samrATa ne unheM bandI banAne kI AjJA prasArita kara dI hai| kujA-to kyA huA ? vaha apane purUSArtha se nikala Ae~ge ? maiM tumheM unake vaise bhI milA duuNgii| lobha aura AkarSaNa se kauna bacA rahatA hai ? [ paTa parivartana ] dvitIya dRzya sthAna-rAja darabAra / [rAjakumAra bandI banAkara lAe jAte haiM / unake pIche janatA kolAhala karatI umar3I calI A rahI hai| rAjakumAra-(kucha rukakara tathA pIche mur3akara) nAgarika-bRnda ! aba Apa zAnta rheN| rAjAjJA kA palana karanA hamArA parama kartavya hai| (kolAhala zAnta ho jAtA hai / kumAra Age bar3hakara samrATa ko praNAma karate haiN|) samrATa-(lajjApUrvaka) svasti vadana / (kucha rUkakara kahane lagate haiM ) kumAra svataMtra ! Aja tumheM maiM apanI hI A~khoM ke Age hI parataMtra dekhatA huuN| tumane mere hote hue bhI merI vaMza-paramparA ko lagA diyaa| kula para kalaMka lagA diyaa| kumAra-maiM svataMtra hU~ aura sadA rhuuNgaa| Apa mere pArthiva zarIra ko bhale hI ba~dhA huA dekha leM; parantu, mana se yaha svataMtra sadA svataMtra hai aura rhegaa| use parataMtra banAne kA kisameM sAhasa ? kisameM kSamatA ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. * saccA svAtantrya *.. maiMne apanA kartavya kiyA, Apa ise kula-kalaMka samajhe to smjheN| samrATa-yadi tumheM bandhana meM hI Ananda hai, to kyA kahU~? maiMne yaha saba kucha tumhAre lie hI kiyA thaa| merA kyA ? maiM to buDhDhA huaa| tumhAre lie pRthaka prAsAda nirmita karane kA anuSThAna kara maiMne mahApApa kiyaa| apane pairoM meM apane Apa kulhAr3I mAra lii| kumAra-mere lie nahIM, haragija nhiiN| maiM apane sukha ke lie apane nirdhana prajA-janoM kI jhupar3iyA~ ujar3avAkara gagana cumbI prAsAda svapna meM bhI nahIM banabAnA cAhatA / mujhase yaha niSThuratA, niraMkuzatA, pAzavikatA .. kadApi nahIM ho sakatI! samrATa-to phira maiM hI kyoM yaha sArA kahA~ ? kumAra-yaha Apa samajhe / dInoM kI jhupar3iyoM ko ujar3avAkara mahala banabAnA mahA anyAya hai| garIboM kI pasIne kI kamAI para mastI kATanA mujhe nahIM bhaataa| samrATa-acchA....to..... 'jo samajho, aba tumhI kro| merI vANI meM itanA bala nahIM ki aba tumheM kArAvAsa taka bhejane kI AjJA de skN| mana meM Ae vaha kro| lo, maiM jAtA hU~; aba darabAra meM paira - bhI na dhruuNgaa| maiM aba prAsAdoM meM hI jindagI kAi~gA / tumheM jo ruce vaha karo / praharI ! bandhana khola do / svataMtra ko svataMtra kara do| [praharI bandhana kholatA hai samATA chA jAtA hai| prajA-jana jaya-jaya nAda karate haiM ] prajA-jana-'samrATa kI jaya !' 'rAjakumAra kI jaya !' [kumAra bandhana mukta hone para pitA ke caraNa-kamaloM meM gira par3ate haiN|] kumAra-( sa~bhalakara ) kSamA cAhatA hU~, pitA jI kSamA ! sannATa-(rUddhakaNTha meM ) kSamA ! ( samrATa kumAra ko hRdaya se lagA lete haiN| netroM se aznu girate haiM / samrATa cala dete haiM) kumAra-praharI, jAo mahArAja ko bhavana taka bhalI prakAra se pahu~cA aao| bAhara ratha susajjita-sA khar3A pratIta hotA hai| (samrATa jAte haiM / saba jaya-jaya ghoSa karate haiN| ) kumAra-(samrATa ko dvAra taka pahuMcA pAne ke pazcAta ) mantrivara! Aja se - Apa pramukha nAgarikoM kI salAha se rAjya kArya karie / itanA bar3A / huA rAjya kara kasa kara denA samucita hogA-dhyAna rkhie| ( nAgarikoM kI ora ) nAgariko ! aba rAjya-bhAra Apake hI hAthoM meM hai| aba ApakA hI rAjya hai, Apa ise sa~bhAleM ! jaisA cAheM vaisA kreN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsA-vANI * mere priya nAgariko ! eka vizeSa bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki sacce, ImAnadAra caritravAna prajA-jana hI rAjya kI saccI sampatti hote haiN| rAjya kA TikAUpana, janataMtra meM una para hI hotA hai| astu, mujhe pUrNa vizvAsa hai ki Apa apane uttaradAyitva ko bhalI prakAra se smjheNge| Apa logoM meM se sabhI varga ke pratinidhi lie jaayeNge| [saba ora se karatala dhvani hotI hai / jaya-jayakAra hotA hai / vAdina bajane lagate haiM] kumAra---aba Apa loga zAnta hokara apane-apane ghara cale jaaeN| Apa loga pratyeka varga meM se do-do vyakti apane-apane pratinidhi cunakara mantraNA ke lie mantrivara ke sahayogI ke rUpa meM bheja deN| zeSa kucha vidvAna logoM se bhI sakriya yoga liyA jAyagA / aba Apa loga jA skeNge| Age kI kAryavAhI kA hameM dhyAna rakhanA hai| (nAgarika vRnda utsAha se 'rAjakumAra kI jaya-jaya-jaya nAda karate prAsthAna karate haiM / paTa parivartana hotA hai|) 1 x x x (tRtIya dRzya) sthAna-udyAna [kumAra svataMtra ekAkI Tahala rahe haiM / kisI ajJAta cintanA meM nimagna haiN| yakAyaka do ramaNiyoM (vAsanA aura kujA) kA lajAte, sakucAte, iThalAte hue praveza / kumAra bhaucakke se unakI ora dekhane lagate haiN|] kumAra-Apa kauna haiM ? kubjA-meM...to......Apa kI dAsI hI smjhie| kumAra-merI dAsI koI nahIM / saba bahineM, mAtAe~; samajhI zrApa ! (vAsanA kI ora saMketa karate hue) Apa kA paricaya / kubjA-Apa hI nagara ko saba se sundara vAlA kumArI vAsanA haiN| aura maiM inakI sahelI kujA! kumAra-to Apa ne kaisA kaSTa kiyA ? kubjA-Apake darzanoM ke lie calI aaii| kumAra-kevala darzanoM ke lie ? mujha meM aisI kauna-sI khUbI hai jo Apa ne itanA kaSTa kiyA ? 'vAsanA -(kanakhiyoM se dekhato huI) kumAra, Apa jAnate haiM kamalinI ravi ke darzana kara khila uThatI hai aura kumudinI zazi ke ? to maiM apane zazi ke darzana karane calI AI to kyA kaSTa kiyA ?
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saccA svAtantrya * [lajjA kI lAlI se mukha aruNa ho jAtA hai| nIce dekhane lagatI hai| kumAra marmAhata se ho jAte haiM / mauna rahate haiM ki kartavya vimuuddh'-se| kulajA-vAsanA-kumadinI-prANavallabha-zazi ! mauna kyoM? do hI prema ke vola vola do ! [phira bhI mauna rahate haiM / ramaNiyoM kI ora eka Taka dekhate haiM / ] pAsanA-itane niSThura kyoM ho rahe ho ? muskurAkara hI svIkRti de do priya tama ! prANa vallabha ! prANeza ! kumAra-zAnta, bahina zAnta ! pArAkASThA ! atikramaNa, sImA kA atikramaNa ! -prema nahIM vAsanA ! indriyajanya atireka ! prema kI itanI viDambanA kyoM kara rahI ho? [donoM lajjita sI nissahAya idhara-udhara A~kheM phAr3a-phAr3a kara dekhatI haiM jaise usI samaya jamIna meM samA jAnA cAhatI ho / kubjA-kumAra, prema-bhikhArI kA itanA apamAna na kro| vAsanA-aisA to svapna meM bhI na socA thA deva ! kumAra-yadi na socA thA to aba soca lo / prema yadi isa prakAra hone lage to maryAdA kA kahIM nAma bhI na rahe / tumhArA jAdU cAhe saba para cala jAe para mujha para to zAyada......! sundarI ! tumheM apane sauMdarya para garva hai| tuma mujhe isI bala para mohane ke lie AIM, pha~sAne calIM, mujha svataMtra ko apanA baMdI banAne calI / ...... sacce prema meM tyAga hotA hai sundarI, vAsanA nhiiN| maiM ApakA aura apamAna nahIM karanA caahtaa| Apa yahA~ se avilamba prasthAna kreN| donoM lar3akhar3AtI huI calI jAtI haiM / jhAr3I ke pIche se eka mahilA nika latI hai] kumAra--(usa mahilA ko dekhakara) are sumati bAI ! tuma yahA~ kahA~ ? sumati bAI-yahIM hii| kumAra-dekhA, ina indrajAlI mahilAoM kA jAdU ? su0 bA0 - hA~, para Apa bar3e niSThura nikale; pighale bhI nahIM ! jarA bhI nahIM ! jarA unakI sAntvanA ke lie hI ha~sa dete ! bar3e patthara ke ho| kumAra-kyA kahatI ho bahana ? kyA merI parIkSA lenI cAhatI ho? su0 bA-tumhArI parIkSA to ho cukI / tuma saphala utare / kintu............ kumAra-kintu, lekina aba bhI kucha ?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahiMsA-vANI ke su0 bA0-hA~, bhAI aba bhI ! tuma apane ko svataMtra kahate ho svataMtra ! para... kumAra-para, para kyA ? kyA maiM aba bhI parataMtra hU~? su0 bA0 - bhayyA ! tumane nagara svataMtra kiyA, vAsanA ke bandhana meM na pdd'e| kintu, phira bhI parataMtra ! kumAra-kaise bhagni ? su0 bA0-isa jagata-pravAha meM kauna svataMtra haiM ? kauna bhava-jala meM karma-urmi sA~kaloM se baddha nahIM ? kauna saMsAra-sAgara kI laharoM ke thaper3e nahIM khAtA ? kauna sukha-dukha nahIM bhogatA ? kauna janma-maraNa ke cakkara nahIM lagAtA ? phira bhI tuma apane ko svataMtra kahate ho svataMtra ! ___ tuma kaise svataMtra ? kumAra-to svataMtra hone kA kucha upAya bhI hai ? su0 bA-hA~! kumAra-vaha kyA ? su0 bA0 -'samyaka darzana, cAritrANi mokSa maargH|' kumAra-samajhA nahIM bahina ? su0 bA0-sacce deva, guru, zAstra meM zraddhA rakhanA, saccA jJAna prApta karanA, ra saccaritra bananA hI to mokSa kA mArga hai; saccI svataMtratA kI sIr3hI hai| kumAra-to sat-asat kA viveka honA Avazyaka hai| su0 bA-hA~ bhAI Avazyaka hI nahIM paramAvazyaka ! isakA jJAna prApta karane ke lie zrI madAcAryaziromaNi umAsvA~ti munIzvara ke 'tatvArtha sUtra' kA adhyayana-manana karo aura use jIvana meM utaaro| kumAra-(dRr3ha nizcaya se ) maiM avazya hI isa mArga para cluuNgaa| saccI svataMtratA pAU~gA / bhava-vandhana ko kaa,gaa| ... su. bA.-mujhe prasannatA hai ki tuma bAjaH saccI svataMtratA kA mUlamantra __ smjhe| maiM aba jAtI hU~............ - kumAra-acchA to abhivAdana. ......! - [sumati mAI kA prasthAna / ] kumAra-to saccI svataMtratA hai jagadhandhana se mukti pAne meM aura hai-'samyak darzana jJAna cAritrANi mokSa mArgaH' ise apanAne meM! [ vAdya-vAdana hote hue paTAkSepa]
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ he svatantrate ! taba abhinaMdana, maiM hI kyA, saba jaga karanA hai !! zrI zAligrAma zarmA pI0 e0 (dvitIya varSa), vizArada he svatantrate ! taba abhinaMdana maiM hI kyA, saba jaga karatA hai !! tU svarNima uSA sI sundara jIvana sukhamaya karane vaalii| mAnava ke zuSka hRdaya ko tU madhumaya rasa se bharane vaalii| tU pUta jAhnavI kI dhArA, tU pArijAta kI hai ddaalii| tU zarada soma sIkara detI nija kara se rajanI ujiyaalii| terI taraNI para baiTha vyakti bhavasAgara pAra utaratA hai! he svatantrate ! taba abhinaMdana, maiM hI kyA saba jaga karatA hai !! ? kAnana meM bhUkhA cAnana karatA mastI kA anubhava hai| kekI ko masta nAcane meM milatA apUrva kucha gaurava hai| zuka, sArI, pArAvata vana meM vrata kara AnaMda ur3Ate haiN| para cAmIkara-piMjara meM ve modaka bhI khA, dukha pAte haiN| tU mAtR-kor3a sI priya lagatI, saar| jaga tujha para maratA hai ! he svatantrate ! taba abhinaMdana, maiM hI kyA saba jaga karatA hai !! 2 terA astitva anokhA hai, terA vyaktitva nirAlA hai| tere bhItara jagadIzvara ne kucha adbhuta jAdU DAlA hai| terI mahimA, terI garimA, terI maharghatA nyArI hai| unnati kA bIja ugAne ko tU eka urvarA kyArI hai| tere Age ka~patI rahatI thara thara sadaiva barbaratA hai| he svatantrate / taba abhinaMdana, maiM hI kyA saba jaga karatA hai !!3 lAkhoM zIzoM ko de karake terI rakSA kI jAtI hai| terI makha pUrI karane ko kitanI Ahuti dI jAtI hai| tU yogya nAgarika kI jananI, tU dezoM kI aadhaar-shilaa| gA~dhI, neharU, rANA, ziva ko tava kAraNa hI hai suyaza milaa| yuga yuga kA bhISaNa nivir3a timira tava premI kSaNa meM haratA hai / he svatantrate / tava abhinaMdana, maiM hI kyA saba jaga karatA hai||4 hA~ eka bAta kahatA hU~ maiM, yadi tU aniyantrita ho jaatii| . to pAratantraNa se bhI bar3hakara tU daMzaka bana kATe khaatii| isa hetu tujhe nita sAvadhAna aniyantraNa se rahanA hogaa| zramikoM ke zoNita meM sanakara tujhako na deghi / bahanA hogaa| tU naitika aura niyantrita bana isameM hI tapa tatparatA hai ! he svatantrate ! tavaM abhinaMdana, maiM hI kyA saba jaga karatA hai / / 5 redicience
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka yitA tuma phira jaga jAo eka bAra / sana ikaisa kI yAda karo jaba mamaka uThI thI apanI ttolii| choDa chor3a skUla tumhIM ne, khelI thI prANoM kI holii| kara asahayoga bhara dI jeleM bhArata Az2Ada banAne ko / bahutoM ne de dI prANAhuti mAnava-maryAda bacAne ko| ghabarAkara gore kA~pa uThe san byAlisa jaise rela tAra // 1 // tuma phira jaga jAo eka bAra ! tumako jaga ke jaga raGga maJca para; vaha abhinaya karanA hogaa| kAtara pIr3ita ke aJcala para; tana mana dhana saba dharanA hogaa| pItA hI hogA kAla kUTa aba pralayaGkara bana jAne ko| kavaca pahana le astra zastra prastuta ho tuma raNa jAne ko| barbaratA se khula kara kaha do merA karuNA se atula pyAra // 2 // tuma phira jaga jAo eka bAra ! tumako jalate aMgAroM se; AliMgana karanA hI hogaa| yaza kIrti chor3ane ke pahale dukha cumbana karanA hI hogaa| lar3a jAo tuma nirbhaya hokara A~rI pAnI tUphAnoM se / Daga maga hotI ho nAva agara; khelo apane balidAnoM se / sAgara jvAroM tumheM cunautI, DubAnA tuma, maiM karatA pAra // 3 // tuma phira jaga jAo eka bAra ! jhaMjhA apanA vega bakhere, ghana capalA ko lekara TUTe / vajrapAta ho mahA pralaya ho nIce jvAlA kA giri phuutte| phira bhI jaya bola bar3ho Age kara liye ahiMsA dhAroM ko| do hiMsA kA sara tor3a kucala una bhISaNa atyAcAroM ko / mAnavatA kA zaMkha bajA do gUMja jAya aga jaga pukAra // 4 // tuma phira jaga jAo eka bAra ! isa yuga meM bhI aba pIr3ita jaga sukhamaya tyauhAra manAne ko| hai bATa tumhArI dekha rahA kalpanA prabala kara pAne ko / yadi barbaratA ke sAtha kahIM; kAyaratA nAza nahIM paaye| to ho sakatA hai zoSita jaga tuma para vizvAsa nahIM laaye| vaiSamya miTAkara duniyA~ se samatA ko zIghra varo viiro| mRgarAjoM ko mRga zAvaka yA mRga ko mRga rAja karo viiro| zoSaNa utpIr3ana kRndana se kara mukta mahI bhara do bahAra // 5 // ___tuma phira jaga jAo eka bAra !
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ svataMtratA divasa [ lekhaka-zrI ananta prasAda jaina B. Sc. (Eng.) lokapAla" ] hara varSa svataMtratA divasa AtA hai maMtrI haiN| hama unheM apanA sabase aura calA jAtA hai| hama bhI saMsAra pyArA netA mAnate haiM--para kyA neharU / kI dekhA dekhI khuziyA~ manA lete hamArI takalIphoM ko jarA bhI kama haiN| para kyA hama sacamuca khuza haiM ? karane meM samartha hue ? hA~, kucha moTe. hamane svataMtratA pAI aura usake pA~ca moTe netA nAmadhArI logoM ne avazya varSa pUre ho ge| ina pA~ca varSoM meM hamAre nAma meM hamArA prati nidhitva kyA kyA huA kisI se chipA nahIM karake apane aramAnoM kI pUrti kiihai| garIyoM ne samajhA rakhA thA ki para hamAre aramAna to bhraSTAcAra aba unheM kucha ArAma kI sA~sa lene aura pAvarapauliTiksa kI do tarphI kA maukA hAtha lgegaa| lekina ummIda dIvAroM para Takkara khA-khAkara cUraummIda hI raha gii| garIboM kI mauta cUra ho ge| hama svataMtratA divasa sabhI jagaha hai| hamArI svataMtrA ne kI khuziyAM manAte haiM para hamArA dila bhI dhaniyoM ke hI khajAne bhre| bhItara bhItara rotA rahatA hai| yaha bhI ___ kyA mahAtmA gAMdhI ne isI garIbI kI eka viDambanA hI hai / yadi svataMtratA ke lie apanI bali de garIba aisI hAlata meM AvAja uThAve dI? kyA hamAre svargIya netAoM ne to vaha deza drohI kahA jAtA hai para aisI hI svataMtratA kA AvAhana kiyA garIvoM ke khUna pasIne se nikale dhana thA aura apanA sarvasva car3hAyA thaa| se moTe hone vAle hara taraha ke pratyakSa kyA javAhara lAla ne isI ke lie yA prachanna "vyApAra karane vAle deza gA~va-gA~va kI khAka chAnI thI ? kyA bhakta kahe jAte haiN| hamAre naujavAna zahIdoM ne isI ke bhArata meM avidyA aura garIbI lie apanI kurvAniyA~ kI ? kyA donoM kI pradhAnatA hai usa para bhI 1857 se lekara aba taka hama isI dhamAdhatA evaM jAti pAMta athavA lie apanA raktadAna karate rahe ? kyA chuAchUta vagairaha ne logoM ko isa 1642 meM hone vAle hatyAkAMDa meM lAyaka nahIM rakha chor3A hai ki koI videziyoM kI goliyoM ke zikAra rAya kabhI de sakeM / antarrASTrIya rAjahamAre naunihAla isIliga hue the? - nItika cakracAla bhI svataMtra rAya _____ aAja bhI neharU hamAre pradhAna vyakta karane kI svataMtratA ekadama hI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 nahIM dete| pUMjIvAdI presoM aura unakI sarakAroM kA vyApaka pracAra garIboM kI sunavAI kahIM nahIM hone detA / garIba yadi jIne kI kucha suvidhAe~ mA~gatA hai, apanI AvAja bulaMda karane kI ceSTA karatA hai to use sabhI jagaha vinsaka, sAmbAdI, deza drohI Adi nAmakaraNa dekara use hara taraha dabA diyA jAtA hai| yadi kisI svataMtra deza ne pUMjIvAdI dezoM ke saMrakSaNa binA unnati karane kI "dhRSTatA" kI yA prayatna kiyA to use kisI prakAra yuddha meM ghasITa kara barbAda kara diyA jAtA hai / * hiMsA-vANI* hamArA bhArata svataMtra to huA para inhIM Antarika evaM antarrASTrIya paristhitiyoM tathA vAtAvaraNa meM isa taraha daba gayA ki khulakara sAMsa na le sakA / garIba pisate hI rahe / nayA cunA huA para jahA~ itanI avidyA aura zakti tathA zakti vAle (Power and men in power) kA bhaya aura zakti prAcIna kAla se hamAre nAgarikoM ke andara kUTa-kUTakara bharI huI hai vaha cunAva (Election) to kisI bhI hAlata meM janatA ke sacce Antarika matoM kA dyotaka nahIM ho sakatA- jaba ki cunAva ke samaya ve loga rAjakArya calAne vAle bane hI rahe jo yA to bhraSTAcAra meM svayaM saMlipta the, yA use dabAne meM sarvathA samartha rahe the aura jinheM kisI bhI upAya se zakti apane hAtha meM karanA hI eka mAtra iSTa yA dhyeya thA / vihAra prAnta meM abhI hAla meM hI eka minisTara ne kahA ki hama " mAinara irrIgezana" (Mionor irriegation) ke kAraNa hI cunAvoM meM saphala ho sake / prAnta meM mAinara irIgezana (Mionor irrigation) ke nAma meM jo kucha huA yA hotA rahA akhabAra par3hane vAle jAnate haiN| cunAva ke thor3e hI dina pahale eka karor3a se adhika rupayA isa mada meM sarakAra ne nikAlA aura kharca kiyA / pahale bhI kaI karor3a, kharca kie gae the| hAla meM bhAratIya pArliyAmeMTa meM eka sadasya ne kahA ki hamAre irrIgezana skIma ke rupaye khetoM kI siMcAI nahIM karate " pAkeToM " (Pockets) kI siMcAI karate haiM / ityAdi / yaha to hamArI svataMtratA kI hAlata hai| hama roMeM yA ha~seM samajha meM nahIM AtA / eka paMcavarSIya yojanA bana rahI hai para usameM bhI deza vyApI bhraSTAcAra ko dUra karane kI koI vyavasthA nahIM kI gaI hai / hamAre pradhAnamaMtrI jI kahate haiM ki hama eka eka kAma ekaeka bAra (in order of priority) kreNge| pahale pA~ca varSoM meM bhArata ko bhojana - zrana meM svAvalaMbI banAnA hai / phira vastra meM, phira makAna, usake bAda zikSA kI vRddhi / itanA kara lene ke bAda taba dUsarI tarapha dhyAna diyA jAyagA / isa taraha pA~ca-pA~ca varSa karake anna, vastra, makAna, zikSA aura
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svatantratA divasa * svAsthya meM pacIsa varSa laga jaayNge| kucha kiyA bhI haiN| para hamAre kaSTa para yadi bhraSTAcAra dUra nahIM huA to itane bar3e haiM ki hamArI sarakAra kI merA khyAla hai ki pacIsa varSa kyA susta pragati unake sAmane kucha bhI sau varSa meM bhI kucha honA saMbhava nahIM aisA nahIM kara pAtI jisase garIboM hogaa| garIba vicArA taba bhI rotA ko thor3I rAhata mile aura Age ke hI raha jAyagA-bhale hI deza kA lie ummIda aura saMtoSa ho| utpAdana aura deza meM samRddhi kI hara cIna bhI jaba taka pUMjIvAdI dezoM ora vRddhi ho jAya / kucha loga mauja ke prabhAva, saMrakSaNa aura "cakkara" karate raheMge aura bAkI unakI ora meM par3A rahA vahA~ kI Ama janatA dekha dekhakara tarasate. aura kisI dukha bhogatI hI rhii| jaba se vahA~ "nirgaraNa saguNa" bhagavAna ko guharAte naI vyavasthA banI hai tIna hI varSoM meM rheNge| pacIsoM varSoM kA kAma ho gyaa| Aja ___ bhalA dhana aura zakti vAlA bhI vahA~ adhika se adhika janatA bhaviSya kahIM apanA dhana aura zakti svayaM ke lie pUNe AzAvAna aura vartamAna meM apanI khuzI se chor3atA hai ? vinovA utsAha zIla hai| hamAre bhArata meM loga jI ne "bhU dAna yajJa" nAma kA kAma "laiNDaArmI" banAne kI bAteM karate uThAyA hai-para kyA isase hamArI haiM para yaha nahIM socate ki jahA~ eka samasyAe~ kabhI bhI sulajhegI ? dAna byakti ke pAsa sau ekar3a jamIna hai denA, dAna lenA, dAtA aura bhikSuka aura dUsare ke pAsa eka ekar3a bhI kI rIti hI to paMjIvAdI vyavasthA nahIM vahA~ jinake pAsa jamIna nahIM ko sadRr3ha banAe rakhane kA sabase bar3A unameM kaise utsAha utpanna ho sakatA yantra hai| isake lie to sarakArI hai ? cIna meM eka nadI ko bA~dha banAne kAnUna dvArA hI vyavasthA meM sudhAra ke lie bIsa lAkha AdamI khuzIlAkara kucha prabhAvakArI rUpa se honA khuzI kAma meM bhir3a gae, yahA~ loga saMbhava hai| hA~, jaba taka pUMjIvAdI tAjjuba karate haiM ki bhArata meM aisA vyavasthA kAyama hai isa taraha ke dAna kyoM nahIM hotA ? kaise ho? vahA~ vagairaha se ekadama kucha nahIM se thor3A jamIna saba kI hai-bA~dha se lAbha sA lAbha kisI hAlata meM phira bhI hogA to saba ko hogaa| yahA~ to vaha ho hI jAtA hai| vivazatA hai| jo . bAta nhiiN| kisI bhI kAma meM saccA bana par3e, jo kucha thor3A bhI ho jAya evaM sthAI utsAha hone ke lie vahI sahI-vahI tthiik| yoM to hamArI apanA hita bhI kucha honA Avazyaka vartamAna sarakAra bhI soI huI nahIM hai, hai| udyoga dhaMdhoM ko hI liijie| jAgaruka hai aura kucha kara rahI hai| majadUroM ko ba~dhI majadUrI mila jAtI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ *hiMsA-vANI 28 hai / eka ko pacIsa rupae mahIne tanakhAha milatI hai to vahIM dUsare ko eka hajAra rupae mahIne tanakhAha milatI hai| donoM manuSya hI haiM / eka ko bar3e-bar3e laharadAra ba~gale haiM to dUsare ke lie eka sAbUta koTharI bhI nahIM / kyA yaha saba ucita hai ? sAmAjika evaM sArvajanika jIvana meM bhI yehI bAteM sabhI jagaha maujUda haiM / aura hamArI sarakAra ne use ghaTAne ke vajAya aba taka sudRr3ha hI karane kI pravRtti pradarzita kI hai / itanI vibhinnatA lie hue bhI yadi kalha kA gulAma bhArata Aja unnati ke sapane dekhe to ye sapane hI rheNge| amerikA iMgalaiNDa saikar3oM varSoM se svataMtra rahe haiM samudra ne unakI rakSA kI hai unase hamArI koI tulanA nahIM / rUsa aura cIna apanI vyavasthA meM parivartana karake hI itanI zIghra unnati kara sake ki ve Aja aiMglo amerikana pUMjIvAdI sudRr3ha guTTa kI dhamakiyoM ke sAmane bhI chAtI tAne khar3e haiN| garIba aura gulAma meM koI pharka nahIM / garIba svataMtra rahe to yA gulAma rahe to usameM koI vizeSatA usake lie nahIM hotI / saccA utsAha paidA karane ke lie garIba ko vAdAoM dvArA aba nahIM phusalAyA jA sakatA usake sAmane to Thosa bAteM aura pratyakSa hita (interest) sAdhana kI vyavasthA rakhanI hogii| deza kA vartamAna sAmAjika vaiSamya itanA bhISaNa hai ki * sArI pragati kI ceSTAe~ isake peTa meM isa taraha calI jAya~gI jaise eka magara kisI machalI ko nigala jAtA hai / deza kI saccI unnati, pragati evaM sthAI utthAna ke lie isa vaiSamya ko ghaTAnA aura ghaTA kara yathA saMbhava miTA denA hI hameM utsAha pradAna kara sakatA hai aura hamArI pragati taba eka sUtratA meM Avaddha hone se teja hogI / hama amIra garIba karake alagaalaga eka dUsare ko na samajhate hue sammilita ceSTA kareMge aura tabhI phala bhI Azcarya janaka hogA / hama svataMtra hue| para hamAre utsAha bajAya bar3hane ke adhikatara viSayoM meM bhagna hI hote rahe / hamAre adhikatara netA pazcimIya prabala pracAra aura gupta Sar3ayantroM se itane adhika prabhAvita ho gae haiM ki unakA apanA svataMtra vicAra koI raha hI nahIM gayA hai| aba samaya A gayA hai (yA samaya bItatA jA rahA hai) jaba unheM pU~jIvAdI pracAra kI raMgIniyoM se apane dRSTikoNa ko badalakara samaya kI jarUratoM para dhyAna denA hogA / jamIMdAriyA~ khatama huIM, aura bhI bahuta sI bAteM hoMgI hI / para aba sustI kI jagaha adhika tejI aura pragati kI AvazyakatA hai / hindU kavi abhI bhI khaTAI meM par3A hai / bhalA vagaira striyoM kI svataMtratA aura utthAna ke kucha ho sakatA hai ? AdhI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svatantratA divasa ke 26 janasaMkhyA jaba parde ke pIche par3I hinda cIna, vyunIziyA, koriyA yA raheMgI aura usase hone vAlI saMtAna aura dUsare aphrIkI evaM eziyAI bhI to jaba vaisI hI pichar3I hI hogI deza videziyoM ke pairoM ke nIce barI to bhalA kyA khAka unnati hogI? taraha dale male jA rahe haiM jaba rUsa achUtoM aura pichar3I jAtiyoM kI cIna svataMtra hokara apane pairoM para samasyA bhI abhI jyoM ko tyoM vahIM khar3e hone kI himmata, to kara sake par3I hai jahA~ mahAtmA gAMdhI chor3a kara haiN| hama bhI svataMtra hue haiM aura apane cale gae / bAteM to loga bahuta bar3I- pairoM para khar3e hone kI AzA karate haiM bar3I karate haiM para zakti ke mada meM yahI saMtoSa hai| matavAle ye loga sacamuca nIce vAloM vAloM koI bhI vyApaka sudhAra kisI ko jaldI Upara uThane nahIM denA bhI deza meM deza kI sarakAra yA rAjya cAhate / Aja bhI adhikatara vidyA- 'zAsana' yA rAjya sattA ke sahayoga layoM se pacahattara phI sadI U~cI se hI hotA hai yahI saMsAra kA itijAtiyoM ke lar3ake hI par3ha likha kara hAsa kahatA hai| janatA Andolana parIkSAoM meM uttIrNa hote haiN| kucha karatI raha jAtI hai para yadi rAjya eka skAralarazipa de dene se to kucha sattA kucha nahIM karatI to kucha hone jAne kA nahIM / ye hI saba nahIM hotA / bhale hI janatA bAda meM samasyAe~ haiM jinakA samAdhAna na bigar3a kara rAjya sattA ko ulaTa kara pahalI paMcavarSIya yojanA meM hai na svayaM zAsana apane hAtha meM le le aura Age hI koI ummIda dIkha par3atI hai| taba sattA kI madada se jo cAhe kare phira aise svataMtratA divasa kitane bhI to usameM bhI sattA pahale hAtha meM kyoM na Ave jAya~, hama zakti saMpanna Ane para sattA kI sahAyatA se hI logoM ke prabhAva meM bhUkhe raha kara bhI Age kucha ho pAtA hai| jaise phrAnsa, khuziyA~ bhale hI manA leM para jaba taka amerikA, rUsa vagairaha meM huaa| hamArA dukha, hamArI duzcitAe~, hamArA amerikA vagairaha meM gulAmI kA aMta vyApaka ArthikazoSaNa evaM sAmAjika bhI rAjya sattA kI sahAyatA evaM vibhinnatAe~ dUra nahIM hotI hamAre lie sahayoga dvArA hI saMbhava huaa| dUsare to saba kucha khokhalA hI raha jAtA zramikoM vagairaha kI bhalAI ke kAnUna hai| phira bhI aisI svataMtratA se unnati bhI isI taraha bane / Aja bhI sAutha * karane kA aura vyavasthAoM meM sudhAra aphrikA meM na jAne kitane dinoM se karane kI kAphI svataMtratA deza ko . Andolana calate rahane ke bAvajUda milI hai aura hama cAheM to bahuta kucha bhI bhAratIya aura aphrIkI "goroM" ho sakatA hai| Aja bhI malAyA, ke sAtha baiThane kA adhikAra nahIM pA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsA-vANI ske| bhArata meM bhI sarakAra yadi yadi pahale hI le liyA jAya aura pragati kI ora deza ko le jAnA cAhatI iMkamaTaiksa kI taraha prAntoM meM bA~Ta hai to deza kI svataMtratA usame sahAyaka diyA jAya to bahuta bar3e yatana se deza hogii| upayukta janamata banAne yA banane kI rakSA ho sakatI hai| para hamAre dene kA sAdhana bhI adhikatara sara- netA ise samajhe taba na yahI kaThinAI kAra ke hI niyantraNa meM hai| purAnI hai| hamArA deza pichar3A deza hai usameM kahAvata hai "yathA rAjA tathA prajA"- isa taraha ke Taiksa manauvaijJAnikataH vartamAna rUpa meM yahI "yathA prajA tathA bar3e hI hAnikara haiM hara taraha nukarAjA" kahA jAtA hai / para donoM hI sAna dene vAle / rUpae to dUsare samAna rUpa se lAgU evaM sahI hai| tarIkoM se bhI utane hI dUsare taraha ke ___abhI to hama pAte haiM ki janatA karoM dvArA ugAhe jA sakate haiN| ke dukha ghaTe nahIM aura hara ora TaiksoM phira saba ke Upara ghUsa rizavata kI jaise bAr3ha sI A gaI hai / DAirekTa ne to janatA ko aura tabAha kara Taiksa to aba bhI hAnikara haiN| khAsa rakhA hai| kAnUna banAne vAle ghUsa dene kara selsaTaiksa jaise Taiksa jo sIdhA vAle ko hI sajA dene kI bAta bAraAma janatA se hara bAra jaba vaha kucha bAra karate haiN| para ghUsa dene vAlA bhI jarUrI vastue~ lene bAjAra jAtA hai usI ko ghUsa dene kI himmata karatA to use dene par3ate haiN| yaha virodhI hai jo letA hai| yadi kar3I kAravAI bhAvanAoM ko janma dene vAlA aura isa viSaya meM vI jAya aura ghUsa dezahita kA ghAtaka hai| sAtha hI lene vAle kA jurma pacAsI phIsadI vyavasAI loga kampITizana meM kAphI aura dene vAle kA pandraha phI sadI avAcAra kI tarapha jAne ko majabUra samajha kara hI donoM ko sajA hote haiM kucha jIne ke lie kucha dI jAya to kAphI kamI isa anAsaMcaya aura lobha se| ina saba kA cAra yA bhraSTAcAra meM bhI ho sakatI ikA prabhAva deza ko avanati kI hai| Aja deza ke lie sarakArI tarapha hI le jAne vAlA ho sakatA hai| uccAdhikAriyoM kI girAvaTa sabase jisa vyakti ne bhArata meM pahale pahala bar3I samasyA aura deza kI yA janatA isa Taiksa kA janma diyA usane deza kI patana kI jimmedAra hai| svataMtratA kA bar3A ahita kiyaa| aba bhI ise kA matalaba hama ThIka-ThIka samajha sakeM badalA jA sakatA hai| Ama janatA isake lie jarUrI hai ki sabase pahale se sIdhA Taiksa na lekara imporTaroM ise dUra kiyA jAya / aura proDyUsaroM (Importers sArI kamiyoM ke bAvajUda bhI & producers) se yahI Taiksa (zeSAMza pRSTha 37 para)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadama DagamagA uThe (zrI sAgara mala vaidya) kadama DagamagA uThe . kyoM kisaliye ? ki paira thara tharA uThe ki jaga uThA hai aba manujaga ki bhora huA pUrva se ki bar3ha calA hai aba manuja ki cIna se ki rUsa se 'ki so cukI hai dAsatA ki ruka gaye haiM ye kadama ki so ca kI hai hInatA ki uTha cuke the jo kadama ki miTa gaI hai dInatA ki hAra gaye siyola meM ki mA~gate adhikAra apane ki hAra gaye cIna meM ki jAnate adhikAra apane basa isaliye ki miTa rahA hai bheda aba ki Dara rahe haiM ye kadama ki tU garIba, maiM amIra ki maiM garIba, tU amIra ki thaka gaye haiM ye kadama jaga uThA aba manuja ki aba DareMge ye kadama taba phira:ki eka svara eka gIta ki eka hI nizAna ho ki eka hI Dagara bar3he ki eka hI gumAna ho ki eka hI AvAja meM ki eka hI AvAja ho ki ruke nahIM jhuke nahIM ki bar3he cale bar3he calo! jAgaraNa ( racayitA sAhityAlakAra zrI paramezvara lAla jaina 'sumana', samastIpura ) kAlI rajanI aba bhAga calI, dai sundara raktima sudhA amara / nikalI prAcI se kiraNa jyoti, nikalA dhIre se aruNa prakhara // . niSprANa vivaza kaMkAla sabhI, aba jaldI-jaldI jAga rahe / jo unakA thA, vaha unakA hai, ve apanA saba kucha mA~ga rahe / ina asthi-carma ke putaloM se, cinagArI nikalI amiTa lAla / ina bhUkhe kisamata vAlo ke, ura meM TakarAI agni jvAla / aba to dalitoM kI A~kha khulI, aba to saMsAra nayA hogaa| jaMjIra "purAnI TUTa gaI, aba to udgAra nayA hogaa| - aba digdiganta ha~satA raha-raha, macagaI krAnti kI navala dhUma / - aba to sAgara raha-raha kara hai, bhArata kA pada-tala rahA cUma / / &00-00
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoM kI kalama se lo Az2AdI kA dina AyA (sumalatA jaina kakSA 7) lo AjAdI kA dina aayaa| sabane hai tyohAra manAyA // khuziyA~ khUba manAI jaatii| bar3e jalUsa nikAle jaate| jalase aura sabhAe~ hotii| jhaMDA gAyana gAe jAte / aura miThAI bA~TI jaatii| - 'bhArata mAtA kI jaya' krte| kintu na saba ko hai mila paatii|| 'gA~dhI kI jaya' nAre lagAte // saba meM hai Ananda samAyA / yaha AjAdI kA dina AyA / OMAL. kA~gresa aura svarAjya (lekhaka-mithalezacandra jaina kakSA 6) ___ san 1885 I0 meM kA~gresa kI nIMva par3I yaha nIMva eka aMgreja ne DAlI thii| usakA nAma misTara hya ma thaa| usake hRdaya meM yaha bhI na thA ki kisI dina hamArI hI banAI huI kA~gresa hamako bhArata se nikAla bAhara kregii| pahale to usameM aise loga zAmila huye jo cAhate the ki aMgrejoM kI taraha bhArata vAsiyoM ko bhI naukariyA~ mileM / isake pazcAta usameM aise loga zAmila huye jo sampUrNa svarAjya cAhate the| isake netA dAdA bhAI naurojI, tilaka, gokhale, surendranAtha banarjI evaM mahAtmA gA~dhI the usa samaya ainIveseNTa nAmaka eka aMgreja mahilA ne 'homarula' kA jhaMDA uThAyA jisakA artha hai-"apanA zAsana'' isa aMgrejI humUkata kA asalI vidroha lokamAnya gaMgAdhara tilaka ne kiyA thaa| unako jela jAnA pdd'aa| san 1920 I0 meM kalakatte ke adhivezana meM mahAtmA gA~dhI ne asahayoga prastAva pAsa kiyA jisase purAne loga Dara gaye aura unhoMne mahAtmA gA~dhI kA sAtha chor3a diyA aba kA~gresa ke netA mahAtmA gA~dhI ho gaye jinhoMne satya ahiMsA kI lar3AI lar3I aura ve kaI sAloM taka saMgharSa karate rahe / sana 21, 31, meM bar3A bhayAnaka satyAgraha huaa| jisameM janatA ne khulakara hissA liyA isa satyAgraha meM hajAroM nau javAna jela gye| bahutere golI ke zikAra huye / aneka netA dasa-dasa-paMdraha-paMdraha bAra jela gaye aMta meM tyAga aura balidAna kA natIjA yaha huA ki 15 agasta san 1647 ko bhArata svataMtra ho gayA / satya ahiMsA kI lar3AI ne itanI bar3I aMgrejI sattA para vijaya pAI /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUdha kA dUdha pAnI kA pAnI sAhitya-samIkSA zahIda gAthA bhAga 1-2 . . racayitA-zrI dhanyakumAra jaina 'sudheza sampAdaka-zrI narmadA prasAda khare prakAzaka-saM0 si* surezacandra jaina, mantrI madhyapradezIya jaina sabhA jabalapura / pustaka kA zrAvaraNa pRSTha to jaise mukharita hI ho uThA hai| mukhya pRSTha ke dRzya kI sajIvatA ke samakSa zIrSaka dene kI bhI AvazyakatA na thii| presa kI chapAI, sundaratA, spaSTatA sarAhanIya hai| ___ prathama bhAga meM sampAdaka dvArA likhI gaI 'ajJAta zahIdoM ke prati'-kavitA apanA aisA prabhAva DAlatI hai ki pustaka ke zithila aMzoM ke par3hane meM bhI Uba nahIM pAtI / zailI kI utkRSTatA meM bhAvoM kI sabalatA apanA rasa chalakAtI hai| taTapara ghar3oM kA bharane ke pahale hI phUTa jAnA, syAhI dvArA unakA bhulAyA mAnA zrAdi bhAva to sandara haiM hI, para kucha upamAeM kyA sajIva hai 1 dekhie : "jinakI harI dUba sI patnI aba taka baiThI rotI hai| jinakI bUDhI mA~ becArI zraoNsU se mu~ha dhotI hai // " ... nava-vadhU ko harI dUba kaha kara kavi ne Age ke nirjIva zabdoM meM bhI jIvana kA saJcAra kara diyA hai| - zrAge zrI sudheza' jI ke 'udaya' nAmaka khaNDa kAvya ko sthAna diyA gayA hai jo pustaka ke sampUrNa prathama bhAga meM chApA huA hai aura hai vAstava meM mukhyAMza bhI yahI hai / khaNDa kAvya kI rIti ke anusAra yaha kAvya bhI paricaya se lekara zava-yAtrA taka kaI sargoM meM vibhakta hai| inameM kaI mArmika sthala yatra tatra vikhare par3e haiN| abhimanyu badha kI bhA~ti mArmika sthala vistRta aura prabhAvazAlI nahIM die gae haiM phira bhI ve kama prabhAvaka nahIM haiN| - isa kAvya kI apanI vizeSatAeM udaya kA sAhasa, majisTreTa ke manA karane para bhI janatA dvArA zava-julUsa nikAlane kA nizcaya aura udaya kI ahiMsAsmaka nIti aAdi citra gA~dhI-vAda ke samarthana ke dyotaka haiN| kAvya dvArA balidAna ke mUlyAGkana kI kSamatA janatA ko prApta hotI hai / Adarzonamukha yathArthavAda kI sthApanA pustaka kA pramukha lakSya hai| ___kahIM kahIM prakRti kA mAnavIkaraNa bhI aisI navInatA aura maulikatA lekara avatIrNa huaA hai jahA~ saphalatA hI saphalatA hai / zava-darzana ke nimitta netA girijAzaMkara kA jela meM banda hone ke kAraNa vivazatA kA mArmika varNana huA hai| - udaya ke marane para : 'jharane rone lage zIghra, sara paTaka iTaka caTTAnoM meM / aura narmadA khA pahAr3a gira par3I, vyathiya maidAnoM meM // '
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hiMsA-vANI pUjyAcArya zrI mahAvIra prasAda dvivedI ke anusAra kavitA kA eka caraNa kyA eka zabda hI sundara bana par3ane para sArI racanA ko camakA detA hai / ataH 'udaya' khaNDakAvya, apanI kamiyoM ke rahate huye bhI acchA bana par3A hai kintu antima nahIM ho sakatA / udaya jaisI divaMgata zrAtmA ke AdhAra para kavi aura lekhaka bahuta kucha likheMge / para isase bhI kavi kI racanA kA mUlya ghaTatA nahIM prasyuta bar3hane kI hI saMbhAvanA hai / - sUraja sAhaya zarmA 1va2 ) 34 mAnava vikAsa kI ora ( bhAga sampAdaka - munzI motIlAla jI kA prakAzaka vyavasthApaka sukha sAdhana mAlA, byAvara pRSTha saMkhyA 116 + 248= 364 mUlya 1 + 2 = 3) chapAI -saphAI, zrAkAra-prakAra kI dRSTi se isa pustaka ke ubhaya bhAga sundara haiM / zIrSaka ke anurUpa hI pustaka kA viSaya hai, jo ki svAbhAvika bhI hai| yaha saMkalana mAtra hai / isameM ucca koTi ke vicArakoM, mahAtmAoM evaM vidvAnoM ke vicAra, bhASaNa, lekha evaM unakI anya kRtiyA~ saMgrahIta hai / saMkalana meM ruci pariSkAra kA dhyAna rakhA gayA hai / yaha saMgraha mAnavatA ke navIna vikAsa meM, sarvodayatIrtha ke yuvakoM ke caritra ke nirmANa meM vizeSa upayogI siddha hogA- aisA hamArA grantha prakAzana ke lie sampAdaka evaM prakAzaka badhAI ke pAtra haiN| navanirmANa kI sampAdaka evaM prakAzaka--zrI muMzI motIlAla rAMkA vyAvasthApaka-sukha sAdhAna byAvara saMsthApana meM evaM vizvAsa hai / - vI0 pra0 mUlya pRSTha 20 prastuta pustikA meM 'nava-nirmANa' ko dRSTi meM rakhate hue kucha sundara racanAoM kA saMkalana kiyA gayA hai / - vI0 pra0 - tatvArtha sUtra (vivecana sahita ) vivecana kartA - prajJAcakSu paM0 sukhalAla jI saMghavI prakAzaka - pro0 dalasukha mAlavaNiyA, mantrI jaina saMskRti saMzodhana maNDala, hindU vizvavidyAlaya, banArasa - 5 mUlya pA~ca rupayA, ATha AnA : pRSTha saMkhyA 410 : puTThe kI majabUta jilda 'tatvArtha sUtra' kA mahatva darzana-jagata meM asAdhAraNa hai / svAmI umAsvAti kRta yaha grantha-ratna jaina samAja meM gItA-rAmAyaNa kI taraha lokapriya hai / svAdhyAya premI jana isakA svAdhyAya karate haiM prastuta grantha meM prajJAcakSu paM0 sukhalAla jI saMghavI ne sUtra jI kI vistRta vivecanA kI hai jo sAragarbhita hai san 1630 meM isa grantha kA mudraNa ( zeSAMza pRSTha 37 veM para )
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ K awan HARpAdakIya. - hamArA rASTrIya caritra zrAja bhAratIya jana-jIvana kA naitika stara kitanA girA huaA hai, yaha kisI se chipA nahIM hai| hama jIvana kI mahatvapUrNa hI nahIM pratyuta choTI-choTI bAtoM meM bhI apanI sparthaparatA se vilaga nahIM rahate haiN| hamAre rASTra ke cAritrika stara kI prAja zocanIya avasthA hai / kyA saphAkhAne, kyA DAkakhAne, kyA rela vibhAga zrAdi sabhI meM kitane hI dhUrta loga ghuse hue haiN| pulisa vibhAga kA to kahanA hI kyA ? cora bajArI kI to kucha bAta hI na pUchie / bhraSTAcAra dina dUnA rAta caugunA bar3ha hI rahA hai / nae nae saMkrAmaka roga bhI phaila rahe haiN| jIvana kI naisargikatA jAtI rahI hai| mAnava kI pAzavika pravRttiyA~ balavatI ho rahI haiM / ahiMsaka jIvana kA abhAva hai| -sIdhe, sacce, nispRha, saMyamI sajana aba apavAda svarUpa raha gae haiN| ____ jIvana kA koI bhI kSetra kyoM na le lIjie, vahA~ Apa ko cAritrika patana ke lakSaNa dikhAI deMge / aAja bhAratavarSa meM videzoM jaisA rASTrIya caritra nahIM rahA hai| saca pUchA jAya to aMgrejoM ke eka tihAI vizva para zAsana karane kI kSamatA, unake rASTrIya caritra kA hI pariNAma thii| yahA~ caritra se bhArata kA rUr3hi artha na lenA cAhie / caritra kA abhiprAya yahA~ rASTrI / caritra se hai kevala vyakti ke cAla calana mAtra se nahIM, yadyapi yaha bhI usa meM sannahita rahatA hai| rASTrIya cantri meM ImAnadArI, sacAI, niSThA prabhRta mAnavIya guNa pAte haiN| inhIM bAtoM meM jarA dekhie bhAratavarSa kitanA girA huA hai / yahA~ Apa yadi sempila dekha kara koI vastu maMgAte haiM to vaha Apako bilkula vaisI hI mila sakegI- isameM sandeha hai / yahA~ to itanA ThagaI kA jAla phailA huA hai ki zrApa kI jarA A~kha bacI aura zrApa Thage gae / muMzI premacanda jI eka bAra seva kharIdane gae / unhoMne kaeNjar3e ko rUmAla dekara kahA-isameM zrAdhA sera seva jarA acche-acche chA~Takara de do / ka~jar3A samajha gayA ki ye aAMkhoM se kAma lene vAle aura saudA vApisa karane vAle bAbU nahIM haiN| usane apane lar3ake ko rUmAla dekara kahA ki jA cuna-cuna kara AdhA sera seva ina bAbU sAhaba ke lie le shraa| vaha gayA aura ba~dhe hue aAdha sera seva lA die / premacanda jI ne dAma die aura apanI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahiMsA-vANI rAha lii| calate samaya ka~jar3e ne apane sevoM kA bakhAna kiyA, "bAbU sAhaba, itane lAjabAba seva Apako bAjAra bhara meM na mileNge|" prabhAta meM ghara aAkara khAne ke lie jaba unheM nikAlA to pahalA prAdhA galA huzrA nisalA ayA, dUsarA ko pUrA sar3A, zeSa do seva bhI mala-sar3e nikala gae / jarA sI lAparavAhI meM yahI mAjhAnA mAmUlI bAta hai| . bhAratavarSa meM vividha prakAra ke mUThe vizAna karake logoM ko ThabhA jAtA hai| hama bhI inake kaI bAra zikAra bane haiN| hamane kaI aisI vaupiyAM chur3AI haiM jinameM hmeN| kucha bhI palleM na par3A gAMTha ke samaya hI maa| ____ vastutaH zrAja ke bhArata ko rASTrIya caritra ke viSaya meM videzoM se bahuta kucha sIkhanA hai| videzoM meM dhokheAjI, dagAbAjI, beImAnI nahIM hotI jaisI ki bhArata meM pada-pada para dekhane ko AtI hai| iGgalaiNDa meM samAcAra-patra eka nirdiSTa sthAna para. rakhe rahate haiM / zrApa jAie unakA mUlya vahA~ rakha dIjie aura akhabAro lAgi kyA bhArata meM yaha sambhava ho kakatA hai ? yahA~ eka jagaha asvacAra rakhadIjie to ghaNTe bhara bAda Apako patA bhI na calegA ki ve kahA~ gae / yaha hai vahA~ aura yahA~ ke rASTrIya caritra kA antara ! _____eka svIDena kA udAharaNa aura lIjie / uttara pradeza ke vartamAna svAyatta zAsana mantrI mAnanIya mohana lAla jI apanI vaidezika yAtrA meM svIDena gae hue the| unheM eka kArakhAne ko dekhane kA avasara milaa| kArakhAnA bar3A thA parantu pracancha / sundara ! mantrI jI ko vahA~ ke prabandha ke viSaya meM jAnane kI jigISA huI / unhoMne yahA~ kI sarvocca adhikAriNI mahilA se pUchA ki kArakhAne ke karmacAriyoM ko vetana kisa prakAra diyA jAtA hai / unheM batAyA gayA ki pratyeka karmacArI jisa samaya zrAtA hai usa samaya usameM kArDa para mazIna ke dvArA vaha samaya likha jAtA hai isI prakAra bAte samaya kA samaya bhI kArDa para aMkita ho jAtA hai| isI kArDa ke anusAra saba ko saba kA vetana milatA hai| parantu khAsa bAta to yaha ki karmacAriyoM kI saMkhyA vahA~ hajAge haiM aura saba ko suvidhA se tanakhvAheM mila jAtI haiN| saba ke vetana alagaalaga liphAphoM meM banda karake aura una para karmacArI kA nAma likhakara eka meja para rakha die jAte haiM / vahA~ se pratyeka apanA-apanA vetana le pAtA hai| dUsare kA chUtA bhI nahIM / meja para sabhI prakAra kama-adhika vetana pAne vAloM kI tamakhyAI rakhI rahatI haiM parantu koI kisI dUsare kA liphAphA nahIM chUtA / yaha hai rASTrIya caritra ! mantrI jI ne yaha bhI pUchA ki kabhI koI gar3abar3I to nahIM hotii| unheM vidita huzrA ki kamI bhI koI galatI nahIM hone pAtI hai / kyA yaha bhArata meM kiyA jA sakatA hai ! / eka yuga thA jaba bhArata ke gharoM meM vAle bhI nahIM par3ate the parantu aba vo binA tAle kAma na calane kA / yaha avasthA kyoM huI? yaha naitika hAsa kyoM hunnA ? IvayeM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ _sampAdakIya * Arthika, gajanaitika zaikSika paristhitiyA~ kAryakara haiM / jo bhI ho, yaha to nirvivAda hI hai ki hameM apane rASTrIya caritra ke stara ko uThAnA hai| yadyapi isa dizA meM kaI saMsthAtroM ne prayAsa kie haiM parantu koI bhI santoSajanaka pariNAma nahIM nikalA hai| yadyapi rASTra ya caritra kI jimmedArI bahuta kucha sarakAra para hI hai parantu yadi sarakAra meM hI caritraniSTha prAdamI nahIM hai to sarakAra kyA kara sakatI hai ? isa bhA~ti to yaha kArya catriniSTha vyaktiyoM dvArA hI sampAdita ho sakatA hai| sarakAra ko aArthika, rAjanaitika paristhitiyoM para dhyAna denA Avazyaka hai aura caritraniSThoM ko naitikatA para / saccaritra vyakti aneka saccaritroM kA nirmANa kara sakate haiM / unheM apanA uttara dAyitva samajhanA cAhie / sarakAra ko bhI isa ora vizeSa dhyAna denA caahie| pRSTha 34kA zeSAMza gujarAtI meM huaA thA aba isakA yaha parivaddhita evaM saMskRta hindI saMskaraNa hai / pustaka ke mUlakartA umAsvaoNti svAmI ke bahumukhI jIvana kA paricaya dene meM lekhaka ne prAmANika sAmagrI juTAI hai / viSaya ke pratipAdana meM bhI asAdhAraNa saphalatA pAI hai| pustaka ke anta meM 'tatvArtha-sUtra' kA pAribhASika zabda koza diyA gayA hai| isakA apanA nijI mahatva hai| tAtvika nirUpaNa ke kAraNa zailI gambhIra hai| vizeSa bAta to yaha hai ki spaSTIkaraNa meM kahIM bhI lanagtA nahIM pAI hai| darzana ke vidyArthiyoM ke liye yaha pustaka vizeSa upayogI hai| pAThaka isase ucita lAbha leM / grantha saMgrahaNIya haiN| vI0 pra. sAbhAra vizeSAMkoM kI prApti svIkRti 1. 'jaina gajaTa' kA AcArya zAnti sAgara hIraka jayantI vizeSAMka 2. 'anekAnta' kA sarvodayatIrthAGka 3. 'jaina mahilAdarza' kA nArIdharmAGka (pRSTha 30 kA zeSAMza) hameM rAjanItika svataMtratA hone se se zAnti kI sthApanA meM bhArI asara hama una dezoM se adhika bhAgyazAlI par3A hai aura pdd'egaa| hamArI to yahI haiM jo abhI bhI parAdhIna haiN| hama prArthanA hai ki hama sarvadA svataMtra bane isI lie svataMtratA divasa kA mAna raheM, yaha svataMtratA divasa sarvadA karate haiM ki hama Age bar3hane ke yogya AtA rahe aura eka dina hama khule ho gae haiN| bhArata kI svataMtratA dila se hArdika prasannatA pUrvaka isakA eziyA ke lie eka bahuta bar3I dena abhinandana kara sakeM aura khuziyA~ hai| saMsAra meM bhI hamArI svataMtratA manAne meM samartha hoN| OM zAntiH OM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regel. No. A.576. 'ahiMsA vANI' ke viSaya meM 1-'ahiMsA-vANI' kA uddezya satya-ahiMsA dvArA vizva meM sukha, samRddhi, zAnti ko sRSTi ke lie tadanukUla svastha jJAna sAmagrI denA hai| 2-hisA-vANI' pratyeka mAha ke dvitIya saptAha meM prakAzita hotI hai / patrikA nahIM pahu~cane kI zikAyata 30vIM tArIkha taka pahu~canA zrAvazyaka hai| 3-patra vyavahAra meM apanI grAhaka saMkhyA avazya likheM ! 4-kisI bhI mAha se grAhaka bana sakate haiM / apraila se bananA suvidhAjanaka hogaa| 5-pAlocanArtha pustakoM kI do pratiyA~ sampAdaka jI ko bhejano cAhira / aAlocanA karanA sampAdaka ke sarvAdhikAra meM hai| 6-patra meM ziSTa zrAdarza evaM svastha vijJApana hI lie jAveMge / vijJApana-dara patra dvArA pUcha sakate haiN| 7-ahisA-saMskRti evaM jaina-darzana ko vyavahAropayogI banAne ke lie tatsambandhI zaMkAyoM kA samAdhAna bhI yathAsambhava patrikA meM kiyA jAvegA / pAThaka zaMkAe~ sampAdaka ko bhejeN| -prakAzanArtha racanAe~ patra ke uddezya se sambandhita honI cAhie tathA sampAdakajI ke pAsa bhejanI caahie| nibandha, kahAnI, ekAMkI, kavitA, gadya-gIta, ke gadyakAvya Adi sabhI prakAra kI racanAoM kA svAgata kiyA jaayegaa| racanAe~ sApha sutharI tathA pRSTha ke eka hI ora likhI jAnI caahie| asvIkRta racanA kI vApisI ke lie DAka kharca saMlagna honA zrAvazyaka hai| -samasta patravyavahAra kA patA-'ahiMsA-vANI' kAryAlaya, alIgaJja (eTA) u0 pr0| "dI vAyasa prAva ahiMsA" THE VOICE OF AHINSA vizva-zAnti evaM mAnavatA kA sarvocca svara deza-videza ke khyAti-labdha lekhakoM kI amUlya kRtiyoM se alakRta ahiMsA saskRti evaM jaina-darzana kI eka mAtra sacitra dvimAsika patrikA yadi Apa abhI taka isa patrikA ke grAhaka na bane hoM to ahiMsA-prasArArtha avilamba hI chaH rupae 6) kA manIArDara bhejakara grAhaka bana jaaie| vyavasthApaka dI 'vAyasa Ava ahiMsA'-kAryAlaya alIgaJja, (eTA) u0 pra0 prakAzakaH--paM0 revatIlAla agnihotrI, a0 vi0 jaina mizana alIgaJja (eTA) mudraka:-rAjendradatta bAjapeyI, hindI sAhitya presa, pryaag|