Traverses on Less Trodden Path of Indian Philosophy and Religion

Author(s): Yajneshwar S Shastri
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 239

Traverses on less trodden path...
पुण्योदये सति मनुष्यस्वभावस्य व्ययः देवस्वभावस्योत्पादः चैतन्यस्वभावस्य धौव्यम् । अपि च जीवस्य सिद्धावस्थोदये सिद्धत्वेनोत्पादः, संसारभावतो व्ययः, जीवत्वेन धौव्यमिति सर्व त्रयात्मकं भवति । तदुक्तं - ' सिद्धत्वेनोत्पादो व्ययोऽस्य संसारभावतो ज्ञेयः । जीवत्वेन धौव्यं त्रितयुतं सर्वमेत्रं तु' | 28 तथैवाजीवद्रव्यस्यापि मृद्द्रव्यस्य मृदः पिण्डाकारस्य व्ययः, पृथुबुध्नोदराकारस्योत्पाद: मृद्रूपस्य धुत्रत्वम् । यदा घटो उत्पद्यते तदा स घटात्मनोत्पद्यते, मृत्पिण्डात्मना विनश्यति, मृदात्मना च ध्रुव इति बलादभ्युपगन्तव्यमेवोत्पादादियुक्तत्वमजीवस्यापि । अतः उत्पादव्ययधौव्यात्मकता वस्तुनोऽनंतधर्मात्मनामे द्योतयति ।
230
अनन्तधर्मात्मक त्रस्तुनः एकदेशविशिष्टार्थवर्णनं नयवादः इत्युच्यते । अत्र वस्तुन एकांश प्राधान्येन वर्ण्यतेऽन्येष्वशेष्यौदासीन्यं प्रदश्यते । तदुक्तं वादिदेवसूरिभिः यत् नीयते येन श्रुताख्यप्रमाणविषयीकृतस्यार्थस्यांशः तदितरांशौदासीन्यतः स प्रतिपत्तुरभिप्रायविशेषो नय 20 इति । एकदेशविशिष्टोऽर्थो नयस्य विषयो भवति 150 अर्थात् प्रमाणग्रहीतार्थस्यैकदेशग्राही प्रमातुरभिप्रायविशेषो नयः । द्रव्यार्थिक नयः पर्यायास्तिकसंक्षेपेो द्वेधा । द्रव्यमेवपरमार्थतोऽस्ति न पर्याया इत्यभ्युपगमपरः द्रव्यातिकः । पर्याया एवं वस्तुतः सन्ति न द्रव्यमित्यभ्युपगमपर पर्यायास्तिकः । तत्र नैगमसंप्रहव्यवहार ऋजुपूत्र शब्द समभिरुदैवं भूतप्रकारेषु 1 नयसप्तेषु आद्यस्त्रयो द्रव्यास्तिकाः शेषास्तु पर्यायास्तिकाः ।
द्रव्यपर्याययोश्च मुख्यामुख्यरूपतया विवक्षणं नेगमनयः । 32 यथा 'सच्चैतन्य - मात्मनि' इत्यत्र चैतन्यस्य प्राधान्येन विवक्षणं, सत्त्वस्य चोपसर्जनभावेन विवक्षणं भवति । सामान्यमात्रम शेषशेषरहितं सत्त्वद्रव्यादिकं गृह्णातीति संग्रहो नयः इत्युच्यते 27. (a ) मीमांसा लोकवार्तिक- पृ. 619.
(b) घटमौली सुवर्णार्थी नाशोत्पादस्थितिष्वलम् । शोकप्रमोदमाध्यस्थ्यं जनो याति सहेतुकम् ॥ पयोव्रतो न दध्यति न प्रयोति दधिव्रतः । अगोरसव्रतो नोभे तस्माद्वस्तुत्रयात्मकम् ॥ (c) प्रध्वस्ते कलशे सुशोच तनया मौलौ समुत्पादिते पुत्रः प्रीतिमुत्राह कामपि नृपः शिश्राय मध्यस्थताम् ॥ पूर्वाकारपरिक्षयस्तदपराकारोदयस्तद्द्वया
धारश्चैक इति स्थित त्रयमयं तत्त्वं तथा प्रत्ययात् ।
28. उद्धृतोऽयं तत्त्वार्थमाण्यवृत्तौ हरिभद्रेण - V-29 29. प्रमाणनयतत्वालीकालङ्कार - VI1-1
- उद्धृतोऽयं रत्नाकरावतारिकायां पृ. 85 -8.
30. न्यायावतार - 29
31. तत्त्वार्थसूत्र - 1 - 34.
32. प्रमाणनयतत्र लोकालङ्कार - VII-7-33
आप्तमीमांसा श्लोक 59 60