Traverses on Less Trodden Path of Indian Philosophy and Religion

Author(s): Yajneshwar S Shastri
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 263

254
Traverses on less trodden path...
सर्वशं मन्यते । एते सर्वज्ञपदभाजोऽपि परस्परं विवदन्ते । मतस्यैकस्य सर्वज्ञस्य वचनं मतान्तरस्य सर्वज्ञस्य वचनाद्भिन्नं भवति । अतः कं सर्वमित्युररोकर्तव्यं, कस्य वचनं मतं वा प्रमाणमित्यङ्गोकर्तव्यम् । यदि बुद्धो महावीरो वा सर्वज्ञः इति स्वीक्रियते चेत् तदा कपिलऋषिणा गौतमेन वा किमपराद्धमिति पृष्टव्यं भवेत् । यदि सर्वेऽप्येते सर्वज्ञपदभाजो भवितुमर्हन्तीत्युच्यते चेत्तहि तेषु परस्परं मतभेदः कथं दरोदृश्यते । अत एवोक्तं दृश्यते यत्
" सुगतो यदि सर्वज्ञो कपिलो नेति का प्रमा।
तावुभौ यदि सर्वज्ञो मतभेदः कथं तयोः ।
अतः परस्परविवदमानानां वचनं प्रमाणभूतं न भवितुमर्हति । अतः चार्वाकाः सङ्गिरन्ते यत् प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाण', प्रत्यक्षप्रसिद्धपृथिव्यादि तत्त्वोपदेशात् गुरु बृहस्पतिरेवाप्त , तस्यैवाप्तस्य वाक्यं प्रमाणम् । यतो हि बृहस्पतिना प्रत्यक्षसिद्धान्येव 'पृथिव्यप्तेजोवायवः' इति चत्वार्येव तत्त्वानि प्रतिपादितानि । तेभ्यः भूतचतुष्टयेभ्यः पृथिव्यादिभ्यः कायाकारपरिणतेभ्यः तदात्मकं चैतन्यमुत्पद्यते यथा पिष्टोदकगुडघातकी संयोगात् मदशक्तिरुत्पद्यते यथा वा स्नायुलाबूदण्डाष्ठागुलिप्रयत्नात् श्रवणरमणीय. कणितमुत्पद्यते' तद्वत् । तच्च शरीरादभिन्न चैतन्यमेव गर्भादिमरणपर्यन्नं 'जीवः' 'आत्मा' वेत्यादिव्यपदेशभाग्भवति । देहातिरिक्तो आत्मा नास्ति । गर्भात पूर्वकाले मरणादुत्तरकाले च तच्चैतन्याभावः इति मन्तव्यम् । अनेन पुनर्जन्ममोक्षादिसिद्धान्ताः पौरुषबुद्धिहीनानां प्रलापाः इत्येव सिद्धं भवति । प्रत्यक्षप्रमाणागोचरत्वात् परलोकिनः परलोकस्यापि चाभावो वर्तते । परलोकाभावेऽपि केचन मूर्ख शिरोमणयः परलोकसुख प्राप्त्यर्थ ऐहिक सुखविमुखाः तपश्चरणोपवासादिक्रियया शरीरार्थव्ययविधानेन बहुधा मुधावत् क्लेशमश्नुवते । इहलोक सुख न कदापि त्याज्यमगोचरपरलोकसुखप्राप्तये । अत एवोच्चते धीमद्भिर्यत् ' यावजीवेत् सुखं जीवेत् नास्ति मृत्योरगोचरः । भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः' इनि ।
परन्तु चार्वाकाः एतद् विस्मरन्ति यत् 'प्रत्यक्षमेवकं प्रमागं' इति प्रतिपादनमप्यनुमानप्रभाणमेवावलम्ब्यावतिष्ठते । यतो हि-चार्वाकः स्वसिद्धान्तस्थापनाय काश्चन युक्तयः प्रदर्शनीयाः भवन्ति याभिस्तैः प्रतिपाद्यमानप्रत्यक्षप्रामाणिकता सिध्येत । यदि चार्वाकाः युक्त्या प्रत्यक्षप्रमोणतां साधयन्ति चेत् 'साधनात्साध्यविज्ञानं' इत्यनुमानप्रमाणेनैव प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाणमिति मतस्य मूलोच्छेदो भवति । आचार्यः विद्यानन्दिभिः
3 तत्वसङ्ग्रह - श्लोक 3149. 4 सत्यशासनपरीक्षा, पृ. 15. 5 तत्रैव.