________________
પોતાના પક્ષને રજૂ કરવો, સામા પક્ષને સાંભળવો, તેને પૂરેપૂરો સમજવાના અને સત્યને પકડવાના આશયથી જ પોતાની ખરી શંકાઓ પ્રસ્તુત કરવી, તે શંકાઓનું સમાધાન સામો પક્ષ કરે એમ ઈચ્છવું, સામા પક્ષે કરેલી શંકાઓનું સમાધાન કેવળ સહેતુઓ અને પ્રમાણોથી જ કરવું, અને આમ તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાના હેતુથી જ શાસ્ત્રાર્થ યાતત્ત્વચર્ચા કરવી. આ જ વીતરાગના અનુયાયીને શોભે.
બાહ્યદૃષ્ટિએ એકની એક પ્રવૃત્તિ એક માણસની બાબતમાં બંધનું કારણ છે જ્યારે બીજાની બાબતમાં બંધનું કારણ નથી. ઉદાહરણાર્થ, એક દુષ્ટ વ્યક્તિ દ્વેષથી પ્રેરાઈ બીજી વ્યક્તિનો હાથ તલવારથી કાપી નાખે છે, જ્યારે સર્જન ડૉકટર દર્દીનો જીવ બચાવવા તેના હાથના હાડકામાં થયેલ કેન્સર કે ગેગરિનને કારણે તેની અને તેના સગાઓની સંમતિ લઈ તેનો હાથ કાપી નાખે છે. બાહ્ય દૃષ્ટિએ બંને પ્રવૃત્તિઓ તદ્દન સમાન હોવા છતાં તે પ્રવૃત્તિઓ કરનારના મનના અધ્યવસાયો, ભાવો, આશયો જુદા જુદા છે. દુષ્ટ વ્યક્તિની પ્રવૃત્તિ કરાયપૂર્વકની છે, જ્યારે ડૉકટરની પ્રવૃત્તિ કષાયરહિત છે. અને ખરેખર તો કષાય જ બંધનું કારણ છે. એટલે જ કહ્યું છે કે મન પર્વ મનુષ્કાળ રપ વન્યમોક્ષયોઃા આ સમજણમાંથી જ જૈન આચારશાસ્ત્રમાં ઉત્સર્ગમાર્ગ અને અપવાદમાર્ગનો ઉદ્દભવ થયો છે, અને જૈન ધર્મ કહે છે કે કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ સ્વતઃ સારી કે ખરાબ નથી પરંતુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આધારે તેના સારાપણા કે ખરાબપણાનો નિર્ણય કરવાનો છે. સાધુને સ્ત્રીસ્પર્શ કરવાનો સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં નિષેધ છે કારણ કે તેથી અહિંસાનું પાલન થાય છે. પરંતુ વિશેષ પરિસ્થિતિમાં અહિંસાપાલન માટે જ સ્ત્રીસ્પર્શ સાધુને માટે ફરજ અને ધર્મ બની જાય છે. પાણીમાં ડૂબતી કે આગમાં સપડાયેલી સ્ત્રીને બચાવવા તેને સ્પર્શ કરવો પડે છે અને કરવો જોઈએ. તે સ્ત્રીને આસક્તિથી સ્પર્શ કરતો નથી પણ નિરાસ ભાવે તેને બચાવવાના આશયથી જ તે સ્પર્શ કરે છે. આ અપવાદ છે. આમ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બંનેનું પ્રયોજન એક જ છે અને તે છે અહિંસાપાલન. એટલે જ આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ 'ઉપદેશપદ’માં કહ્યું છે કે
न वि किंचि वि अणुण्णातं पडिसिद्धं वा वि जिणवरिदेहि। तित्थकराणं आणा कज्जे सच्चेण होयव्वं ।।११९।।
રદ્દ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
