________________
તેવી જ રીતે, તેમને ગતિમાંથી વિરમવા માટે (સ્થિતિ માટે) અધર્મદ્રવ્યરૂપ સહાયક કારણની પણ જરૂર છે. (શ્લો.૧૮)
અગાઉ આપણે જોયું તેમ, વીતરાગી મહાત્માઓના ઉપદેશોમાં જે ભેદ જણાય છે તેનું કારણ જેમને ઉપદેશ આપવામાં આવે છે તે શ્રોતાઓની કક્ષાનો ભેદ છે. તેવી જ રીતે, જુદી જુદી વ્યક્તિઓને એકસરખો જ ઉપદેશ આપ્યો હોવા છતાં તેઓ ભિન્ન ભિન્ન પ્રવૃત્તિઓ કરે છે કારણ કે તેમના સંસ્કારો અને આશયો ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. સંસ્કારભેદ અને આશયભેદને કારણે ઉપદેશ એક જ હોવા છતાં તેઓ જુદો જુદો અર્થ કરે છે અને તેને અનુસરી જુદી જુદી પ્રવૃત્તિ કરે છે. સૂર્યાસ્ત તિઃ' ('સૂરજ આથમી ગયો’) એ એક જ વાક્ય સાંભળી ચોર સમજે છે કે ચોરી કરવા જવાનો સમય થયો, અભિસારિકા સમજે છે કે પ્રિયતમને મળવા જવાનો સમય થયો, દુકાનદાર સમજે છે કે દુકાન બંધ કરવાનો સમય થયો, વગેરે અને પોતપોતાની સમજ અનુસાર જુદી જુદી પ્રવૃત્તિ કરે છે. એટલે દિવાકરજી કહે છેઃ પવૃત્તાયવર... સમનપ્રતિનોધા-નાસમાના પ્રવૃત્તયા (શ્લો. ૭૨)
દિવાકરજી વાદકળાકુશળ હતા. પરંતુ વીતરાગપરંપરાને અનુરૂપ તેમની માન્યતા છે કે જીતવાની ઈચ્છાથી નહિ પણ સત્યને સમજવા અને સાચી રીતે સ્થાપવાની ઈચ્છાથી જવાદમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ. તેથી, વાદમાં છલ અને જાતિનો પ્રયોગ ન કરવો જોઈએ એમ તે ભારપૂર્વક કહે છે. વક્તાને અભિપ્રેત અર્થથી શબ્દનો બીજો જ અર્થ કરી તેના વચનને તોડવું તે છલ કહેવાય. ઉદાહરણાર્થ, આ બ્રાહ્મણ પાસે નવકંબલ છે એમ કહેનાર વક્તાને નવ” શબ્દનો નવીન અર્થ અભિપ્રેત હોવા છતાં તે શબ્દનો જે અન્ય અભિધેયાર્થ 'નવ સંખ્યા છે તે કલ્પીને પ્રતિવાદી તેના વચનનું ખંડન કરે છે. તે કહે છે, 'કયાં છે તેની પાસે નવ કિંબલો? તેની પાસે તો એક જ કંબલ છે. ઉદાહરણના સાધ્ય સાથેના સાધર્મ કે વૈધર્મ દ્વારા સાધ્યની અસિદ્ધિ (અનુપપત્તિ) દર્શાવવી તે જાતિ છે. જાતિના અનેક પ્રકાર છે. આ બધા અસત્તરો છે. ખરેખર સત્યનો નિર્ણય કરવાના આશયથી જ વાદ કરવો જોઈએ એ જૈન મત છે. તેથી છલ, જાતિ વગેરે જેવી ખોટી યુક્તિઓ કે છળપ્રપંચનો પ્રયોગ ન કરવો જોઈએ એમ જૈનો માને છે. અને દિવાકરજી સબળ રીતે સમર્થન કરે છે. તે કહે છે કે જીતવાની ઈચ્છા વિના સત્યને સમજવા અને સત્યનું પ્રતિપાદન કરવાના આશયથી જ આપણે સમતાપૂર્વક શાન્તભાવે
२५
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
