________________
૨૦૪ [] સિદ્ધસેન શતક
વ્યક્તિ કે સ્થિતિ વિશે એક સમયે તેના એકાદ અંશની જ વાત કરી શકાય. કહેનારને ખ્યાલ રહેવો જોઈએ કે જેની વાત કરી રહ્યો છે તે સિવાય પણ તે વસ્તુમાં બીજું ઘણું કહેવાનું રહી ગયું છે. કોઈ એક પાસાની વાત કરતી વખતે બાકીના પાસાં ભૂલાવા જોઈએ નહિ. બાકાત રહી ગયેલ અંશોનો પણ સંકેત મળી રહે એવી કથનની શૈલી ભગવાન મહાવીરે આપી છે, એ પદ્ધતિનું નામ છે – અનેકાંતવાદ અથવા સ્યાદ્વાદ.
આ કથનશૈલી એમ કહે છે કે જે કહેવાઈ રહ્યું છે તે સિવાયનું તેનાથી સાવ ઊલટું પણ વસ્તુસ્વરૂપ હોઈ શકે છે, એક જ વસ્તુમાં એકબીજાથી વિપરીત લાગતા ગુણધર્મો એક સાથે હોઈ શકે છે, પણ તેનું નિરૂપણ એક સાથે થઈ શકતું નથી. સ્યાદ્વાદ દ્વારા પણ મહત્તમ નિરૂપણ કરી શકાય, સંપૂર્ણ નહિ. વળી એક જ વિષયનું કથન અનેક રીતે પણ કરી શકાય. દિવાકરજીએ રોજિંદા જીવનના કેટલાક દૃષ્ટાંતો આપીને અનેકાંતવાદની વ્યાવહારિકતા – ઉપયોગિતા સમજાવી છે.
ઘણી વાર ભિન્ન જણાતા મંતવ્યો પણ વસ્તુતઃ એક જ તથ્ય તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરતા હોય છે. હકારાત્મક રીતે જે વાત કરી હોય તે જ વાત નકારાત્મક રીતે પણ અભિવ્યક્ત થતી હોય છે, કયારેક એક સાથે બંને વિધાન કરવાનો પ્રયાસ થાય છે, તો કયારેક કશું પણ ચોક્કસ રીતે કહેવાની મુશ્કેલી અનુભવાતી હોય છે. શબ્દો જુદા પડે, પણ વાત એની એ જ હોય. એટલે જ શબ્દો પર નહિ, અર્થ પર ધ્યાન આપવાથી બધું થાળે પડે.
બોલનાર કઈ બાબત પર ભાર મૂકવા ઈચ્છે છે એના આધારે એક જ બાબત સાત પ્રકારે રજૂ થઈ શકે છે. આને જ સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. “દૂધ ગરમ છે આ એક જ બાબત માટે વખતોવખત જૂદુ જૂદુ વિધાન કરવાનો વારો આવી શકે ? ૧. દૂધ ગરમ છે. (નવસેકું હોય કે કડકડતું હોય) ૨. દૂધ ગરમ નથી. (પી ન શકાય એટલું ગરમ નથી.) ૩. દૂધ ગરમ છે અને ગરમ નથી. (બંને વાત સાથે કહેવાનો પ્રયાસ.)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
