________________
૫૮ [] સિદ્ધસેન શતક
એમ કહીએ છીએ તેમાં બંને જુદી વસ્તુ સૂચિત થાય છે પણ “ક્રિયા' નામનો પદાર્થ તેના આશ્રયથી એટલે કે કર્તાથી છૂટો-વતંત્ર-અલગ કદી જોવામાં આવતો નથી!
કોઈપણ પદાર્થ “ગતિ કરે છે તે ગતિ તેને સ્વાધીન છે કે પરાધીન છે ? દેખીતી રીતે પદાર્થ પોતે જ ગતિમાન જણાય છે પણ દરેક જાતની ગતિને બાહ્ય કારણની જરૂર હમેશાં પડે છે. આમ ગતિ કરે છે એક, તેનું કારણ બને છે બીજું કંઈક.
ગુણો હમેશાં કોઈને કોઈ દ્રવ્યને આશ્રયે-દ્રવ્યમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, દ્રવ્ય અને ગુણ એમ બે પદાર્થ પ્રતીત થાય છે ખરા, પણ એ બંનેને એકબીજાથી અલગ પડેલા કદી જોઈ શકાતા નથી.
“ક્રિયા કર્તાથી અલગ છે અને નથી, “ગતિ' સ્વાધીન છે અને નથી. ગુણ અને ગુણી જુદા છે અને નથી – આવી “ભજના' એટલે કે વૈકલ્પિક વિધાનો અનેકાંતવાદ માટે સહજ અને અનિવાર્ય છે. પદાર્થનું વૈવિધ્યભર્યું સ્વરૂપ અનેકાંતવાદ દ્વારા જ સારી રીતે વ્યક્ત કરી શકાય એમ ભગવાન મહાવીરે પ્રતિપાદન કર્યું એ એક રીતે સિંહનાદ કર્યો ગણાય. સામાન્ય રીતે ભારપૂર્વક કરાતા ચોક્સ વિધાનો દ્વારા જ પોતાની વાત સૌ કોઈ રજૂ કરતા હોય છે, જ્યારે અનેકાંતવાદનાં વિધાનો લચીલાં વૈિકલ્પિક હોય છે, જે પ્રથમ દૃષ્ટિએ “અનિશ્ચિતપણાની છાપ ઉપસાવે છે. ભગવાન મહાવીરે “અનિશ્ચિતતાનો આક્ષેપ વહોરવાની તૈયારી રાખીને પણ અનેકાંત પક્ષ લીધો. તેમાં તેમનો આત્મવિશ્વાસ છતો થાય છે. વસ્તુતઃ અનેકાંતનો અર્થ “અનિશ્ચિત' નથી થતો, અન્ય તમામ શકયતાઓ-સંભાવનાઓનો સ્વીકાર એમાં સૂચવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
