Siddh Hemchandra Vyakaranam Part 01

Author(s): Darshanratnavijay, Vimalratnavijay
Publisher: Jain Shravika Sangh

Page 513

( १७० )
न तु समासाद्यावयवभूतपदात्परत्वमिति वृत्ती पूर्वपदस्येति कथनमपि उत्तरपदाव्यवहित-पूर्वपदपरम् न तु सभासाद्यावयवरूढपूर्वपदपरम् । अथ क्वचित्त्रयाणामपि पदानामात्वं दृश्यते यथा-होतापोतानेष्टोद्गातारः तत्कथमिति चेत्सत्यम् द्वयोद्वं योः द्वन्द्वेः भविष्यति । अयमर्थः-पूर्व होता च पोताच होतापोतारौ । नेष्टा च उद्गाता च नेष्टोद्गाताराविति द्वयो-ढे योद्धन्द्वं विधाय ततो होतापोतारी च नेष्टोद्गातारौ चेति विगृह्य द्वन्द्व कृते मध्यमस्य पोतृशब्दस्याप्युत्तरपदभूतनेष्टोद्गातृशब्दा-व्यवहितपूर्वत्वमिति तस्याप्यात्वे त्रयाणामप्यात्वं सम्पद्यत इति क्वचिन्मध्यमयोरेवात्वं दृश्यते यथा होतृगोतानेष्टोद्गातारः तत्र तु होता च पोता च नेष्टोद्गातारौ चेति विग्रहः । अयमर्थः-अन त्रयाणामेकदा द्वन्द्वः इति मध्यमपदस्य पोतशब्दस्यैव उत्तरपदाव्यवहितपूर्वपदत्वमिति तस्यैवात्वं भवति न तु होतृशब्दस्य मध्यमेन व्यवधानादिति । नेष्टा-नायकः सोऽ पि ऋत्विग्विशेषः, उद्गाता-उच्चैर्गानकर्ता यज्ञे सामवेदसम्बन्धिकमकर्ता च । विद्यायोनिसम्बन्धश्चेह प्रत्यासत्तेः समस्यमानानामृदन्तानामेव परस्परं द्रष्टव्यो न येन केनचित् । अयं भावः-सम्बन्धः द्वयो भवति एकत्र तदभावात, एवं च स सम्बन्धः कयोद्वं योाह्यः इत्यपेक्षायां समस्यमानपदयोरेव प्रत्यासन्नत्वात् तयोरेव तेषामेव वा ग्राह्यः तेनेह न भवति-चैत्रस्य स्वसृदुहितरौ। नात्र स्वसदुहित्रोः परस्परं सम्बन्धः, न हि स्वसा चैत्रस्य स्वसा भवन्ती दुहितरमपेक्षते दुहिता वा स्वसारमिति । अयं भावः-इदं सूत्र द्वन्द्व, प्रवर्तते द्वन्द्वश्च सहोक्तिमापन्नानामेव सहोक्तिश च यथाकथञ्चित्परस्परसम्बन्धेऽ स्त्येव स च सम्बन्धोऽ न्यत्र यादशस्तादशोऽस्तु प्रकृते विद्याकृतो योनि कृतो वा ग्राह्य इत्येव विवक्षितम्, इह च स्वस दुहितरावुभे अपि चैत्रमेवापेक्षेते तस्यैव स्वसा, तस्यैव च दुहिता, नहि दुहितुरियं स्वसा नवा स्वसुरियं दुहितेति तयोः परस्परमसम्बन्धात्प्रकृतसूत्राप्राप्त्या नात्वमिति । यद्य वं तर्हि चैत्रस्य पित-भ्रातराविति कथम्, ? अस्ति ह्य वात्र परस्पर-संबंध-संभावना । अयं भाव:-यद्यपि पिता भ्राता च चैत्रमपेक्षेते तथापि पितृभ्रात्रोर प्यस्त्येव स्वाभाविकः परस्परं जन्यजनकभावसम्बन्धः ततश्च परस्परसम्बन्धे सत्यपि कथं नात्वम् ? उच्यते यद्यपि चैत्रस्य भ्राता भ्राता भवन् पितरमपेक्षते चैत्रपितृजनितस्यैव चैत्र भ्रातृत्वात्, तथापि पिता-पिता भवन्न भ्रातरपेक्षते । अयं भावः-यद्यपि चैत्रस्य यो भ्राता स चैत्रनिरूपितभ्रातृत्वद्वारैव पितरं स्वजनकत्वेनापेक्षते न तु स्वतः, केवलस्य भ्रातृत्वस्य