Sarasvatikanthabharanam

Author(s): Dhareshvar Bhojdev, Kedarnath Sharma, Vasudev L Shastri
Publisher: Pandurang Jawaji

Page 828

5 परिच्छेदः / सरस्वतीकण्ठाभरणम् / 735 नव्यापारं परार्थ तस्यां क्रियायां न्यग्भवति / तेनायं कर्ता खक्रियासिद्धावाकुलः कथमुपमानत्वेनोपमेयत्वेन वान्यदपेक्षितुं क्षमते / एवं तर्हि योऽङ्गानि लिम्पति तेन क्रियोपलक्षितेन क; तुल्यं तम इत्यर्थः प्रतिपत्स्यते / मैवम् / क्रियोपलक्षितस्य कर्तुरुपमानभूतस्य शब्दन्यायबलाप्रतिपत्तिः / शब्दो हि मुख्यागौणीलक्षणाभिरर्थप्रकरणादिसंपादितसा. चिव्यादाभिस्तिसृभिरेव वृत्तिभिरर्थविशेषप्रतिपत्तिनिमित्तं भवति / तद्यथा-गौरित्ययं शब्दो मुख्यया वृत्त्या सास्लादिमन्तमर्थ प्रतिपादयति स एव तिष्ठन्मूत्रत्वादिगुणसंपदमपेक्ष्य वाहीकादौ प्रयुज्यमानो गौणी वृत्तिमनुभवति / यदा तु मुख्यया गौण्या वोपात्तक्रियासिद्धौ साधनभावं गन्तुमसमर्थस्तदा लक्षणया खार्थाविनाभूतमर्थान्तरं लक्षयति यथा गङ्गायां घोषः प्रतिवसतीति गङ्गाशब्दो विशिष्टोदकप्रवाहे निरूढाभिधानशक्ति?षकर्तृकायाः प्रतिवसनक्रियाया अधिकरणमावं गन्तुमसमर्थः खार्थाविनाभूतं तटं लक्षयतीति / न चैतासामिहान्यतमापि वृत्तिः संगच्छते / तथा हि लिम्पतेः क्रियावचनत्वान्न मुख्या / नापि क्रियाकोरसादृश्येन शुक्तिकादौ रजतादिवत्तद्भावापत्तिः क्रियागुणानां कर्तर्यसंभवात् / साक्षादिव प्रयोगाच्च न गौणी क्रियायाश्च खयमेव धर्मरूपत्वात् / बुद्धिः पश्यतीतिवदन्यधर्माणामन्यत्राधिरोपणमुपचार इति न गौणीभेद उपचारिता / इक्शब्दस्य चासादृश्येऽपि दर्शनान्न लक्ष्येत / यदि हीवशब्दः सादृश्यमेव विद्योतयति तदा लिम्पतिक्रियायाः सत्त्वभूतेन तमसा सादृश्यं न संभवतीति खार्थाविनाभूते कार 1. 'स्वक्रियासिद्धा वा कुतः' ख. 2. 'चान्यदपेक्षितं' क., 'वान्यदपेक्षितं ख. 3. 'साचिव्यादिभिः' क.ख. 4. 'यत्तटं' क. 5. 'क्रियावचनत्वान्मुख्या नापि क्रियाकर्तारः सादृश्येन' क. 6. 'उपचरिता' क., 'उपचरितः' ख.