________________
મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર તેમજ કરવા બેઠે છે. મને તારા વિષે રહેલી મારી પુત્ર–ભાવનાનું વિશ્લેષણ નથી ગમતું. તને મારા ગણવામાં ગમે તેટલી ભ્રાન્તિ તારી શાસ્ત્રજ્ઞ દૃષ્ટિને ભાસતી હોય છતાં મને તે તે ભ્રાન્તિ, તે વ્યામોહ, તે ભ્રમમાં જ આનંદ છે. મને તેમાં જ પડી રહેવા દે.
કુમાર પણ માતા ! એ આનંદને કે પ્રત્યાઘાત થવા નિર્મા છે તે વાત પણ આપે લક્ષ્યમાં લેવી ઘટે છે. જેટલો પ્રબળ મેહ તેટલે જ પ્રબળ શક પરિણામે સહન કરવો પડે છે. મેકવાન આત્માને છેવટે તે કુદરત બળાત્કારથી આંખે ખૂલવાની ફરજ પાડે છે. અને તે વખતે તેના પ્રત્યેક અંશમાં અસહ્ય કષ્ટ થાય છે.
માતાઃ એ સર્વ કષ્ટ હું મારી બ્રાન્તિના વિલેપન કાળે સહી લઈશ. એ સહવામાં હું તે કાળે નિર્બળ નહી બનું પણ મને અત્યારની મારી બ્રાન્તિમાંથી ઊપજતું સુખ અનુભવવામાં તું બાધા ન કર એમ મારા હૃદયનો પોકાર છે.
કુમાર: સમજુ મનુષ્યો ભવિષ્યમાં કરવાનું વર્તમાનમાં જ આટોપી લે છે. બ્રાતિને સમજ્યા પછી તેને નિભાવવામાં તેમાંથી ઉદ્દભવતું અરધે અરધ સુખ તે આપોઆપ નષ્ટ થઈ જાય છે. માતા ! વિશ્વની નિયામક અને વ્યવસ્થાપક મહાસત્તા મનુષ્ય હૃદયમાં અમુક કાળ સુધી ભ્રાન્તિ અને ભ્રમ રાખે છે તેને પણ કાંઇ દિવ્ય સંકેત હોય છે. પરંતુ એ સંકેત સિદ્ધ થયા પછી તે જ મહાસત્તા તે બ્રાન્તિમુગ્ધ હૃદયમાં પ્રકાશના કિરણ ફેંકીને તેને તેની ભ્રાન્તિમયતાનું ભાન કરાવે છે, અને તે દ્વારા એમ સૂચવે છે કે હવે તે બ્રાન્તિને અધિક કાળ નિભાવવાની અગત્ય નથી. તે પછીથી ડાહ્યા મનુષ્યો તેને ધીરે ધીરે પિતાના અંતરમાંથી તજવા માંડે છે. કદાચ મનુષ્ય કુદરતની તે સૂચનાની અવગણના કરી પોતાની પૂર્વની ભ્રાન્તિમાં પડી રહેવાનું પસંદ કરે છે તે કુદરત સખ્ત ઉપાયથી કામ લે છે.
