________________
રાજમતી અને રથનેમિ
રથનેમિ: તે તમારા જ મુખથી કહે. મારે સાંભળવાને જ અધિકાર છે. " રાજમતી: તે ભલે, હું જ કહીશ. જે અંશને આ રક્તમાં અને હાડ-ચર્મની ઘટનામાં સૌન્દર્ય જેવું જણાય છે, તે આત્માનું વાસનામય અંગ છે, બ્રાન્તિનું–રાગ-દ્વેષનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે અને આત્માને અસદ્ અંશ છે. ગત અનંતકાળના સંસ્કારોથી પિાષાચેલી વાસનાઓને વસવાનું તે સ્થળ છે; અને તે આત્માને ઔપાધિક ભાવે મળેલું છે. આત્મા જ્યાં સુધી અંધકારમાં રહેવાની લાલસાવાળો હોય છે, ત્યાં સુધી જ તે અધમ અંશનું બળવાનપણું રહે છે. હવે બીજે તે આત્માને વિવેકબુદ્ધિને અંશ છે અને તે ઉચ્ચ અંશ છે, તેનું વલણ સર્વદા આત્માને ઉચ્ચ ગતિ ભણું લઈ જવા તરફ છે. તે અંશ આગળ જે કંઇ રજૂ થાય છે, તે વસ્તુ તે બુદ્ધચંશના તારતમ્યાનુસાર સાચા સ્વરૂપમાં જ રજૂ થાય છે.
રથનેમિક પરંતુ ભગવવી! બુદ્ધિ અને હદયના ધર્મો જુદાજ છે, તેનું કેમ ? બુદ્ધિ-વૃત્તિ જેને માત્ર પુદગલના સમૂહ રૂપે જોવાને પ્રેરે છે, તેને હદય સૌન્દર્યનું સ્થાન માની લે છે. બુદ્ધિના પ્રદેશમાં મને તે શુષ્કતા-કઠોરતા અને રસહીનતા જણાય છે, ત્યારે હદય જેને ચાહે છે તેના અનુભવ કાળે આદ્રતા, સુકમારતા અને સુખમયતાને રસભર્યો પરિચય મળે છે.
રાજમતી હદય જ્યાં સુધી વિવેકબુદ્ધિને અનુસર્સ્ટ નથી ત્યાં સુધી આત્મા વિનાશના ક્રમ ઉપર છે. તે ઉભયની જ્યારે મધુર મૈત્રી બંધાય છે, અને વિવેકબુદ્ધિની કોમળ છાંયા નીચે હદય નિયંત્રિત મર્યાદામાં વિહરે છે ત્યારે જ આત્મા ઉપર નરકના પ્રવાહ રેલાતે બંધ પડે છે. હદય જ્યાં જ્યાં છાચાર ધકે વિવેકની ઉપેક્ષા પૂર્વક લલચાતું ફરે છે અને મધુરતા કે સુંદરતાને
