Samvad Panchak

Author(s): Chotalal Harjivan Sushil, Nanchandra Muni
Publisher: Chotalal Harjivan Sushil
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023011/1

Page #1

સંવાદ પંચક
લેખક : છોટાલાલ હરજીવન સુશીલ
કિંમત બે આના.
: સંપાદક : સુનિ નાનચંદ્રજી

Page #2


Page #3

– સંવાદ પ ચ ક –

Page #4


Page #5

: ૧ :
શાલિભદ્ર અને ભદ્રા મારા માથે પણ માલિક ?
ભદ્રા ગઈ કાલના બનાવ પછી તારા વનની માધુરી છેક જ સુકાઈ ગઈ છે. બેટા! શ્રેણિક નરેન્દ્રે તારી સ્નેહભર ભેટ લીધી તેથી તે તારે ઊલટુ' પ્રસન્ન થવું જોઇએ. રાજાઓમાં પ્રભુત્વના અંશ છે, કેમકે કાળના વીર્યનું શુભાશુભપણ તેમની ભાવનાઓની શુભાશુભ્રતાને લઈને નિર્માય છે. એક બાજી પ્રભુ મહાવીરનુ' ધ ચક્ર લેાકેાની આત્મસમૃદ્ધિ સંરક્ષો તથા વિસ્તારી રહ્યું છે, ત્યારે શ્રીજી બાજુએ તે શાસનને સાનુકૂળ રહી શ્રેણિ* નૃપતિનુ રાજચક્ર આપણી વ્યવહાર સંપત્તિનું રક્ષણ કરે છે. તે પ્રજાપાલક રાજા આપણી સશાળ પિતાની જેમ રાખે છે. આપણી વિપુલ સ ંપત્તિનું દČન કરી તે જલા રાજાએ સામાન્ય રાખને સુલભ એવી ઈર્ષ્યા અનુભવવાને અદલે, અત્યંત હર્ષ અનુભએા હતા. શ્રેણિકે તને પ્રેમભર માર્લિંગન આપી તારી . । ચડતી કળા પૃથ્વી હતી. છતાં તે ક્ષમી તારી મુખ કરમાઈ ગયું છે. ગઈ કાલના પ્રભાત અને આજના પ્રભાતના અલ્પ અંતરમાં તારા સુંદર દેહમાં વહેતું લાહી કિક પડી ગયું છે.

Page #6

સંવાદ પંચક તાત! તારી આંતરવ્યથા હું સમજી શકતી નથી. કયો વિચાર તાર મર્મમાં આવાત કરી રહ્યો છે? બેટા હદય ખેલ અને આ સ્નેહાળ માતાને તારા દુઃખની ભાગી બનાવ !
શાલિભદ્રઃ ભાજી, આપ જેને દુઃખ લેખે તેવું કશું જ દુઃખ મને નથી મારું શરીર હંમેશની જેમ રેગ રહિત છે. બત્રીસ સ્ત્રીઓ મારી આજ્ઞાવશ રહી મારા ચિત્તની પ્રસન્નતા જાળવવા સતત પ્રયત્ન કરી રહી છે. લક્ષ્મી સંબંધી કઈ પણ વિતર્કને તે આ જીવનભરમાં અવકાશ જ નથી. જે વેદના ગઈ કાલથી આ મમ માં ઊપજી આવી છે તેને માજી તમે સ્પર્શી શકે તેમ નથી. તેટલી ઊંચાઈએ ચડી મારા હૃદયનું દર્શન કરવા તમારામાં શક્તિ નથી. ક્ષમા કરજે અવિનય થતો હોય તે માતા ! પરંતુ જે નિમિત્તથી અન્યના હૃદયમાં હર્ષને ઉમેષ થવો જોઈએ તે જ નિમિતે મારા હૃદયમાં સખ્ત ફટકે મારી, મારી ખરી સ્થિતિ પ્રત્યે મારી આંખ ઉઘાડી દીધી છે. વળી એ વેદના અધિક માર્મિક તે એથી બની છે કે, આપને તેના ખરા સ્વરૂપથી પરિચિત કરતાં આપનું મમતાળું હૈયું દુખિત થશે. અને માતાના પ્રેમાળ હૃદયને એ દૂર આઘાત આપ એ મારા પક્ષે ઘણું નિષ્ફર છે. મારી વેદના સમજ્યા પછી અને હવે શું કરવા માટે હું તત્પર થતો જાઉં છું તે જાણ્યા પછી, આપને શું શું થશે તે વિચાર મારા હૃદયમાં તીવ્ર કંટકની જેમ ખેંચે છે. માજી! મને વચન આપો કે આપ સરખા હિતચિંતક કાંઇ પણ વિક્ષોભ વિના મારા દર્દની કથા સાંભળશે, અને તે સાથે મને છેક ગુમાવી દેવાની હદ સુધી આપના હૃદયને તૈયાર રાખશે.
ભદ્રાઃ આ હૈયું ફાટી જતું નથી, એટલી જ બાકી છે. બેટા! તારા દુઃખને એક અંશ પણ ન્યૂન થાય તે માટે હું હજારો વાર દેહ ધારણ કરી તેને હેમી દેવા તૈયાર છું. મારા પ્રેમના આશાને -આશ્રયસ્થાન ! તારી વેદના ગમે તે પ્રકારની હશે તે પણ હું તેમાં

Page #7

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા
ભાગ લઈશ, અને તારી ઈચ્છાનુસાર મારી પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિને યેાજીશ. હું ખીજી માતાઓ જેવી મૂર્ખ નથી. ગમે તેટલા ઊંચા શિખરે તારું હૃદય ચડયું હશે તે પણ હું ત્યાં પડતાં-આખડતાંય ચડીશ, પરંતુ તારા હૃદયને એક કદમ પણ નીચે ઊતરવા નિહ વીનવું. અંતરના સાચા સ્નેહ, સ્નેહના પાત્રનું દુઃખ ટાળવામાં પેાતાના રાગ દ્વેષના ધેારણને બાજુએ મૂકી સ્નેહપાત્રના ધારણને પાતાનું કરી લે છે. બેટા, તારુ કષ્ટ જો ટળી શકે તેમ હશે તેા તે ટાળવા માટે હું તારા અનુભવને મારા અનુભવ બનાવી લઈશ, અને છેવટે કાંઇ પણ નહિ બની શકે તે તારી વેદનાના સ્થાન ઉપર નિશ્વાસની ઉષ્ણ વાળાને બદલે સ્નેહની શીતળ ફૂંક મારી તને શાન્તિ તે પમાડીશ. મને આશા છે કે જો તારુ કષ્ટ માત્ર કાલ્પનિકજ હશે તેા માતૃહૃદયના સ્નેહનાં કિરણેા તે કલ્પનાના ધુમ્મસદળને વિખેરી નાંખી અગાઉના જેવી તારી ચિત્તપ્રસન્નતાને પાછી આણુશે, અને તે વાસ્તવિકજ હશે તથા તેને દૂર કરવા માટે જે મા તું લેવા ધારતા હશે તે ચેાગ્ય જ હશે તેા, આ હૃદય પણ તે માને ખુલ્લા કરવામાં ઊલટું સહાયક બનશે. મેટા ! નિષ્ફળ ચિંતા દૂર કર. આ માતાના સ્નેહ તું ધારે છે તેવા છેક જ સ્વાર્થી નથી. મે પણુ એવા અનેક હૃદયપલટા અનુભવ્યા છે. મહાવીર પ્રભુના કંઠેથી પ્રગટેલી વાણીના પડધા હજી આ શ્રવણુગેાલકમાં તાજા જ છે, કાઈ પણ આશ્ચર્ય હવે એવું નથી રહ્યું કે જે મને આધાત કરી શકે.
શાલિભદ્રઃ । માજી ! આ ચાવીશ કલાકમાં મેં શું શું પલટા અનુભવ્યા તેની કથા હું સ્વલ્પમાં કહીશ. હ્રયની અશાંતિ તા ધણા કાળની હતી. કાણુ જાણે શું કારણુથી પણુ લાંબા સમયથી દિલ બેચેનીને વશ હતું, અને જરા સમજવા શીખ્યા ત્યારથી જ કાંઈક અધૂરું અધૂરું' ભાસતું હતું. લગ્ન મતે ખત્રીશ · પૂતળીએ ’ આપી, પણ તેમાં એકમાં આ હૃદયને વિરામ નહેાતા. જ્યાં અંત
.
<

Page #8

સંવાદ પંચક રને સ્નેહ નહિ ત્યાં હદય કેમ વિરમે ? આપે તે મને સુખી કરવા માટે સુંદરમાં સુંદર અને બિલર જેવી રમણીય સુંદરીઓ સોંપી હતી, પરંતુ “સૌંદર્ય” અને “સ્નેહ” એ જૂદી જ ભાવનાઓ છે. એની આપને તેમજ મને ખબર નહતી. સૌદર્ય એ ભેગલિપ્સાને તૃપ્તિ આપી શકે છે. પણ હૃદયને સ્નેહ ઢળાવામાં એ એક જ હેતુ નથી. ટૂંકામાં એ બત્રીસમાંથી એકેમાં હું સ્નેહ અને શાન્તિ મેળવી શિકયો નહીં. પરંતુ તેમાં તેઓને દોષ નહતો. બિચારી અબળાઓ તે મને સુખી કરવા તલસ્યા જ કરતી હતી અને કયા ઉપાય આ હદય વિકસે તેને જ અભ્યાસ અહોનિશ કરતી હતી. પણ માછ! શું કહું? મારી દૃષ્ટિ એ સૌદર્યમાં માત્ર રક્ત, માંસ અને ચર્મનું જ દર્શન કરતી હતી. એ બત્રીશેમાં મારી ઇન્દ્રિયને ખેંચવાનું બળ હતું, પણ આ હૃદયને પિતાનામાં ભેળવી લે એવી શક્તિ એકકેમાં નહતી. છતાં ત્યાંયે પણ અધૂરી શાન્તિ અને અધૂરો આરામ અનુભવાતો હતો. કેમકે ત્યાં સુધી આ જિગર ઉપર એકકે સખ્ત ક્રેક લાગ્યો નહોતો, અને કાળ સરળપણે તેનું કાર્ય કર્યો જ હતું. આજથી બે વર્ષ ઉપર એક “ધકક' અનુભવ્યો હતો અને તે પ્રસંગે મારી દષ્ટિને કંઈક વિશાળ અને સત્યગ્રાહી બનાવી હતી. મને તે વખતે સમજવું કે હૃદય ઉપર જે ધક્કા લાગે છે તે કાંઇક ને કાંઈક આવરણુ ખસેડી આત્માને અંદરના ઊંડા ભાગમાં દોરી જાય છે.
ભજઃ બેટા! એ પ્રસંગથી તો હું હજી અધારામાં જ છું. અને તેની વાત સરખી પણ તે કરી નથી. હું તો એમ જ માનું છું કે તેને કશી વાતને તે નથી, અને તું આ ગગનચુંબી મહાલયમાં આરામ અને સુખનો જ અનુભવ કર્યા કરે છે. ભાઈ, તને શી વાતે ખામી હતી? એ દુઃખને ઈતિહાસ મારાથી કેમ આજ સુધી તે ગુપ્ત રાખ્યો ?

Page #9

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા
શાલિભદ્ર એ પ્રસંગ આપથી પણ અજાણ્યો છુ અજાણ્યું છે તે તે પ્રસંગથી આ હૃદયમાં જે “ધક્કો વાગ્યો હતો તે છે. અને હૃદયને ઈતિહાસ માજી કાંઈ ક્ષણે ક્ષણે કથવા બેસાય છે ? જ્યારે કે પરિપાકવાળી અવસ્થાએ પહોંચાય છે ત્યારે જ તેના મૂળના ઈતિવૃત્તને મહત્વ અપાય છે. એવા તે અનેક મનુષ્યો ને અનેક ક્ષણિક આવેગો પ્રકટતા હશે, પણ જ્યાં સુધી તે કઈ અપૂર્વ ભાવના ભણી આત્માને દોરે નહિ ત્યાં સુધી તેનું કશું જ ગૌરવ નથી, અને મારી તે કાળની વૃત્તિ કાંઈ પણ આકાર કે રૂપરેખા વિનાની હોવાથી મેં આપને તેની કશી માહિતી આપી નહતી. માત્ર હૃદય ભાંજગડ કરી અશાનિ વેદતું હતું, અને તેમાંથી માર્ગ શોધવા મથતું હતું. પણ તે કાળે આગળ-પાછળ ધૂમસનાં દળ ભાસતાં હતાં અને તેથી અશાન્તિના ખરા કારણની શોધ થઈ શકી નહોતી.
ભદ્રા: પણ તે પ્રસંગ શું હતું ? કાંઈક સ્મરણ કરાવો તે સમજ પડે !
- શાલિભદ્ર પ્રસંગ તે સહેજ હતો. માજી, બે વર્ષ ઉપર તે બત્રીસ બાળાઓમાંની પવા માંદી પડી હતી. મને પદ્મામાં કાંઈક આસક્તિ હતી. સહુમાં તે રૂપવતી અને મેહક હોવાથી તે મારા મનને સહુ કરતાં અધિક આકર્ષી શકતી હતી. અને તેના ભણું જોઈ રહેવું બહુ ગમતું હતું, કેમકે સહુમાં તે નાની વયની હતી અને તેની મુગ્ધાવસ્થાના નિર્દોષપણામાંથી કાંઈક આંતરિક માધુર્ય પ્રગટતું હતું. તે સ્ત્રીભાવને બહુ સમજતી નહતી. અને મને ચાહવામાં તે બાળહૃદયમાં સ્ત્રીઓને સ્વાભાવિક એ સ્થૂલ તૃતિને અવકાશ નહતો. મને તેણીના વર્તનમાંથી બહુ નવું શીખવાનું મળ્યું હતું. એક તો એ કે, તેનામાં અદેખાઈ નહતી. તેના સ્નેહ

Page #10

સંવાદ પંચક
સ્થાનમાં કઈ ભાગ પડાવે તે પણ તેમના ઉપર તેણી કદી રાષભર્યો કટાક્ષ કરતી નહોતી. વળી મને ચાહવામાં તે પ્રતિચાહનાનો બદલે ઈચ્છતી નહોતી. બદલાની અભિલાષા હૃદયના સૌંદર્યને બગાડી નાંખે છે. પણ પવાનું હદયસૌંદર્ય અવિકૃત રહેવા પામ્યું હતું. માંદગી શું તે હું પવાની તે સમયની અવસ્થાથી પ્રથમ જ સમજ્યા હતા. એમજ જાણતા હતા કે જન્મથી મૃત્યુ સુધી મનુષ્યને વચમાં કશું જ વિન નથી. મેં પઘાને મારી પાસે આવવા કહ્યું, પણ તેણીએ ઉત્તર આપ્યો કે –“પ્રભો ! હું તો ઘણીએ આવું, પણ આજે આ શરીર કહ્યું કરતું નથી.” હું તેની પાસે ગયો અને તેને સ્પર્શ કર્યો; પણ આ સ્વાર્થી હૃદયે તેને ઝાઝી વાર સ્પર્શી રહેવા ના પાડી કેમકે પૂર્વની જેમ તે સ્પર્શ મનોજ્ઞ અને શીતળ નહોતો, પણ અરુચિકર અને ઉષ્ણ હતો. મેં પદ્માને પૂછ્યું. “દેવિ! આજે શરીર બહુ ગરમ કેમ છે? તેણીએ કહ્યું “નાથ ! આજે મને સખત જ્વર ચડે છે અને તેથી મને બહુ વ્યથા થાય છે. તે વ્યથાના સ્વરૂપને તે હું સમજતો નહોતો, છતાં અધિક જાણવાના હેતુથી મેં પૂછ્યું “દેવિ! આવી વ્યથાને પાત્ર સહુ મનુષ્યો હશે કે તું એકલી જ હઈશ?” ઉત્તરમાં તેણીએ કહ્યું. “દેવ! મનુષ્ય માત્ર અને ભેગા આપ પણ વ્યાધિને પાત્ર છે. જ્યાં સુધી તે ઉદય નથી ત્યાં સુધી આ શરીરની કાન્તિ–સૌદર્ય નભી રહેશે પણ સદાકાળ કેઈને તેવી આરોગ્યવસ્થા રહી શકતી નથી.' આથી મારા હૃદયમાં બહુ જ આઘાત થયે, મારું મુખ કરમાઈ ગયું, અને પવામાંથી મળતો રસને પ્રવાહ મારા તરફ આવતા બંધ પડે. મને હવે તેનું શરીર જોઈ નિર્વેદ થવા લાગ્યો. તેણીના લલિત દેહ અને પ્રya વદનમાંથી અગાઉ અનુભવાતો આનંદ બંધ પડે. માંદગીને લીધે તેને સ્વભાવ પણ બદલાઈ ગયે. અશક્તિથી કે મનની બેચેનીથી તે મારી સાથેની વાતચીતમાં પણ કંટાળો બતાવવા લાગી. આપ પદ્માને તેની માંદગીની શરૂઆતમાં મારાથી દૂર કરી
માંદગીને જીથી તે મારી સાદગીની શ

Page #11

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા
નીચે તેડી જવા ઇચ્છતા હતા, પણ મેં તેમ કરવાની ના કહી, કેમકે તે વખતે હજી તાજું રક્ત હેની નસમાં વહેતું છેક બંધ પડયું નહોતું. પરંતુ માંદગી વધતી ગઈ તેમ તેમ તે મને ગમતી બંધ પડતી ગઈ! તેનું શરીર સુકાવા લાગ્યું. અને મૃત્યુના જેવી સફેદી તેના આખા શરીર ઉપર ફરી વળી. જે હું સાચે સ્નેહી હેત તે મને તેના શરીરમાં પણ અણગમો ઊપજત નહિ; પરંતુ હું જેનો તરસ્યો હતો તે તેની આકૃતિની મેહકતાને અને કાંઈક હૃદયના લાવણ્યને હતે. માંદગીએ એ સહુ તે તેની પાસેથી લૂંટી લીધું હતું. જે હેતુ વડે હું તેને ચાહતો હતો, તેને લેપ થઈ જવાથી હું તેને ચાહતે બંધ પડે. એક તરફ નિર્વેદ અને બીજી તરફ પ્રેમનો જે તે વહેત મંદ પ્રવાહ પણ સુકાયે. આથી મારા હૃદયને બહુ ધક્કો લાગ્યો. મેં પઢાને મારા આવાસમાંથી નીચે લઈ જવાની આરુ કરી.
- ભદ્રા: પણ બેટા પડ્યા તે પછી સાજી થઈ તારી સેવામાં પુનઃ હાજર થઇ શકી હતી, અને તેથી તારે શોક દૂર થે જોઈને હતો. માંદગીના પ્રસંગે તે દુનિયામાં સૌ સ્થાને સાધારણ છે; તેમાં તને આટલું બધું દુઃખ ઊપજી આવ્યું એ જોઈ તારા હદયની કમળતા માટે મને બહુ લાગી આવે છે.
શાલિભદ્ર તે મને પુનઃ ભેટી શકી એ જ વ્યક્તિ આ હદયને ધક્કો આપી છૂપાં ઢાંકણ ખેલવામાં મેટામાં મેટું નિમિત્ત હતું. પવાએ મને કહ્યું. “નાથ! તમે મને મારી અનારોગ્ય સ્થિતિમાં દૂર કરી સાસુજી પાસે મોકલી દીધી એ ઠીક કર્યું. કેમકે માંદગી એ અર્ધ મૃત્યુની અવસ્થા છે, અને મૃત્યુ જેમ દુઃખના હેતુરૂપ છે તેમ માંદગી પણ કાંઈક તેથી ન્યૂન અંશે નિર્વેદના હેતુરૂપ છે. મેં મંદભાગિનીએ આપને થડે કાળ એવો નિર્વેદ ઉપજાવી દુખી કર્યા

Page #12

૧૦
સવાદ પંચક
સુકુમાર હસ્તને તાપ હું તેા તે કાળે બેભાન મનેનુ લાગતા, પણ
C
.
અને મારા શરીરના ઉષ્ણુ સ્પથી આપના ઉપજાવ્યો તેથી મને બહુ લાગી આવ્યું છે. જેવી હતી. મને તે આપને હસ્તસ્પ આપને એ કાળના મારા ઉષ્ણુ અને શુષ્ક સ્પર્શીથી કષ્ટ ઊપજ્યું હશે એ વિચાર હવે મને બહુ ખૂંચે છે. પ્રભુ! આ અમળા ઉપર ક્ષમાની દૃષ્ટિથી જોશે. તેની આવી વાણીથી મને મારા સ્વાર્થીપણા માટે બહુ લાગી આવ્યું; આ પમર હૃદય કાંઈક સ્થૂલ-તાની હદ એળગી સૂક્ષ્મતાના પ્રદેશમાં આવ્યું, મને વિચાર થયા. કે - અરેરે! જે ખાળા મને આવા સાચા જિગરથી ચાહે છે તેના બદલામાં હું કશું જ ન કરી શકયા ! હું તે તેની સુંદર આકૃતિ, ઊગતી વય અને તાજા લાહીના જ શિકારી હતા ! માજી મને તે કાળે બહુજ ઓછું લાગ્યું હતું. ઉગ્ર પુણ્ય અને ભાગના ઉદયની જ્વાળા આત્મામાંથી પ્રકટતી સુધાને ઘણીવાર સૂકવી નાંખે છે. મારા સંબંધમાં પણુ તેમજ બન્યું. સૂક્ષ્મતામાંથી સ્થૂલતામાં આવવામાં પુણ્ય સર્વથી મહાન નિમિત્ત છે, અને સ્થૂળતામાંથી સૂક્ષ્મતામાં જવા માટે પૂર્વનું આરાધકપણું, સત્પુરુષોના પરિચય અથવા દુઃખના રંગ એ ત્રણ મુખ્ય હેતુ છે, એમ હવે સમજાય. છે. આ ત્રણે હેતુઓમાંથી એકને મને તે કાળે સદ્ભાવ ન હાવાથી મારા હૃદયનાં ખૂલેલાં દ્વાર પાછા લગભગ બંધ થઈ ગયાં; છતાં કાઈવાર તેની તરમાંથી તે સૂક્ષ્મ ષ્ટિનું ઝાંખું ન થતું, હતું. હૃદય એકે વસ્તુમાં સપૂર્ણ વિરમેલું નહાતું. એક પક્ષે પુણ્યના ઉપભાગ કાળે તે પૂર્વના આધાતા સાંભરી આવતા તેથી તે ઉપ-ભાગની અડધી માત્રા નાશ પામતી અને અન્ય પક્ષે અંતર આગારમાં પ્રવેશવાનું એકકે બળવાન નિમિત્તે નહેતું. માતા ! પુણ્યના મહેાધ્ય આત્માને તેની ખરી અવસ્થા સમજવાની દરકારથી વિસુખ રાખે છે.

Page #13

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા
ભદ્રા: બેટા! પણ હજી તારા પુણ્યરસનો મહાસાગર તે ભલેજ છે. શ્રેણિક જેવા રાજાઓ તારે ત્યાં તારા દર્શન અર્થે આવે એ તારા શુભના મહાનઝર્ષને શું નથી સૂચવતું? અને એ પુણ્યફળ પ્રસંગે તને આવો નિર્વેદ પ્રકટાવ્યો એ જોઈ મને બહુ આશ્ચર્ય થાય છે.
શાલિભદ્ર: આપે જ્યારે શ્રેણિકને નમવા માટે મને સૂચવ્યું તે ક્ષણની મારી હૃદયસ્થિતિ વિલક્ષણ હતી. આ શરીર જ્યારે નમવામાં રોકાયેલું હતું, ત્યારે આત્મા કોઈ અવ્યક્ત દર્દની ભાવના ઉપર ચડતો જતો હતો. જીવનભરમાં હું કેઈના આગળ નમ્રપણે અવનત થયો હોઉં તો તે માત્ર તે કાળે શ્રેણિક આગળ જ! મને તે વખતે મારું પુણ્ય બહુ અધૂરું અને શ્રેણિકનું પુણ્ય મહદ્ ભાસ્યું. માજી, પુણ્યની મારી જૂની વ્યાખ્યા તે કાળે છૂટી ગઈ ! તમને જેમાં મારા પુણ્યને પ્રકર્ષ ભાસ્યો તેમાં મને તે કાળે મહાન દુઃખને હેતુ ભા. જે કાંઇ પિતાના સુખાનુભવનું નિમિત્ત છે તે જ પુણ્ય હેવા યોગ્ય છે. આપને તે પ્રસંગ ગમે તેટલે સુખરૂ૫ ભાસ્યો હેય, પણ મને તે તે બહુ દુઃખને હેતુ હતો; કેમકે મારું સુખનું અભિમાન તે વખતે છેક જ ગળી ગયું. આપે તે વખતે મને કહ્યું કે “બેટા! આ આપણા માલિક છે. આપણે તેમના બાળક અને આશ્રિત છીએ.” એ શબદોથી મારા હૃદયમાં સખ્ત ફટકો લાગે ! અને મને મારું પુણ્ય સંસાઈ ગયેલું લાગ્યું. બીજાઓ જે માને તે કાંઈ પુણ્યોદયનું ખરું. ધોરણ નથી, પણ ભોક્તા જે માને તે જ સાચું ધોરણ છે. જે અન્યની નજરમાં “પુણ્ય' રૂ૫ ભાસે છે તે ભક્તાને ઘણીવાર “પાપ”ના ઉદયરૂપ ભાસે છે. જે નિમિત્ત વડે હૃદય સુખની લાગણું અનુભવે–પછી ભલે તે અન્યની નજરમાં ગમે તેમ જણાતું હેય-તે પુણ્યોદય છે. તેથી ઊલટું જે નિમિત્ત વડે હૃદય દુખાનુભવ કરે છે, તે અન્યની દૃષ્ટિએ ગમે તેટલું ઉત્તમ ભાસતું હોય તે પણ અનુભવ કરનાર તે પાપગ્ના જ ઉયને વેદતો હોય છે.

Page #14

સંવાદ પંચક
- ભદ્રા : તારા આ અનુભવમાંથી મને પણ બહુબહુ શીખવાનું મળે છે. વહાલા ! સ્વને પણું ધાર્યું ન હતું કે સુખ અને આરામના ખોળામાં કાળ નિર્ગમતે મારે તનુજ આવા આવા અવસ્થાંતર પામતો હશે. હું તે તેને માત્ર મોજશેખની મૂર્તિ જ માનતી હતી !
શાલિભદ્રઃ અને આપની તે માન્યતા સત્ય જ હતી. હું વિષયનોજ ગુલામ હતે. પુણ્યના રસનેજ મેં ચૂસ્યા કર્યો છે. કદી સાચે પ્રેમી પણ બની શક નથી, અને ભેગીપણુના અભિમાનને ગાળી નાંખી કશામાં પણ સ્વાર્પણ અનુભવી શકી નથી. જે તેમ બન્યું હતું તે માજી ! આ પ્રસંગને આવવાપણું નહોતું. સંસારમાં જે સ્વાર્પણની ભાવના સિદ્ધ કરી શકે છે તેને સંન્યાસ કે જંગલની અપેક્ષા રહેતી નથી. મારાથી તે બન્યું નહિ અને તેથી જ આ હૃદય કાઈ બીજો માર્ગ શોધવા તત્પર બન્યું છે. કેમકે ગઈ કાલથી એ પુણ્યના ઉદધિમાંથી માધુર્ય નાશ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ તે છેકજ ખારો બની “પાપ'માં પલટી જાય તે પહેલાં મારે ચેતવાની જરૂર છે. આજે જે મેળું અને ફીકું બન્યું તેને કાળક્રમે ખારું બનતાં કે સડી જતાં કેણ અટકાવી શકે તેમ છે?
ભદ્રાઃ બેટા ! એ ચિંતા તે વ્યર્થ છે. તને અત્યારે શી વાતની કમી છે કે એ પુણ્યને અંત એટલે ત્વરાથી આવવાને તારે ભય રાખવો પડે ? દૈવી લક્ષ્મી, યુવાવસ્થા અને મને હારિણી સ્ત્રીઓને સોગ તારા આ ક્ષણિક આવેગને ચેડા કાળમાં ભૂસી નાંખશે. તાત! કઈ પણ સાહસમાં ઝુકાવું ઉચિત નથી.
શાલિભદ્રઃ હું સમજું છું કે હદયને ગમે તેવા સખ્ત ધક્કાને આત્મા અનાદર કરે છે ત્યારે કાળક્રમે તેની અસર ભુંસાઈ જાય છે, અને જૂના ચીલે તે હંમેશની માફક વિહરવા માડે છે;

Page #15

૧૩
શાલિભદ્ર અને ભદ્રા પણ આ ટૂંકા કાળમાં મને જે અનેક સત્યાનુભવ થયા છે તેમાં એ પણ એક છે કે હૃદયના ધક્કાને ઉપયોગ કરી તે ઘા તાજેજ રાખવે, અને તે દર્દના જેસથી આત્માને આગળને આગળ વધારે.
એ ધક્કાઓનો હેતુ માત્ર દુઃખ દેવાને નથી, સત્યનું અને સંસારનું સાચું સ્વરૂપ સમજાવવાનો પણ હેય છે. પામર મનુષ્યોને ગમે તેવા સખ્ત ધક્કાથી પણ કશી અસર થતી નથી, ત્યારે સુઇ મનુષ્ય એક ફુરણમાંથી પણ અલૌકિક ફળ સિદ્ધ કરી શકે છે. એક સહજ માત્ર નિમિત્ત પણ તેમનાં હૃદયચક્ષુઓ ઉઘાડી શકે છે. હું બાલક હતું ત્યારે આપે જ કહેલી તે સંબંધની એક વાત મને અત્યારે સ્મરણમાં આવે છે: “પૂર્વે એક બીમાર રાજાને માટે તેની અનેક સ્ત્રીઓ ભેગી મળી ચંદન ઘસતી હતી, તે વખતે તેમના હાથના કંકણોના એકત્ર થયેલા અવનિએ રાજાના કર્ણમાં અરુચિકર ભાવ ઉપજાવ્યું. પટ્ટરાણુએ સર્વ રાણુઓને એક હાથમાં માત્ર એકેકજ કંકણું રાખી બાકીનાં દૂર કરવા કહ્યું. તેઓએ તેમ કર્યું એટલે તુરતજ તે કંટાળાભર્યો બનિ બંધ થયે. આટલા સહજ નિમિત્તે રાજાને તે કંટાળો બંધ થવાના હેતુઓને વિચાર કરવા પ્રેરણું કરી. આખરે તેણે અનુભવ્યું કે એકત્વ એજ સાત્તિ છે. તુરતજ તેણે તે એકત્વ સિદ્ધ કરવા ભણું પિતાનું વીર્ય પુરાવ્યું, અને એ દિવ્ય સ્કૂરણમાંથી પોતાનું પરમ કલ્યાણ સિદ્ધ કર્યું.” હું પામરને તે એવા અનેક પ્રસંગે આવ્યા હશે, પણ તેમાંથી કશી પણ ફળ સિદ્ધિ કરવાને બદલે આજ દિવસ સુધી ઊંડને ડે પુણ્યપાકમાં ડૂબતે જાતે હતો. માજી! મનુષ્ય જ્યારે નાના ધક્કાએમાંથી કશું તારણ કાઢતો નથી ત્યારે તેને મોટા ધક્કા એક પછી એક આવતા જાય છે, પણ લુપી આત્મા તે ધકાને દુખના ઉદયરૂપે જોઈ તેના વિરમવાની રાહ જેતે સંસારને રસ ચૂસવામાં નિમગ્ન રહે છે. આખરે એવી અવસ્થાએ આત્મા આવે છે કે ગમે તેવા સખ્ત ધક્કાથી પણ તે ટેવાઈ જાય છે, પણ તેને ઉપાગ.

Page #16

સંવાદ પંચક કરવા ભણી અથવા તે કયા માર્ગમાં દોરવા માગે છે તે વિચારવા પ્રતિ તે નજર સરખી પણ કરતો નથી. માતા! હવે મને પ્રમાદાવસ્યા ગમતી નમી. આ ધકાને ઉપગ કરી લેવામાંજ મને જીવનસાલ્ય સમજાય છે.. - ભદ્રા બેટા ! ઇરછા હશે તે એ પ્રસંગ પણ ભાવિમાં બની આવશે. હજી તારું વય પણ એવું પ્રૌઢ નથી કે એવી ઉતાવળ કરવાની જરૂર હોય. તાતા હજી પુણ્યના ઉદયને ભેગે અને પુત્રવત્સલ માતાને નિત્યની જેમ પ્રસન્નતા આપે.
શાલભદ્રઃ જેને આપ પુણય માને છે તેને અંત નજીકમાં નથી, એ હું પણ સમજું છું, પણ એક કાળે તેને અંત છે એજ નિશ્ચય આ કાને પણ તેના અને મારી દષ્ટિમાં સ્થાપે છે, અને ભાવિમાં બનવાના પ્રસંગને ભાવિને વીંધવા સમર્થ થયેલી દષ્ટિ, હમણાંજ મારી સમક્ષ ખડો કરે છે. વિચારશીલ મનુષ્યો ભાવિમાં થવાના અનુભવને અત્યારેજ અનુભવે છે, અને પાછળથી તાપને હેતુ ન થાય એવી બાજી રચે છે. કાળને ઘસાતાં વાર લાગતી નથી, અને એ ભયાનક ક્ષણ માડી ઊભી રહે છે. માજી ! જ્યારે આ પુણ્યને અંત એક ક્ષણે આવે નિશ્ચિત છે તે પછી હું તેને નિરાંતથી કેમ ભેગવી શકું? અને ભય એજ વર્તમાનમાંથી બધી મધુરતા લૂંટી લે છે. અજ્ઞાન મનુષ્યજ પુરયને રસભર્યો ઉપભેગ કરે છે. સમજ્યા પછી તે “પુણય ” એ “પાપ'માં જ પલટી જાય છે; કેમકે સમજુ પુરુષની નજર આખરના પરિણામ ભણી રહ્યાં કરે છે. તેની દષ્ટિ ભાવિના ધૂમસને ભેદી અંતિમ અવસ્થાને અનુભવ તલ્લણ લઈ શકે છે, અને તે સર્વને સાર નિચોવી કર્તવ્યના ખરા માર્ગે વળે છે.
ભાઃ ૫ણ તાતા પુણ્ય, સરયને ખેંચી શકે છે. દ્રવ્યને તને

Page #17

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા તે નથી. ઇચ્છા હોય તેટલું દ્રવ્ય દાનાદિક શુભકાર્યમાં યોજ શુભ ક્ષેત્રોમાં વવાય તેટલું વાવ! ભવોભવ પુરયાજ ઉપલેગ બની રહે તેવી યોજના કરવાની તને જેવી જોઈએ તેવી અનુકુળતા છે.
શાલિભદ્રઃ પણ માછ! એવીજ કડાકૂટમાં રહું તો પછી ભેગને સમય કયારે રહે? ખૂટી રહેવાની બીક એજ મેટામાં મોટી પંચાત છે. વળી ભેગની લાલસાથી થયેલે પુયસંચય પુણ્યને હલકી પંક્તિનું કરી નાખે છે. ભવભવ લેગ માટે જ જન્મવું અને મરવું એ સ્વર્ગ મેળવવા માટે ઝપાપાત ખાવા જેવું છે. માછ! ભેગમાં કશી મીઠાશજ હવે ભાસતી નથી, મુદ્દલ શાતિ મળતી નથી. હવે તે આ આત્મા “પુણ્ય” અને “પાપ” બન્નેની પોટલીને એકત્ર કરી તેમાં આગ લગાડવા તત્પર થયો છે. મારા હિસાબે તો મારું પુણ્ય-પાપ સુકાઇ જ ગયું છે, છતાં અવશેષ રહેલા સૂકા છોલીને આપના દેખતાં હું ભસ્મીભૂત કરીશ તે વિના હવે આરામ નથી. ઉભયમાં મને એક સરખે કંટાળો છે. જેમાં અનંત નિમિત્તોથી હાનિ–વૃદ્ધિ થયાંજ કરે તેની ચીવટ રાખવી પાલવે તેમ નથી. મારા પુણ્યમાં જેને રસ ભાસતો હોય તેને એ વહેચી દેજે; મને તે તેમાં કશીજ “મા” રહી નથી.
ભદ્રાઃ તાત! આ કંટાળે એ કાંઈ વિરાગ નથી; કદી વિરાગ હેય પણ તે બાળવિરાગ છે. પુણ્યની ખામીના વિચારમાંથી પ્રરેલી ભાવના કદી સ્થાયી રહી શકતી નથી. તારે અત્યારને વૈરાગ્ય ગમે તેટલે તને વિશુદ્ધ જણ હેય તે પણ જે નિમિત્તથી તે પ્રગટેલો છે તે નિમિત્તને લેપ થતાં તે પલટાઈ જશે, અને પૂર્વના ઉપભેગના વહેણમાં તને પાછા ઘસડી આણશે. "
શાલિભદ્રઃ માછ! આ ભયનું મને દર્શન કરાવી તેનાથી ચેતતા રહેવા માટે મને સૂચવ્યું એ ઉપકાર હું કદી વિસરી શકીશ

Page #18

સંવાદ પંચક
નહીં. ઘણા મનુષ્યો એવા પ્રસંગેથી પાછા જૂના ચીલે ચડી જાય છે. પરંતુ જે ભાવના મને આટલે સુધી ચડાવી શકી છે, તે જ ભાવના એ ભયના સ્થાનથી મારું રક્ષણ પણ કરશે, એ મને વિશ્વાસ છે.
ભદ્રાઃ બેટા! મારે એજ વાત પુનઃ પુનઃ કહેવાની રહે છે કે, પૂવની જેમ માતાને વત્સલ હૃદયને આનંદ આપવા અહીં જ સ્થિર રહે. આ આવેગને ચેડાજ કાળમાં લોપ થઈ જશે અને પછી હાલની આ “મનોરથ સૃષ્ટિ” સ્વમના જેવી ક્ષુલ્લક જણાશે.
શાલિભદ્રઃ એ જ વાતથી હું ભયભીત છું, અને તેથી જ હું જેમ બને તેમ પ્રભુનું શરણું વહેલું ગ્રહવા તત્પર બન જાઉં છું. જે આ પ્રસંગ-આ ધક્કો હૃદયમાં તાજે જ રાખી સમાહિત વૃત્તિથી સંસાર કે જંગલમાં એક સરખી રીતે રહેવા સમર્થ હોત તો આપના વત્સલ હૃદયને હું અત્યારે રોવરાવવાની નિષ્ફરતા કરત જ નહિ. પણ, માછ! એવા સામર્થ્યની ખાતરીને અભાવ હેવાથી કહું છું કે આપ જે મને મળેલા પ્રસંગમાંથી ફળ લેવાની મનાઈ કરશો તે મારો અધઃપાત ક્યાં અટકશે તે હું કલ્પી શકતા નથી. અત્યારે જે ભગલાલસાની નિવૃત્તિ હું અનુભવું છું તે મંગળ પ્રસંગ ભાવિમાં મળશે કે નહિ તે શું કરી શકાશે ? વળી વર્તમાનમાંથી જે મનુષ્ય સાર નિચાવી શકતો નથી તે ભાવિ. માંથી શું નિચાવી શકવાને હતો ? ભાવિમાં કરીશ–અથવા પ્રસંગ આવ્યું ત્યાગી શકીશ, એ પ્રકારને “વાયદો' જ મનુષ્યને ડુબાવે છે, અને જ્યારે તે એમ માનતા હોય છે ત્યારે તે વધારે ને વધારે બળહીન બનતે જતો હોય છે. માજી! ભેગની તૃપ્તિ કદી બની શકી છે? આત્મા એ લાલસાથી કોઈ; અપૂર્વ ક્ષણે જ નિવૃત્ત થઈ શકે છે, અને એને લાભ તુરત જ જે તે નથી લેતા

Page #19

શાલિભદ્ર અને ભદ્રા
૧૭
તે તે સુવર્ણની તક ગુમાવી દે છે; એટલું જ નહિ પણ તે સાથે તેવી તાનું પુન: આવવું દુધટ કરી મૂકે છે.
ભદ્રા પણ તાત! મને જે સૌથી માટે ડર છે તે તારા સુંદર દેહના અદનના નથી, પણ તારા પુનઃ પતનના છે. ભાગલાલસાને ત્યાગ આત્મા એક જ ક્ષણમાં સાધી શકતા નથી. તેણે બહુ ધૈ'થી પેાતાના રાગદ્વેષનું શાધન કરી પછી ઘટતા મા લેવા જોઈએ.
શાલિભદ્રેઃ પતન એ પણ વિજય છે. કાઇ શુભ પ્રવૃત્તિમાં અડધેથી હારી પાછા હઠવું એ મનુષ્યા ધારે છે તેમ હાર નથી, પણ આખી જીતને બદલે અડધી જીત છે. હારના ભયથી પ્રવૃત્તિ જ ન કરવી એ આખી હાર છે. અને આખી હાર કરતાં અડધી છત અને અડધી હાર એ શું ખાટી છે ? એક રૂપિયા કમાવા માટે પ્રવૃત્તિ કરનાર કદી અડધા રૂપિયા અથવા છેવટે એક પાઈ પણ મેળવીને આવે તે તે બિલકુલ ન કમાનાર કરતાં હજારગણું ઉત્તમ છે; કેમકે તે ૧૯૨ દુશ્મનમાંથી એકના તેા પરાજય કરી શકયેા છે. અને એક દુશ્મનને જીતનાર તે જીતમાંથી ખીજા દુશ્મતેને જીતવાનું તાજુ મળ પણ સાથે મેળવે જ છે. મૂખ` મનુષ્યા હારનારની હાંસી કરે છે, પણ ખરી રીતે તેવી હાંસી હારનારની નહિ પણ તેમની પાતાની મૂર્ખાઇની જ છે. માજી ! હું ‘ પડુ` ' એવા ભય આપ રાખશે નહિ. આપના જેવી માતાઓનું સંતાન એટલું અળ તે। અવશ્ય સ્ફુરાવી શકશે.
ભદ્રાઃ તારા સુવર્ણ સરખા હું રમણીય દેહનું દર્શન આ માતાથી કેમ સહી શકાશે ?. જો કે મારી આ ઇચ્છા સ્વાર્થની છે, તાપણુ મારી ભાવનાને ધક્કો ન આપવા એ તારા પ્રથમ ધર્મ છે.

Page #20

૧૮
સંવાદ પંચક - શાલિભદ્ર: ગત અનંતકાળમાં શાલિભદ્ર સરખા અનંત સંતાનને સગ-વિયેગ તમારા આત્માએ અનંત વાર અનુભવ્યો છે, કાળ એ સર્વ દર્દીનું ઔષધ છે. અને જે દર્દ કાલ્પનિક છે તે લાંબે કાળ નભતું નથી. મારામાં આપને જે મમત્વ છે. તે કાલ્પનિક જ છે, અને અલ્પકાળમાં આપની વિવેકદ્રષ્ટિ તે મમત્વને ભૂંસી નાંખશે.
ભદ્રાઃ તે ભલે તાત! સ્નેહસ્થાનને સ્વાર્થ પ્રથમ સાચવે એ સ્નેહીની પહેલી ફરજ છે. તમારું શ્રેય જે માર્ગે જણાતું હોય તે માર્ગ, બેટા! વિવેકપૂર્વક વિહરે, અને મારા જેવી માતાઓને વિયેગને પ્રસંગ ઉપજાવવા પુનઃ અવતરવું ન પડે એવું પરમ કલ્યાણ સાધે !
શાલિભદ્રઃ માજી! આ શબ્દ બોલતાં બેલતાં આપનું હૈયું છેક જ ગળી જાય છે. અને મિથ્યા મોહથી આપની જ્ઞાનદષ્ટિ પરાભવ પામેલી જણાય છે. આવી રાગવૃત્તિ આ દેહમાં શા માટે જોઈએ ? આ દેહના પરમાણુઓની આપને સુંદર ભાસતી ઘટના આદિ તેમજ અંતમાં નથી–માત્ર મધ્યમાં જ છે. આજે નહિ તે અમુક કાળ પછી એ ઘટના વીખરાવાનું નિર્માણ તે અવશ્ય છે જ.
દ્વા: બેટા ! એ તે અનંતકાળની જાની ટેવનું બળ છે! જ્ઞાન કરતાં લાગણીનું સામર્થ્ય સ્ત્રીઓમાં જરા વધારે હોય છે. પણ તાત! હજી એક વાત કહેવાની બાકી રહે છે, અને તે સૌથી અધિક અગત્યની છે.
શાલિભદ્ર: કહે માજી!
ભલાઃ એ જ કે “પ્રભુના રાજ્યમાં પગ મૂકતાં પહેલાં તે પગ ત્યાં સ્થિર રહી શકે તેવી તૈયારી આ “મર્ય રાજ્ય માંથી

Page #21

શાલિક અને ભદ્રા કરીને જ જવાની જરૂર છે. આત્મા ત્યારે ભગના સંગમાં પણ પિતાના યોગ સાચવવા સમર્થ થાય છે ત્યારે જ તે ખરે ગી બની શકે છે. એકાદ માસ ગૃહસ્થાવાસમાં રહે અને આ ચળકાટ જે સુવર્ણ જ હશે તે તેટલા કાળની કસોટી પછી પણ કાયમ જ રહેશે; પણ જે માત્ર હેઠળ જ હશે તો તે તેટલા કાળના ઘસારામાં ખવાઈ જશે. અને ઢેળ પાછળ છુપાયેલી કાટવાળી ધાતુ ખુલ્લી થશે. બેટા, ઘણું પ્રસંગે એવું બને છે કે મનુષ્ય પોતાની વૃત્તિનું ખરું સ્વરૂપ સમજી શકતા નથી અને ન કરવાનું કરી બેસે છે. આખરે કાંઇ નહિ તે પણ જગતને એક શ્રેષ્ઠતાનું દષ્ટાંત પૂરું પાડીને તેને શ્રદ્ધાહીન બનાવે છે અને પોતે પણ બને છે. મારા આ અનુભવમાં વિશ્વાસ આપ્યું અને એકાદ માસ અહીં સ્થિતિ કરે. વળી, મનુષ્યસ્વભાવ આંચકાને સહી શકતો નથી. જ્યારે કોઈ કાર્ય આવેગવશ અને તાત્કાલિક થાય છે ત્યારે તે આંચકાનું બળ ઢીલું પડયા પછી પ્રતિઆંચકા ( પ્રત્યાઘાત) નું બળ એટલું વેગવાન હોય છે કે મનુષ્યને ક્ષણવાર હારી પાછું હઠવું પડે છે. તેવો પ્રસંગ ન આવે તે માટે હૃદયની અવસ્થાઓને ગૃહવાસમાં રહી છેડો કાળ જુઓ, અને બને તેટલી મહાપ્રયાણની તૈયારી કરે. હદયને મળ અહીં જ જોઈ, શુદ્ધ થઈ પ્રભુ પાસે જવાય તે તે માર્ગ કંટકરહિત થાય છે. હાલ તે કલ્પનાના પ્રદેશમાં તે પ્રભુની સૃષ્ટિ રચી ત્યાં વિહરે અને ત્યાં જે શરીરકષ્ટ અને સંકેચ ભોગવવા પડશે તે કલ્પનામાં જ “હતાં” શીખે, અડગ રહી શકવાનું બળ મનુષ્ય પ્રથમ પિતાની કલ્પનામાં સિદ્ધ કરવાનું છે, અને તે મેળવ્યા પછી સાક્ષાત્ અનુભવ માટે પ્રવૃત્તિ કરવી યોગ્ય છે.
શાલિભદ્રઃ તે ભલે, માજી ! આપની સલાહ હું માન્ય રાખીશ, અને ત્યાગના સ્વરૂપને ધીમે ધીમે અહીંથી જ સિદ્ધ કરીને પ્રભુના ચરણે ગતિ કરીશ.

Page #22

૨૦
સંવાદ પંચક
શાલિકઃ માછ! એક માસ ઉપરની અવધ આજે પુરી થઈ ગઈ છે અને તે કસોટીમાં આ આત્મા અચળ રહી શક્યો છે. હવે રજા અને આશિષ આપે.
ભદ્રાઃ ભલે, બેટા! પધારે. પણ પ્રભુની આજ્ઞા લઈ આ માતાને પ્રસંગોપાત દર્શન આપતા રહેજે, અને તમારા અનુભવમાંથી પ્રકટેલ અમૃત, આ હદય જીરવી શકે તેટલા પ્રમાણમાં વખતોવખત સિંચતા રહી આપણા પૂર્વ સંબંધને સફળ કરો. આટલે પક્ષપાત તે આ માતા ઉપર જરૂર રાખજે. પ્રભુ એટલી આજ્ઞા આપે તેવા દયાળુ છે. (માથે હાથ મૂકી ) તાત! સુખેથી પ્રભુના શરણે જાઓ અને જીવનના પરમ ઉદ્દેશ વહેલા વહેલા સિદ્ધ કરે.

Page #23

: :
રાણી મૃગાયતી અને કુમાર મૃગાપુત્ર
કુમાર માતા, આ સકીર્ણ મર્યાદાનું અતિક્રમણ કરી વીર પ્રભુના સ્થાપેલા મહારાજ્યમાં પ્રવેશવાને મારે। નિશ્ચય મે જ્યારથી તમારી આગળ દર્શાવ્યેા છે ત્યારથી તમારી ચિત્તવૃત્તિ સમતાલ નથી. સંસારના ભાવિલાસને પરિત્યાગ કરવામાં આત્માને જે અસામાન્ય સયમ બળને પરિચય આપવા પડે છે, તે સંયમ મળના ક્રાંઈક અંશ તમારા તનુજમાં પ્રગટતા જોઇ તમને આન° અને ગવના ભાવ પ્રગટવા જોઇએ તેને બદલે વિષાદ, વ્યામાહ અને કલેશ થતા જોઈ મારું હૃદય ભેટ્ટાઈ જાય છે.
માતા: બેટા, પ્રભુના મહારાજ્ય પ્રત્યે મને પણ પક્ષપાત અને પ્રેમ છે. પરંતુ એ પ્રેમને ખાતર હું મારા પુત્રભાવનું સમર્પણુ કરી શકું એટલે દરજ્જે તે પ્રેમભાવ મારામાં પ્રગટયા નથી. મારા હૃદયની રણભૂમિ ઉપર પુત્રપ્રેમ અને વીરપ્રભ્રુના સ્થાપેલા શાસનના પ્રેમ એ ઉભય ભાવાનું યુદ્ધ ધણા કાળથી ચાલી રહ્યું છે. પરંતુ તેમાં દર વખતે પુત્રપ્રેમને વિજય થતા આવે છે. મારા આત્માની પરમ વિભૂતિ, મારા રક્ત માંસ અને પ્રાણના અવિભાજ્ય

Page #24

સંવાદ પંચક
અંશ, મારા સુકુમાર લાલ, એવા તને એ દારુણ તપોભૂમિમાં જતો આ ચક્ષુથી હું નિહાળી શકું તે પહેલા આ હદય ભાંગી ગયું હશે.
કુમાર : તમારે આ મેહ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ ઉપર અવલંબી રહેલો છે. પ્રિય માતા, જ્યારે વિશ્વ અને ઈશ્વર સબંધીના ઉચ્ચતર સત્યે તમારા સમજવામાં આવશે ત્યારે એ અજ્ઞાન આપઆપ અળપાઈ જશે અને પછી આ પુત્રને બદલે આપ ફક્ત એક ચતન્યનું સ્કુલિંગ જ ત્યાં જઈ શકશે. હું પુત્ર છું તે ફક્ત આપનીજ દૃષ્ટિએ છું, પરંતુ તે દૃષ્ટિ એ એક પક્ષે જેમ સાચી નથી તેમ સ્થાયી પણ નથી. એક દષ્ટિ વિશેષના પ્રભાવે આપના હૃદયમાં ઉપસ્થિત થતા વ્યામોહને આઘાત ન થાય તેટલા ખાતર પ્રભુના ઘરના ઉચ્ચતમ અને પરમ સત્ય દૃષ્ટિ બિંદુના લાભથી મને વંચિત રાખવે તેમાં માતાના પુત્ર પ્રત્યેના પ્રેમની સાચી સફલતા. નથી, એમ તમે પણ અવશ્ય સ્વીકારશોજ.
માતાઃ માતાને પુત્ર પ્રત્યેને ધર્મ માતાઓએ પુત્ર પાસેથી શીખવો પડે એટલી હદે હજી સુધી માતૃહૃદયના ગૌરવ અને મહિમાને લેપ નથી થયો. જે હદય માતૃદયના ભાવ અનુભવી શકે નહીં તેમને માતાના ધર્મો નક્કી કરવાનો અધિકાર નથી. મુધ! માતાને પુત્ર ઉપરનો સ્નેહ અજ્ઞાન ઉપર અવલંબીને રહે છે એમ માનવામાં તારા પિતાનાજ જ્ઞાનની લઘુતા પ્રતીત થાય છે. માતાનો સ્નેહ ! હાય, ભેળા શિશુ! તે સ્નેહની લેશ પણ ઝાંખી તારા અંતરમાં કયાંથી આવી શકે ? તું તે પવિત્ર ભાવને કયાંથી સ્પર્શી શકે? આ પરમ વિસ્મયકર મહાયોજનામાંથી માતાને સ્નેહ અત્યારે ઊઠી જાય તે આજ ક્ષણે પૃથ્વી પરમ શૂન્યમાં લય પામી તેના મૂળ કારણમાં ભળી જાય! તું માતાના સ્નેહને આઘાત આપી પ્રશ્નના રાજ્યમાં પ્રવેશવામાં ધર્મ માને છે ? જે પ્રભુનું રાજ્ય માતાના સ્નેહથી વિરેધ ધરાવતું હોય તે તે રાજ્ય એ પ્રભુનું નહીં

Page #25

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર
૨૩ પણ જરૂર કોઈ પિશાચનું છે. પુત્ર ને માતાની સ્નેહભાવનાને ઠેકર મારે અને તેની અવજ્ઞા કરે તો આ વિશ્વમાં ઘેર અનિયમ અને અવ્યવસ્થાનું રાજ્ય વર્તવા માંડે. બેટા ! તારી માતાનું હૃદય જે નિમિત્તથી દુભાય તે નિમિત્ત અગર બીજી રીતે ગમે તેવું પ્રશસ્ત અને આદર યોગ્ય હોય તો પણ તેનો સ્વીકાર તે તારા શ્રેયને અર્થે નથી જ.
કમા૨: વહાલી માતા, મેં અત્યાર સુધી આપના સ્નેહની કદીપણ અવજ્ઞા કરી નથી. તમારે પ્રેમ કેવો અગાધ, અપેક્ષા હીન, અમર્યાદ અને પવિત્ર છે તે ન સમજી શકું તેવો હું છેકજ અા નથી. તમારા સ્નેહની વિપુલતાની ખામીને લઈને હું તેને ત્યાગ કરું છું તેમ નથી પરંતુ એક ઉચ્ચતર કર્તવ્યને પિકાર મારી અંતર ગુહામાંથી નિરંતર ઊઠી મને પ્રવૃત્તિના કેઈ ભવ્યતર ક્ષેત્ર તરફ નિમંત્રી રહેલ છે. હું તે દિવ્ય સંદેશને સન્માન આપી મારી હાલની નાની ગડમથલોથી છૂટે થવા તૈયાર થયો છું, માતાને સ્નેહ મારા એ કર્તવ્યમાં અંતરાય આપે તો પછી મારે તેને આઘાત આપ્યા સિવાય અન્ય શું માર્ગ છે?
માતાઃ અન્ય કશેજ માર્ગ નથી. માતા અને પુત્ર વચ્ચેનું સ્નેહ બંધન બન્ને પક્ષની સંમતિ વિના તૂટી શકે નહીં. કદાચ પુત્ર પક્ષ તે બળાત્કારથી તોડવા માગે તો તેમાં વિષમતા, અસ્વાભાવિકતા અને પ્રકૃતિના મહાનિયમનું ઉલ્લંઘન છે.
કુમારઃ હું સંસારને કીડો બની પ્રાકૃત મનુષ્યોને સુલભ જીવન વિતાવું એ તમને પસંદ છે કે જે બંધનમાં સમસ્ત સંસાર બંધાયેલો છે તેને તેડી આમ જનેએ ઇષ્ટ રૂપે સ્વીકારેલા પરમ લક્ષ્ય ભણી ગતિ કરી વીરત્વ ક્ષુરાવું એ પસંદ છે ? જે માતાઓ પિતાના પુત્રને બાળપણમાં ખેલનું એક રમકડું ગણી તેને શણગારી

Page #26

૨૪
સવાદ પંચક
હુલાવી પુલાવી આનંદ માને છે, માટી વયે વિવાહના બંધનમાં નાખી પુત્રવધૂના સુખના લહાવા લે છે, અને જેમ બને તેમ તેને અધિક અધિક સ`સારપ્રિય બનાવવા ઉત્સુક રહે છે, તેવી અન્નાન હ ધેલી માતાએ કરતા તમારામાં હું કાંઇ વિશેષતા જોઉં છું. પ્રભુના માર્ગમાં ગતિ કરવાની મારામાં જે કાંઈ સ્વલ્પ અભિરુચિ ઉત્પન્ન થયેલી છે તેનું ખીજ પણ આપનાજ રક્તમાંથી મને મળ્યુ છે. મનુષ્ય—જીવનની સફળતા પ્રાપ્ત કરવાની જે મહત્ત્વાકાંક્ષા મારા હૃદયમાં રહેલી છે તે આપના દ્વારાજ ચરિતાર્થ થવા નિર્માયેલી હાય એમ મને ભાસે છે. જો તેમ ન હેાય તા મારા દેહના આવિૉવ આપની દ્વારા હાતજ નહી.
માતા : પણ મેટા, સંસારમાં રહીને એ બધું શું નથી ખની શકતું ? સંપ્રદાયે કલ્પેલા સાધુત્વસૂચક પરિવેશ ધારણ કરવામાં આવે તાજ પ્રભુને માર્ગ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે? ઊલટા પ્રભુના ઉપદેશ તા એમ છે કે સંસાર એજ આત્માના ગુણો કેળવવાની શાળા છે. પ્રેમ, દયા, અનુકંપા આદિ સુકામળ વૃત્તિઓ; સાહસ, ધૈય, વીરત્વ, આગ્રહ, આદિ કઢાર વૃત્તિએ; અને તે વ્રુત્તિઓના અનુશોલનમાંથી ઉદ્દભવતા અતિ વિરલ અને કીમતી અનુભવ આંહી સંસારની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓના ખેંચાણુમાં જેવા પ્રાપ્ત થવા યેાગ્ય છે તેવા એ પરિવેશ ને અગે રહેલી પ્રવૃત્તિમાં નથી.
કુમાર: ગુરુદેવ કહેતા હતા, અને મને પણ એવા અંતરગત વિશ્વાસ છે કે એ સઘળા આવશ્યક ગુના પરિપાક લઈ તેજ હું અવતર્યાં છું. મારા આવેગ કાંઈ વિષાદ, નિર્વેદ કે દુ:ખમયતાની ભાવનામાંથી જન્મેલા નથી. કેમકે મારી આસપાસ ચાતરમ્ પ્રમાદ આન, ઉત્સાહ અને સુખદાયક પરિસ્થિતિ જન્મથીજ મારા ભાગ્ય વિધાતા તરફથી ગાઠવાયેલી છે. સંસાર અને સમાજ જે કાંઈ સુખ

Page #27

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર મનુષ્યને આપી શકે તેમ છે તે સઘળું વિપુલ પ્રમાણમાં મને પ્રાપ્ત છે. આથી મારી વર્તમાન સ્મૃતિ કઇ પ્રકારના લૌકિક ઉપાદાનમાંથી ઉદભવતી નથી, તે તે આપ પણ સ્વીકારશોજ. આપ જે ગુણના અનુશીલન અને પ્રાપ્તિ માટે મને સંસારમાં નિવાસની આજ્ઞા આપે છે તે ગુણના ઉપયોગ માટે મને અહીં કશે અવકાશ નથી. વળી આંહીં ક્યા પદાર્થો મેળવવા માટે મારે સાહસ, ધર્ય, વીરત્વ આદિ પ્રખર ગુણેને પરિચય આપવાનો રહે છે? હું જે કાંઈ મેળવવા સહેજ ઈચ્છા કરું છું તે મારું અદષ્ટ વિના પ્રયત્ન–અનાયાસે મારી સેવામાં -હાજર કરી દે છે. ગગન-સ્પર્શ પ્રાસાદ, બહુમૂલ્ય અલંકારે, આભરણે, બાગ-બગીચા, વાહન, આદિ સુખકર ઉપકરણે મને એટલા વિશેષ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે કે મારા મનથી તે સર્વનું કશું જ મહત્ત્વ રહ્યું નથી. મારા ઉચ્ચ ગુણના ઉપયોગનું વાસ્તવ ક્ષેત્ર હવે તે મેં નિર્દિષ્ટ કરેલ છે તેજ ભાસે છે. મારી શક્તિઓ કઈ પ્રકારના લૌકિક સાધનની પ્રાપ્તિ માટે વાપરવાને અવકાશ નથી. તે શક્તિઓને હવે અંતરની ભૂમિ ઉપર કાર્ય કરવાનું નિર્માણ છે. માતા ! પ્રવાહના સ્વાભાવિક વેગમાં અંતરાય આપના તરફથી તે ન જ આવે એમ હું ઇચ્છું ,
માતાઃ ફરી ફરીને મારે એજ પ્રશ્ન છે કે એ બધું અહી સંસારમાં રહીને જ શું નથી બની શકતું?
કુમારઃ બની શકે તેમ છે. પરંતુ માતા ! સઘળા મુમુક્ષુઓ. કાંઈ સર્વ પરિસ્થિતિઓમાં એક સરખા અખંડ નિર્લેપ અને અનાસક્ત રહી શક્તા નથી. આત્મિક સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવામાં આંહી જેટલા વિઘો, અંતરાયો અને પ્રભને છે તેટલા પ્રભુએ સ્થાપેલા મુમુક્ષુએના મહારાજ્યમાં નથી. વળી હું જ્યાં જવા માટે તત્પર છું તે પણ એક પ્રકારને મહત્તર, ઉચ્ચતર સંસારજ છે. અને આત્માના ઉચ્ચ અંશોને અભિવ્યક્તિ પામવાની શાળા છે. આપ જેને સંસાર

Page #28

૨૬
સંવાદ પંચક
કહે છે. તેનાથી એને છૂટા પાડવામાં આપ ભૂલ કરેા છે. મનુષ્યનું અંતઃકરણ એજ તેનેા સંસાર છે અને જ્યાંસુધી એ ઉપાધિને આત્યંતિક લય નથી થયા ત્યાંસુધી મનુષ્ય વસતીમાં હૈા કે જંગલમાં હા, હમ્મતળ ઉપર હા કે ગિરિક ંદરમાં હા, તેા પણ તે એકજ સરખી રીતે સંસારમાં છે. મા! હું સંસારમાંથી છૂટવાનું અભિમાન રાખી આપનાથી વિખૂટા પડતા નથી, પરંતુ પ્રવૃત્તિના પ્રદેશ અઠ્ઠલી એક મહત્તર જીવનના અનુભવ માટે પ્રયાણ કરું છું.
માતાઃ મારા દૃષ્ટિ-પથમાં રહીને જ એ પ્રભુ–મય જીવનને અનુભવ કરવા આ માતૃહૃદય તને વીનવે છે.
કુમાર: પુત્રને માતા તરફથી વિનતિ હોયજ નહીં. આજ્ઞાજ હાય. વહાલી માતા ! હજી વિશ્વના મહાનિયમે એજ ક્રમથી કામ બજાવે છે. સૂર્ય પૂર્ણાંમાં ઊગે છે; પશ્ચિમમાં અસ્ત પામે છે. ઋતુઓના પરિવર્તન એજ નિયમને અનુસરી નિર્માય છે. અગ્નિ ઉષ્ણુ છે, જળ શીતળ છે, વાયુ ગતિશીલ છે, પત સ્થિર છે, એ સર્વે જ્યારે વિપરીત ગુણા ધારણ કરી વિશ્વમાં ધાર અનિયમ ઉપજાવશે ત્યારેજ માતાએ પુત્રને વિનતિ કરશે, અને પુત્રા સ્થિરચિત્તથી હુંયમાં કાંઇ પણ આધાત અનુભવ્યા સિવાય એ અરજના અસ્વીકાર કરી માતાઓની ઇચ્છાને તુચ્છ ગણશે. મા ! આજ્ઞા આપે, આપની ઇચ્છાને અનુસરવા હું તત્પર છું. આપને માહ જ્યાંસુધી નહીં ભાંગે. ત્યાંસુધી આ જન્મ દાસ આપની સેવામાંજ હાજર છે.
માતાઃ નહી" તાત ! તારી અંતર્ગત ચ્છિાથી મારી ઈચ્છાના વિરાધ હૈાયજ નહીં. હું તને સુખી જોવા ઈચ્છું છું. હું મારા પોતાના સુખને ખાતર તને મારી સમીપ રાખવા નથી માગતી, પણ તારાજ સુખને ખાતર તને આંહી રાખવા માણું છું. આંહી કરતાં ત્યાં તને અધિક સુખ છે એ વિશ્વાસ હજી મારા હૃદયમાં બેસતા નથી. તુ.

Page #29

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર
૨૭ કદાચ કોઈ ક્ષણ–સ્થાયી આવેગને વશ બની આ સાહસ કરતા હે એવી મને આશંકા છે. કદાચ તને વસતી કરતાં જંગલ પ્રિય હેય તે આપણું આ વિશાળ બાગને જંગલમાં ફેરવી નાંખી તારી જંગલની વાસના તૃપ્ત કરું, વૈભવને તને તિરસ્કાર હોય તો તેને તારાથી દૂર રાખી તે તને સ્પર્શવા કે દેખવા પણ ન પામે એવી વ્યવસ્થા અહીજ કરું, તારી સ્ત્રીઓને તેમના પિતૃગહામાં મોકલી. આપું, અનુચર વર્ગને રજા આપું, આહારમાં નીરસતા મૂકે, જળમાં ઉષ્ણતા રાખું, વસ્ત્રોને કળાહીન બનાવું, ચેતરફ શુષ્કતા, રસહીનતા, કઠોરતા, તપસ્વિતા, અને નિર્વેદમયતાના પરિચારક ઉપષ્ટને ઉપજાવું, અને તારી સંસાર નિર્વાસનની અભિલાષાને આંહીં જ સફળ કરું પણ હું તને આહીથી ગયેલો જોવાનું સહી શકતી નથી.
કુમારઃ મા આપ ધારે છે તેટલે હું અજ્ઞ કે અબોધ નથી. મારું સુખ શેમાં છે તેને મેં ન્યૂનાધિક અંશે વિવેકપૂર્ણ નિશ્ચય કરેલ છે અને તે ઉપરાંત સર્વથી અધિક બળવતી, પ્રભુના ઉપદેશાયેલા માર્ગ પ્રત્યેની મારી શ્રદ્ધા છે. આપ કદાચ મારા આંહીં વસવામાં મને સુખી હોવાનું કલ્પતા હે તો તે ભ્રાંતિ છે. પુણ્યસંચયમાંથી ઉદભવતી સુખકર સામગ્રીની જેમને યથેષ્ટ પ્રમાણમાં પ્રાપ્તિ નથી તેમને તે પદાર્થોમાં સુખદાયકપણાને વાહ રહે છે. પરંતુ તે પદાર્થો જેમને ઈચ્છાતીત પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે તેમને તેમાં કશું જ સુખકારકપણું ભાસતું નથી. મારી માનસિક સ્થિતિ તે પ્રકારની છે. હું એ પદાર્થોમાંથી ઊપજતા સુખોને એટલે બધો ટેવાઈ ગયો છું કે હવે તેમાં મને કશીજ નવીનતા, સુંદરતા કે સુખમયતા જણાતી નથી.
માતાઃ બસ. એજ મારા હદયનો કાંટે છે. તું જે સુખ માટે પ્રભુની પાસે જાય છે, તે સુખ તને તારી વર્તમાન ચિરસ્થિતિના

Page #30

સંવાદ પંચક
કારણથી ત્યાં પણ મળે તેમ નથી. પુણ્ય રસના બાહુલ્યથી ઉપજેલ તારે આ નિર્વેદ ત્યાં જતાંવેંત જ લય પામી જશે એમ મને ભય છે. તું શું શોધે છે, કયા હેતુથી તારું એ રાજ્યમાં પ્રયાણ છે, એ હજી તું સમજે હેય એ વિષયમાં મને શંકા છે. સુખની શોધથી સુખ મળતું નથી એ પ્રભુને માર્મિક ઉપદેશ હજી તું સમજ્યો નથી.
કુમાર માતા! મારી ઈચ્છાને વેગ સુખ તરફ નથી. પણ કલ્યાણ તરફ છે. પરંતુ કલ્યાણ પરોક્ષ રીતે આત્માનું વાસ્તવ સુખ સાધી આપનાર હોવાથી જ હું સુખ પ્રાપ્તિના માટે એ પ્રદેશમાં જાઉં છું એમ માનવામાં આપત્તિ નથી. હું સમજું છું કે મનુષ્ય સુખ શોધવામાં પિતાના સ્વાર્થને શેધે છે, અને કલ્યાણ શેધવામાં તે પિતાના પરમ અર્થને શોધે છે. પરંતુ અર્થ તે ઉભયમાં રહેલે જ છે. કલ્યાણમાં તાત્કાલિક સુખનો હેતુ હેત નથી, છતાં તે સાથે સુખ તે સ્વતઃ સહગામીજ રહે છે. પરંતુ સુખમાં કલ્યાણને સંકેત હેતો નથી અને કેટલીકવાર સુખ, કલ્યાણનું વિરેાધી હોય છે. એ પણ હું સમજું છું. આ કાળે છે કે મારા પુણ્યરસની વિમળ-તાના પ્રભાવથી તેમાંથી ઉદ્દભવતી સુખોની પરંપરા મારા અકલ્યા
ને અર્થે પ્રવર્તતી નથી, તેમ છતાં કેણું કહી શકે તેમ છે કે કઈ ક્ષણે એ પુણ્યરસમાં વિકાર થશે? અને તેના પ્રભાવથી અત્યારે જે ભોગ-સાગરમાં હું ક્રીડા કરી રહ્યો છું તેમાં જ હું ડૂબી મરી જઈશ? ગુરુએ મને અનેકવાર કહ્યું છે કે ભવસાગરને પાર પામવાનું કાર્ય સવિશેષ પુણ્યવાનને જેટલું કઠિન છે તેનાથી હજારમે અંશે સામાન્ય જનોને હેતું નથી. આથી મને જે ખરેખર ભય છે તે મારા અત્યારના પુણ્યદયને છે. પુષ્યજન્ય ભેગસામગ્રીએ મારા આત્માના અનેક ઉચ્ચ અશોને મલીન રાખ્યા છે. અને તેનું દુઃખદ ભાન મને નિરંતર સંતપ્ત રાખ્યા કરે છે.

Page #31

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર
માતાઃ પણ ભાઈ ! તારા પુણ્ય-મહેદધિમાંથી પત્ર ભરી ભરીને તું સંસારને પાયા કરીશ તે તેમાં પણ તારા આ ભવનું ચરિતાર્થપણું રહેલું છે, પુણ્યની સફળતા પુણ્યના ફળના ત્યાગમાં છે કે સંસારના શ્રેય અર્થે કરેલા તેના ઉપયોગમાં છે એ તને સમજાવવાની જરૂર છે?
કુમાર: માતા ! આ પૂલ લક્ષ્મી કરતા એક અત્યંત મહાન વસ્તુ હું સંસારને મુક્ત હસ્તે વહેંચવા માગું છું. લક્ષ્મી એ પ્રભુને.
પૂલ અંશ છે; અને મારા અભિમાની દ્વારા એ જડ પ્રવાહ વહે તે કરતા પ્રભુના સ્વરૂપના ઉચ્ચતર અંશ રૂપી અમૃત પ્રવાહ વહે એ મને અધિક પ્રિય છે. અને તે અધિકાર પ્રાપ્ત કરવા માટે હું પ્રભુને રાજ્યની દીક્ષા લેવા તત્પર થયો છું. મારી અત્યારની સ્કૂલ લક્ષ્મીએ મારી અને વિશ્વ વચ્ચે એક કૃત્રિમ ભેદ ઉભો કરેલો છે. અને તેથી મારી સ્વરૂપ પ્રાપ્તિમાં એક અંતરાય પ્રગટેલે છે. હું ધનવાન અને બીજા દીન; હું મહેલમાં વસનાર અને બીજા ઝુંપડીમાં વસનાર; હું સ્વરૂપવાન અને બીજા સામાન્ય; એવા વિવિધ ભેદના ભાનથી હવે મને કંટાળો આવ્યો છે. તે સાથે કાળ ક્રમે એ ભેદના ભાનથી મારા અંતરમાં ઉત્પન્ન થતું કષ્ટ કદાચ લેપ પામે તો મારા ઉદ્ધારની આશાને પણ તે સાથે જ લોપ થાય અને હું ભોગના કીચડમાં ઊંડે ઊંડે ઊતરતે જઈ પ્રાકૃત પામર બની જઉં એ પણ મને મેટામાં મોટે ભય છે.
માતાઃ અત્યારે જેમ ધનવાન અને દરિદ્રીના ભેદનું ભાન રહે છે, તેમ ગુરુના સામીપ્યમાં જ્ઞાની અને અજ્ઞાની, લિસ અને મુમુક્ષુ એવા ભેદનું ભાન રહ્યા જ કરવાનું. તો પછી એ કરતા અત્યારની જ ભેદભાવવાળી ચિરસ્થિતિ શું ખૂટી છે?
કુમારઃ અભિયાનને સર્વથા લય થતા સુધી કઈને કઈ પ્રકારના ભેદનું ભાન તે રહ્યા જ કરવાનું એ નિર્માણ આ મહા

Page #32

૩૦
સંવાદ પંચક જિનામાં પદે પદે ભાસ્યમાન થાય છે. પરંતુ એ ભેદભાવનું સ્વરૂપ હાલના સ્થૂલ ભેદભાવ કરતા ઉચ્ચ પ્રકારનું છે. તે ઉપરાંત હાલની સ્થિતિ અને ત્યાંની સ્થિતિમાં મહત્વને તફાવત તે એ છે કે ત્યાં સર્વ પ્રકારના મનુષ્યો સાથેના સંબંધ પર સંપૂર્ણ વિમુક્તપણું છે. આંહીં આ મહેલનું આવરણ ભારા બંધુ આત્માઓ સાથે બાધાહીન સંપર્કમાં આવવામાં મને વિન રૂપ છે. અખિલ માનવજાતિ સાથે મારો આત્મગત સંબંધ જાણે લેહની સાંકળથી જકડી લેવા હેય તેમ મને અનુભવાયા કરે છે. રસ્તે જતા ભિખારીના છોકરા સાથે મને કેટલીક વાર ભેટવાનું મન થાય છે, પરંતુ તેમ કરતા તમારી આ ધનવાન૫ણુની બનાવટી મર્યાદા મને અટકાવે છે. તે કષ્ટ મને અસહ્ય થઈ પડે છે. પુણ્યોદયે રચેલે આ ભેદ અન્યને ગમે તેટલે રુચિકર હોય પરંતુ મને તે તે મારા સ્વાતંત્ર્યમાં અંતરાય રૂ૫ ભાસે છે. માતા ! એ અંતરાયમાંથી મને છૂટવાની આના આપે. મારી લક્ષ્મી વડે થવા ગ્ય પોપકારના કાર્યમાં મને એક પ્રકારની શરમ આવ્યા કરે છે. હું આપનાર, અને મારા અન્ય માનવ બંધુઓ સ્વીકારનાર; હું દાન કરું તે તે ગ્રહણ કરે; એ વ્યાપારમાં મારા ભવયાત્રી બંધુઓનું અપમાન રહેલું છે એમ મને લાગ્યા કરે છે. મને એ અભિમાન અને એ શરમથી બચાવે એજ મારી પ્રાર્થના છે.
માતાઃ પણ બેટા, તને જતો કરવામાં મારા રોમેરોમમાં પ્રાણવાયુની પેઠે વ્યાપેલા માતૃભાવને કેટલે આઘાત થશે એની તને કાંઈ કલ્પના નથી ? તાત ! તને ગુમાવ્યા પછી આ માતાનું હૃદય ભાંગી જશે. તમે કઠોર હદયની પુરુષજાતિ સ્નેહ, પ્રેમ, દયા, મમતા આદિ પુષ્પ જેવા સુકુમાર ભાવેનું પૃથક્કરણ કરી તેમાંથી સુગંધને નિચોવી કાઢે છે, અને પછી દુનિયાને પૂછો છો કે આમાં મેહતા, મનોહારિતા અને સુકોમળતા કયાં છે ? તું પણ અત્યારે

Page #33

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર તેમજ કરવા બેઠે છે. મને તારા વિષે રહેલી મારી પુત્ર–ભાવનાનું વિશ્લેષણ નથી ગમતું. તને મારા ગણવામાં ગમે તેટલી ભ્રાન્તિ તારી શાસ્ત્રજ્ઞ દૃષ્ટિને ભાસતી હોય છતાં મને તે તે ભ્રાન્તિ, તે વ્યામોહ, તે ભ્રમમાં જ આનંદ છે. મને તેમાં જ પડી રહેવા દે.
કુમાર પણ માતા ! એ આનંદને કે પ્રત્યાઘાત થવા નિર્મા છે તે વાત પણ આપે લક્ષ્યમાં લેવી ઘટે છે. જેટલો પ્રબળ મેહ તેટલે જ પ્રબળ શક પરિણામે સહન કરવો પડે છે. મેકવાન આત્માને છેવટે તે કુદરત બળાત્કારથી આંખે ખૂલવાની ફરજ પાડે છે. અને તે વખતે તેના પ્રત્યેક અંશમાં અસહ્ય કષ્ટ થાય છે.
માતાઃ એ સર્વ કષ્ટ હું મારી બ્રાન્તિના વિલેપન કાળે સહી લઈશ. એ સહવામાં હું તે કાળે નિર્બળ નહી બનું પણ મને અત્યારની મારી બ્રાન્તિમાંથી ઊપજતું સુખ અનુભવવામાં તું બાધા ન કર એમ મારા હૃદયનો પોકાર છે.
કુમાર: સમજુ મનુષ્યો ભવિષ્યમાં કરવાનું વર્તમાનમાં જ આટોપી લે છે. બ્રાતિને સમજ્યા પછી તેને નિભાવવામાં તેમાંથી ઉદ્દભવતું અરધે અરધ સુખ તે આપોઆપ નષ્ટ થઈ જાય છે. માતા ! વિશ્વની નિયામક અને વ્યવસ્થાપક મહાસત્તા મનુષ્ય હૃદયમાં અમુક કાળ સુધી ભ્રાન્તિ અને ભ્રમ રાખે છે તેને પણ કાંઇ દિવ્ય સંકેત હોય છે. પરંતુ એ સંકેત સિદ્ધ થયા પછી તે જ મહાસત્તા તે બ્રાન્તિમુગ્ધ હૃદયમાં પ્રકાશના કિરણ ફેંકીને તેને તેની ભ્રાન્તિમયતાનું ભાન કરાવે છે, અને તે દ્વારા એમ સૂચવે છે કે હવે તે બ્રાન્તિને અધિક કાળ નિભાવવાની અગત્ય નથી. તે પછીથી ડાહ્યા મનુષ્યો તેને ધીરે ધીરે પિતાના અંતરમાંથી તજવા માંડે છે. કદાચ મનુષ્ય કુદરતની તે સૂચનાની અવગણના કરી પોતાની પૂર્વની ભ્રાન્તિમાં પડી રહેવાનું પસંદ કરે છે તે કુદરત સખ્ત ઉપાયથી કામ લે છે.

Page #34

૩૨
સંવાદ પંચક અને તેમ થાય તેમાં સુખ કે આનંદ નથી. મા! આપને કુદરત તરફથી એ નિર્દેશ અત્યાર સુધીમાં મળી ચૂક્યો છે. અને મારા વિષેની પુત્રપણાની બ્રાતિને ધીરે ધીરે પરિત્યાગ કરવા આજ્ઞા મળી ચૂકી છે. આત્માને તેની ઉત્ક્રાંતિના પથમાં પગલે પગલે પિતાની પ્રિય ભાવનાઓનું સમર્પણ કરવાનું દૈવી વિધાન છે. તે વિધાનમાંથી કઈ જ મુક્ત નથી. મોહની ઝાકળને જ્ઞાનના પ્રકાશથી વિખેરી નાખવાને પુરુષાર્થ કરવાને પ્રબોધ ગુરુદેવે કેટલી વાર આપણને કરેલ છે તે યાદ આપવાની જરૂર નથી. તે પુરુષાર્થ કરવાને આ યોગ્ય પ્રસંગ છે. ખરું છે કે તેમાં કષ્ટ છે. પરંતુ તે કષ્ટ, નાનપણમાં રમકડા છોડાવી ભણવામાં લગાડતી વેળા આપે મને આપેલા કષ્ટ જેવાં ક્ષણિક છે.
માતાઃ ભાઈ ! તારી વાણીના પ્રકાશથી મારે મેહ અને મેહજન્ય સુખનું ભાન ક્ષીણ થતું અનુભવાય છે. હાય ! નિષ્ફર કુદરત ! આ મોહ અને બ્રાન્તિના મહેલે શું આખરે વિખેરી નાખવા માટે જ તું રચે છે ? નિર્દય જ્ઞાન ! મારું એકાંત હૃદયનું નિભૂત પ્રિયસુખ છીનવી લેવા માટે જ તારું નિર્માણ થયેલું છે ? તને મારા અંતરમાંથી હાંકી કાઢવાનું મને મન થાય છે કેમકે તારા તરફથી મને કાંઈ ઉચ્ચતર પદાર્થ આપ્યા સિવાય તું મારું વર્તમાન સુખનું પ્રિય અવલંબન પડાવી લે છે.
કુમારઃ માતા ! માતા! કુદરત અને જ્ઞાન આપ માને છે તેમ હદયહીન નથી. અત્યારે આપને છે તેનાથી અધિકતર આનંદનું અવલંબન આપીને જ તે આપની પાસેથી આ સ્વાર્પણ માગે છે. એ મહત્તર અવલંબનનું સ્વરૂપ આપના વર્તમાન ભ્રાન્તિજન્ય અશ્રુના આવરણને લીધે હાલ તે આપને કદાચ નહીં સમજાય, પણ કાળે કરી તે સ્વરૂપ આપના અંતરાકાશમાં ઉદયમાન થઈ આપને અધિક સ્થાયી સૌથ્ય અને નિષ્પ સુખનું ભાન કરાવશે જ. અમુક કાળની

Page #35

મૃગાવતી અને મૃગાપુત્ર
૩૩ અવધિના અને તે પણ લેપ પામી તેના સ્થાને તેથી પણ મહત્તર, ઉચ્ચતર અને સૂક્ષ્મતર આનંદનું અવલંબન મળશે અને તે પ્રમાણે આત્માની ઉત્ક્રાંતિના ચરમ લક્ષ્ય સાથે એય સધાતા પર્યત ચાલ્યા જ કરશે. માતા ! આપના હૃદયને પુત્ર ભાવનું સમર્પણ કરવામાં જે કષ્ટ અનુભવાય છે તે માટેનું મને કશું જ નથી એમ માનશો નહિ ! પરંતુ વિશ્વના મંગળ નિર્માણમાં અને આપના કરતા અધિક શ્રદ્ધા હોવાથી જ મરામાં ધૈર્ય અને શૌય છે. આપ પણ પ્રભુના ઉપદેશ અને આદેશમાં શ્રદ્ધા રાખે, એ શ્રદ્ધાના બળથી જ આજે જે નથી સમજાતું તે આવતી કાલે સહેજે સમજી શકાશે. પણ માતા ! આ હું શું જોઉ ! આપની આંખ માંહેના અશ્રુ મારું સર્વજ્ઞાન, સર્વ સાહસ, સર્વધેયં પીગાળી નાંખે છે.
માતા : બેટા ! આ આંસુ નથી, પરંતુ આંસુનું રૂપ ધારી આવેલી તારી ઇચ્છાનુસાર આજ્ઞા છે, માતાની જીભ તેવી આશા કરતા અચકાય છે તેથી માતાના હદયમાં રહેલું પ્રભુત્વને અંશ અશ્ર દ્વારા આજ્ઞાનો સંદેશ મોકલે છે. પણ તાત ! હું તને એક જ ગુમાવીશ ?
કુમાર: ગુમાવવાપણું કશું નથી. મારું બાહ્ય સ્વરૂપ એ કશું જ નહિ પરંતુ આપના આંતરચિત્રને એક પૂલ આવિર્ભાવ માત્ર છે. જેને આપ ગુમાવવાની આશંકા કરે છે તે આપના આત્મા સાથે ઓતપ્રોત છે. આપ મારામાં કયા તત્ત્વને ચાહે છે ? મારી સુકુમારતાને? તેમ હોય તે તે ગુણ ભાવપણે આપના હદયમાં જેમને તેમ કાયમ છે, અને સ્કૂલપણે એ સુકુમારતા અનુભવવી હોય તે મારા કરતા પુષ્પમાં અધિક સુકુમારતા છે. મારા વિશે આપને જે જે અંશે પ્રિય છે તે સર્વ આ પ્રકૃતિના અનંત વિસ્તૃત મહારાજ્યમાં અનંત પ્રમાણમાં ભરેલા છે. તે સર્વમાં તમારા પુત્રને જોઈ તેમાં આનંદ માનશો. તમારા મોહને મારામાં બાંધી ન રાખતા જ્યાં જ્યાં

Page #36

હજ
સંવાદ પંચક
આપને મારા જેવું ભાસે ત્યાં ત્યાં સર્વ સ્થળે એ હવૃત્તિને ખેલવા દે અને તે દ્વારા હૃદય વિસ્તાર અનુભવો. તેમ છતાં મારા ઉપરથી મોહ ન ઘટતે હોય તે તે તે મેહને મારા સ્થાયી અંશે ઉપર કરવા દે. મારું બાહ્ય શરીર એ મારા આંતર ગુણેનું સ્થૂલ સ્વરૂપ છે. તેથી મારા સ્થલ શરીર પ્રત્યેની પ્રીતિને, તે પૂલના ઉપાદાન સ્વરૂપ મારા આંતર ગુણ ઉપર વિરમવા આપ ! અભ્યાસથી તેમ બનશે એમાં શક નથી. એ ભાવના સિદ્ધ થશે ત્યારે જ્યાં જ્યાં તેવા ગુણનું દર્શન થશે ત્યાં ત્યાં આપને આનંદનું ભાન થશે.
માતાઃ કઈ કઈ વાર ગુરુની આજ્ઞા લઈ તારી માતાને તારા અનુભવામૃતનું પાન કરાવવા આવજે. અને જે મહાપુરુષાર્થ માટે આજે તારું પ્રયાણ છે તેમાં અંત સુધી એક નિષ્ઠાવાન રહી, પ્રત્યેક કસોટીના પ્રસંગે તારા અંતર્ગત પ્રબળ વીર્યને ખુરાવી વિશ્વને તારા ક્ષાત્ર પ્રતાપનો પરિચય આપજે. અને હું એક વીરપુત્રની માતા હતી એવું અભિમાન હું રાખી શકું તેમ કરજે.

Page #37

:૩: રાજમતી અને રથનેમિ
સ્થળઃ ગિરનારની એકાન્ત-શાન્ત ગુફા. રાજમતીઃ પૂજ્યશ્રી! ખેદ ન કરતાં તમારા હૃદયમાં જે ક્ષણે ક્ષણે ખટક્યા કરે છે તેને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે. જે વાસનાઓને બળાત્કારથી કે લજજાથી ઉપશાંત કરવામાં આવે છે તે બળહીન થતી નથી. તે તો આત્માના નિગૂઢ પ્રદેશમાં ગુપ્તપણે રહીને પિતાના પરાજયનું વૈર લેવાની સામગ્રી એકત્ર કરે છે. અને સમય આવ્યે તે ગુપ્તપણે પિષાયેલી વાસના જ્ઞાનીજનેને પણ શાંતિ લેવા દેતી નથી. તેઓ વસતીમાં હોય તે ત્યાં તેઓના હૃદયને તપાવ્યા કરે છે, અને જંગલમાં જાય છે ત્યાં એ વાળા જંગલને પણ ભસ્મીભૂત કરે છે. વાઘ કે વરુની વસ્તીવાળા બિયાબાંથી એ વાસના ડરીને આત્માને પછિ કદી છેડતી નથી. અરે! કદી પ્રભુ નેમિનાથ સ્વયં તમને પિતાના શરણમાં રાખશે તે પણ જ્યાં સુધી એ હૃદયને ભેદ ભાંગ્યો નથી અને એ અવ્યકત વાસનાનું રાજ્ય તમારામાં ગુપ્તપણે પ્રવર્તે છે ત્યાં સુધી તમે શાંતિને કદી અનુભવી શકશો નહીં.
રથનેમિઃ સતીજી! તમે મારી હૃદય-ચિકિત્સા બરાબર કરી શક્યા છે. તમારા સૌંદર્યના ઉપભેગની લાલસા હજી મારા મનમાં

Page #38

૩૬
સંવાદ પંચક પ્રજળ્યાજ કરે છે. પરંતુ એક કાળે મારા વડીલ બંધુ નેમિનાથના કહેવાયેલા સૌંદર્યને ઉપભોગ મારાથી કેમ થાય’ એ લજજાએ જ મારી વાસનાઓને બળાત્કારથી દબાવી રાખી છે. લજાએ અને લોકનિંદાના ભયે અત્યારે તે પરમ મિત્રનું કર્તવ્ય મારી પ્રત્યે બજાવ્યું છે. પરંતુ તેની સાથે સાથે તેજ મિત્રોએ મને મારા ઉપભેગની સામગ્રીથી વિમુખ રાખે છે એમ મારું હદય ઊંડેથી પિકારી રહ્યું છે.
રાજમતી: પ્રિયમુનિ ! હું તમારી ગાંઠને તે પ્રભુની કૃપાથી ઉકેલી શકીશ અને તમારા જિગરમાં જે કાંટે ખૂચ્યા કરે છે તેને પકડીને તમારા હાથમાં આપી શકીશ.
રસ્થનેમિઃ તે કૃપા સતી ! રાજભાતી પણ એક શરત. રથનેમિ : તે ગમે તે હે-ક્ષત્રિી પુત્રને તેવી શરત તે એક
વિલાસ કરતા તે શરત પર જવાન પર
શજમતી તે શરત તમે કલ્પતા હે તેવી સહેલી નથી. દેખવામાં સહેલી છે, પણ ચકવર્તી જેવાના પરાક્રમથી પણ તે પૂરી પાડી શકાય તેવી નથી. શરીરબળ કે મને બળથી તે શરત સચવાય તેવી નથી. પરમ કલ્યાણની સાચી જિજ્ઞાસાજ આત્માને તે ભીષણ પ્રતિજ્ઞાની પૂર્ણાહુતિએ પહોંચાડી શકે છે. પણ હું તમારા સંબંધે તે જોતી આવી છું કે તમે ધારે તે તે શરતને સાંગોપાંગ ઉતારી શકે ખરા !
રથનેમિઃ ત્વરાથી બેલો, સતીજી! મારું હૈયું રહેતું નથી. પુનઃ વાસનાના ઉદયને અત્યારના જે દુષ્ટ પ્રસંગજ ન આવે તે અર્થે ગમે તે પ્રતિજ્ઞા સ્વીકારીશ.
રાજમતી ત્યારે મુનિશ્રી,તમારા હદયના દ્વારે એકજ ખુલ્લા

Page #39

રામતી અને રથનેમિ કરી દે, તમારા જીવનમાં એવું કશું ન રાખે કે જે જગતથી તમારે સંતાડવું પડે. જે વિચાર કે કૃતિ જગતથી છાની રાખવાનું મન થાય તે જ પાપની ઉત્પત્તિનું સ્થાન છે. ખાતરમાં દાટેલો અને
ને કણ જેમ તરફથી પોષણ પામી વધે છે તેમ જે વાસનાઓ હદયમાં ગુપ્તપણે રહેલી છે અને દુનિયાથી છાની છે, તે પિષણ પામી વર્ષે જાય છે. જ્યારે આત્મા દિગંબર બની જગતના ચોગાનમાં આવી ઊભો રહે છે, અને કશું ગાંઠે બાંધી રાખી છાનું રાખવાનું મન કરતો નથી, ત્યારે તે પવિત્ર થાય છે. પ્રિયમુનિ ! તમારાથી તે બની શકે તેવું હોય તે જ ક્ષણે તેમને ખૂંચ કાંટે ખેંચી લઉં.
રથનેમિઃ ભગવતી ! મારું જિગર પશ્ચાત્તાપના અગ્નિથી સળગી ઊઠયું છે. તે સિવાય હું કશું જાણતા નથી. આપ પ્રભુના દીક્ષિત છે– મારા માતુશ્રી સમાન છે. મારા અઘટિત અને દુષ્ટ વિચારથી અત્યારે મેં મારા ઉપર પાપને ભયંકર પ્રવાહ વહેવડાવ્યો છે. આ પાપી હદય ખુલ્લું મુકાવીને ત્યાં આપ શું જેવાના હતા ત્યાં માત્ર નરકને દુર્ગધી કીચડજ છે–વિષયની તૃષ્ણ છે દેવી! તમારા જેવા પરિત્રાત્માને મારા દિલને ઇતિહાસ ગ્લાનિ સિવાય અન્ય કશું જ આપી શકે તેમ નથી.
રાજમતી: એ પશ્ચાત્તાપ પ્રભુના ઘરને છે. જ્યાં સુધી તે દીપક હદયમાં બળે છે, ત્યાં સુધી ઉદ્ધારની આશા છે. જ્યારે દિલ એટલી સખ્તાઈએ આવે છે કે જ્યાં પશ્ચાત્તાપ નથી; પાપાચરણમાં જરાય સંકોચ કે આંચકે નથી; ત્યાં આત્મા પ્રાયઃ ભ્રષ્ટતાની પરાકાષ ભણી ત્વરાથી ગતિ કરતા હોય છે. તમે પાપને પાપ માને છે, અને તેને નિવ તથા અયોગ્ય માને છે ત્યારે તમારા આત્માની ઉપરના આવરણ બહુ જાડા હેતા નથી. જે પાપને પાપ માનીને પક્ષા

Page #40

સંવાદ પંચક
૩૮
ત્તાપ પૂર્ણાંક તેને સેવે છે તેની જવાબદારી, જે મનુષ્ય પાપને પ્રેમથી અને અને અભિમાનથી સેવે છે, તેની જવાબદારી કરતાં હજાર ગુણી ઓછી છે.
રથનેમિ : ત્યારે ભગવતી ! મારા દ્વારનું કાય હું તમારાજ હાથમાં સૂકું છું. મારા વડીલ બધુ તેમનાથ ભગવાન તા હવે અરકત છે. એટલે મારા કલ્યાણ કામાં તેમને મારા ઉપર પક્ષપાત નજ હાય. પણ તમે તે મારા ઉપર યિર તરીકેના પક્ષપાત રાખી શકે તેમ છે એટલે મારી વાસના નિર્મીંજ કરવાના ક્રમ દર્શીવા એટલીજ
કૃપા હું યાચુ છું.
રાજમતી: પ્રિય મુનિ! આપણા સાંસારિક સંબંધને હવે પક્ષપાતનું રૂપ આપવું તે ઉચિત નથી, હુંતો પ્રભુની નાનામાં નાની શિષ્યા છું. ગુરુ તરીકેનું અભિમાન લેવા હું રાજી નથી. પણ તમારું દર્દ તે હું દૂર કરી શકીશ. હું એમ કહેવા માગું છું, કે જ્યારે આપણા પાપ જગત જાણે છે ત્યારે તેની ધાર મૂડી થઈ જાય છે—તેની શક્તિ હણાઈ જાય છે; પછી તે આપણને અહુ હેરાન કરી શકતા નર્યા. તમારા હ્રદયને એ અવસ્થાએ લાવા કે જ્યાંથી જગત તેને ખુલ્લી રીતે નિહાળી શકે. કશું ગુપ્ત રાખો નહીં. અને ગુપ્ત રાખવું પડે તેવું આચરણ પણુ સેવા નહીં. એ પ્રભુના ભાગનું પહેલું પગથિયું છે. દુનિયાની ખુલ્લી દૃષ્ટિના પ્રવાહ એ ગંગાના પ્રવાહ છે. તેને તમારા હૃદય ઉપર વહેવા દે. તે પ્રવાહથી તમારું' હૃદય ધાવાશે અને વાસનાના, ડાધા નીકળી જશે.
થમિઃ ત્યારે મારા સૂકુ છું. સૌન્દ લિપ્સાના સતી ! યદ્યપિ આપ મારા માપી આત્મા તે રૂપે
લીંપાયેલા છે
હૃદયના તાળા આપની સમક્ષ હું ખુલ્લાં કાજળના થર ત્યાં માતૃતિવિશેષ છે, આપને જોઈ શકતા
તે પણ આ નથી. લેાક

Page #41

૩૯
રાજમતી અને રથનેમિ લજ્જાથી અને આપની સદ્દવૃત્તિના પ્રવાહ બળથી હું બળાત્કારે જ આપને સૌન્દર્યમૂતિ કરતાં અન્ય સ્વરૂપે જોઈ શકું છું. મારા આત્માને એક અંશ આપના પ્રત્યે પૂજ્ય બુદ્ધિથી ડોકિયા કરી રહ્યો છેછતાં તેનું સામર્થ્ય કોઈ મહા બળવાન સત્તાથી પરાભૂત થયેલું અનુભવાય છે. તે સત્તા પણ આ આત્માને જ કઈ અંશ છે, અને તે અંશ આપના દેહમાં વહેતા લાલ રક્તને જ પૂજનાર છે. તે બે સત્તાઓને મહા સંગ્રામ અત્યારે આ આત્માના સમરાંગણમાં મચી રહ્યો છે. કદી લોક નિંદાને ભય તથા આપની સવૃત્તિનો પ્રવાહ મારા ઉપર વહેતો આ ક્ષણે બંધ થાય તો આપના રક્તને પૂજનારે અંશ વિજયવાન થયા વિના રહે નહીં. - રાજમતી: ઉદારચિત્ત મુનિ! એજ નિવેદન હું તમારા મુખથી ઇચ્છતી હતી. જ્યારે એ કાજળથી લીંપાયેલા અંતઃકરણના આગાર ખુલ્લા મૂકવામાં આવે છે ત્યારે સુકાઈને તેના પડ ખરી પડે છે. કે નિકટ ભવી આત્માઓ જ છૂપુ રાખવાની વૃત્તિને પરાભવ કરી શકે છે. જે વાસનાઓ ગુપ્તપણે અને જગતથી અપ્રકટપણે બંધ આગારમાં સેવાય છે તે જ દુશ્મનનું કામ કરે છે. ત્યારે જુઓ ! હવે ખુલ્લા દિલથી, તમારું મન કબૂલ રાખે તેમ, મારા પ્રશ્નોને મને ઉત્તર દેજે.
રથનેમિઃ બેલે સતી ! હું કશું છુપાવીશ નહીં. રાજમતીઃ તમને આ સૌન્દર્ય ઉપર મોહ છે, કેમ ખરુંને? રથનેમિઃ ખરું.
રાજમતી અને તમારું દિલ ત્યાંથી પ્રયત્ન કરવા છતાં ઊખડી શકતું નથી?
રથનેમિક એમ જ. રાજમતી: વારુ, એ સૌન્દર્ય શી વસ્તુ છે?

Page #42

સંવાદ પંચક રથનેમિ: તે તે તમે જ કહે. સૌન્દર્યની બુદ્ધિ પુરાસર વ્યાખ્યા બાંધતા તેમાંથી બધે રસ જ ઊડી જવાને.
રાજમતી: જે રસમાં, બુદ્ધિ અને વિવેકના પ્રકાશમાં ગ્રહવા જતાં ઊડી જવાને ગુણ છે, અને માત્ર બ્રાન્તિના અંધકારમાં જ સેવતા જે આનંદ આપનારો છે, અને તેટલા જ કારણે તે અંધકારને સહચારી અનુ જ છે. તેથી તેને સેવનાર પ્રકાશને સહચારી ન જ બને, એ તમને સ્વાભાવિક નથી જાણતું ?
રથનેમિઃ ભગવતી ! ભ્રાન્તિના ચશ્મા પહેરીએ છીએ, ત્યારે જ એ સૌન્દર્યનું સૌન્દર્યપણું છે. બાકી તો વિવેકની દૃષ્ટિએ તે બહાર ગુમ જ થઈ જવાનો. સૌન્દર્યનું પૃથક્કરણ કરતાં એના મેહકપણાનું આકર્ષણ ઊડી જ જવાનું,
રાજ મતીઃ ધન્ય છે ! અરધી વાત તે તમે હવે સમજી ગયા. ત્યારે એટલું તે ખરું કે આપણું આત્મામાં બે અંશ છે. એક અંશ એવો છે કે જેની વિકાસ દશામાં આ સૌન્દર્યનું સૌન્દર્યપણું નભી શકે છે. અને બીજો અંશ એ છે કે જેની ઉદયમાન અવસ્થામાં એ સૌન્દર્યને બ્રાન્તિજનક બહાર ઊડી જાય છે. આ બીજી અંશમાં પૃથકકરણ કરવાને ગુણ છે, અને તે અંશમાંથી ઝરતા રસમાં એવી શક્તિ છે કે તે દરેક વસ્તુને તેના મૂળ દ્રવ્યમાં–તેના કારણ સ્વરૂપમાં જ લય પમાડી દે છે.
રથનમઃ ખરુ, મહાસતી !
રાજમતીઃ જે અંશ આગળ સૌન્દર્યનું સૌન્દર્યપણું રજૂ થાય છે તે અંશ કયો, અને જેના આગળ એ બહાર ઊડી જાય છે તે અંશ કયો?

Page #43

રાજમતી અને રથનેમિ
રથનેમિ: તે તમારા જ મુખથી કહે. મારે સાંભળવાને જ અધિકાર છે. " રાજમતી: તે ભલે, હું જ કહીશ. જે અંશને આ રક્તમાં અને હાડ-ચર્મની ઘટનામાં સૌન્દર્ય જેવું જણાય છે, તે આત્માનું વાસનામય અંગ છે, બ્રાન્તિનું–રાગ-દ્વેષનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે અને આત્માને અસદ્ અંશ છે. ગત અનંતકાળના સંસ્કારોથી પિાષાચેલી વાસનાઓને વસવાનું તે સ્થળ છે; અને તે આત્માને ઔપાધિક ભાવે મળેલું છે. આત્મા જ્યાં સુધી અંધકારમાં રહેવાની લાલસાવાળો હોય છે, ત્યાં સુધી જ તે અધમ અંશનું બળવાનપણું રહે છે. હવે બીજે તે આત્માને વિવેકબુદ્ધિને અંશ છે અને તે ઉચ્ચ અંશ છે, તેનું વલણ સર્વદા આત્માને ઉચ્ચ ગતિ ભણું લઈ જવા તરફ છે. તે અંશ આગળ જે કંઇ રજૂ થાય છે, તે વસ્તુ તે બુદ્ધચંશના તારતમ્યાનુસાર સાચા સ્વરૂપમાં જ રજૂ થાય છે.
રથનેમિક પરંતુ ભગવવી! બુદ્ધિ અને હદયના ધર્મો જુદાજ છે, તેનું કેમ ? બુદ્ધિ-વૃત્તિ જેને માત્ર પુદગલના સમૂહ રૂપે જોવાને પ્રેરે છે, તેને હદય સૌન્દર્યનું સ્થાન માની લે છે. બુદ્ધિના પ્રદેશમાં મને તે શુષ્કતા-કઠોરતા અને રસહીનતા જણાય છે, ત્યારે હદય જેને ચાહે છે તેના અનુભવ કાળે આદ્રતા, સુકમારતા અને સુખમયતાને રસભર્યો પરિચય મળે છે.
રાજમતી હદય જ્યાં સુધી વિવેકબુદ્ધિને અનુસર્સ્ટ નથી ત્યાં સુધી આત્મા વિનાશના ક્રમ ઉપર છે. તે ઉભયની જ્યારે મધુર મૈત્રી બંધાય છે, અને વિવેકબુદ્ધિની કોમળ છાંયા નીચે હદય નિયંત્રિત મર્યાદામાં વિહરે છે ત્યારે જ આત્મા ઉપર નરકના પ્રવાહ રેલાતે બંધ પડે છે. હદય જ્યાં જ્યાં છાચાર ધકે વિવેકની ઉપેક્ષા પૂર્વક લલચાતું ફરે છે અને મધુરતા કે સુંદરતાને

Page #44

૪૨
સંવાદ પંચક
ઉપભેગ કરવા બેસી જતું હોય છે, ત્યાં ત્યાં તે પૂર્વે સેવેલી વાસનાના ઉદયને જ વેદતું હોય છે. અને તે રસના વેદનકાળે તે વાસનાને પુષ્ટ બનાવતું જાય છે. બુદ્ધિના નિયંત્રણ વિનાનું વાસનામય હદય એ સુકાન વિનાના જહાજ જેવું છે. તેની ગતિ હંમેશાં ખડક ખરાબા ભણું જ હોય છે. કદાચિત કઈ અનુકૂળ પવનના યોગે સમુદ્રના શાંત-ગંભીર ભાગમાં આવે છે તે પણ આખર તો તેનું નિર્માણ બૂરું જ છે. સાંદર્યના ઉપગની લાલસાવાળું હદય જ્યારે બુદ્ધિના અંકુશ નીચે રહેવાની ના કહે છે, અને તે હૃદયને સ્વામી પણ જ્યારે તેને અનુકૂળ બની. બુદ્ધિના આધિપત્યમાં રસહીનતા તેમજ કઠોરતાનું દર્શન કરે છે, ત્યારે તે સીધી ગતિના મહાનિયમને તેડી નાંખી નિરંકુશપણે જ્યાં ત્યાં રખડતા વહાણના જેવું બને છે.
રથનેમિઃ ૫ણ તે નિયમને આધીન થતાં મારે જીવનક્રમ મને અસહજ થવાને. હું સૌંદર્યની ભાવના વિના જીવી શકે તેમ નથી, સતી ! હૃદયનું જીવન એજ મને તે સાચું જીવન ભાસે છે. વાસનાના. ઉદયન વેદનકાળે જ આ જીવનની સાચી મજા અનુભવાય છે.. બુદ્ધિને અનુસરવા જતાં તે તેની કઠોરતા નીચે હું ચગદાઈ મરીશ, મને તે કશામાં આનંદ અનુભવવાની ના પાડશે. હદય જેને સુખને. હેતુ માને છે, તે સિવાય અન્ય સ્થળે શું સુખ હશે ?
રાજમતીઃ હદયની વાસનાને બુદ્ધિની કઠોરતા નીચે દબાવવાથી સુખનું વદન કરનાર લેશ પણ દબાતો નથી, દબાયેલો ભાસે છે તેનું કારણ જુદું જ છે. અને તે એ છે કે તેણે સુખની લાગણીને સંબંધ અમુક સ્થલ પદાર્થોમાં જ કલ્પેલ છેસુખને સ્વામી છે ઉપભોગની સામગ્રીમાં નથી, પણ બુદ્ધિ અને હદય એ ઉભયની પરૂ છે. હૃદયની વાસનાને ન અનુસરવાથી તે પર પ્રદેશમાં રહેલ સુખાસ્વાદ

Page #45

રાજમતી અને રથનેમિ
૪૩
કરનાર સુખમય ચૈતન્યધન એક સરખા અલિપ્ત અને નિરાળાજ રહે છે. પણ તેણે જે સામગ્રીના સ્પર્શ કે ઉપભાગમાં સુખ માન્યું હતુ. તેના વિયેગથી તે સુખનું સ્થાન ગુમાવ્યુંજ સમજે છે. વાસ્તવમાં સુખને સ્વામી આત્મા પાતેજ છે. હૃદયની કાઈ પ્રિય ભાવનાને અનુસરતી વખતે જે સુખને તે અનુભવે છે, તે સુખનું સ્થાન અને નિદાન પાતેજ છે—તે તે ભાવના કે ભાગસામગ્રી નહીં. માત્ર ભ્રાન્તિ વડે જ તે સુખને અન્યથી પ્રગટતું માને છે, પેાતાના ધરતી વસ્તુને પારકાની માની તેનેા ખાટા વિયેાગ થયા ગણી દુ:ખી થાય છે. મિઃ જો એમ છે તેા હૃદય જેને સુખના હેતુ માને છે તે સિવાયના સ્થળે, મુદ્ધિની મર્યાદાને અનુસરવા જતાં સુખાનુભવ કેમ નથી થતા ?
રાજમતીઃ બુદ્ધિ જે રસ્તે થઇને તેના સ્વામીને સાચા સુખના સ્થાનમાં લઇ જાય છે, તે રાહ બહુ સાંકડા અને ગત અનંતકાળમાં સેવેલી વાસનાને પ્રતિકૂળ છે. તે રાહ ઉપર ચાલવામાં `ની ખરી સેટી છે. એસેટીમાં વિજયી થવાય તે। સુખનું મૂળસ્થાન. હસ્તગત છે. મુદ્ધિનું કાય સુખ દેવાનું નથી, તેમજ વિવિધ લાગણીએને અનુભવવાનું પણ નથી. તેનું કાય તા તેના સ્વામીને પાછે પગલે તેના મૂળસ્થાન ભણી લઈ જવાનું છે. તે સ્થાન આ આત્માએ *દી જોયું નથી—તેમ અનુભવ્યું નથી, એટલે બુદ્ધિ ઉપર તેને વિશ્વાસ રહ્યો નથી અને વિશ્વાસ નથી તેથી અનુસરતા પણ નથી. પરંતુ જ્યાં તેને સુખ-દુઃખના ઉછાળાઓના અનુભવ થાય છે, તેવા વાસનાના પ્રદેશમાંજ નરકના કીડેા થઈને પડી રહે છે. વિવેકમુદ્ધિને અનુસરવામાં તુરતમાં તે આકર્ષી જેવું કશું લાગતું નથી, તેથીજ તમે તેને અનુસરવાની ના કહેા છે. પણ મુનિશ્રી ! જ્યાં સાચુ` સુખ—વિશ્રાંતિ અને જીવન છે, ત્યાં જવા માટે કાંટાવાળા થાડા મા વળાટવા પડે તે તમે તેટલું સાહસ પણ નહીં કરી શકા ? સહેજ સુખના પણ તેટલા માટે ભાગ નહીં આપી શકા?

Page #46

સંવાદ પંચક
થનેમિઃ ભગવતી ! હું એકજ નહીં, પણ સામે નવાણું મનુષ્ય મુદ્ધિના શુષ્ક નિયમને તાબે થવાની વિરુદ્ધ છે. હું અત્યારે તે તમારા ઉપકારના ખાજા તળે દબાઈને કદી તેમ વવાની હા કહીશ પશુ મારું હૃદય તેમ કરવાની હા પાડતું નથી. રાજમતી: ખરું છે કે, સુખ લાલસા મનુષ્યને બધી રીતે એક જ નાલાયક, અને નિર્વીય' કરી મૂકે છે, અને—
અને ઉપભાગની અસાહસિક, ભીરુ
નિમઃ મારી નાલાયકી મારી આગળ જણાવી મતે વધારે દુ:ખી નહીં કરે. મને છૂટવુ ગમે છે પણ જે ઉપાય તમે દર્શાવે છે, તે માટે તા હું બધી રીતે અયેાગ્ય અને અપાત્ર છું. હૃદયની અત્યારની સુખદાયક ભાવના સચવાય અને સાથે સાથે સાચા જીવન નના ક્રમ ઉપર જવાય એવા કાઇ રસ્તા હૈાય તા દર્શાવે.
રાજમતીઃ વીરા ! મેાક્ષના મા એ હાવા સંભવતા નથી. પણ એટલુંજ છે કે તે ભણીની ગતિને ક્રમ, મનુષ્યની વૃત્તિના હાલના બંધારણને ક્ષોભ કરનાર કે વિપરીત સ। ન જ હોય જોઈ એ. વારુ, તમારી સૌ અને સુખ-સ્પૃહાને અનુકૂળ આવે તેવી યુક્રિત દર્શાવું તે તમે તેને અનુસરશે ?
રથનેમિ સતીજી! સુખ કાને પ્રિય નથી ? અને તે પશુ પોતાની પ્રિય ભાવનાઓને ધકકા પહોંચ્યા વિના મળતું હોય તે। કાઈ ને અપ્રિય ન જ હોઈ શકે. યદિપ આપ મારા વડીલ છે અને આ કાળે મને નરકમાંથી છેડાવા છે તાપણુ કહેવા દે કે પ્રત્યેક મનુષ્યના ઉત્ક્રાન્તિને મા` આ કાળે તે જે સ્થિતિમાં છે, ત્યાંથીજ શરૂ થવા જોઇએ અને તેની પ્રિય ભાવનાઓને જેમ એછે. આંચકા લાગે તે રીતે કામ લેવાય તે તેમાં તેનું અધિક શ્રેય છે. રાજમતી : તે ભલે એમ. વારુ ! સૌ ને ચાથા વિના તમાને નહીં જ ચાલે ?
મિઃ એમજ.

Page #47

રાજમતી અને રથનેમિ
રાજમતી: તમે સૌને ાની ખાતર ચાહે છે ? થતસિ: તે પ્રશ્ન મારાથી સમાતા નથી. જરા અધિક સ્પષ્ટતાથી કહા.
ને સૌંદની ખાતર
રાજમતીઃ હું એમ કહું છું કે તમે સૌ ચાહેા છે, કે કઈ અન્યની ખાતર ચાહેા છે!? થમિઃ તે લાંબુ - હું કશું સમજતા નથી. હું તે. સૌંદર્યના પૂજારી : જ્યાં તે હેાય ત્યાં મારું સુસ્વ સમર્પી દઉં રાજમતી: બસ. હુ· એજ કહેવરાવવા માંગતી હતી, હવે તમે. તમારા શબ્દોને દૃઢતાથી વળગી રહેજો. ‘ સર્રસ્વ સમર્પી દઉં ' શબ્દોમાં રહેલા ઊંડા અને સફળ કરે, તેા તમારે! ઉદ્ઘાર સહજ છે.. થભિઃ ત્યાં કયા ગુપ્ત મ` છુપાયેા છે, સતી ! હું તે મમ ને ગમે તે ભાગે અનુસરીશ.
એ
૪૫.
રાજમતી; ચાહવું અને ઉપભાગમાં લીન થવું, તે હૃદયના ધર્મને જો સ્વાર્થીની ખાતર અનુસરાય તા જ તે અશ્વનું કારણ છે. હાલ. તમે ભલે સૌંદર્યંને ચાહે. પશુ તેમે તેના સૌની ખાતરજ ચાહા–સ્વાની ખાતર નહીં. તમારા સૌ સ્થાન સાથે તમારી સ્વાર્થ ભાવનાને જોડે નહીં. જે વ્યક્તિ વિશેષમાં તમે સૌર્યનું ભા કરા છે, તે વ્યક્તિમાં રહેલા સૌર્યને જ ચાહેા, પણ તે વ્યક્તિવિશેષને નહીં. તે વ્યક્તિ ગમે તેના ઉપભેાગની સામગ્રી બની તે રહે, તાપણુ તેને જિગરથી ચાહે. તે તમારા ઉપભાગની વસ્તુ ખનીને રહે, તેા જ તેને ચાહવું અને અપવું એવા સંકુચિત ભાવથી ન વાં. અને કદી તેમ થાય તા તમે સૌને ચાહતા નથી, પણ તમારા સ્વાર્થને-ઉપભાગની લાલસાને જ ચાહેા છે, એમ કહેવાશે. તે સૌંદય સ્થાનમાં વસેલા ભાવનામય તત્ત્વને ચાહે, પણ પેલા હાડા અને ચામડાની કોથળીને નહીં, હાડકા અને ચર્મ એ સૌ દ નથી. સૌદર્ય એ અદૃશ્ય ભાવનામય વસ્તુ છે. ચાહ્યા વિના ન જ ચાલે તે તે ભાવનામય વસ્તુને ચાહે, અને તે પણ સ્વાર્થ

Page #48

સંવાદ પચક રહિતપણેજ. મનુષ્ય જ્યારે સ્વાર્થની ખાતર સૌંદર્યને ચાહે છે, ત્યારે તે નરક ભણું ખેંચાય છે. “એ સૌદર્ય સ્થાનને માલિક હું છું, “હું તેને ભોક્તા છું.” એવા અહંકાર પૂર્વક જ્યારે સૌંદર્યને ઉપગ થાય છે, ત્યારે તે સ્વાર્થજન્ય ગણાવા ગ્ય છે. એવા સ્વાર્થની ખાતર સૌંદર્યને ચાહનાર, જ્યારે તેમની સૌંદર્યની મૂતિ અન્યની ભેજ્ય બને છે, અથવા પિતાની ભેજ્ય બનતી અટકે છે, ત્યારે તે અંધ બની જાય છે. તેમના હૃદયને પ્રવાહ બંધ પડી જાય છે-સુકાઈ જાય છે. કેમકે સૌંદર્યના માલિકપણાનું અભિમાન જતાની સાથે જ તેઓ શાંતિ ગુમાવી બેસે છે. પરંતુ જેઓ સૌંદર્યને સાંદર્યની ખાતર ચાહે છે, તેઓ તેને સર્વ અભિમાનના અર્પણ સાથે ચાહી શકે છે. તેઓ તેમના સ્નેહ-સ્થાનની ઈચ્છાને અનુસરે છે. કદી તે અન્યનું થવા ઇચ્છે તો પણ તે ઈચ્છાને તેઓ માન આપે છે. સ્વાર્થની આહુતિ આપીને ચાહનારાઓ તેમના સ્નેહ અને સૌંદર્યને સ્થાન ઉપર બળાત્કાર કરતા નથી કરી શકતાં નથી.
રથનેમિ: તે ભલે, ભગવતી ! હું મારી હાલની સૌદર્ય સ્પૃહાને તેવા રૂપમાં બદલી શકીશ. પછી, આગળને શું ક્રમ છે?
રાજ મતી: પછી હદય એક ભાવનામય તત્ત્વનું અનુસારી બનીને રહેશે અને સૌંદર્ય-સ્નેહમાંથી સ્વાર્થને ઝેરી કાટે નીકળી જતાં આગળને માર્ગ પોતાની મેળે સ્પષ્ટ થશે. એ હદે જ્યારે હૃદય આવે છે, ત્યારે તે “જનક બની શકે છે. અને......પણ મુનિવર ! વાતને હવે ક્યાં સુધી લંબાવું? ભગવાન શ્રી નેમિનાથની ચરણધૂલીથી આ પર્વત અત્યારે પવિત્ર બન્યું છે. તે પ્રભુ અત્યારે અહીંથી થોડેક દૂર વિરાજે. હું ત્યાંજ દર્શન કરવા જતી હતી. રસ્તામાં વરસાદના ઝાપટાથી પલળી તેથી આ એકાંત ગુફામાં ભીનાં વસ્ત્રો સુકવવા લાગી ત્યાં જ આ ઘટના બની અને વાત કરતાં આટલે વિલંબ થયે. હવે ઇચ્છા હોય તે ચાલે, પ્રભુના દર્શનથી આપણા આત્માને અજવાળીયે.

Page #49

:૪: સંભતિ વિજય અને સ્થૂલિ ભદ્ર વેશ્યાગૃહ ચાતુર્માસ રહેવા માટે જૈન મુનિએ
મેળવેલી મંજૂરી સંભૂતિવિજયઃ ભદ્ર! આ વર્ષાઋતુમાં ચાતુર્માસ ગાળવા માટે તમે છેવટે કયું સ્થળ નક્કી કર્યું ? બીજા બધા મુનિઓએ પિતપિતાનાં સ્થળ નિર્ણત કર્યા છે, અને તે મારી સમ્મતિની કસોટીએ ચડીને સુનિશ્ચિત પણ થઈ ચૂક્યાં છે. કાલનાં પ્રભાતે આપણે બધાએ છૂટા પડવાનું છે, કેમકે વર્ષના પૂર્વ ચિહ્ના હવે આકાશ પટ ઉપર તરવા લાગ્યાં છે. નિર્ણય માટે હવે અધિક કાળક્ષેપનો અવકાશ નથી. - સ્થૂલિભદ્રઃ કૃપાનાથ! હું પણ દીર્ઘકાળથી એ જ ચિંતનમાં છું પરંતુ મારા હૃદયનું જે દિશામાં ખેંચાણું છે, ત્યાં વસવામાં એક મેટી ખટક નડયા કરે છે. તે ખટકને હદયમાંથી ખેંચી કાઢવા મથતાં તે હાથમાંથી લપસી જાય છે. કેઈ નિશ્ચય ઉપર આવી શકાતું નથી.
સંભૂતિઃ તાત! તારા વિશુદ્ધ હૃદયમાં એક પણ આત્મ

Page #50

૪૮
સવાદ પંચક
પ્રતિબંધક ભાવ હોય એવી શંકા રાખીશ નહીં. તારું આત્મનિદાન હુ" બહુ સભાળપૂર્ણાંક કરતા આવ્યેા છું. તારા જિગરમાં હવે કાંટાવાળા વૃક્ષ ઊગતાં ઘણા સમયથી બંધ પડયાં છે, ત્યાં કલ્પવૃક્ષોનું રમણીય ઉપવન જ વિરાજે છે. છતાં હૃદયમાં કાઈ ખટક અનુભવાતી હાય તા તેમાં કોઇ મહાભાગ્ય આત્માના અપૂર્વ હિતના સકેત જ સ ંભવે છે. સ્વાર્પણમય હ્રદયની ખટક એ ખટક નથી, પણ કાઈ ભવ્ય જીવના અપૂર્વ અદૃષ્ટ વિશેષના પ્રકપના પ્રતિધ્વનિ છે. તાત ! તને શું ખૂંચે છે?
સ્થૂલિ : પ્રભો ! આપ ધારા છે! તેટલા હુ` સ્વાહીન નથી. અને મને જે કાંઈ ખૂચે છે તે પણ એ સ્વાર્થના જ કાંટા ! જ્યાં દિલનું ખે ́ચાણુ થાય ત્યાં શું સ્વાની દુર્ગંધ ન સર્જાવે ?
તારા
સભૂતિઃ ભદ્ર ! સ્વાર્થ અને પરાર્થની પ્રાકૃત વ્યાખ્યા આત્માની આ ભૂમિકાએ હવે બદલાઈ જવા ચૈાગ્ય છે. એ જૂની ચીજો હવે ફેંકી દે. ચિત્તના જે અશમાંથી પરાર્થે જન્મે છે, તે અશમાંથી સ્વાર્થ પણ જન્મે છે; ઉભય એક જ ધરનાં છે.
સ્થૂલિ : કાઈ દિવસ નહીં સાંભળેલી વાણી આજે આપના મુખમાંથી સ્રવે છે. આજે હંમેશ કરતાં કાંઇ વિપરીત જ કહેતા હા એમ મને ભાસે છે. શું સ્વા અને પરા` ચિત્તના એક જ અશમાંથી જન્મે છે ? એ તેા નવુંજ સાંભળ્યું !
સભૂતિઃ અધિકારના ફેર સાથે વસ્તુની વ્યાખ્યા પણ ફરતી ચાલે છે. આત્માના જે અધિકારમાં સ્વાથ અને પરા ને પરસ્પરમાં વૈરી તરીકે ઓળખાવવા જોઇએ, તે અધિકાર નું ધણા કાળથી આળગી ગયા છે. હવે ઉભય તારે માટે અહીન છે. એ હૈં હવે તને સ્પર્શી શકે તેમ નથી.
.
સ્થૂલિઃ એ દ્ર કયાં સુધી સંભવે ?

Page #51

સંભૂતિવિજય અને સ્થૂલિભદ્ર
४६ સંભૂતિઃ જ્યાં સુધી આત્મા યાચે છે ત્યાં સુધી. તે યાચતે બંધ થાય અને સર્વને આપતાજ રહે; પિતાને માટે કશું જ નહીં, જેને જે જોઈએ તે તેની પાસેથી લે અને આપવાના અભિમાન રહિત તે અપ ચાલે, ત્યારે સ્વાર્થ અને પરાર્થની બાળક માટે બાંધેલી મર્યાદાઓ તૂટી પડે છે, અને સ્વાર્પણમયતાના અનંત અવકાશમાં આત્મા વિહરે છે. ભદ્ર ! તું પણ એજ પ્રદેશનો વિહારી છો.
સ્થિલિ: દિલનું ખેંચાણ સ્વાર્થ વિના કેવી રીતે સંભવે, એજ મને ખૂંચ્યા કરે છે. તે આકર્ષણને હું ઠેલી શકતો નથી. તેમ ત્યાં જવામાં કલ્યાણનું પણ એકે નિમિત્ત જોવામાં આવતું નથી. જૂના દુશ્મને મને પોકારતા જણાય છે.
સંભૂતિઃ તાત! તારી સર્વ વાત હું સમજી ગયો પણ તારું દિલ માં યાચવા જતું નથી, માત્ર અર્પવા જ જાય છે; એમ તને શું નથી લાગતું? - યૂલિઃ જ્યારે હું તાજા લેહીને શિકારી હતા, બાળાઓના યૌવનરસને તરસ્યો હતો, અને વિષયને પ્રેમામૃત માની માનીને પીતો હતો, તે વખતે મારા ઉપર પૂલ પરંતુ અચળપણે આસક્તિ રાખનારી કેશાન ગૃહમાં આ ચાતુર્માસ વિતાવવા મારું દિલ આકર્ષાય છે. એ જૂના કાળની સૌદર્યલિસા તો હવે ક્ષય પામી છે, પરંતુ એક કાળે મને ઇન્દ્રિયજન્ય આનંદ આપનાર અને વિષયસુખની પરિસીમા અનુભવાવનાર તે અજ્ઞાન બાળાને તેના પ્રેમને બદલે આપવા હું ઉત્સુક છું. હું ત્યાં યાચવા નથી જતું, પરંતુ અર્પવાજ જાઉં છું તે સત્ય છે, તથાપિ તે અર્પણ, પૂર્વની સ્કૂલ પ્રીતિના ઉત્તર રૂપ હોવાથી, ત્યાં પણ સ્વાર્થની બદબો મને જણાય છે. જગત કેશા જેવી સ્ત્રીઓથી ભરેલું છે તે સર્વના ઉપર અનુગ્રહ કરવા માટે આ દિલ આકર્ષતું નથી અને માત્ર કેશા ઉપરજ ખેંચાય છે તે શું મારી સ્વાર્પણમયતાની અલ્પ મર્યાદાને નથી સૂચવતું ?
સંભૂતિઃ ભદ્ર! વીર્યવાન અમાઓ જે સ્થાનમાં એક વખત

Page #52

૫૦
સંવાદ પંચક પરાજય પામે છે-વિષયના કીચડમાં ગરકી જાય છે, તે જ સ્થાનમાં વિજય મેળવવાની આકાંક્ષાવાળા હોય છે. અને જ્યાં સુધી યાચવાની દરેક અભિલાષાનો પરાભવ કરવા જેટલું પરાક્રમ મેળવી યાચવાનાં ભારેમાં ભારે ખેંચાણનાં સ્થળ ઉપર પણ અપવા તત્પર ન થાય ત્યાં સુધી તે આત્મા નિર્બળ અને સત્વહીન ગણવા યોગ્ય છે. કેશાને ત્યાં ચાતુર્માસ કરવાના તારા દિલના ખેંચાણને “સ્વાર્થ ની સંજ્ઞા ઘટતી નથી. યાચવાના ઉત્કૃષ્ટ ખેંચાણવાળા સ્થળ ઉપર અર્પવાની કસોટીએ ચડવાને તત્પર થયેલા તારા આત્માને એ તનમનાટ છે. તારા જેવાએ હવે કશે ડર રાખવો એગ્ય નથી. યાચવાની તારી પાત્રતા એ હવે જૂને ઈતિહાસ થઈ ગયો છે.. : યૂલિઃ પણ મુનિને વેશ્યાના ગૃહમાં ચાતુર્માસ ઘટે?
સંભૂતિઃ જે મુનિ યાચવાને પાત્ર છે, તેણે તેવા ખેંચાણથી દૂર વસવાની જરૂર છે, અને તેટલાજ માટે તારા સહયોગી મુનિઓને જે સ્થાનમાં તેવા ખેંચાણને લેશ પણ સંભવ ન હોય ત્યાં મોકલ્યા છે. પરંતુ જેને આપવાનું જ છે, લેવાનું કાંઈ જ નથી, પિતાને માટે કશુંજ રાખવું નથી, તેણે તો યાચવાના ખેંચાણવાળા પ્રદેશમાં વિજય મેળવી જગત ઉપર અયાચકતાનું દૃષ્ટાંત બેસાડવાની જરૂર છે. તાત! તારા જેવાએ તે તારી પાસે જે કાંઈ છે, તેને વસ્તીમાં છૂટે હાથે વેરતા ચાલવાની જરૂર છે. જગતને તારા જેવાની પાસેથી બહુ શીખવાનું અને લેવાનું છે. જ્યારે આત્મા લેતે બંધ થાય છે અને ક ઈચ્છતો નથી, ત્યારે તેના આત્મભંડારો અમૂલ્ય રત્નોથી ઊભરાવા લાગે છે, અને તે રસ્તે જગત છૂટે હાથે લૂંટેજેને જે જોઈએ તે ગમે તેટલું લે–તે માટે તેણે જગતના ખેંચાણના મધ્યબિન્દુમાં–શિખર ઉપર ઊભા રહેવાની અગત્ય છે. યાચવાને નિતાંત આપાત્ર થયેલા બલિષ્ટ આત્માઓ બહુજ અલ્પ હોય છે, તેથી શાસ્ત્રકારોએ યાચવાના ખેંચાણવાળાં સ્થાનેથી દૂર રહીને ગુફાઓમાં કલ્યાણ સાધવાની અગત્ય બતાવી છે, તે વિધાને તારા જેવા વીર્યવાન પુરુષો માટે નથી.

Page #53

સંભૂતિવિજય અને સ્થૂલિભદ્ર
લિઃ પ્રભો! પણ મને લાગે છે કે માત્ર દષ્ટાંત બેસાડવા માટેજ મુનિના આચારની શિષ્ટ પ્રણાલિકાને લેપ કરવો વાજબી નથી. - સંતિઃ તાત! પૂર્વને ઇતિહાસ સ્મૃતિમાં લાવ. કુદરત કેઈ પણ આકરિમક આંચકાને સહન કરી શકતી જ નથી. ગારમાંથી વૈરાગ્યમાં અને વૈરાગ્યમાંથી શૃંગારમાં ગતિને ક્રમ એકાએક કદી હોતું નથી. એક સ્થિતિમાંથી અન્ય સ્થિતિમાં ગતિ કરવાનો નિયમ ક્રમપૂર્વક હોય છે, કશું એકાએક અને આંચકાથી બનતું નથી. કદિ અને તે તે ક્ષણિક અને અસ્થાયી હોય છે. તજેલા વિષયની શક્તિ અનુકૂળ નિમિત્તના પ્રસંગે સહસ્ત્રગુણું અધિક બળથી સતાવે છે અને છેવટે આત્માને મૂળ સ્થિતિમાં ઘસડી જાય છે. કોઈ પણ વિષય પ્રત્યેની અનાસક્તિ તેની અતિતૃપ્તિમાંથી ઉદભવતી નથી; તૃપ્તિ માત્ર તે તે વિષયને પિષણજ આપે છે. ભદ્ર! તું શંગારમાં ઊછરેલે છે. શંગારનો તું એક કાળે કીડે હતા, અને એક જ ક્ષણમાં તું શંગારમાંથી વિરાગમાં પ્રવેશ્યા હતા. આ આંચકો કુદરત કેમ સાંખી શકે ? કુદરતની સરણી ઉપર ધીમા ચાલવાથીજ બચાય છે, ઉતાવળા ચાવતાં લપસી જવાય છે, અને કૂદકો મારતાં પગ ભાંગી જાય છે. તે પગ ભાંગી બેસવા જેવુંજ સાહસ કર્યું હતું, પણ તારે પુરુષાર્થ અને પૂર્વકર્મ અપવાદરૂપ હતાં, એટલે તું બચી ગયો છે. તારા સ્થાને બીજે સામાન્ય મનુષ્ય હોત તે, તે પૂર્વના વિષયના વમળમાં પાછ કયારનાય તણાયો હોત, પરંતુ હું ગમે તેટલો પુરુષાર્થી અને સવીર્ય છે તે પણ કુદરત છેવટે નાનામાં નાનો પણ બદલો લીધા વિના તને છેડશે નહીં. જ્યાં સુધી તું શાનાં દર્શન નહીં કરે, તારા પૂર્વના વિલાસ સ્થળ ઉપર દૃષ્ટિ નહી ફેરવે, ત્યાં સુધી તારે આત્મા પશે નહીં; કેમકે હજી એ સંસ્કારોને તું એકજ ભૂંસીને નથી આવ્યો. વિરાગ ઉત્પન્ન થયા પછી ત્યાં અલ્પકાળ રહીનેપ્રબળ નિમિત્તાની કસોટીએ ચડીને અને તે પૂર્વ સંસ્કારને ભૂસીને જે આ હેત તે, આ ખેંચાણ ન હતી. પરંતુ તું છેકજ ભાગી

Page #54

પર
સવાદ પંચક
છૂટયા હતા. તારા અત્યારના આત્મપ્રભાવ । તેં આ આશ્રમમાં આવીને પ્રાપ્ત કર્યો છે એટલે કોશા તરનું ખેંચાણુ નિવૃત્ત થવું અશકય છે, પરંતુ પૂર્વના સ્નેહસ્થાનાના ખેંચાણુમાં પણ સ્વાર્પણુમયતાપૂર્વક યેાજાવું તે યાગ કાઈકજ મહાભાગ આત્માને ખની આવે છે. મુનિના શિષ્ટાચારના ધ્વંસ થવાને ભય તું રાખીશ નહીં અને સત્વર ત્યાં બંણી વિહારના પ્રબંધ કરે.
:
સ્થૂલિ પણ અધિક પુરુષાર્થને રાવી મુનિના શિષ્ટાચારને વળગી રહેવા પ્રયત્ન કરું તેમાં શું અયેાગ્ય ?
સભૂતિઃ ભદ્ર ! મારો કચિંતાશય હજી તુ' સર્મજ્યા નહિ. શિષ્ટાચારને વળગી રહેવાની અગત્ય જ્યાં સુધી આત્મા અપવાને તૈયાર નથી ત્યાં સુધી જ છે. જે અપવા જાં ઊલટા લૂટવા તૈયાર થઇ જવાને પાત્ર છે, જેઓ ગગામાં પાપ ધોવા જતાં ત્યાં માછલાં મારવા બેસી જાય છે, તેમને માટેજ તે આચારપદ્ધતિનું વિધાન છે. જે તે સ્થિતિને એળંગી ગયા છે તેમણે તા જગતનાં જોખમવાળાં સ્થાન ઉપર આવી પેાતાના અધુઓને સ્વાર્પણુમયતાનું દર્શન કરાવવાનું છે. અન્ય મુનિને તેવાં સ્થાને જવાની મનાઈ કરવામાં આવી છે તેમાં એજ હેતુ છે કે, તેઓએ યાચવાની પાત્રતાને છુપાવી રાખી હોય છે અને અનુકૂળ પ્રસંગે ભિખારી બની જઇ હાથ લંબાવતા ડાય છે. વખતે લૂટવાનું પણ ચૂકતા નથી. યાચવાને પાત્ર હોવાથી જંગલ અને વાધ–વરુવાળાં પ્રદેશામાં રખડતા ઉગ્રવિહારીઓ કરતાં, જેઓ યાચવાના આકષ ણવાળા સ્થાનમાં યાચતા નથી અને ઊલટા આપે છે તેવા પુરુષા અનંતગુણા ચડિયાતા છે. જનક અને કૃષ્ણ કાઈ વિરલાજ હોય છે, ત્યારે ઉપર જણાવ્યા તેવા વિહારીઓનાં સંખ્યાબંધ ટાળાં મળી આવે તેમ છે. કદાપિ તૈવા મુનિએ પાતાનું કલ્યાણ સાધી શકે છે, પરંતુ તેમના અજ્ઞાન બધુઓને તેએનું ચારિત્ર એછેજ લાભ આપી શકે તેમ છે. જગત તેમના ચારિત્રને જોવા માટે જંગલમાં જંતુ નથી.

Page #55

સંભૂતિવિજય અને સ્થૂલિભદ્ર અને કદાપિ તેઓ જગતમાં આવે તે જગતના જેવા બની જવાને તેમને ભય રહે છે. એટલે જગત ઉપર તેમનો ઉપકાર માત્ર પક્ષ અને અલ્પ છે. પરંતુ જેઓ જગતની મધ્યમાં ઊભા રહી, જગતના જેવા ન બનતાં–તેમની પાસેથી કશું ન યાચતાં, પિતાની પાસે હેય તે ઉત્તમમાં ઉત્તમ સામગ્રી અપ દે છે, તેજ જગતનું વાસ્તવિક કલ્યાણ સાધી શકે છે. જેણે સ્વાર્પણમયતાના મહાન યજ્ઞમાં પિતાની વાસનાઓ હેમી દીધી છે, જગત તેમને જે કાંઈ આપી શકે તેમ છે તેને જોઈ જેઓ માત્ર હસેજ છે તેજ જગતના ખેંચાણના મધ્યબિન્દુમાં વસવા ગ્ય છે. સંસારના વમળનું ચોપાસથી ખેંચતું દબાણ જેમની સ્થિતિસ્થાપકતાને ધક્કો મારી શકે તેમ નથી; કાજળની કોટડીમાં રહેવા છતાં જેમની શ્વેતતાને ડાઘ લાગી શકે તેમ નથી; તેએજ જગતના આવકારને પાત્ર થાય છે. તાત! તારું અસાધારણ હૃદયબળ તે ઉઠાવેલા કાર્યને સમાપ્તિએ પહોંચાડે તેવું છે. નિઃશંક થા અને પૂર્વના સ્નેહીઓને ત્વરાથી ભેટી
યૂલિઃ પ્રભો ! કાંઈ નવીન જ પ્રકાશ મારા આત્મામાં આજે રેડાય છે. આપનાં વચનામૃતની હજી તૃપ્તિ થતી નથી. હજી વધારે કૃપા વરસાવે.
સંભૂતિઃ સિંહની ગુફામાં જઈ ત્યાં તેને પરાજય કરે એ કેઈ અપવાદરૂપ આત્માઓથી બની શકે છે; અને તાત? તારું નિર્માણ પણ તે અપવાદને સાફલ્ય અર્પવા અર્થે જ છે. જગતને તેવા અપવાદની બહુ જ અપેક્ષા છે. જે વખતે વીર પ્રભુ સુદ્ધાંના નામ જગતના મેએ ગવાતાં બંધ પડશે તે વખતે પણ તારું અપવાદ રૂપ ચારિત્ર લેકો હર્ષથી ગાશે. ભદ્ર! આથી અધિક પ્રકાશ હું તને આપી શકું તેમ નથી; અધિક પ્રકાશ તે કેશાના ગૃહમાંજ તને મળે તેમ છે. ત્યાંથી પ્રકાશ લાવીને ગુરુના આશ્રમને અજવાળજે! જંગલ અને ગુફાઓમાં સેતાન ઉપર વિજય મેળવવાથી

Page #56

૫૪
સંવાદ પંચક જે ફળ મળે છે, તેના કરતાં સંતાનના મકાનમાં જઈ ત્યાં જ તેના ઉપર વિજય મેળવવાથી ભારે કીમતી લૂંટ મળી આવે છે. ત્યાં સેતાન પોતાના ગુપ્ત ભંડાર વિજેતાની સમક્ષ ખુલ્લા મૂકી દે છે. વિજેતા ધારે તેટલું લઈ શકે છે, અને તે જગતને આપી પણ શકે છે. તાતા એ કીમતી લૂંટથી આ આશ્રમના ભંડારે ઊભરાવ !
સ્વલિઃ પણ પ્રભો! હું પરાભવ પામું તે સહાય કરવા તત્પર રહેજે.
સંભૂતિઃ તાત! હું તારી પડખે જ ઊભો છું; પરાજયને ભય રાખીશ નહીં. ભય એજ અર્થે પરાજય છે. જ્યાં સુધી યાચકતા છે, ત્યાં સુધી જ તે ભય છે.
સ્થિલિક ત્યારે નાથ! હું રજા લઉં છું, પણ પડું તે ઝીલવાને તૈયાર રહેજે..

Page #57

:૫: સ્થૂલિભદ્ર અને કોશા ગણિકાના આવાસમાં મહાત્માને નિવાસ!
સ્થળઃ કેશાની ચિત્રશાળા આ સ્થલિભદ્રઃ કેશા ! આજના પ્રભાતથી તમારા અંગને પ્રકંપ મને શંકાશીલ અવસ્થાવાળો જણાય છે. તમારું મુખ ફિકકું, ચિન્તાગ્રસ્ત અને સવિકાર ભાસે છે. મને આહાર આપતી વખતે પણ તમારા શરીરને વેગ પરવશ અને મોબળ વહી ગયેલું જણાતું હતું; તમારા પગને અંગૂઠે ચપળ હતા; ચક્ષુ ઢળેલા અને પુનઃ પુનઃ મારા ભણી ગુપ્ત દૃષ્ટિ ફેકતા હતાં; ગબળની ક્ષતિ થવાથી એક પણ ક્રિયા આજે તમારાથી ઉપગપૂર્વક થતી નથી. કેશા ? આજે તમારે વેગ પ્રકૃતિના કયા પ્રદેશમાં લુબ્ધ બન્યા છે ? કઈ કર્યપ્રકૃતિના ઉદયપ્રવાહમાં આજે આમ નિર્બળપણે વહે છે ? - કાશાઃ પ્રભે ! ગત અનંતકાલના સંસ્કાર બળથી આજે મારે, યોગ અત્યંત અવનત પરિણામને આધીન છે. આજે હું અનેક કર્યપ્રકૃતિના સંયુક્ત પરાક્રમથી પરાજિત બની વિકાર-ઉદયના પ્રચંડ અવિરત પૂરમાં તણાઉં છું. બહુ બહુ પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ, ઉયના પ્રવાહ સામે તરવાને આવશ્યક શક્તિ આવિભૂત થઈ શકતી નથી. ઘણા કાળથી પરાભવ અવસ્થાને ભગવતી કર્મપ્રકૃતિએ જાણે વેર લેવાના હેતુથી એકત્ર બનીને આવી હોય તેમ મને નાના પ્રકારે કષ્ટ આપી પિતાને વિજય મારે મેઢે કબૂલ કરાવતી હોય તેમ જણાય છે. મારા પરિણામ આજે અત્યંત અસ્તવ્યસ્ત દશામાં છે. આપને ઉપદેશ પ્રભાવ મારા મન ઉપરથી ઊઠી ગયો હોય તેમ લાગે છે અને પૂર્વના સંસ્કાર, તે કાળના રમણુવિલાસમાં મને સુખનું ભાન કરાવી આ કાળે પણ તેવા પ્રકારનું સુખ ઉપજાવી કાઢવાની ઈચ્છાને પ્રજ્વલિત કરે છે. નિમિત્તબળના પ્રભાવે ઉપાદાન વસ્તુના બળ ઉપર વિજ્ય મેળવ્યો છે.

Page #58

સંવાદ પંચક
સ્થૂલિભદ્રઃ આત્મવિકાસના ક્રમમાં જે અનેક કસોટીઓમાં થઈ પસાર થવાનું છે તે કસોટીઓમાંની કેશા તમારી સાંપ્રત સ્થિતિ એ પણ એક વિષમ અને અત્યંત શુરવીર આત્માથી નિવારી શકાય તેવી દુર્ઘટ કસોટી છે. અનેક નિર્બળ આત્માએ આ પહેલા ધોરણની પરીક્ષામાંથી જ તેનું વિકટપણે જેઈ હારી ગયા છે. અને આખપ્રકાશિત માર્ગને દુર્ઘટ માની તે ક્રમને નિસર્ગના નિયમથી વિરુદ્ધ કિંવા અસ્વાભાવિક ગણે છે. અધઃપ્રકૃતિ અને ઉચ્ચ પ્રકૃતિના યુદ્ધકાલનો આ તમારે સમય તમારે અત્યંત સાવધાનીથી પસાર કરવાનો છે. કારણ કે અનેક વીર પુરુષોની ઉચ્ચ પ્રકૃતિ પણ સત્સમાગમને
ગ લેવા છતાંયે આ યુદ્ધમાં અસાવધાની અને અનુપગથી પરાજયને પામી છે. કેશા ! બ્રાતિને ઉપશમ થયા પછી કાંઈક કાળે જે તેને પ્રથમેદય થાય છે, તે અત્યન્ત બલવાન હોય છે, તેની નિતિ કરવા જે આત્મા અસમર્થ નીવડે તે પુનઃ તે પ્રકૃતિના ટલ્લે ચડે છે. અને પુનઃ નિર્જન સ્થિતિમાં આવતાં અનંતકાળ વીતી જાય છે. ઉદય સ્વરૂપને પામેલા પરિણામમાં રંજનપણું ન રાખતાં તેને પૈર્યપૂર્વક વિતાવવા ભણી જ લક્ષ રાખશો તે અલ્પ કાળમાં તે ઉદય નિવૃત થઈ જશે. ઉદયને પામેલા પરિણામને ભાવસ્વરૂપપણે ન પરિણમાવતાં ઉદયાવસ્થામાં જ સાક્ષીભાવે વેદી લેવા તે ઉદિત પ્રકૃતિ પર વિજય મેળવવાનું ગુપ્ત રહસ્ય છે. ઉદય ભાવને પામેલી પ્રકૃતિમાં રંજન ભાવનું સેવન તે મૃત એવા વિકાર દેહમાં અમૃત સીંચી તેને સજીવન કરવા તુલ્ય છે. કેશા ! હું તમને જે વસ્તુ રહસ્ય ઘણું કાલથી સમાવવા પ્રયત્ન કરતા હતા, છતાં જે તમારી બુદ્ધિમાં પ્રવેશી શકતું નહોતું તે રહસ્ય આ કાળે તમને શનિથી વિચારતાં મૂર્તિમાન થવા લે છે. આ સ્થળ, આ કાળ, આ યોગ, અને આ સવિકાર સ્થિતિને અનુભવ તમને એક અદભુત મર્મજ્ઞાન આપવા માટે જ આવ્યો છે, એમ જાણી તે પ્રસંગમાંથી યભૂત વસ્તુને ગ્રહી લેશે તો ઘણું કષ્ટવડે પ્રાપ્ત થવા ગ્ય જ્ઞાન

Page #59

ધૂલિભદ્ર અને કેશા
પ૭
તમને અલ્પકાળમાં અનાયાસે થશે. વિકારના પ્રબળ દળને કેમ હઠાવવું તેની યુક્તિનું શોધન વિકારના ઉદયકાળે જ થવા યોગ્ય છે. ,
કેશાઃ પ્રભો ! મને એમ ભાસે છે કે જે પ્રકૃતિને ઉદય થાય તેને અનુરૂપ વસ્તુનો ભોગ આપવાથી તે પ્રકૃતિ શાંત થવા લાગ્ય છે. પૂર્વે ઘણીવાર મેં અનુભવ્યું છે કે રસેન્દ્રિયને અનુકૂળ ભોજનની ઈચ્છા પ્રગટ થયે તેને ઉપશમાવવાનો પ્રયત્ન કરતાં તે અધિકાધિક પ્રજવલિત થાય છે. અને જ્યાં સુધી તે ઈન્દ્રિયને અનુરૂપ સામગ્રી પૂરી પાડવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તેના ઉદયને અંગ્ન ઓલવાતો નથી. અત્યારની મારી સવિકાર સ્થિતિ મારા મુખેથી આ શબ્દ બોલાવતી હોય અથવા વસ્તુતઃ તે ઉપાય સત્ય હોય, તે તો આપ જાણે; પરંતુ મને તે આ યુક્તિ અધિક સરલ અને સ્પષ્ટ જણાય છે અને પૂર્વને સંસ્કારની નિવૃતિ મેં કહેલા ઉપાય સિવાય થવી મને તે અશક્ય ભાસે છે. આપની સાથેના પૂર્વકાળના વિલાસ ચિત્ર આજે પુનઃ મારા સ્મૃતિપ્રદેશમાં મૂર્તિમંત થયા છે, અને તેને અનુરૂપ સામગ્રી ઉપજાવી કાઢવાની ઇચ્છાએ જ આજે મારી આપે કહી તેવી સ્થિતિ કરી મૂકી છે. મારી દ્રષ્ટિમાં આ કાળે પૂર્વની સ્થિતિ સૌભાગ્યચિયુક્ત અને સાંપ્રત સ્થિતિ વૈધવ્ય સદશ જણાય છે. પ્રત્યે ! મારી ઉદયમાન સ્થિતિને અનુરૂપ સામગ્રી ઉપજાવી આપવાની મારી યાચના આપ કબૂલ નહિ રાખો ? - સ્થૂલિભદ્રઃ મહાત્માઓની વિભૂતિ પરોપકાર અર્થે જ હેય છે. - તમારી પ્રકૃતિને ઉદય તમે જણવ્યો તે ઉપાયવડે નિત થવા યોગ્ય હેત તે હું ગમે તે ભોગે પણ તેમાં રાત; પરંતુ તે ઉપાય સત્ય હેવાની ભ્રાન્તિ, તમારી સવિકાર સ્થિતિવડે જ થયેલી હોવાથી અને અનુરૂપ સામગ્રીના ગે ઉદયમાન પ્રકૃતિની નિવૃતિ શાસ્ત્ર પ્રમાણથી બાધિત તેમજ પ્રજ્ઞાચક્ષુએ વિચારતાં અસંભવિત હોવાથી, તમારી યાચના હું સ્વીકારી શકતા નથી. પ્રકૃતિના ઉદયરંગથી રંગાયેલ મગ કૃત્રિમ ઉપાયમાં પણ યથાર્થતાનું ભાન ઉત્પન્ન કરાવી પિતાને

Page #60

૫૮
સંવાદ પંચક
અનુકૂળ સામગ્રી ઉપજાવી કાઢવા માટે અનેક યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી બુદ્ધિ પાસે પણ તેની વાસ્તવિક્તા કબૂલ કરાવે છે. અને વિકારવડે પ્રમત્ત થયેલી બુદ્ધિ પણ તેવી દલીલથી એક તરફી વલણ પકડી ઘણીવાર ઉદયને અનુરૂપ જના, પ્રમાણભાસ સહિત પ્રકટાવી આપે છે. બુદ્ધિ તરફથી પ્રમાણને ટેકે મળતા મન-વચન-કાયાને વેગ સ્વછંદપણે વહેવા લાગે છે. કેશા ! આજે તમારી સ્થિતિ પણ: કાંઈક આવા જ પ્રકારની છે. તમારી સવિકાર દશાએ, તમારી ઉદયમાન પ્રકૃતિને અનુરૂપ સામગ્રી ઉપજાવી કાઢવા માટે, અને તેવી સામગ્રીના વેગથી તે પ્રકૃતિનું બળ નિવૃત થવા યોગ્ય છે એવા આભાસ કરાવી, તમને ગભ્રષ્ટ સ્થિતિમાં મૂકેલ છે. કોશા ! પૈયે. પૂર્વક શાન્તિથી ઉદયને અરક્તપણે વેદી લઇ તેને નિવૃત કરો અને તમારી અત્યારની બુદ્ધિ-વૃત્તિ સવિકારી ગણી તેના તરફથી પ્રેરાતા. ઉપાય પણ અયથાર્થ છે એમ કહો.
કેશાઃ આજે આપને ઉપદેશ મારા અંતઃકરણથી છેટે છે. રહે છે. અને પૂર્વના ભોગવિલાસમાં જ સુખબુદ્ધિ ઊપજે છે. મારા. ઉપરની આપની નિહેતુક કૃપાને બાદ કરું તો મને એમ જ જણાય છે કે મને આપ ભમાવે છે, અને સૃષ્ટિ ઉપરના સ્વાભાવિક સુખને. મને જાણી જોઇને વિયાગ કરી છે, તેમ છતાં પણ આપને કથેલો. ઉપાય સત્ય જ હોય અને સુખની ઈચ્છાને પરિતૃપ્ત કરવાને મારી અહિએ પ્રેરેલ ઉપાય અસત્ય હોય તે પણ આપણા પૂર્વ સંબંધને સ્મૃતિમાં લાવી મારી ઇચ્છાને એક વખત અમલમાં લાવે.
સ્યુલિભદ્રઃ કેશ ! એક વખત પોષાયેલી ઇચ્છા બીજી વખતે. બમણ બળથી ઉદયમાં આવ્યા વિના રહેતી નથી. એક વખતે. અનુરૂપ સામગ્રીથી સિંચાયેલે સંસ્કાર પુનઃ પ્રબલપણે પ્રકટ થઇ વ્યાકુલતા ઉપજાવ્યા સિવાય રહેતો નથી. એ મારા કથનમાં પ્રતીતિ રાખી ઉદયના બળને શાન્તિથી વેદી લે. જ્ઞાનના તારતમ્ય કરતાં, ઉદયનું બળ અધિક પ્રમાણમાં થવાથી જે વિકારે સ્વાભાવિક રીતે થવા.

Page #61

સ્થૂલિભદ્ર અને ફાશા
૫૯
જોઇએ તે અત્યારે તમારામાં ઉપસ્થિત છે. જગતના અનેક જીવા આ સ્થિતિના ઉદયને વેદી ન શકવાથી જ હેરાન થાય છે. એક વખત આ ઉપસ્થિત થયેલા વિકારને સાક્ષીભાવથી અરક્તપણે વેદી લેશે તેા પુનઃ તેનું બળ ક્ષીણ થઈ જશે. આ પ્રસંગે સહેજ પણ શિચિલતા ભજવાથી વિવેકની પ્રાપ્તિ ધણા કાળ સુધી અપ્રાપ્ય રહેશે. તમારા એકલાના જ જીવનમાં આવે। પ્રસંગ આવ્યેા છે, એમ માનશે। નહિ. જે જે આત્માઓ સિદ્ધિને વરેલા છે, તે સના સંસાર જીવનમાં પ્રાયઃ આવા પ્રસંગે આવ્યા હતા; અને તે તે સમયે તેમણે ઉદયના ખળ કરતાં આત્મબળનું તારતમ્ય અધિક રાખવાથી જ વિજયને મેળવ્યેા હતેા. શિથિલતા અને અનુપયેાગ થતાં કરેલી કમાણી ધૂળમાં મળી જાય છે. આસકથનને આ ભાવ કાશા ! કાઇ કાળે વિસ્તૃત કરવા યેાગ્ય નથી.
કાશાઃ પ્રભો ! આપ ભૂલેા છે, ઉદયમાં આવી લાભિમુખ થયેલી પ્રકૃતિ કાંઈ પણ પરિણામને ઉપજાવ્યા વિના વિકલ થાય એ મને જ કેમ ? ભાગના ઉદય થતાં ભેાગને સામે ધર્યાં સિવાય તે પ્રકૃતિ વિલય થાય તેા તેના ઉદયનું સાક્ષ્ય શું?
સ્થૂલિભદ્રેઃ તમારું કથન સત્ય છે, પરંતુ ઉદય આવેલ પ્રકૃ તિને બેગવવાના રસ્તા નાની અને અજ્ઞાનીના જુદા જુદા હાય છે. અજ્ઞાની પુરુષ ભાગના ઉદય થતાં ભાગને અનુરૂપ સામગ્રીમાં રંગાઈ ભાગના સસ્કારને પાષણ આપે છે, અને તે સંસ્કારને પુનઃ ઉયમાં આવવાનું આમંત્રણુ આપે છે; ત્યારે જ્ઞાની પુરુષ તે પ્રકૃતિના ઉદયને પ્રકાર ફેરથી ભાગવે છે અને ઉદય સંમુખ થયેલી પ્રકૃતિને અનુરૂપ સામગ્રી ન આપતાં તેમાં અરક્ત રહી તેની શક્તિને આત્મબળના તારતમ્યથી ક્ષીણ કરી પુનઃ ઉયમાં ન આવે તેવી કરી મૂકે છે. જ્ઞાની અને અન્નાની ઉભયને તે તે કર્મપ્રકૃતિ એક સખા ખળથી ઉદયમાં આવે છે, પરંતુ અજ્ઞાની જન તેના ઉદ્દય

Page #62

સંવાદ પંચક સમયે તેમાં રંગાઈ જઇ તે સંસ્કારને ભેગસામગ્રીથી પરિપષે છે, ત્યારે જ્ઞાની છવ તે ઉદયને સાક્ષી ભાવે ક્ષણવારમાં વેદી લઈ તેને નિ:સત્વ કરી નાંખે છે. ઉભયના વેદનમાં માત્ર પ્રકારફેર છે. હું તમને ઉપદેશ આપું છું તે આશય પરિણામને આપ્યા પહેલાં ઉદયબળ વિલય થઈ જવા યોગ્ય છે તેવો નથી, પરંતુ તે ઉદય આત્મબળથી જ અરક્તપણે વેદી લે એ છે. કેશા ! તમને ઉદયભૂત થયેલી કર્મપ્રકૃતિ પણ જ્ઞાનીઓ જે પ્રકારે તે વેદે છે તે રસ્તે વેદવી એ મારે ઉપદેશ છે. - કેશાઃ પરંતુ ઉદયસમુખ થયેલી પ્રકૃતિ પિતાનું ફલ આપ્યા વિના રહે જ કેમ તે હજી મને બુદ્ધિમાં ઊતરતું નથી.
સ્થૂલિભદ્રઃ ઉદયસંમુખ થયેલ પ્રકૃતિનો અને આત્માને સંબંધ તે નિમિત્ત નૈમિત્તિક જ છે. ઉદયમાન કર્મ કાંઈ આપણને બળાત્કારે ભગ્ય વસ્તુમાં અથવા અન્ય વિકારવિશેષ રૂપ કાર્યમાં જોડતું નથી; તે તે માત્ર તે તે પ્રકારે વિકારભૂત થવામાં માત્ર નિમિત્ત રૂપ જ છે. નિમિત્ત ફક્ત સરલતા કરી આપે છે, પણ જેડાવું અથવા ન જોડાવું તે તે આત્માની સ્વતંત્ર વાત છે. જે તેટલી સ્વતંત્રતા ન હોય તો આત્માને શેક્ષમાં જવાને અવકાશ સંભવતે જ નથી. - કેશા ચંદ્ર ઉદય થતાં જેમ સમુદ્રને ઊછળવું જ જોઈએ તેમ કર્મપ્રકૃતિનો ઉદય થતાં આત્માને તે પ્રકૃતિને અનુરૂપ ભોગ્ય વસ્તુમાં જોડાવું જ જોઈએ એમ હું માનું છું. - સ્થૂલિભદ્રઃ તે ઉદાહરણમાં પ્રસ્તુત વિષયને કશું સાદસ્ય નથી. જડ સૃષ્ટિના ઉદાહરણને ચૈતન્ય સૃષ્ટિના પ્રદેશમાં ઘટાવવું ઉપયુક્ત પણ નથી. ચક્રવાક અને ચક્રવાકીને સોગ થવામાં જેમ સૂર્ય નિમિત્ત છે, પરંતુ સુર્ય કાંઈ તેમને બળાત્કારે તેમાં જોડતો નથી, તેમ ઉદયમાન કર્મ પણ તેને અનુરૂપ ભગ્ય વસ્તુમાં બળાત્કારથી

Page #63

યૂલિભદ્ર અને કેશા જોડતા નથી, પરંતુ તે તે વસ્તુમાં જોડાવા માટે સરળતા કરી આપે છે. જે તે બળાત્કારથી આત્માની અનિચ્છા છતાં તેને જોડવા શક્તિમાન હેય તે આ પહેલાં કયારનાયે તેમણે તમારી ઈચ્છાને અમલમાં મૂકી દીધી હોત; પરંતુ કર્મની શક્તિમાં બલાત્કારથી. કોઇની સાથે જોડવાનું સામર્થ્ય નથી. નિર્બોલ જીવો જ તે નિમિત્તમાં સામર્શને આરેપ કરી તેના ઉદયના પૂરમાં તણાય છે. આત્માની અનંત શક્તિ ઉપર કઈ વસ્તુનું આપણે ધારીએ છીએ તેવું સામર્થ છે જ નહિ. પçરસ ભેજન કાંઇ જીભ ઉપર બલાત્કાર કરી તેમાં પરાણે પ્રવેશ કરતાં નથી. શ્રુતિમનહર રાગ કાંઈ બલાત્કારથી આપણું કાનમાં પ્રવેશ કરતા નથી. તે જ પ્રમાણે ઈન્દ્રિયના સર્વ વિષય વિકારના ઉદયકાળે આત્માની અનિચ્છા છતાં બલાત્કારથી. તેને ભેગમાં જોડતા નથી.
કેશાઃ પ્રભો ! આપના કથનમાં મને હવે શ્રદ્ધા પ્રકટે છે. વિકારના આ ઉદયકાળે હું શું કરું તે તે સહેજે નિવૃત્ત થાય તે સ્પષ્ટ રીતે કહે.
સ્થૂલિભદ્રઃ ભેદજ્ઞાનના તારતમ્ય પ્રમાણે ઉદયકર્મ આત્મા ઉપર બળ કરી શકે છે. ઉદયમાન કર્મ કરતાં ઉપગબળ, ભેદ-. જ્ઞાન અને વિવેકબુદ્ધિને ઉદય વિશેષ જાગ્રત કરવાથી, કર્મના ઉદય બળને પરાભવ થવા યોગ્ય છે. સ્થૂલ ભેગમાં વિલાસની ઈચછાનો ઉદય, તેમાં આત્મા તરફથી રસનું સિંચન થાય નહિ ત્યાં સુધી, કદી પણ બલવાન થઈ શકતો નથી અને તે રસનું સિંચન કરવું યા ન કરવું તે આત્માની સ્વતંત્રતાની વાત છે. ઉદયમાં ન જોડાવું, તેમાં રસવૃત્તિ ન જ કરવી, તેને શાન વડે પરિક્ષણ કરી નાંખવી, એ જ કર્મના ઉદયજન્ય વિકારને પરાજય કરવાને ઉપાય છે. સામાન્ય જીવોમાં અને મહાત્માઓમાં માત્ર આટલે ફેર છે. જ્ઞાની-- એનું ઉપયોગ સામર્થ અજેય હેાય છે, તેથી ઉદયનું બળ તેમના

Page #64

સંવાદ પંચક
પર ફાવી શકતું નથી. એક વખત ઉદયબળને પરાભવ થયે પુનઃ તે તેટલા બળથી હુમલે કરી શકતું નથી. સામાન્ય જીવો મહાત્માના પદને ઇચ્છવા છતાં, તે પદની પ્રાપ્તિ માટે આવશ્યક ઉપયોગબળ તેઓ પ્રકટાવી શકતા નથી. અને તેટલાજ માટે તેઓ તેમની હાલની સ્થિતિથી એક પગલું પણ આગળ વધી શકતા નથી. તેઓને સહજ પણ નિમિત્તને ઉદય થતાં તુરત જ તેમાં રંગાઈ જઈ પિતાના ઉપર કર્મબળનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારે છે. હસવાનું નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતાં હસે છે, રડવાનું નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતાં રહે છે. વેદોદય થતાં તે તે કર્મમાં પ્રવૃત્ત થાય છે અને જુગુસિત પદાર્થનું દર્શન થતાં
ગ્લાનિવશ થાય છે. ટૂંકામાં જેવું જેવું નિમિત્ત મળે તેવા તેવા કાર્યમાં તુરત જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. પરંતુ જ્ઞાની છે નિમિત્તથી તદ્દન સ્વતંત્ર રહે છે. નિમિત્તની સત્તાને તેઓ સ્વીકારતા નથી. તેઓ જાણે છે કે જડ કરતાં ચિતન્યની સત્તા અનંતગુણી અધિક બલવાન છે. કેશા! તમારા હાલના વિકાર-ઉદયને તટસ્થપણે સાક્ષીભાવે જોયા કરે અને તેમાં રંગાયા વિને થડે કાળ ભૈર્ય પૂર્વક વિતાવે.
કેશાઃ પ્રભો! આપના આ ઊપદેશથી મારા અંતરમાં એક અદભુત રહસ્યને ઉદય થયો છે અને તે સાથે સદગુરુના સામીને મહિમા પણ આજે મને અનુભવગોચર થયો છે. આપ મૂર્તિમાન ઉપદેશ છે–ચારિત્ર્ય છે-પ્રભુત્વ છે. મારા આપને અનંત વંદન છે. કર્મની સત્તા ઉપર વિજય મેળવવાના રહસ્યનું આજે મને સહેજે પ્રદાન કરવાના બદલામાં હું રંક કાંઈ પણ આપવા અસમર્થ છું. પ્રત્યે ! તેમ છતાં મારા હર્ષના સમુદ્રમાંથી નેત્રદ્વારા સરી આવતી આ મોતીની માળા સ્વીકારો.

Page #65

રસમય જીવન
( રાગ—ઓધવજી સંદેશા કેજો... )
હૈતભર્યું હૈયું અમીરસથી ઊછળે,
પણ નવ જાણું અર્ધું કઈ આશિષ જો; સહુ ઉર સરખી સુખદ વસંત છવાઈ રહી, પમરે પદ્મપરાગ મધુર સહુ દિશ જો. હેતભર્યું. ૧
-શી મનહર ઝુલવાડી આ ફાલી રહી, કુંજ નિકુંજની મંજરીઓ મલકાય જો;
ગૂજે ભૃગ અનંત બની ધુમસ્ત જ્યાં,
રમણીય છાઈ લીલી શીળી છાંય જો. હેતલર્યું. ૨
સ્નેહ-સમાધિ–રસમાં સહુ ચકચૂર છે, પદ્મ ચૂમે ચાહી મન નેહ મધુર જો; · ભાસે વિશ્વ રમતુ રસના અંકમાં,
દર્દિશ રસીનું રહ્યું એ રસ પૂર જો. હેતભર્યું. ૩
એ અÖરસના સહુને સરખા વારસા, એજ તત્ત્વ વિલસે સહુ ઘટના પાર જો;
સહુ સરખી જાતિ ન અધિક કે ન્યૂન ા,
સહુમાં સરખાએ ચેતન સંચાર જે. હેતભર્યું. ૪

Page #66
64 સંવાદ પંચક જે હુંમાં તે સહુમાં સહુનું હું વિષે, પ્રતિ આત્માને એ દિવ્ય અભેદ જે; એ અનુભવમાં ઊંડું સુખ સમજાય છે, સહજ થતા અંતર ગ્રંથિને ભેદ જે. હેતભર્યું. 5 આ ઉર ઊછળતો રસ કયાં રેડે જઈ, | વિશ્વપાત્ર નાનકડું ત્યાં ન સમાય જો; વિશ્વ થકી મમ સ્વરૂપ અનંત ઉદાર છે, હું’ વિણ અવર ન સ્થળમાં એ સ્થિર થાય. હેતભર્યું. 6, અથવા મુજ સાથે જેના હૃદય મળે, ત્યાં જઈ ઢળું આ સાગરની ધાર જો; ગ્રાહક હો તે એ અમીઝરણાં ઝીલજો, એ ભાવે નિવસે આત્મીય સહચાર જે. હેતભર્યું. 7* સુશીલ.