Pathik 2001 Vol 41 Ank 04 05 06

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

દક્ષિણ અમેરિકાના છેડાથી નીકળી પશ્ચિમ કિનારે કિનારે આગળ વધે છે અને છેક ઉત્તર અમેરિકાના વાયવ્ય ખૂણા સુધી વિસ્તરે છે. બીજો પટો જિબ્રાલ્ટરની સામુદ્રધુનીની આસપાસના પ્રદેશથી શરૂ થઈ ભૂમધ્ય સમુદ્રની આસપાસના સર્વ દેશોને સમેટતો આગળ વધે છે, અને ઈરાન, અફઘાનિસ્તાનમાંથી સિંધ, કચ્છ, પંજાબ, કાશ્મીર વગેરે પ્રદેશ એ પટાના વિસ્તારમાં આવે છે. કાશ્મીરથી માંડીને એ પટો હિમાલયની બન્ને બાજુ એકસરખો સીધો બર્માનાં પ્રદેશમાં વળાંક લઈને સિયામ અને સિંગાપુર સુધી પહોંચે છે. ત્યાંથી સમુદ્રમાં આગળ વધી ઓસ્ટ્રેલિયાના પૂર્વ કિનારાને ફરી વળે છે. આ જગ્યાએથી બીજું પટો ઉત્તર તરફ સમુદ્ર વાટે જાપાન સુધી પહોંચે છે અને ત્યાંથી એશિયાના પૂર્વ કિનારે વિસ્તાર પામી છેવટે અમેરિકાના વાયવ્ય ખૂણાના પટાની સાથે મળી જાય છે.
ધરતીકંપની મહાન હોનારતો ખાસ કરીને આ પટાના પ્રદેશમાં આવેલા દેશોમાં જ થાય છે એમ અનેક સૈકાના અવલોકન ઉપરથી માલૂમ પડ્યું છે. આ ઉપરથી એટલું તો ચોક્કસ છે કે કાં તો પૃથ્વીના પટ ઉપર ધરતીકંપના પટાવાળી જગ્યાએ નબળાઈ રહી ગઈ છે અથવા તો ભીતરમાં એ પટાના પ્રદેશમાં કોઈ બળો પ્રવર્તી રહ્યાં છે.
ધરતીકંપ અંગે હાલમાં એક સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યો છે તેણે ઘણાનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે. એ મત પ્રમાણે પૃથ્વીનું પડ પ્રમાણમાં અંદરના પ્રવાહી કરતાં હલકું છે, એટલે ઉપરની જમીન અને ખાસ કરીને પર્વતો નીચેના પ્રવાહી ઉપર તરતા રહે છે. કાળક્રમે અંદરનો પ્રવાહી ઠંડો પડે છે ત્યારે પર્વતના નીચેના ભાગમાં પોલાણ પડી જાય છે. અને એ જગ્યા પૂરવા આસપાસની જમીન ત્યાં ધસી જાય છે. એવે વખતે જમીનના એકાએક ધસવાને લઈને ધરતીકંપ થાય છે. ધરતીકંપનો પટો ઘણીખરી જગ્યાએ પર્વતોની નજીકના પ્રદેશમાંથી જ પસાર થાય છે.
નાના પ્રકારના ધરતીકંપ ઘણે ભાગે પૃથ્વીના ઘન પડના કંઈક ફેરફારને લઈને થાય છે એમ માનવામાં આવે છે, અને એ મોટે ભાગે સપાટીથી ૫૦ માઈલ ઊંડે જ ઉદ્ભવે છે. મોટા ધરતીકંપ પૃથ્વીની સપાટીથી ઘણા ઊંડાણમાંથી ૨૦૦ થી ૩૦૦ માઈલ નીચે એનું કેન્દ્ર હોય છે. ઘણાખરાં મોટા ધરતીકંપ એટલા બળવાન હોય કે પૃથ્વીને ધ્રુજાવી મૂકે છે. ધરતીકંપનાં આંદોલન ઘણી વખત પૃથ્વી ઉપર એક સફર કરી અટકતાં નથી; પરંતુ કેટલીયેવાર ફરી વળે છે. આવાં નાનાં-મોટાં આંદોલન અને ધ્રુજારી “સીસ્મોગ્રાફ' નામના ધરતીકંપ માપવાના યંત્રમાં નોંધી શકાય છે.
ઘણાંખરાં ધરતીકંપનાં કેન્દ્ર થોડે થોડે વર્ષે આમથી તેમ બદલાયા કરે છે. આનું કારણ, ભીતરમાં જમીનનો ધસારો પ્રથમ એક દિશા તરફ થાય છે અને કેટલાંક વર્ષ પછી ઊલટી દિશામાં થાય છે. એક જગ્યાએ પુરાણ થાય તો બીજી જગ્યાએ પોલાણ બને, અને એ પોલાણ પાછું કાળક્રમે પુરાતાં ત્યાં ધરતીકંપ થાય છે. કેટલીકવાર ધરતીકંપ પ્રચંડ અવાજો સાથે ફાટી નીકળે છે. ક્યારેક જમીનમાં મોટી ફાટો પડી જાય છે અને એ માઈલોના માઈલો સુધી ટુકડે ટુકડે વિસ્તાર પામે છે.
ધરતીકંપ બે પ્રકારના કહી શકાય. એક તો જ્વાળામુખી સંબંધી. જ્વાળામુખીને લઈને કેટલીકવાર નાના ધરતીકંપના આંચકા લાગે છે અને બહુ દૂર સુધી જઈ શકતા નથી. બીજો પ્રકાર ભૂસ્તરની નિર્માણક્રિયાના પરિણામ સ્વરૂપ હોઈ તેની અસર ધણે દૂર સુધી પહોંચે છે. ધરતીકંપ અને જ્વાળામુખી સંબંધી વિજ્ઞાનને ‘‘સીસ્મોલૉજી’ (Seismology) કહે છે. ધરતીકંપનું વિગતવાર વિવરણ જાણવા માટેના સાધનને ‘સીસ્મોગ્રાફ’ કહે છે.
ચીનમાં ચોકો (Choko) નામના માણસે ઈ.સ. ૧૩૬ની સાલમાં ધરતીકંપ નોંધવાનું યંત્ર બનાવેલું. જેમાં તાંબાનું વાસણ, દડો વગેરે સાધનોનું બુદ્ધિપૂર્વકનું આયોજન ગોઠવેલું જણાય છે.
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક - જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૦૧ ૨ ૪