Pathik 2001 Vol 41 Ank 04 05 06

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

ધરતીકંપ વિશે કોઈ ને કોઈ વિચિત્ર માન્યતાઓ ચાલી આવે છે. જો કે આજે તો સૌ જાણે છે કે એ કેવળ કપોળકલ્પિત પુરાણકથાઓ જ છે.
ધરતીકંપની ખરેખર તો આધુનિક જગતે ઉપેક્ષા જ કરી છે. ધરતીકંપ આ ધરતી સાથે જ જન્મ્યો હશે અને ધરતીને ધ્રુજાવ્યા કરતો હશે. એટલે જ હજારો વર્ષ પહેલાં આપણા પ્રાચ્ચન વૈજ્ઞાનિકો-ઋષિ-મુનિઓને સૂર્ય-ચંદ્ર, ગુરુત્વાકર્ષણ, તેની ગતિ વગેરેની જાણકારી હતી. એના પુરાવા પ્રાચીન વેદ, પુરાણો, વાસ્તુકલાને લગતા ગ્રંથો તેમજ જ્યોતિષ ગ્રંથોમાં ધરતીકંપ અને કુદરતી આફત સામે ટકી શકે તેવાં મકાનો બાંધવાનાં વિગતવાર વર્ણન મળે છે. ભૂકંપ ક્યારે અને ક્યાં થશે એવી સચોટ આગાહી વિશ્વમાં કોઈ પણ વિજ્ઞાની કરી શકતા નથી, પણ ભારતીય
જ્યોતિષશાસ્ત્રના મૂર્ધન્ય વિદ્વાન પરાશર, વરાહમિહિર, ગર્ગ વગેરેએ ભૂકંપના વિવિધ પાસાંઓનો અભ્યાસ કરીને કેટલીક ધારણાઓ કરી છે. ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રની અમૂલ્ય ધરોહર “બૃહત્સંહિતા” (ઈ.સ. ૫૦૫)ના ૩રમાં પ્રકરણમાં “ભૂમિકમ્પલક્ષણ” નામના અધ્યાયમાં ભૂકંપની વિસ્તૃત વિગતો આપવામાં આવી છે. ગર્ગ સંહિતા અને પરાશર હોરાશાસ્ત્રમાં પણ ગ્રહો અને નક્ષત્રની નૈસર્ગિક ગતિથી ભટકી જાય તો ભૂકંપ કે કુદરતી આફત થવાની સંભાવના વધી જવાનું જણાવ્યું છે. ગમે તે હોય પણ આપણા પ્રાચીન સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિના વારસામાં રચાયેલાં શાસ્ત્રોમાં કંઈક તો તથ્ય છે, જેને બાજુ પર હડસેલી શકાય નહિ. વિજ્ઞાનનો વિકાસ એ જ પ્રાચીન ગ્રંથોના આધારે થયાનું સ્વીકાર્યા પછી અમુક બાબતોને સ્વીકારવી જ પડે છે.
ધરતીકંપ એ એવી કુદરતી વિપત્તિ છે કે જેનાથી બચવું એ કેવળ અસંભવિત છે. કુદરતના એ કેર આગળ માનવીના હાથ હેઠા પડે છે. જગતમાં વિવિધ પ્રકારના હજારો વિષયોનું વૈજ્ઞાનિક અધ્યયન લાંબા ગાળાથી થતું આવ્યું છે, પણ વૈજ્ઞાનિકોએ છેલ્લાં બે એક સૈકાથી તેની શોધખોળ કરીને ધરતીકંપ વિશે બને તેટલું જ્ઞાન મેળવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. છતાં હજી તેને લગતી ખાતરી ભરી માહિતીઓ અગમચેતીના પગલાં રૂપે પૂરી મેળવાઈ રહી નથી. તેમ છતાં એમાં ઠીકઠીક પ્રકાશ પાડ્યો છે.
' ધરતીકંપના આંચકા અને આંદોલન માપવાનાં અનેક જાતનાં યંત્રો રચાયાં છે. પરંતુ એ સર્વે ફક્ત ધરતીકંપ ક્યાંથી અને કેટલે વખતે ઉદ્ભવે છે એ જ બતાવે છે. કેટલાંક વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે ધરતીકંપનું તોફાન પૃથ્વીના પેટાળમાંથી ઉપર આવતાં ઘણો સમય લાગે છે અને તે દરમ્યાન પ્રથમ નાનાં આંદોલનો પૃથ્વીની સપાટી ઉપર આવે છે, પરંતુ એ એટલાં સૂક્ષ્મ હોય છે કે અત્યારનાં યંત્રોથી એ નોંધી શકાતાં નથી. આમ છતાં જો ભવિષ્યમાં એવું યંત્ર શોધાય તો જરૂર ઘણાં માણસોનાં જાન અને માલ-મિલકતને બચાવી શકાય.
વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ ધરતીકંપ થવાનાં કારણો અને ધરતીકંપની આગાહી વગેરે વિષય ઉપર જાણવાની જરૂર છે. જો કે તે અંગે ઘણાં સંશોધનો થઈ રહ્યાં છે, પરંતુ ધરતીકંપની ઉત્પત્તિ વિશે હજુ પણ અનેક વિવાદો ચાલે છે. એક વસ્તુ તો ચોક્કસ છે કે ધરતીકંપને અને મનુષ્યના પાપને કશોયે સંબંધ નથી. ખાસ લક્ષમાં લેવાની વસ્તુ એ છે કે પૃથ્વીના આખા તળમાં ફક્ત મુકરર થયેલી જગ્યાએ જ ધરતીકંપના આંચકા ઉદ્ભવે છે.
સૂર્યમાંથી છૂટી પડેલી પૃથ્વી અત્યંત ઉષ્ણ હતી, કાળક્રમે એ ગરમી અવકાશમાં વેડફાઈ ગઈ અને પૃથ્વી ઠંડી પડતી ગઈ. પ્રથમ ઉપરનો ભાગ ઠંડો પડ્યો. એટલે અંદરના ભાગની ગરમી બહાર નીકળવા પામી નહિ અને બહારની ઠંડી ને લઈને ઉપરનું પડ વધુ ને વધુ ઘટ્ટ થવા લાગ્યું. લાખો વર્ષો પછી એ પડ ઘન થઈ ગયું. પૃથ્વીની ભીતરમાં ગરમ લાવા રૂપનો પ્રવાહી ભરેલો છે. પૃથ્વીનું પડ અનેક જાતના પથ્થર, માટી અને ખનિજોથી રચાયેલું છે. આથી પૃથ્વી જયારે ઘન થઈ ત્યારે એના ઉપલા પડમાં કેટલીક જગ્યાએ નબળાઈ રહી ગઈ. આખી પૃથ્વીના પડમાં એવા નબળાઈના બે મહાન પટા છે જેને “સિસ્મીક બેલ્ટ” (ધરતીકંપના પટા) કહેવામાં આવે છે. એક પટો
પથિક • સૈમાસિક - જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૦૧ - ૩