________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પછી આ આંચકાઓ એક માસ અને બે દિવસ સુધી આવતા રહ્યા હતા, ચોવીસ કલાકમાં ચાર પાંચવાર આંચકાઓ આવતા હતા. આ બાબતને આજના ૨૬ જાન્યુઆરીના ભૂકંપ સાથે સરખાવીને એમ લાગે છે કે ઇતિહાસે માનવને હંમેશાં દિશા અને આશ્વાસન આપ્યાં છે. આ અઢારમી સદીના ભૂકંપથી બધા લોકો તો એટલા ત્રસ્ત હતા કે છતોની નીચે સૂતા જ નહીં. તે પછી આંચકાઓ ઓછા થવા લાગ્યા. પરંતુ ચારપાંચ માસ સુધી જમીન હાલતી રહી. ૧૧ ઑક્ટોબર ૧૭૩૭માં ભારતમાં ભૂકંપ થયો જેમાં ત્રણ લાખ લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતા.' ૧૭મી સદીની શરૂઆતમાં થયેલા ભૂકંપે મુંબઈમાં આશરે ૨ હજાર માણસોનો ભોગ લીધો હતો. એ જ સદીના ઉત્તરાર્ધમાં સમાવાણી નામનું ૩૦ હજારની વસ્તીવાળું એક આખું નગર ભૂકંપથી ધરતીમાં ગરક થઈ ગયું હતું. ઔરંગઝેબના રાજ્યકાળમાં આખું ઉત્તર હિંદુસ્તાન ખળભળી ઊઠ્યું હતું. ઈ.સ. ૧૭૭૫માં કાશ્મીરમાં ભૂકંપ આવ્યો કે લગભગ ૨૦૦૦ ઘર નષ્ટ થઈ ગયાં હતાં તેમ બુરહાનુલ કુતુલ નોંધે છે.
૧૬ જૂન ૧૮૧૯ના રોજ અમદાવાદ, ભૂજ, અને અંજારમાં ભૂકંપ થયો હતો, જેમાં ભૂજનો સારો એવો ભાગ નાશ પામ્યો હતો અને ૨ હજાર માણસો મૃત્યુ પામ્યા અને સીંદડી નામનું બંદર ગરક થઈ ગયું હતું. આ ઈ.સ. ૧૮૧૯ના ભૂકંપમાં અમદાવાદમાં ઝૂલતા મિનારાને ખૂબ જ નુકસાન થયું હતું. રત્નમણિરાવ ભીમરાવ જોટે નોંધે છે કે ગુજરાતમાં અસલમાં ભૂકંપો બહુ થતા. બ્રીડ્સે એ વાત ખાસ નોંધી છે. અમદાવાદમાં પાણીના નળની યોજના કરવા માટે ચર્ચા થઈ હતી ત્યારે સર ટી.સી.હોપે અમદાવાદમાં ધરતીકંપ બહુ થાય છે. તેને અનુસરીને બાંધણી વગેરે કરવા સૂચન કર્યું હતું. જાહેર મકાનોમાં ભૂકંપની ઓછામાં ઓછી અસર થાય એવું શોધી કાઢવા માટે એ સમયના સ્થપતિઓએ ભારે પ્રયત્નો કર્યા હોય એમાં નવાઈ નથી. અમદાવાદની મસ્જિદો ધરતીકંપના આંચકા ખમી શકે તેવી બનાવવા એ સમયના સ્થપતિઓએ મિનારા હાલે એવી કરામત કરી હોય તેમ શંકા સેવવામાં આવે છે. કદાચ આપણા સ્થપતિઓ ભૂકંપ સામે રક્ષણ મેળવવાની કલા જાણતા હશે, તેથી જ બૃહદસંહિતામાં ભૂકંપ વિશેનું એક આખું પ્રકરણ છે. આપણાં પ્રાચીન સ્થાપત્યનાં પુસ્તકો હજુ પૂરાં શોધાયાં નથી, જે શોધાયાં છે તેના પારિભાષિક શબ્દો સમજાતા નથી. એ બધું ભાવિ ઇતિહાસવિદો શોધશે ત્યારે તે સાચા અર્થમાં ઇતિહાસવિદો ગણાશે.
“કચ્છ વૃત્તાંત નામની મા.ચ.શીએ ઈ.સ.૧૮૬૮માં લખેલી બુકમાં તે લખે છે કે ઈ.સ. ૧૮૨૦માં (સંવત ૧૮૭૬) મોટો ધરતીકંપ થયો તેમાં કચ્છનાં શહેર કંપી ઊઠ્યાં. તેમાં કચ્છનાં ઉત્તરભાગ નમી ગયો. ત્યાં પાણી ભર્યું રહે છે આ ભૂકંપ ઈ.સ. ૧૮૧૯ના પછીનો હશે ? કે પછી ૧૮૨૦માં બીજો ભૂકંપ થયો હતો તે માટે ગુંચવાડો પૈદા થયો છે. જોકે આ ભૂકંપ પછી આ ૪૮ વર્ષે જ આ પુસ્તક લખાયું હતું. છતાં કદાચ ભૂલ રહી ગઈ હશે.
ઈ.સ. ૧૮૧૯માં ભૂકંપથી ૨૦૦ ચોરસમાઈલનો પ્રદેશ બારફૂટ નીચે ઊતરી ગયો હતો અને તેની બીજી બાજુ ઊંચી આવી હતી. કચ્છના મોટા રણની ઉત્તરે ૩૦ ફૂટ ઊંચો અને ૧૬ માઈલ લાંબો એક ટેકરો બહાર ઊપસી આવ્યો હતો. તે ટેકરો ત્યાં ઊપસી ન આવ્યો હોત તો કચ્છના રણમાં ધસી આવેલું સમુદ્રનું પાણી વસ્તીને પાયમાલ કરી નાંખત. આજ કારણથી કચ્છના લોકોએ આ ઉપકારી ટેકરાને “અલ્લાજો બંધ” એટલે કે ખુદાતાલાએ બાંધેલો બંધ એવું નામ આપ્યું હતું. આ ભૂકંપમાં ગેડીના લક્ષ્મીનારાયમ્ર મંદિર, કોટેશ્વર મંદિર, માતાના મઢ, કેરાકોટના શિવાલય વગેરેને નુકસાન થયું હતું. ૧૬ જૂન ૧૮૧૯ના કચ્છના ધરતીકંપનું ‘અર્વાચીન ગુજરાતનું રેખાદર્શન'માં એક આખું પ્રકરણ છે. શ્રી એદલજીભાઈ ડોસાભાઈ નોંધે છે કે અમદાવાદ શહેરની મધ્યમાં સુલતાન અહમદશાહે વિશાળ જુમ્મા મસ્જિદની સ્થાપના કરી હતી. તેનો ફેલાવો ૩૮૨ ૪ ૨૩૮ ફૂટ અને ઊંચાઈ ૪૯ ફૂટની હતી. મિનારાની ઊંચાઈ ઘણી વધારે હતી. પરંતુ ઈ.સ. ૧૮૧૯માં આવેલા તીવ્ર ભૂકંપને કારણે તેનો કેટલોક ભાગ તૂટી પડ્યો હતો, ધનજીશા હોરમઝજી કડાકા નોંધે છે કે મુંબઈમાં ડિસેમ્બર, ૧૮૫૪માં ભૂકંપ થયો હતો. કર્નલ જે. ડબલ્યુ વૉટસન નોંધે છે કે ૨૯ એપ્રિલ, ૧૮૬૪ના રોજ અગિયાર વાગ્યા પછી સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં ઘણે ઠેકાણે મંદ ગડગડાટ થઈ ભૂકંપ થયો હતો. તેનો આંચકો ૬ સેકન્ડ સુધી રહ્યો હતો. તે દિવસે સાંજે પાછો આંચકો આવ્યો હતો. જોકે કોઈ જગ્યાએ બહુ નુકસાન થયું નહોતું. ૨૭ નવેમ્બર ૧૮૮૧ની મધરાતે રાજકોટમાં ભૂકંપનો આંચકો આવ્યો હતો, જે પણ ૬ સેકન્ડ સુધી રહ્યો હતો. જાન્યુઆરી ૧૮૮૧માં પાલીતાણા અને તેની દક્ષિણે દશ માઈલ સુધીની ધરતીમાં ભૂકંપનો આંચકો લાગ્યો પણ કાંઈ નુકસાન થયું નહોતું.
પથિક ૰ ત્રૈમાસિક - જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૦૧ ૦ ૨૫
For Private and Personal Use Only
