________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભૂકંપ અને ઈતિહાસની નોંધ
પ્રા. પ્રદ્યુમ્ન. બી. ખાચર*
પૃથ્વીના જન્મતાની સાથે જ ભૂકંપ શરૂ થયા હતા. કારણ કે અંદર ભરાયેલ લાવારસને, વાયુને બહાર નીકળવું છે. લાવારસ ઊકળે છે તેની વરાળ પણ બહાર નીકળવા પ્રયત્ન કરે જ છે. આ ભૂકંપો પણ બે પ્રકારના હોય છે : (૧) પૃથ્વી પરના (૨) સમુદ્ર પરના. જેમાં પૃથ્વી પર વધુમાં વધુ ભૂકંપપાત્રો ઘણો ઊંડો છે, તળિયું ઘણું પાતળું છે અને તળિયામાં ભંગાણ છે. બીજો વિસ્તાર છે ઊંચી પર્વતમાળાઓ જ્યાં પર્વતો ઊંચકાવાથી ભૂસ્તરો અસ્તવ્યસ્ત થઈને એકબીજા પર ચડી ગયા છે.
ભૂકંપ એ પ્રકૃતિની તાંડવલીલા છે તેમાં યુગોથી હજારો, લાખો માણસો હોમાયા છે. જે એક કુદરતી ક્રમ રહ્યો છે. હજારો વર્ષથી થતા ભૂકંપમાં માનવીઓ હોમાયા પણ જે કાળમાં ટેલિફોન, ટી.વી., વાહનવ્યવહાર કે આધુનિક સાધનો જેવાં કે જે.સી.બી. મશીનની સગવડ નહોતી ત્યારે માનવ કેવો હેરાન થયો હશે. જ્યારે તેની સરખામણીમાં ર૬મી જાન્યુઆરીના ભૂકંપ પછી ઘણાખરાં જીવિત લોકોને રાહત દેશવિદેશમાંથી પહોંચાડી શકાઈ છે. ભારતમાં થયેલ ૧૨૦૦ વર્ષના ભૂકંપનો ઇતિહાસ તપાસી એમાંથી એ પૂર્વાનુમાન કાઢી દરેકે આશ્વાસન લેવાનું છે કે ભૂકંપના બનાવો પછી વારંવાર ઘણા સમય સુધી આંચકાઓ આવ્યા હતા. પરંતુ પછીથી નજીકના ભવિષ્યમાં જ તેવા ભયંકર ભૂકંપો નોંધાયા નથી. આ બાબતને ઇતિહાસને આધારે કહી છે તે બાબતને હવામાનશાસ્ત્રી શ્રી કનકને પણ પોતાની ટી.વી. મુલાકાતમાં અનુમોદન આપ્યું હતું. આ સિવાય અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓએ પણ એવો મત વ્યક્ત કર્યો હતો કે ભૂકંપનો મોટો વિસ્ફોટ થયા પછી પાછી ઊર્જા એકત્રિત થતાં ઓછામાં ઓછાં ૫૦ વર્ષની વાર લાગે છે.
ભૂકંપના સંદર્ભમાં ભારતના ત્રણ ભાગ છે: ઓખાથી કચ્છ, પશ્ચિમ પાકિસ્તાન, સમગ્ર હિમાલય અને તેની તળેટીનો પ્રદેશ જેમાં ગંગા યમુના અને બ્રહ્મપુત્રાના પ્રદેશોનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે તે બધા વધુમાં વધુ ભૂકંપને પાત્ર છે. દક્ષિણભારતનો પ્રદેશ ઓછા ભૂકંપને પાત્ર છે. કારણ કે ત્યાં ઠરેલા લાવાનો બનેલો પોપડો નગદ છે. એ બેની વચ્ચેનો પટ્ટ મધ્યમ પ્રકારના ભૂકંપને પાત્ર છે. મોટાભાગના ભૂકંપનો ઉદ્દભવ પાંચ માઈલની ઊંડાઈએથી થાય છે. -કોઈક ૫૦૦ માઈલની ઊંડાઈએથી પણ ઉદ્ભવે છે. દક્ષિણભારતમાં ભાગ્યે જ કોઈ ગણનાપાત્ર ભૂકંપો થયા છે.
ભૂકંપો તો અનાદિકાળથી થતા આવ્યા છે એમાં તેનો ઉલ્લેખ પ્રથમ ઈ.સ. ૭૯૬નો મળ્યો છે. જેમાં એલેકજેડિયાનો મિનાર પડી ગયો હતો અને ખૂબ જ નુકસાન થયું હતું. બીજો ભૂકંપ ઈ.સ. ૮પમાં થયો હતો એમ બુરહાનુલ કુતુહમાં મુહમ્મદ અલી નોધે છે. ભારતના ભૂકંપની કદાચ જૂનામાં જૂની નોંધ આરબ ઇતિહાસકારોએ લીધી છે, જે નોંધ પ્રમાણે ૮૯૩ના અંતમાં કે ૮૯૪ના આરંભમાં દાઈબૂલ અથવા દાઈપૂલ નામના બંદરનો નાશ થયો હતો. એ ભૂકંપમાં આશરે દોઢ લાખ લોકોનો ભોગ લેવાયો હતો. પછી પ્રાચીનકાળમાં ઈ.સ. ૧૦૫૭માં ચીનમાં ભૂકંપ થયો જેમાં ૨૫ હજાર લોકોનો ભોગ લેવાયો હતો. ઈ.સ.૧૩૩૮માં પશ્ચિમી ત્રિપલીમાં ભૂકંપ થયો. ઈ.સ. ૧૫૦૫ જુલાઈના રોજ (હિજરી સંવત ૯૧૧ ૩ સફર રવિવાર) આગ્રામાં એક જોરદાર ભૂકંપ આવ્યો અને ડુંગરો કંપી ઊઠડ્યા અને ઇમારતો પડી ગઈ. લોકો તો એવા ડરી ગયા હતા કે જાણે કે કયામતનો દિવસ આવી ગયો. આવો ભૂકંપ ભારતમાં ક્યારેય ન આવ્યો હતો એમ નિયામતુલ્લા નોંધે છે. આ દિવસે જ ભારતના ઘણા ભાગોમાં ભૂકંપના આંચકાઓ આવ્યા હતા.
મઆસિર-એ-આલમગીરી નોંધે છે કે ૩ મે ૧૯૬૮ના રોજ ઠઠાથી(સિંધ) સમાચાર આવ્યા કે ભૂકંપથી સમાજી કસ્બાઓ નષ્ટ થઈ ગયા અને ૩૦ હજાર મકાનો પડી ગયાં. મુન્તખબ-ઉલ-લુબાબ નોંધે છે કે ૨૭ જૂન ૧૭૨૦ના શુક્રવારના દિવસે જયારે મસ્જિદમાં નમાજ પઢાઈ રહી હતી ત્યારે એક ભયંકર ભૂકંપ આવ્યો. ભૂમિની અંદર ધડધડાટ સંભળાણી, દરવાજા અને દીવાલો હલવા લાગી અને છતો ડોલવા લાગી. એક રાત અને દિવસમાં ૯ ધક્કા લ શાહજહાંનાબાદ અને જૂની દિલ્હીમાં કેટલાંય માણસો મરી ગયાં. આ પુસ્તકનો લેખક ઘોડા ઉપર સવાર થઈને સ્વય આ ઘટનાઓને જોવાનું અને નિશ્ચિત કરવા માટે ગયો હતો. તો તેણે જોયું કે જયાં ત્યાં મકાન પડેલાં હતાં. આ ભૂકંપ * અધ્યક્ષ, ઇતિહાસ વિભાગ, ડો. સુભાષ મહિલા કૉલેજ, જૂનાગઢ
પથિક માસિક - જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૦૧ • ૨૪
For Private and Personal Use Only
