Pathik 2001 Vol 41 Ank 04 05 06

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

ધરતીકંપ - ગઈકાલ અને આજ
ડૉ. પ્રા. આર. ટી. સાવલિયા
દુનિયામાં સૌથી વધુ ભયંકર અને વધુ વિનાશક ઉત્પાત “ધરતીકંપ” માનવામાં આવે છે. હજારો હાઈડ્રોજન બૉમ એકસાથે ફૂટે એના કરતાં પણ એક ધરતીકંપમાં વધુ શક્તિ હોવાનું મનાય છે. ધ્રૂજતી અને ઊછળતી ધરતીનો વિનાશક ઉત્પાત જોઈને લાખો વર્ષોથી માનવ કુદરતના આ ‘કોપ’થી ગભરાતો-ધ્રૂજતો આવ્યો છે. હજારો વર્ષોથી તે તેના કારણ વિશે કુતૂહલ સેવતો રહ્યો. પરંતુ તેને કારણ જડતું ન હતું. આપણા પ્રાચીનો ગ્રહો અને બ્રહ્માંડ વિશે સાચી માહિતી મેળવી શક્યા, પણ પગ નીચેની ધરતી વિશે કશું જાણી શક્યા નહિ.
આપણા શાસ્ત્રકારોએ કલ્પના કરી કે, પૃથ્વી શેષનાગની ફેણ પર રહેલી છે અને પૃથ્વી પર જ્યારે પાપનો ભાર વધી જાય છે ત્યારે શેષનાગ અજંપાથી ફેણ ધુણાવે છે,તેથી ધરતીકંપ થાય છે. જૈન સાહિત્યમાં પરાપૂર્વથી થતી પ્રાકૃતિક ઘટનાઓ કે પરિવર્તનો અંગેના કારણ જાણવા માટે એમાં ભૂગોળ અને ખગોળ સંબંધી કેટલીક માહિતી આપેલી છે. ભૂમિના વિકાર અને વિકારના ફળનો એમાં વિચાર કરાયો છે. જૈન આગમોમાં સૂયગડ(અ. ૧૨.ગાથા ૯)ની શીલાંકસૂરિષ્કૃત ટીકા(પત્ર ૨૨૨ આ)માં “ભૌમ’- ભૂમિના વિકારને લગતો પાઠ છે. આવસ્ટયની હરિભદ્રીય ટીકા વગેરેમાં જણાવ્યું છે કે વીતભયનગરનો ધૂળની વૃષ્ટિ કરી નગરદેવતાએ નાશ કર્યો હતો. કોઈક નગરમાં લોહીના જેવી વૃષ્ટિ થયાનું પણ જાણવા મળે છે. જૈન મંતવ્ય પ્રમાણે “મનુષ્યો જે પૃથ્વી ઉપર વસે છે તે ‘રત્નપ્રભા’ નામની પૃથ્વીનો ઉપરનો ભાગ છે. એની નીચે સ્થૂળ પુદ્દગલો પડે તો પૃથ્વીના કોઈ એક ભાગમાં ધરતીકંપ થાય. આવા ધરતીકંપનાં બીજાં પણ બે કારણો ‘ઠાણ’ નામના આગમ (સુત્ત ૧૯૮)માં દર્શાવાયાં છે. (૧) કોઈ મહેશ નામનો મહોરંગ પૃથ્વીની નીચે કૂદાકૂદ કરે. (૨) પૃથ્વીની નીચે નાગકુમાર અને સુવર્ણકુમાર નામના ભવનપતિ દેવો વચ્ચે યુદ્ધ થાય. આ જ આગમમાં સમગ્ર પૃથ્વીમાં ધરતીકંપ થવાનાં ત્રણ કારણો જણાવાયાં છે. (૧) પૃથ્વીની નીચેના ‘ઘનવાત’ વાયુ વ્યાકુળ બને અને એથી ‘ઘનોદધિ’ નામના સમુદ્રમાં તોફાન જાગે. (૨) કોઈ મહેશ નામનો મહોરગ દેવ કોઈ શ્રમણ-બ્રાહ્મણને પોતાનું સામર્થ્ય દર્શાવવા માટે પૃથ્વીને ચલિત કરે છે. (૩) દેવો અને અસુરો વચ્ચે યુદ્ધ જાગે. દેવોથી જ્યોતિષ અને વૈમાનિક સમજવા અને અસુરોથી ભવનપતિ અને વ્યંતર સમજવા.
બૌદ્ધ મંતવ્ય પ્રમાણે બૌદ્ધોના અંગુત્તર નિકાય (૮, ૭૦; સ્થાનાંગ-સમવાય, પૃ. ૫૬૩)માં ધરતીકંપ ક્યારે ક્યારે તે બાબત આઠ કારણ રજૂ કરાયાં છે.
(૧) પૃથ્વીની નીચે આવેલો મહાવાયુ જોરમાં ફૂંકાતા જળકંપિત બને છે. એટલે એ જળ ઉપર રહેલી પૃથ્વી પણ કંપિત થાય છે. (૨) કોઈ શ્રમણ-બ્રાહ્મણ પોતાની ઋદ્ધિના બળ વડે પૃથ્વી ભાવનાને ભાવે. (૩) બોધિસત્ત્વ માતાના ગર્ભમાં આવે. (૪) બોધિસત્ત્વ માતાની કૂક્ષિમાંથી બહાર આવે. (૫) તથાગતને અનુત્તર જ્ઞાનનો લાભ થાય. (૬) તથાગત ધર્મચક્ર પ્રવર્તાવે (૭) તથાગત આયુષ્ય-સંસ્કારનો નાશ કરે. (૮) તથાગત નિર્વાણ લાભ કરે.
આવી કલ્પનાઓ બીજી સંસ્કૃતિઓમાં પણ વિચિત્ર અને રમૂજ ઉપજાવે તેવી કરવામાં આવી છે. મુસલમાનો એમ માને છે કે પૃથ્વી ગાયના શીંગડા ઉપર રહેલી છે. અને ગાય જ્યારે એ શીંગડું હલાવે છે ત્યારે ધરતીકંપ થાય છે. ચીનાઓની માન્યતા પ્રમાણે વળી પૃથ્વી દેડકાના માથા પર રહેલી છે. અને તે માથું ખંજવાળે ત્યારે ધરતી ધણણે છે. જાપાનમાં લોકોની માન્યતા એવી છે કે એમનો દેશ એક મોટી માછલીની પીઠ પર રહેલો છે અને જ્યારે એ માછલી ક્રોધાવેશમાં પૂંછડી પછાડે છે ત્યારે ધરતીકંપ થાય છે. આમ દુનિયાની બધી જાતિઓ અને ધર્મોમાં * અધ્યાપક, ભો.જે. વિદ્યાભવન, એચ. કે. કૉલેજ કમ્પાઉન્ડ, આશ્રમરોડ, અમદાવાદ-૯
પથિક ત્રૈમાસિક - જાન્યુઆરી-ફેબ્રુઆરી-માર્ચ ૨૦૦૧ ૦ ૨