Pathik 1998 Vol 38 Ank 03

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

તોપ માટેનો દારૂ સુરોખાર, ગંધક અને કોલસામાંથી બનાવવામાં આવતો. દારૂને તોપના નાળચામાં ઠાંસીને તે પર સીંદરીનો ડૂચો “સુબા” તરીકે ઓળખાતા લાકડાના ધોકા વડે તોપની અંદર ઠાંસવામાં આવતો. તોપના બીજા છેડે ઉપરની બાજુ નાનું છિદ્ર રહેતું ત્યાં દારૂની વાટ રહેતી, જે સીંદરીના ડૂચા સાથે જોડાયેલી રહેતી. આ દારૂની વાટને કાકડા દ્વારા સળગાવી ફોડનાર તોપચી દૂર હટી જતો. તોપ ફૂટ્યા પછી “સુબા”થી તેને સાફ કરી નાખવામાં આવતી.
તોપનો દારૂ ભૂજ, માંડવી, અંજાર અને લખપતમાં બનાવવામાં આવતો. ભૂજમાં મ્યુઝિયમ પાસેના મહાદેવનાકાની જમણી બાજુ કોઠા નીચે સિલેખાનું રહેતું. .
તોપચી એટલે તોપ ફોડનાર. જાળવણી કરનાર તરીકે સુમરા, નોડે અને પઠાણ જાતિના મુસ્લિમો કામગીરી કરતા. કચ્છના તોપચીઓમાં પધુ ગુલમદાર અને અજા હવાલદારનાં નામો જાણીતાં છે. અજા હવાલદારને બિરદાવતી પ્રશસ્તિ જાણીતી હતી :
ભૂજ ભડાકા ભીડકા નાકા
માછુનાળ અજ બેટા વંકા." તોપચીઓને તાલીમ આપવામાં આવતી. જેમાં માટીના ગોળાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો. તોપની એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે હેરફેર માટે લાકડાની મોટી તોપગાડી બનાવવામાં આવતી. આવી તોપગાડીઓ રાજયની અસવારી વખતે કાઢવામાં આવતી, જેને બળદ ખેંચતા. તોપગાડી પર રહેલ તોપ ઊંચી-નીચી થઈ શકે, આસપાસ ફરી શકે તેવી રચના પણ તેમાં કરવામાં આવતી.
તોપ તૈયાર થયા પછી તેની શક્તિનું માપ કાઢવા માટે ફોડવામાં આવતી. આવા એક પ્રદર્શન વખતે ભૂજના ભૂજિયા ડુંગર ઉપરથી ફોડવામાં આવેલ તોપનો ગોળો ભૂજથી ૩૦ કિ.મી. દૂર પધ્ધર ગામની વાડીમાં પડ્યો હતો.
કચ્છ બહારથી દરિયા વાટે આવતી મિશ્ર ધાતુની તોપો તથા કચ્છની તૈયાર થયેલ તોપોની પ્રાપ્તિ, જાળવણી, દારૂગોળાની જાળવણી વગેરે માટે એક ખાસ અલગ ખાતું કચ્છ રાજય નિભાવતું, જેના ઉપરીને મુન્શી . કહેવાતા, આ મુન્શી પરિવારના વંશજો આજે પણ કચ્છમાં મુન્શી તરીકે ઓળખાય છે. આ મુન્શીઓ રાજકારભારમાં ' પણ નિષ્ણાત હતા.
કચ્છ બહારથી આવતી તોપોમાં પાર્ટુગીઝ અને મસૂરની તોપો વિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે.
કચ્છમાં અને મૈસૂર રાજ્ય વચ્ચે ૧૮ મી સદીના અંતિમ વર્ષોમાં રાજકીય સંબંધો વિકસ્યા હતા. “મૈસૂરના વાઘ” તરીકે જાણીતા ટીપુ સુલતાને કચ્છ સાથેના સંબંધો વધુ ગાઢ થાય તે માટે ભેટ આપેલ તોપ અત્યારે કચ્છ મ્યુઝિયમના પ્રાંગણમાં પ્રદર્શિત થયેલી છે. ટીપુ સુલતાન અંગ્રેજો સામેની લડાઈ માટે કચ્છી પાણીદાર ઘોડાઓ મેળવવામાં ખૂબ જ ઉત્સુક હતો અને એ માટે આ સંબંધો કેળવવા તેણે કચ્છના જમાદાર ફતેહમહમદને આ હૈદરી” તોપ ભેટ આપેલી. કચ્છ રાજય અને ટીપુ સુલતાનના વિકસેલા સંબંધોના પુરાવારૂપ' પત્રાચાર અત્યારે મદ્રાસના એમોર ખાતેના સરકારી દફતરભંડારમાં સચવાયેલો પડેલ છે, જેમાં ઈ.સ. ૧૭૯૯ના લશ્કરી મસલતોના પુસ્તક નં : ૨૫૪-બી ના ૩૬૨૫ થી ૩૬૨૯ સુધીનાં પૃષ્ઠોમાં મૈસૂર અને કચ્છના સંબંધોની વિગત અપાયેલી છે. કચ્છના ઘોડાઓની બદલીમાં કચ્છી વેપારીઓને નાણાં અથવા ચોખા આપવામાં આવતા અને વેપારીઓ પાસે મૈસૂર રાજયના કોઈ પણ બંદર પર કોઈ પણ પ્રકારનો જકાત- વેરો લેવામાં આવતો નહિ. કચ્છના માંડવી તથા મુંદ્રા બંદરો પર મૈસૂર રાજ્યની કોઠી પણ સ્થપાઈ હતી. મૈસૂરના રાજવીએ કચ્છને ખેલાત–“માનદ પોશાક” તથા કેટલીક ભેટો મોકલેલ હતી, જેમાં “હૈદરી”
” તોપ સિવાય પણ ઘણી તોપો. મૈસૂરથી આવતી, કેમકે અંજારમાં હુસેનમિયાંએ અંગ્રેજો વિરુદ્ધ કરેલ તોપમારામાં જે તોપોનો ઉપયોગ કરેલ તે શ્રીરંગપટ્ટમ(મૈસુરના પાટનગર)માં બનેલી હતી.
પથિક - ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૩