________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાષ્ટ્રિય લડત અને કવિ શ્રીત્રિભુવનભાઈ વ્યાસ
| ડૉ. રમિ ત્રિ. વ્યાસ
આપણી રાષ્ટ્રિય ચેતના જાગ્રત અને ક્રિયાન્વિત થઈ તેના પડઘા તત્કાલીન સાહિત્યમાં ઝિલાયા. લડતે સાહિત્ય ઉપર અસર પાડી અને સાહિત્ય લડતમાં જોમ આપ્યું. રાષ્ટ્રિય લડતમાં જલિયાંવાલાનો બનાવ પ્રજાના હૃદય ઉપર ચમચમી ઊઠે તેવા પ્રકાર સમાન હતો. તે હત્યાકાંડ થયો અમૃતસરમાં, પણ સમગ્ર પ્રજા જાણે કે શોણિતભીની થઈ ગઈ. તે પ્રસંગની પ્રજાની સંવેદના એક કાવ્યકૃતિ દ્વારા કેવી રીતે વ્યક્ત થઈ એ અને તે સંબંધી જે નાનો એવો ઇતિહાસ અત્યાર સુધી અપ્રગટ છે તેના પર પ્રકાશ પાડવાનો ઉદેશ છે.
ત્રિભુવનભાઈ વ્યાસ (૧૮૮૮–૧૯૭૫)-સૌરાષ્ટ્રના જૂના સાવર (જિ. ભાવનાગર)ના વતની-એણે ૧૮ વર્ષની વયે ગીર પંથકના એક ગામડામાં શિક્ષક તરીકે કારકિર્દીની શરૂઆત કરી તે સમયે કવિતા લખવાનું પણ શરૂ કરેલું. અમરેલીમાં ૮ વર્ષ સુધી શિક્ષણકામ કર્યા બાદ શ્રી ઠક્કરબાપાના કેહવાથી ગાયકવાડ સ્ટેટની નોકરી છોડી ખાદીકામમાં જોડાયા. આ કામ ૨ - ૨ વર્ષ ચાલ્યું. તે પછી ગાંધીજીએ અસહકારની લડત પાછી ખેંચી લેતાં ખાદી પ્રવૃત્તિમાં પણ ઓટ આવી, આ ર-ર વર્ષનો ગાળો ૧૯૨૦ થી ૨૨ દરમ્યાનનો. આ સમયગાળા દરમ્યાન તેમણે ‘રતનબાના ગરબા'- ની ૩૨ લીટીઓ લખેલી (તા. ૧૨-૯-૧૯૨૦),
ખાદીકામ બંધ થતાં ત્રિભુવનભાઈએ થોડા (ત્રણેક મહિના રાણપુરમાંથી નીકળતા “સૌરાષ્ટ્ર' સાપ્તાહિકમાં કામ કર્યું અને ત્યાર બાદ અમદાવાદ ‘નવજીવન’ કાર્યાલયમાં જોડાયા. અહીં તેમને સ્વામી આનંદ, કાકાસાહેબ કાલેલકર, મહાદેવભાઈ દેસાઈ તથા જુગતરામભાઈ દવે સાથે કામ કરવાનો અવસર મળ્યો. ૧૯૨૨ થી ૧૯૨૫ સુધી તેઓ ‘નવજીવન’માં હતા. અમદાવાદ આવતાં પહેલાં તેમણે જે ગ્રામજીવનનો અને નિસર્ગનો નિકટનો પરિચય મેળવ્યો હતો તે કાવ્યઝરણરૂપે પ્રગટ થયો. તેમણે રચેલાં આ કાવ્યોને નવાં ગીતો ભા-૧ તથા ભા-૨ નામે સ્વામી આનંદે નવજીવન તરફથી પ્રગટ કર્યા. નવાં ગીતો ભા-૧ની પ્રસ્તાવના શ્રી જુગતરામ દવેએ તથા ભાગ-૨ની પ્રસ્તાવના કાકાસાહેબે લખેલી, પરંતુ ગુજરાતની પ્રજા સમક્ષ તેમની પ્રથમ જાહેર કવિતા “રતનબાનો ગરબો' મહાદેવભાઈએ રજૂ કરી. ત્રિભુવનભાઈએ ‘હું પોતે' શીર્ષકથી લખેલા હસ્તલિખિત પરિચયમાં આ અંગે નોંધ મળે છે : “જલિયાંવાલાનો કારમો બનાવ બન્યો તે અંગે ગાંધીજીના જે લેખો આવતા તેની અસર ખૂબ થઈ એથી સને ૧૯૨૦માં ‘રતનબાનો ગરબો' લખવા માંડ્યો. તેની ૩૨ લીટી લખાયા બાદ પડ્યો રહ્યો. તે ૧૯૨૩ની સાલના એપ્રિલમાં ત્રણ વર્ષ પછી નવજીવન કાર્યાલયમાં પૂરો થયો (૮૮ લીટ). મહાદેવભાઈ તથા જુગતરામભાઈ દવેને તે બતાવ્યો. તેમણે તુરત જ છૂટતી ઓફિસે કમ્પોઝિટરોને રોકીને ખાસ કોપીઓ કઢાવી જુદે જુદે સ્થળે મોકલી દીધી. ‘નવજીવન’માં ૧૦૨૩ના ૧૩ મી એપ્રિલના ૭મા અંકમાં આ ગરબો છપાયો હતો.'
આ ગરબાની અસંખ્ય નકલો કઢાવી, ગુજરાત, કાઠિયાવાડ અને કચ્છમાં એપ્રિલ સપ્તાહના કાર્યક્રમોમાં મોકલવામાં આવી. અમરેલીના અંધ કવિ શ્રીહંસરાજભાઈએ આ ગરબો અનેક સભાઓમાં ગાઈને લોકોને કરુણરસમાં ડુબાડ્યાં હતાં. આ ગરબાને કારણે અંગ્રેજ સરકાર તેમને પકડવાની તૈયારી કરતી હતી તેવું પણ સાંભળવા મળેલું. તે દરમ્યાન નવજીવનના પછીના અંકમાં તે કૃતિ છપાઈ મને તેના ઉપર મહાદેવભાઈએ પોતાનો અભિપ્રાય-લેખ છાપ્યો તેથી કદાચ સરકારે પકડવાનું બંધ રાખ્યું. આ પ્રકારનો ઉલ્લેખ શ્રી ત્રિભુવનભાઈએ “ગુજરાત મિત્ર'ના તંત્રી શ્રીવલ્લભદાસ અક્કડને તા. ૧૯-૧-૫૬ના રોજ લખેલ પત્રમાં કરેલો છે :
‘રતનબાનો ગરબો” જલિયાંવાલા બાગના બનાવ અંગે હતો. રતનબાઈ નામની એક સ્ત્રીનો પતિ ચૌધરી છાજ ભગત જલિયાંવાલાના હત્યાકાંડનો ભોગ બનેલ. જલિયાંવાલા બાગની સભામાંથી તે પાછો ન ફરતાં રતનબાઈ માર્શલ લો હોવા છતાં રાતના અંધારામાં એકલી ગઈ, પતિના શબને શોધ્યું અને આખી રાત ત્યાં બેસી રહી. આ પ્રસંગને નિમિત્તે આ ગરબામાં હિંદના ઇતિહાસની આછી ઝલક, અંગ્રેજ રાજયના જુલમ અને રતનબાઈની નીડરતા વર્ણવી છે. (ગરબો
પથિક . ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૫
For Private and Personal Use Only
