________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સંનિષ્ઠ, સેવાભાવી, સરિત ચમનભાઈ વૈષ્ણવ, મૂક સેવક અને આદશ
કેળવણીકાર
એક અધ્યયન
ડૉ. અંજના બી. શા હ×
સૌરાષ્ટ્રમાં રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ મારફત યુવાપેઢીનું ઘડતર કરવા મુખ્ય ત્રણ શિક્ષણ સંસ્થાઓએ મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું (૧) દક્ષિણામૂર્તિ, ભાવનગર (૨) રાષ્ટ્રીયશાળા, રાજકોટ તથા (૩) રાષ્ટ્રીયશાળા, વઢવાણ. ચમનભાઈ વૈષ્ણવ રાષ્ટ્રીયશાળા, વઢવાણની શૈક્ષણિક તથા સેવાભાવી પ્રવૃત્તિઓના પ્રાણ હતા. તેમની ત્યાગશીલ, પરગજુ, શ્રમિક સેવાભાવી પ્રવૃત્તિઓને લીધે ગાંધીજીએ તેમને વાસ્તવિક અર્થમાં ‘‘વૈષ્ણવ' તરીકે બિરદાવ્યા હતા.
ગાંધી વિચારધારા તથા કાર્યપદ્ધતિ પ્રમાણે સેવાકીય પ્રવૃત્તિઓ કરનાર વઢવાણની ત્રિપુટી ફૂલચંદભાઈ શાહ, સ્વામી શિવાનંદજી તથા ચમનભાઈ વૈષ્ણવે સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય, સામાજિક તથા શૈક્ષણિક કાયાપલટ કરવામાં ઘણું નોંધપાત્ર પ્રદાન કરેલું છે તેમાં ચીમનભાઈ વૈષ્ણવનું શૈક્ષણિક ક્ષેત્રનું પ્રદાન સવિશેષ નોંધનીય છે,
ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતાના વંશજ માધવરાય વૈષ્ણવને ત્યાં સને ૧૮૯૬ના મે માસમાં ચમનભાઈનો જન્મ થયો. તેમને માતાપિતા તરફથી સાદગી, સચ્ચાઈ અને સેવાનો વારસો મળ્યો જેનો ચમનભાઇએ વિદ્યાર્થી અવસ્થાથી જ અમલ કર્યો. તેનો આ વારસો વઢવાણના ચુસ્ત ગાંધીવાદી સેવક મોતીભાઈ દરજીના સંસર્ગથી પુષ્ટ થયો. ચમનભાઈ વિદ્યાર્થી તરીકે તેજસ્વી હોવાથી અન્ય વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસમાં સહાય કરતાં. મોતીભાઈ દરજીએ શરૂ કરેલ મફત ધર્મપુસ્તકાલય મારફત ચમનભાઈએ વઢવાણના યુવકો તથા યુવતીઓને શિષ્ટ વાંચન કરતા કર્યા. તેમજ પોતાનું વાંચન-મનન પણ વધાર્યું. વળી મોતીભાઈની પ્રત્યેક સેવા પ્રવૃત્તિમાં ચમનભાઈ મોખરે રહેતા. આમ કુમાર અવસ્થાથી જ તેના સેવાભાવી જીવનનું ઘડતર થયું.
ચમનભાઈએ વઢવાણમાં મેટ્રીક સુધીનો અભ્યાસ પૂરો કર્યો બાદ કોલેજ શિક્ષણ માટે તે ભાવનગરની શામળદાસ કોલેજમાં દાખલ થયા. ધરની સ્થિતિ કોલેજનો ખર્ચ ઉપાડી શકે તેમ નહિ હોઈને તેમણે આ માટે લોન લીધી. વળી તે સમયે કોલેજના ભોજનાલયનો માસિક ખર્ચ રૂા. ૧૫ હતો. તે પણ તેમને પરવડે તેમ ન હોવાથી છાત્રાલયની પોતાને મળેલી ઓરડીમાં પોતે જાતે રસોઈ કરતા. જમીને તુરત અભ્યાસમાં મગ્ન થઈ જતા. આમ શિક્ષણ, સેવા, શ્રમ સાથે ચમનભાઈનું જીવન પાંગરતું ગયું. કોલેજમાં રજાઓ પડતા વઢવાણ આવી જતા અને મોતીભાઈ દરજી સાથે સેવા પ્રવૃત્તિઓમાં લાગી
જતા.
આમ આર્થિક કઠિનાઇ વચ્ચે રમાભાઇએ બી.એ ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમનો વિચાર તુરત સેવા કાર્યમાં જોડાવાનો હતો, પરંતુ સાથે લોનનું ઋણ હતું એટલે લોન ભરપાઈ કરવા તેમણે શાંતાક્રુઝ ગુરુકુળમાં શિક્ષકની નોકરી સ્વીકારી. પોતાની નિષ્ઠા તથા સેવાભાવથી તે વિદ્યાર્થીઓ તેમજ કર્મચારીઓમાં ખૂબ પ્રિય થયા. પરંતુ ચમનભાઈ તો સેવાભાવી જીવ હતો એટલે લોન ભરપાઈ થઈ જતા જ તેમણે ગુરુકુળની નોકરી છોડી દીધી અને વઢવાણ પરત આવ્યા.
વઢવાણમાં આ અરસામાં ફૂલચંદભાઈ તથા શિવાનંદજીએ રાષ્ટ્રીયશાળા શરૂ કરેલી, જેમાં પ્રારંભે ૧૮ શિક્ષકો તથા ૩૦૦ વિદ્યાર્થીઓ હતા. ચમનભાઈને શાળા આચાર્ય તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યાં. આમ શાળાને આદર્શ કેળવણીકાર તેમજ સેવક મળ્યા અને ચમનભાઈને જોઈતું શિક્ષણ તેમજ સેવાનું ક્ષેત્ર મળ્યું. ચમનભાઈના આચાર્ય પદે શાળાનો રાષ્ટ્રીય ઢબે ઝડપથી વિકાસ થયો. શાળામાં ચાર ધોરણથી વિનીત એટલે કે સંપૂર્ણ માધ્યમિક કક્ષાનું શિક્ષણ આપવાનું શરૂ થયું. શાળામાં શિક્ષણ ઉપરાંત વિકાસલક્ષી અનેક પ્રવૃત્તિઓ વિકસાવવામાં આવી. આમ યુવાપેઢીનું ઘડતર કાળજીપૂર્વક કરવામાં આવ્યું.
ચમનભાઈની શિક્ષણનિષ્ઠા અને સેવાભાવ જોઈને વઢવાણ રાજ્યના દીવાને રાજ્યને તે સમયે ન પોષાય તેવા માસિક રૂ।. ૨૫૦ ના પગારથી તેમને રાજ્યના શિક્ષણાધિકારી તરીકે નિયુક્ત કરવાનો સંદેશ કહેવરાવ્યો. પરંતુ માત્ર શિક્ષણ અને સેવાભાવને વરેલા ચમનભાઈએ આ નિયંત્રણનો અસ્વીકાર કર્યો. અને ફક્ત માસિક રૂા. ૨૫ માં શાળાને પોતાની * રીડર, ઇતિહાસ વિભાગ, સમાજવિદ્યા ભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ.
પથિક ♦ ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ ૦ ૨૨
For Private and Personal Use Only
