________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરિશિષ્ટ-૧માં છે. )
આ ગરબાના અનુસંધાનમાં મહાદેવભાઈ દેસાઈનો જે લેખ પ્રગટ થયો હતો તેમાં તેમણે જણાવ્યું છે કે “જેમ ઈશુના બલિદાન અંગે લખાયું અને ચિહ્નો થયાં તે યહૂદીઓ પર વેર કાયમ રાખવા નહીં, જેમ વાલ્મીકિ તુલસીદાસે સીતાહરણ ગાયું તે રાવણને ગાળો આપવા માટે નહીં, કેમકે ઇતિહાસ લોહીતરસ્યો કે વેરભૂખ્યો નથી. ઇતિહાસ અને પ્રજા તો નિર્દોષ શુદ્ધ બલિદાનની યાદ સંઘરે છે અને સંઘરશે. રતનબાનો જે અમર ગરબો તા. ૧૩મી એ આપવામાં આવશે તેના કવિએ તેના ગરબાને અંતે એટલું જ કહ્યું છે કે “સતીના ગુણ જે ગાશે તે નિર્મળ થાશે રતનબા !' ઇતિહાસમાં તો ૧૩મીના દિવસ બલિદાનનું અને રતનબાના ગુણનું પવિત્ર સ્મરણ જ અવશેષ રહેશે, પણ આજે તો આપણે ઇતિહાસ રચી રહ્યાં છીએ. હજી જલિયાંવાલા બાગનું પ્રકરણ પૂરું થયું નથી. અંગ્રેજ સરકારનું કાયર-હૃદય જે હજી સુધર્યું નથી તે આપણાથી કેમ વીસરાય? રાષ્ટ્રિય સપ્તાહમાં સરકારને તોબા પોકારવાનો નિશ્ચય આખી પ્રજા કરે છે અને રતબાને યાદ પણ કરે છે. એ તોબા પોકારાયા પછી તો કેવળ રતનબાની નિર્મળ કરનારી યાદ જ ઇતિહાસને પાને અવશેષ રહેશે :
‘પાપે પાપીનું જાશે, ને વાતું થાસે - રતનબા !
સતીના ગુણ જે ગાશે, તે નિર્મળ થાશે - રતનબા !” આ ગરબાના અનુસંધાનમાં ત્રિભુવનભાઈને પકડવાની જે વાત હવામાં હતી તે માટે તેમણે તૈયારીરૂપે પોતાનું નિવેદન તૈયાર કરી રાખેલું. પેન્સિલના અક્ષરોથી લખેલ આ એકરારમાંતેમણે લખ્યું છે કે તેમની આ નાનકડી કવિતાની સામ્રાજયની સરકારે જે કદર કરી છે તેથી સાનંદાશ્ચર્ય થાય છે. તેઓએ લખ્યું છે કે હૃદયની સ્વાભાવિક સાચી ઊર્મિઓને રોકવી દુર્ઘટ છે એથી અહીં રજૂ થયેલી મારી કવિતા એને જ પરિણામે લખાઈ છે. ‘રતનબાનો ગરબો” એ આર્ય પતિવ્રતા, જેને અમારાં શાસ્ત્રો દેવી સમાન ગણે છે, તેનું ગુણગાન જ છે....પંજાબના અત્યાચારો આ સરકારે પણ કબૂલ કર્યા છે તથા હિંદી પ્રજાકીય કમિશનના રિપોર્ટમાં હજ તેની રજેરજ બીનાઓ અખંડિતપણે દુનિયા સમક્ષ મોજુદ છે. એ બીનાને એક સદ્ગણી વ્યક્તિના ગુણગાનને અંગે નિર્દેશ કરવી એ ગુનો થાય છે એમ હું માનતો નથી છતાં પંજાબના બીજા અનેક અત્યાચારો, જેને રતનબા નામ સાથે સંબંધ નથી, તેનો આ કવિતામાં ઉચ્ચાર પણ નથી, જો એ બધી બીનાઓની કાળી બાજુ ચીતરાય તો એ મહાકણ કાવ્ય ઉદ્ભવે તેમ છે. પણ અહીં તો માત્ર રતનબાનાં ગુણગાનને જ હેતુ છે એ સમજાશે જ. આ સિવાય દેશ જે સ્થિતિમાંથી અત્યારની હાલતમાં આવ્યો છે તે તો સાચો અને ઐતિહાસિક નિર્દેશ માત્ર છે એને માટે વાપરેલા શબ્દો સરકારના પ્રચલિત ટીકાકારોના શબ્દો કરતાં નરમ છૅ અને દ્વેષ રહિત છે એમ ખાતરીથી માનું છું છતાં સરકાર તેને ગુનો ઠરાવવા મક્કમ હોય તો એક નિર્દોષ આરોપી તરીકે સજા ખમવા હું ખુશ છું, એટલું જ નહીં, પણ જેલયાત્રાનો લાભ આ દેશના પવિત્ર અને નિર્દોષ મહાપુરુષો ભાગીરથ સેવાને પરિણામે પામ્યા છે તે મારા જેવો મામૂલી એકાદ દોષહીને કવિતામાં સત્ય આચરતાં મેળવે એ બહુમાન માટે ઇશ્વરનો અને આ સરકારનો ઉપકાર જ ગણાય.”
(આ પ્રકારનું નિવેદન તૈયાર રાખેલું, પરંતુ પછી સરકારે પકડ્યા નહીં તેથી ક્યાંય રજૂ કરવાનો પ્રશ્ન રહ્યો નહીં.)
એપ્રિલના જલિયાંવાલાના બનાવના સંદર્ભમાં ત્રિભોવનભાઈએ તેઓ જયારે અમરેલીમાં હતા ત્યારે ‘એપ્રિલના દિવસો' એ શીર્ષકથી બીજું એક કાવ્ય લખેલું. તા ૧૩-૪-૨૨ના રોજ લખાયેલ આ કવિતામાં ૧૩ લીટી છે. ત્રિભુવનભાઈના હસ્તલિખિત કાવ્યસંગ્રહમાં તે મૂળ કાવ્ય છે. ‘નવજીવન’માં આવ્યા પછી આ કવિતાની ૮ લીટી લખીને છાપવા માટે ગાંધીજીને બતાવી હશે તેમ લાગે છે. આ કાગળ પર ગાંધીજીએ પેન્સિલથી નોંધ કરી છે – “આમાં અતિશયોક્તિ છે, કાવ્ય તો નથી જ ને છેલ્લી લીટી કોને ઉદ્દેશીને હોય? ન છપાય,' બાજુમાં ત્રિભુવભાઈની નોંધ છે કે આ અક્ષર પૂ. ગાંધીજીના
અહીં એ પ્રશ્ન થાય છે કે તેમણે પૂરેપૂરું કાવ્ય કેમ ગાંધીજીને નહીં બતાવ્યું હોય? ગાંધીજી છેલ્લી લીટી કોને ઉદેશીને માને છે? (તે પરિશિષ્ટમાં છે) ગાંધીજીને બતાવ્યા વિનાની મૂળ કાવ્યની બાકીની પાંચ લીટીઓ આ પ્રમાણે છે
‘હિંદીજન પણ હિંમત હારી, બહુ જ બન્યા નાદાર - દિવસો એપ્રિલના નામર્દીની નામોશીનો, લાગ્યો ડાઘ અપાર - દિવસો એપ્રિલના
પથિક • ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૬
For Private and Personal Use Only
