________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી જવાહરલાલ નહેરુના પ્રમુખપદે મળેલી કાઠિયાવાડ યુવક પરિષદ માટે ‘રણજંગ’ નામે કવિતા રચી હતી. ૨૫-૧૧૯૩૦ ના રોજ (પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યની પ્રતિજ્ઞાની પૂર્વેસંધ્યાએ) ‘મુક્તિપંથે’ નામે કૃતિ રચી હતી. ૧૯૩૦ ની લડતના સંદર્ભમાં ‘રણધેલી ભારત’ ‘ધર્મયુદ્ધે’ તથા રાષ્ટ્રનિશાન, નવુંવન વગેરે કાવ્યો લખાયાં. ૧૯૩૭માં રચેલ કૂચગીત :
‘ભારતના ભડવીર કુમારો, કૂચ કરો કૂચ કરો, એક અવાજ એક જ તાલે કૂચ કરો કૂચ કરો'
વગેરે આઝાદી સુધી તેમ જ આઝાદી પછી પણ પ્રાસંગિક રચાતાં રહ્યાં. તેમણે લખેલાં પાંચસો જેટલાં કાવ્યોમાંથી પાંચમા ભાગના કાવ્યો રાષ્ટ્રભાવના યુક્ત છે.
આ પૂર્વે કહ્યું તેમ તેઓ પ્રકૃતિથી કવિ અને શિક્ષક બંને હતા. તેમણે બાળકો માટે ઘણી કવિતાઓ લખી છે. આવી કેટલીક કવિતાઓ પણ રાષ્ટ્રભાવનાયુક્ત છે; જેમકે ૧૯૨૩માં રચેલ ‘ગોરો' તથા એ જ ઢબે ૧૯૪૭માં રચેલ ‘ગોરો ચાલ્યો' તે બંને કાવ્યો બ્રિટિશ શાસનનાં સારાં તેમ જ ખરાબ પાસાં દર્શાવે છે. (તેમાંના કેટલાક અંશો પરિશિષ્ટ-૩માં છે). આ સમયે ગાંધીયુગનો પ્રભાવ ગુજરાતી સાહિત્ય પર પણ છવાઈ ગયો હતો. ગાંધીજીની અસર નીચે દીનજન તરફ પ્રેમ, અહિંસા, સત્યપ્રેમ, ગ્રામાભિમુખતા, ક્રિયાશીલતા, વિશ્વશાંતિ વગેરે ભાવનાઓને સાહિત્યમાં સ્થાન મળવા લાગ્યું હતું. ગાંધીયુગના આ બધા પ્રવાહો વ્યક્તિની તેમજ સમાજની ચેતનામાં પ્રતિબિંબિત થયા અને સાહિત્યનાં વિવિધ સ્વરૂપોમાં સંગ્રહાયા. પ્રજાની અસ્મિતા આ સમયે જાગ્રત થઈ રહી હતી. સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાની અસ્મિતા જગાડનારા ત્રિભુવનભાઈની કવિતા ‘ધન્ય હો ધન્ય સૌરાષ્ટ્ર ધરણી’ અતિ પ્રસિદ્ધ છે. મેઘાણીભાઈએ તેમના પત્ર ‘સૌરાષ્ટ્ર'માં છાપવા માટે કંઇક તેજીલી જબાનમાં લખી આપવા માગણી કરી, તેથી ઝૂલણા છંદમાં તેમણે આ કવિતા લખી આપી, જે આજ સુધી એટલી જ લોકપ્રિય રહી છે. તેમાં સૌરાષ્ટ્રની ભૌગોલિક, સાંસ્કૃતિક, જાતિગત, પશુ તથા પ્રકૃતિ સંબંધી વિશેષતાનું ગૌરવપૂર્ણ અને જોમવંતું વર્ણન છે :
‘પ્રૌઢ સિંધુ પરે ઝૂકતી પશ્ચિમે મધ્યમાં એશિયાની અટારી,
હિન્દ દેવી તણી કમર પર ચમકતી દૃઢ કસી તીક્ષ્ણ જાણે કટારી, હાડ ઉન્નત મુખે કીર્તિ ઉચ્ચારતા ગર્જતી જલનિધિ ગાનસરણી, ભારતી ભોમની વંદું તનયા વડી, ધન્ય હો ધન્ય સૌરાષ્ટ્ર ધરણી, કાઠી ખસિયા વસ્યા શૂર રજપૂત જ્યાં મેર આહીર ગોહિલ વંકા, ખડકના ખેલની રંગભૂમિ મહીં જંગના વાજતા નિત્ય ડંકા, સિંધુડો જ્યાં ભીરુને ભડ કરે ધડૂકતા ઢોલ ત્રાંબાળુ ધણણી’ – ભારતી વિકટ ગિરિ ગહ્નરે વાધ સિંહો રમે ગજવતા જંગલોને ફુંકારે, માનભંગે થઈ મરણિયા આથડે, બહારવટિયા ભડવીર ભારે, શૌર્યગીતો અહા ! ગુંજતી એહના દૂધવે પેલી સરિતા ડુંગરની – ભારતી કડક ધરતી જહાં ખડકની આકરી, ડુંગરા ડુંગરી ને કરાડો,
મુકુટ શાં મંદિરો ગાજતાં શિર ધરી, ગજવતા ગગન ઊંચા પહાડો, ગીર ગોરંભતી ગાંડી જ્યાં નેસમાં ખળકતી દૂધની પીયૂષ-ઝરણી – ભારતી ભક્ત નરસિંહ જ્યાં નાચિયો નેહમાં, સંપદા પામિયો જ્યાં સુદામો,
વીર ગાંધી દયાનંદ જ્યાં નીપજયા સતી અને સંતનો જ્યાં વિસામો,
ગામ ગામે ઘણા સ્તંભ પોકારતા શૂરના ગુણની ગાથ વરણી - ભારતી’
રાષ્ટ્રવ્યાપી આપણી લડતમાં અસંખ્ય લોકોનો અનેકવિધ સ્વરૂપનો ફાળો રહ્યો છે, અહીં તો સૌરાષ્ટ્રના માત્ર એક
કવિ મને શિક્ષકની થોડીક રચનાઓ અને રાષ્ટ્રિય લડતમાં તે દ્વારા તેમનું પ્રદાન જોવાનો પ્રત્યન કર્યો છે, જે ઇતિહાસનું જાણે કે એક પ્રકરણ બન્યું છે.
પથિક ૰ ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૮
For Private and Personal Use Only
