________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મરદ બનો ઓ ભારતપુત્રો, ટાળો એ દુઃખભાર - દિવસો એપ્રિલના શાંત અહિંસક થઈને છોડો, પરદેશીનો ખાર - દિવસો એપ્રિલના ઇશ્વરની આશિષ ઊતરશે, થાશે પુનરુદ્ધાર - દિવસો એપ્રિલના’
‘રતનબાનો ગરબો’ ૧૯૨૩ના એપ્રિલના નવજીવન દ્વારા પ્રગટ થયો ત્યારે ગાંધીજી જેલમાં હતા. ‘એપ્રિલના દિવસો' કવિતા અમરેલીમાં (૧૯૨૨) લખાયેલી છે, પરંતુ ગાંધીજીને બતાવવામાં આવી છે એટલે તે ૧૯૨૪ અથવા ૧૯૨૫ના એપ્રિલની વાત હોવાનો સંભવ છે., કેમકે તે પછી ત્રિભુવનભાઈ રાજકોટ આવી ગયેલા.
રાષ્ટ્રિય લડત દરમ્યાન ત્રિભુવનભાઈની ખૂબ ગવાયેલી અન્ય રચના છે : ‘નહિ નમશે નહિ નમશે નિશાન ભૂમિ ભારતનું,
ભારતની એ ધર્મધ્વજાનું સાચવશું સન્માન - - (ભૂમિ ભારતનું)'
આ કાવ્ય નાગપુરના ઝંડાસત્યાગ્રહ માટે લખેલું હતું. ૧૯૨૩માં પ્રથમ પ્રતિષ્ઠિત કરેલા હિંદી ધ્વજનું નાગપુરમાં અપમાન થતાં તેની લડત વલ્લભભાઈ પટેલે જોરશોરથી ઉપાડી. આ લડતમાં ધ્વજસંબંધી વિશિષ્ટ ઉચ્ચારણ કરવા કોઈ સાહિત્ય ન હતું, માત્ર ‘ઇન્કલાબ ઝીંદાબાદ'નું સૂત્ર પચારમાં હતું. આ સ્થિતિ શ્રી જુગતરામભાઈને ખૂંચી. તેમણે ત્રિભુવનભાઈને કંઈક લખી આપવા સૂચવ્યું. તેમણે તે જ વખતે આ ધ્વજગીત લખી આપ્યું. તેમના મનમાં નહિ રખની, નહિ રખની સરકાર યે જાલિમ નહિ રખની' એ સૂર ઘણા સમયથી સંઘરાયેલા હતા, તેથી એ જ ઢાળમાં આ ગીત લખ્યું તેની પણ હજારો નકલ છપાઈ, સમગ્ર લડતમાં તે ખૂબ ગવાયું અને તે પછી તેનો પ્રચાર થયો તે સમયે ધ્વજમાં કેસરીને બદલે લાલ રંગ હતો. તા. ૭-૬-૧૯૨૩ના રોજ લખાયેલ આ ગીત સફેદ, લીલા અને લાલ રંગના ધ્વજ સંબંધી આમ હતું :
‘સફેદ, લીલું, લાલ, ત્રિરંગી, વિરોધનું સંધાણ, ભૂમિ ભારતનું સફેદમાં સહુ ધર્મે ધાર્યું - ઇશ્વરનું ફરમાન- ભૂમિ ભારતનું લીલામાં ઇસ્લામી ધર્મે, રાખ્યું પાક કુરાન - ભૂમિ ભારતનું લાલ સનાતન આર્યપ્રજાનું, મંગળ મૂર્તિમાન - ભૂમિ ભારતનું સાચા હિન્દી શૂરાઓનું, એ છે વિજય સુકાન - ભૂમિ ભારતનું’
ધ્વજના રંગમાં ફેરફાર થવાથી તેમણે તા.૯-૧૦-૧૯૩૧માં ઉપરની પંક્તિઓમાં આ પ્રમાણે ફેરફાર કરેલો છે : ‘કેસરી, શ્વેત, હરિત ત્રિરંગી, ભારતનું કલ્યાણ - ભૂમિ ભારતનું કેસરી રંગે ચમકી રહ્યાં છે, શૌર્ય અને બલિદાન - ભૂમિ ભારતનું શ્વેત મહીં શુચિ સત્ય વિરાજે, પ્રેરે પુનરુત્થાન - ભૂમિ ભારતનું
ખાનદાની અને દઢ શ્રદ્ધાનું; હરિત મહીં છે સ્થાન - ભૂમિ ભારતનું હિંદી સ્વતંત્રતાનું એ છે, ગૌરવ મૂર્તિમાન - ભૂમિ ભારતનું’
આ સિવાય પણ તેમણે રાષ્ટ્રભાવનાયુક્ત અનેક કાવ્યો રચ્યાં છે. ‘ખાદી’ (૧૯૨૦), ‘તારો સદા વિજય હો’ (૧૯૨૦), ‘સ્વરાજ્ય સંઘ' (૧૯૨૦), ગાંધીજીની જેલયાત્રા ને દિવસે લખાયેલ ‘જયકાર’ તથા ‘જેલયાત્રા’ (૧૯૨૧), ‘જગદંબા ભારતી’ (૧૯૨૧), ઉત્સવ (૧૯૨૧), બૂરી દશા, જાંગો, ઉઠો, ચીસ (૧૯૨૧), હિંદીમાં સુવર્ણન વ, રાષ્ટ્રીત તથા ગય નય ભારતમાત વગેરે કાવ્યોમાં પરદેશી શાસનને કારણે દેશની થયેલી દુર્દશા તથા તેમાંથી જાગ્રત બની,ભૂતકાળનો ગૌરવનું ભાન કરાવી પ્રજાને પુરુષાર્થી બનવાનો બોધ જોવા મળે છે. તે સંબંધી ‘માતૃવેદના’ (૧૯૨૫) તથા ‘ભારતી’ (૧૯૨૬) નામે લાંબાં કાવ્યો પણ તેમણે રચ્યાં છે.
૧૯૨૫ પછી નવજીવન છોડીને રાજકોટ આવ્યા અને સ્ટેટના શિક્ષણ ખાતામાં જોડાયા (તેથી રાષ્ટ્રિય લડતના મુખ્ય પ્રવાહ સાથેનો સીધો સંપર્ક છૂટી ગયો) છતાં રાષ્ટ્રિય લડતના પડઘા તેમનાં કાવ્યોમાં ઝિલાયા કર્યા હતાં; જેમ કે ૧૯૨૮માં બારડોલીસત્યાગ્રહ નિમિત્તે ધન્ય બારડોલી’ તથા ‘જયકાર બારડોલી' જેવાં કાવ્યો લખ્યાં. તે જ રીતે ૧૯૨૯માં
પથિક, ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૭
For Private and Personal Use Only
