Pathik 1998 Vol 38 Ank 03

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

આમાંની બે તોપો ઈ.સ.૧૯૭૦માં ફતેહમહમદના હજીરામાં ભૂજમાંથી મળી આવેલ છે, જે પૈકી એક ઉપર “હકૂમતે હૈદરી” એવું લખાણ જોવા મળે છે, જયારે અન્ય પર પોર્ટુગીઝ ભાષામાં લખાણ છે. કચ્છમાં પોર્ટુગીઝ તોપો પણ સારા પ્રમાણમાં આવતી. કચ્છ મ્યુઝિયમનો તોપસંગ્રહ :
કચ્છમાં આજે અનેક સ્થળે તોપ જોવા મળે છે, જે પૈકી કેટલીક અગત્યની તોપો ભૂજ ખાતે કચ્છ મ્યુઝિયમમાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે. આ તોપો મ્યુઝિયમના વિશાળ પ્રાંગણમાં પ્રદર્શિત કરાઈ છે.
મ્યુઝિયમમાં સંગ્રહવામાં આવેલી તોપો પૈકી સૌથી મોટી લોખંડની કચ્છી બનાવટની તોપ ર૭૮ સેન્ટિમીટરની લંબાઈ ધરાવે છે, જેના ઉપર અંગ્રેજીમાં “આર” લખેલ છે.
ઈ.સ. ૧૯૨૨ની સાલ ધરાવતી પોર્ટુગીઝ તોપ ખૂબ જ સુંદર અલંકરણ ધરાવે છે. પોણા ચારસો વર્ષ જૂની આ તોપ અહીંના સંગ્રહમાંની શ્રેષ્ઠ તોપ છે. મિશ્ર ધાતુની આ તોપ પર આ મુજબનું પોર્ટુગીઝ ભાષામાં લખાણ કરવામાં આવેલ છે :
DACIDADE DEGOAFES SENO ADE 1622 PDB.
ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અતિ મહત્ત્વ ધરાવતી ટીપુ સુલતાને કચ્છ રાજયને ભેટ આપેલ “હંદરી” તોપ મ્યુઝિયમના પ્રાંગણમાં સુંદર રીતે લાકડાની તોપગાડી ઉપર પ્રદર્શિત કરાઈ છે.
તોપ પર અરબી ભાષામાં લખાણ કંડારવામાં આવેલ છે. આ લખાણ મુજબ આ તોપ હિજરી સન ૧૨૨માં મૈસૂર રાજયના પાટનગર શ્રીરંગપટ્ટમાં ગુલામ અસદ નામના કારીગરે બનાવેલ છે. ૭૦૦ રતલનું વજન ધરાવતી આ તોપને ટીપુએ તેના પિતા હૈદર અલીના નામ પરથી “હૈદરી” નામ આપેલ છે. તોપ પરનું અરબી લખાણ આ મુજબ છે :
“અસદુલ્લા અલ ગાઝબાર હાર, જમાલસીન જુલુસ બરમી આનંદ સરકાર હૈદરી સાલ શાબાદ સભ્ય ૧૨૨૬, સાહત હબહમ કારખાનાં બલ્લાંવ ગુલામ મહમદ અસદ કારીકર. સૈયદ હસન હાજરા રલ વજન તેહ હમ સૈદુ જો મજત. દારુત સલ્તનત સાતપન હૈદરી”.
આ તોપ ચલાવવાનો કચ્છીઓને અનુભવ ન હોઈને તેને ચલાવવા તથા કચ્છી તોપચીઓને તાલીમ આપવા ટીપુ સુલતાને એક તોપચી પધુ ગુલમદારને પણ સાથે મોકલેલો હતો. આ તોપચી કચ્છના પૈડાનો ભારે શોખીન હતો. એ શુકન તરીકે કે શોખ તરીકે કચ્છી પેંડા ખાધા પછી જ “હૈદરી” નું સંચાલન કરતો. એનું મૃત્યુ ભૂજમાં જ થયું હતું. તેની કબર ભૂજમાં જમાદાર ફતેહમહમદના હજીરાના પ્રાંગણમાં છે.
| મ્યુઝિયમના સંગ્રહની સૌથી નોંધપાત્ર ઘંટાકાર મિશ્ર ધાતુની તોપ છે “ઉંદરી”. તોપની નજીક જ મૂકવામાં આવેલી ૨૮૦ સેન્ટિમીટરનું મુખ ધરાવતી ઘેટાકાર (મોર્ટાર) તોપ પોર્ટુગીઝ બનાવટની હોવાનું અનુમાન કરી શકાય છે, કારણ કે દીવના કિલ્લામાં પણ આ પ્રકારની તોપ આજે જોઈ શકાય છે.
આ તોપ ક્યારે બનાવવામાં આવી તેનો ઉલ્લેખ મળતો નથી, પરંતુ એક અંદાજ મુજબ ચારેક સો વર્ષ જૂની મનાય છે. તોપની સાથે તેના મોટા લોખંડના ગોળા પણ સાથે જોઈ શકાય છે. આ ગોળા પોલા છે અને તેની ઉપર નાનું મોટું છે તેના દ્વારા ગોળાના પોલાણમાં ખીલા, કાચ, લોખંડની કરચો ભરીને તેને આ મોટર તોપ વડે છોડવામાં આવતાં. આ તોપની વિશેષતા છે કે તે દૂર અંતરે ગોળા છોડી શકતી નહિ, પરંતુ ખૂબ ઊંચે સુધી ગોળા છોડી શકે છે, એટલે કે કિલ્લાની દીવાલની બહારથી ગોળો છોડતાં તે કિલ્લાની દીવાલ કુદાવી અંદર જમીન પર પટકાતાં જ ફાટે તેમાં રહેલ કાચ, કરચો, ખીલા વગેરે સૈનિકો ને ઘાયલ કરે. કિલ્લો બહારથી દુશ્મનો વડે ઘેરાઈ જાય ત્યારે અંદરથી પણ તોપના ગોળા છોડી દુશ્મનોને હાનિ કરી શકાતી. તે જમાનાની આટલી મોટી
પથિક • ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૪