________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એ જેલજીવન ઘણું અમાનવીય અને નિર્દય જુલમથી સભર હતું. કેદીઓને ઓછો ખોરાક ને વસ્ત્રો અપાતાં અને બહુ જ થાક લાગે તેવું પરિશ્રમવાળું કામ તેમની પાસે કરાવાતું. એવા કામની ટેવ ન હોવાથી એમનાથી એ કામ ન થઈ શકતું તો તેમના પર દમન થતું ને તેમને ભયંકર સખત સજા અપાતી, એ રીતે તેમનું મનોબળ ભાંગી નાખવાનો ઉદ્દેશ હતો. એમને વળી હળમાં બળદની જગ્યાએ જોડવામાં આવતા, તદુપરાંત નારિયેળના રેસા કાઢવા, તેને છુંદીને દોરડાં બનાવવા, પહાડ કોરવા, જંગલો સાફ કરવાં, રસ્તા બનાવવા, ખાડા-ખાઈ પૂરવાં વગેરે જેવાં ખૂબ શ્રમનાં કામો તેમની પાસે કરાવાતાં. ઘણું ખરાબ ને ભયંકર કામ તો ખૂજલી થાય ને ખજવાળવાથી લોહી નીકળે તેવા રામથોસ નામના ઘાસમાંથી દોરી બનાવવાનું કામ તેમને અપાતું હતું.
આપણા સ્વાતંત્ર્યસેનાનીઓની કુરબાનીની સ્મૃતિમાં ને એમના સન્માન પેટે ૧૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૭૯ના રોજ ત્યારના વડાપ્રધાન શ્રી મોરારજી દેસાઈએ આંદામાનની એ જેલને રાષ્ટ્રિય સ્મારક તરીકે જાહેર કરી અને ત્યાં સ્વાતંત્ર્યસેનાનીઓનાં બલિદાનોની યાદ આપે તેવું સંગ્રહાલય પણ યોજાયું.
આમ, સેલ્યુલર જેલનું ભયંકર સ્થળ આપણી આઝાદી માટે અપાયેલ ભવ્ય કુરબાનીની યાદ આપનારું સ્મારક હવે બન્યું છે જે કહે છે, કે “આઝાદી આપણને સહેલાઈથી નથી પ્રાપ્ત થઈ.”
(અનુસંધાન પૃ. ૧૪ નું ચાલુ)
પાદટીપ ૧, “વઢવાણ સંસ્થાનની હકીકત' (ઇ.સ. ૧૮૮૬) પૃ.૧ (વ.સં.હ) ૨. એજન, પૃ.૩
૩. એજન, પૃ.૪
૪. એજન, પૃ.૪ ૫. જેઠમલ સ્વામી ‘દાજીરાજનું જીવનચરિત્ર' (ઇ.સ.૧૯૪૧) પૃ. ૮૭. ૬. “વ.સંહ', પૃ.૫ ૭. વિજય ધર્મસૂરિ (સં.) “પ્રાચીન લેખસંગ્રહ ભાગ-૧ લેખન-૨ (પ્રા.લ.સં.) ૮. એજન, લેખ નં-૪
૯. ‘વ.સં.હ', પૃ.૮ ૧૦. ર.છો. પરીખ અને હ.ગં.શાસ્ત્રી (સ) ‘ગુજરાતનો રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ ગ્રંથ-૪, પૃ.૫૦ (ગુ.રા.સા.ઇ)
૧૧. એજન, પૃ.૧૧૯ ૧૨. એજન, પૃ. ૧૨૦ તથા મેરૂતુંગ પ્રબંધ ચિંતામણિ', પૃ. ૭૯ (મ.શિ) ૧૩. એજન, પૃ. ૬૦ તથા મેરૂતુંગ “પ્રાચિ.” પૃ. ૭૯
૧૪. એજન, પૃ. ૮ ૧૫. પ્રા.વે.સં.. લેખ નં-૭
૧૬. એજન, લેખ નં-૧૫ ૧૭. એજન, લેખ નં-૨૪
૧૮. એજન, લેખ નં-૨૫ ૧૯. ત્યાશ્રય સં. ૧૬ ગ્લો ૧૪ તથા ગુ.રા.સાં.ઇ. ગ્રંથ-૪, પૃ. ૧૨૦ ૨૦. ઉપર્યુક્ત પ્રાચિ.' પૃ. ૯૬ તથા “ગુ.રા.સાં.ઇ.” ગ્રંથ-૪, પૃ. ૧૨૦ ૨૧, ગુ.રા.સાં.ઇ. ગ્રંથ-૪, પૃ.૨૨૦ ૨૨. વિવિધíર્થ , g. ૭૮
बार संवय छसट्टे विक्रम संवच्छरे देवाणंदसूरिहिं पडठ्ठिए ॥
પથિક • ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૯
For Private and Personal Use Only
