Pathik 1998 Vol 38 Ank 03

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

કચ્છની તોપો અને કચ્છ મ્યુઝિયમનો તોપસંગ્રહ
શ્રી. નરેશ. પી. અંતાણી
બે બે વિશ્વયુદ્ધ ખેલાયા પછી હવે ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ ન થાય અને વિશ્વમાં શાંતિ સ્થપાય એ માટેના પ્રયાસોમાં વિશ્વનાં વિવિધ રાષ્ટ્રસંગઠનો પ્રયત્નશીલ છે, જ્યારે પુરાતન કાળમાં યુદ્ધ એ એક અનિવાર્ય ઘટના હતી. વિવિધ રાજ્યો વચ્ચે સ્પર્ધા થતી. યુદ્ધ માટેનાં અનિવાર્ય અસ્ત્ર-શસ્ત્રોમાં તોપ પણ એક મહત્ત્વનું સાધન બની હતી. મુઘલોએ હિંદમાં પ્રથમ વિજય તોપની સહાયે જ મેળવ્યો હતો તેવું ઇતિહાસ કહે છે. આપણે ત્યાં તોપો કેટલાય પ્રકારની બનતી. જયપુર, મૈસૂર અને દિલ્હીની બનાવટની તોપો મશહૂર હતી. પોર્ટુગીઝ તોપો પણ ઉત્કૃષ્ટ કામ આપતી, જૂનાગઢના ઉપરકોટમાં રહેલી નીલમ અને માણેક તોપો જાણીતી છે. તોપની બનાવટો જે તે વિસ્તારની શિલ્પકળાનો પરિચય પણ આપે છે.
અનેક કળાઓમાં નિપુણ કચ્છી કારીગરો અસ્ત્ર-શસ બનાવવામાં પણ પાવરધા હતા. સુંદર નકશીવાળાં. હથિયારો કચ્છમાં બનતાં, આજથી અંદાજે ૧૨૫ વર્ષ પહેલાં કચ્છમાં અન્ય હથિયારો સાથે તોપ બનાવવાનો ઉદ્યોગ પણ વિકસેલ હતો. લુહારી કામની વસ્તુઓ, બારી, દરવાજા, રેલિંગ, ગઢના દરવાજા, ભાલા, ખીલા. જેવી સુંદર કળામય વસ્તુઓ કચ્છમાં બનતી. માંડવીમાં લોખંડ ગાળવાનું કારખાનું અઢીસો જેટલા મજૂરોથી ધમધમતું હતું. નેણશી વીરજી કંસારા અને મોનજી તુલસીદાસ તોપ ઢાળવાનું કામ કરતા. ઈ.સ. ૧૮૮૪માં આ કામગીરી બંધ થઈ હોવાનું જાણવા મળે છે. કચ્છની અનેક કળાઓના જન્મદાતા મનાતા રામસિંહ માલમનું પણ કચ્છના તોપ-ઉદ્યોગના વિકાસમાં મહત્ત્વનું પ્રદાન હતું.
કચ્છમાં માંડવી ઉપરાંત ઘાણેટી, ડગાળા, રતનાલ વગેરે સ્થળોએ પણ તોપ ઢાળવાનો ઉદ્યોગ વિકાસ પામેલ હતો. કચ્છની તોપોનો ઉપયોગ યુદ્ધ માટે ખૂબ જ અલ્પ પ્રમાણમાં થયેલ છે.
ઈ.સ. ૧૭૬૧ના ઝારાના યુદ્ધમાં કચ્છની તોપનો ઉપયોગ થયાનો ઉલ્લેખ મળે છે, પરંતુ તાલીમ • વગરના તોપચીઓને કારણે તે શરૂઆતમાં જ ફૂટી જતાં કચ્છના લશ્કરને જ હાનિ થતી હતી. જમાદાર ફતેહમહમદ જામનગર સાથેના યુદ્ધોમાં પણ કચ્છી બનાવટની તોપોનો ઉપયોગ કરેલ હતો. તોપો લડાઈ કરતાં શુભ પ્રસંગોએ વધુ પ્રમાણમાં વપરાયેલ છે, ખાસ મહાનુભાવોને સલામી આપવા. નાગપંચમી, જન્માષ્ટમી, રાજવી પરિવારમાં જન્મ કે લગ્ન જેવા શુભ પ્રસંગોએ તોપ ફોડવામાં આવતી. ભૂજમાં હમીરસરને કાંઠે એક તોપ દરરોજ બપોરના મધ્યાહ્ન સમયે ફોડવામાં આવતી, જેનો અવાજ સાંભળી કારીગરો બપોરના આરામ માટે કામ બંધ કરતા અને નગરજનો ‘જિયે રા’ શબ્દોચ્ચાર કરી કચ્છના રાવના દીર્ધાયુ માટે પ્રાર્થના કરતા.
કચ્છમાં તોપો લોખંડની જ બનતી, મિશ્ર ધાતની તોપો બહારથી આવતી. કચ્છમાં નાની-મોટી તમામ પ્રકારની તોપો બનતી. કેટલીક તોપો આઠથી પંદર ફૂટ જેટલી લાંબી છે. આ મોટી તોપો કચ્છનાં મોટાં શહેરો ભુજ, માંડવી, મુંદ્રા તથા અંજારના ગઢ ઉપર ગોઠવવામાં આવેલી. આંધોઈ, કેરા જેવા નાના ભાયાતોના ગઢ ઉપર પણ તોપો જોવા મળતી, તોપ રાખવી એ સાર્વભૌમત્વની નિશાની લેખાતી.
કચ્છમાં તોપોને વિશેષ પ્રકારનાં નામો પણ આપવામાં આવતાં. સાવ નાના કદની તોપ ‘ગુડદિયો” કહેવાતી, જેનો ઉપયોગ શ્રીમંત ઘરોમાં દિવાળીમાં દારૂખાનું ફોડવામાં થતો. વધુ અવાજ કરતી મધ્યમ કદની તોપને “મિરિયમ” તરીકે ઓળખવામાં આવતી, જયારે “સિકરા” નામે ઓળખાતી તોપમાં જામગરી ચાપતાની સાથે જ પાછળ હટતી અને ફૂટવાની સાથે જ વેગ સાથે આગળ વધતી. બહુ મોટી તોપને “ચંદન ઘો” તરીકે ઓળખવામાં આવતી. કદમાં નાની પણ ઘંટ-આકારની તોપને “સુરંગ” કહેવામાં આવતી.
- લોખંડ સિવાયની મિશ્ર ધાતુની તોપો જેસલમેર, જયપુર, મૈસૂર અને દિલ્હીની આવતી, જેની બનાવટમાં પિત્તળ, તાંબુ, કાંસું અને લોખંડનો ઉપયોગ થતો.
પથિક • ડિસેમ્બર-૧૯૯૭ - ૨