Nyayvinischay Vivaran Part 01

Author(s): Vadirajsuri, Mahendrakumar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 567

१।१४८ ]
भथमः प्रत्यक्ष प्रस्तावः
४९७
प्यस्यैव तत्त्वात् । तदपि तत्रातात्विकमेवेति चेत्; न; भ्रान्तत्वेनाप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात् । एतेन कल्पितमिति प्रत्युक्तम् । कल्पिताकारस्यापि प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः । सर्वथा च विषयसारूप्ये विषयवत् तस्यापि जडत्वापत्तेः न स्वतः प्रतिपत्तिः । अन्यतश्च सरूपात् प्रतिपत्तावनवस्थापत्तिः । असरूपात् प्रतिपत्तौ विषयस्यापि तत एव प्रतिपत्तेः व्यर्थं तत्रापि सारूप्यकल्पनम् । असरूपमपि नाप्रतिपन्नमेव तत्प्रमाणम् अनभ्युपगमात् । प्रतिपत्तौ च प्रतिपत्तिफलस्य व्यापारस्य ५ स्वरूप एवोपक्षयात् कुतस्ततो विषयप्रतिपत्तिः ? व्यापारान्तरादिति चेत्; न; उभयव्यापारात्मत्वे तस्य वस्तुतः सामान्यविशेषात्मत्वस्याप्यनिवारणापत्तेः । तन्न यथाकल्पनं तत् । नापि यथाप्रतिभासम्; तत्र स्वपरव्यवसायात्मनि बहिरन्तश्च नानावयवसाधारणस्य स्थूल. स्यैव प्रतिपत्तेः । तन्न प्रत्यक्षतः स्वलक्षणप्रतिपत्तिः ।
नाप्यनुमानात; तस्य विकल्पैनिषेधेन निषेधात्, प्रत्यक्षाभावेऽनवताराच । ततो १० वस्त्वेव सामान्यं तदन्यापोहात्मकत्व हेतूनां विरुद्धत्वात् ।
स्यान्मतम्-खण्डादीनां कर्कादिभ्य इव परस्परतोऽपिं ́ भेदाविशेषेऽपि 'त एव सामान्यं गोत्वं बिभ्रति न कर्कादयः' इत्यत्र तन्नियता शक्तिरेवावलम्बनम्, तया च तद्भरणमकृत्वा किन्न तद्व्यवहारमेवानुगतप्रत्ययादिरूपं ते कुर्वीरन् ? एवं हि कल्पनागौरवं परिहृतं भवति शक्ति: सामान्यं तद्व्यवहारश्चेति । तन्न सामान्यमर्थवदिति तदयुक्तम्; एवं हि विशेषाणामप्यपरिकल्पनप्रसङ्गात् । शक्यं हि वक्तुम्-यया प्रत्यासत्त्या गोत्वमेव खण्डादीन् विशेषान् बिभर्ति नाश्वत्वं तया तद्विशेषव्यवहारमेव कुर्वीतालं तद्विशेषैरिति । एवञ्च न कश्चिदपि विशेषो जीवितुमर्हति सर्वविशेषव्यवहाराणां सन्मात्रादेव महासामान्यादुपपत्तेः । विशेषाभावे कथं तद्व्यवहारः तस्यापि विशेषरूपत्वादिति चेत् ? सामान्याभावेऽपि तद्व्यवहारः कथं तस्याप्यनुगतप्रत्ययादेः सामान्यरूपत्त्रात् । कल्पित एव व्यवहारो विचारपीडां न सहत इति चेत्; न; विशेषव्यवहारस्यापि तादृशत्वात् । कथं पुनरेकस्वभावात् सामान्याद् देशकालादिभेदी तद्व्यवहारः, कारणभेदादेव कार्यभेदस्योपपत्तेरिति चेत् ? न; दाहपाकादिकार्यभेदेऽपि तद्धेतोः पावकस्य भेदाभावात् । तत्रापि शक्तिभेदादेव तद्भेद इति चेत्; कुतस्तदव्यतिरेकात् शक्तिमतोऽपि न भेद: ? तन्नानात्वेन तदेकत्वस्याविरोधादिति चेत्; महदिदमद्भु ं यत्- अनर्थान्तरशक्तिसमवायिना तन विरुद्ध अर्थान्तर कार्यसमवायिना तु विरुद्धयते इति ! व्यतिरिक्तैव शक्तिस्तद्वत इति चेत्; २५ न तत एव कार्यनिष्पतेः शक्तिमतो वैयर्थ्यापतेः । नायं दोष:, तेन तद्भेदस्य करणादिति चेत्; न तस्याप्यपरेण तद्भेदेन करणेऽनवस्थापत्तेः । स्वतस्तत्करणे कार्यभेदेन किमपराद्धं यतस्तमेव न कुर्वीत ? तथा च पावकवदेव सदात्मनः सामान्यस्यैव सकलजगद्भेदै निर्माणसामर्थ्योपपत्तेः व्यर्थमेव तदर्थं भावभेदपरिकल्पनम् । उक्तञ्च मण्डनेन
१ स्वरूपव्यव - आ०, ब०, प० । २ -ल्पे नि-आ०, ब०, प० । ३ -तू प्रत्यक्षात् प्रत्य-आ०, ब०, प०। ४ - रतो भेदा-आ०, ब०, प० । ५ शक्तिसा-आ०, ब०, प० । ६ यया प्रतीत्या आ०, ब०, प० । ७ दाहपावका-आ०, ब०, प० । ८ - निर्वाणसा-आ०, ब०, प० ।
६३
१५
२०