Nyayvinischay Vivaran Part 01

Author(s): Vadirajsuri, Mahendrakumar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 590

१०
५२०
१५
इदमेवाह
न्यायविनिश्वयविबरणे
अविकल्पकमभ्रान्तं प्रत्यक्षाभम् [पटीयसाम् ] ॥ १५८ ॥ इति ।
न विद्यते विकल्पो 'जात्यादियोजनरूपः प्रतिभासो यस्मिंस्तद् अविकल्पकम् अभ्रान्तं तिमिराशुभ्रमणाद्यनाहितविभ्रमं परोक्तमर्थज्ञानम् । तत्किम् १ प्रत्यक्षमिवाभाति न ५ प्रत्यक्षमेवेति प्रत्यक्षाभं तस्यैवासम्भवात्, असम्भवश्च तत्र प्रमाणाभावात् । अत एवोक्तम्अन्यथाsपरिणामतः इति । संम्भवेऽपि क्व तस्य प्रत्यक्षत्वम् ? दृश्ये जलादाविति चेत् ; न; तस्याप्यनुभवाधिष्ठितत्वेनाप्रवृत्तिदिषयत्वात् । प्रवर्त्तकस्य च प्रत्यक्षत्वमनुमतं भवतां प्राप्ये भाविनीति चेत्; न; तस्य तेनाप्रतिपत्तेः । अप्रतिपन्नेऽपि प्रत्यक्षत्वे अतिप्रसङ्गात् । दृश्यप्रतिपत्तिरेव तस्यापि प्रतिपत्तिस्तयोरेकत्वादिति चेत्; उच्यते
[ ११५८
वस्तुतो यदि तद्भावः क्षणभङ्ग जगत्कथम् १
'
संवृत्या यदि तन्न स्यात् प्रत्यक्षमविकल्पकम् ॥ ११८५ ॥ न ह्येकत्वोपसम्पृक्तदृश्यप्राप्योपलम्भनम् । अविकल्पकमध्यक्षमा चक्षाणाः परीक्षकाः ॥ ११८६॥ क्षणक्षयित्वं प्रत्यक्षवेद्यमित्यपि वः कथम् । परमार्थपथे तच्चेन्न तत्र तदसम्भवात् ॥ ११८७ ॥ नित्यानित्यादिनिःशेषविकल्परहितं यतः । अद्वैतमेव तत्रार्थः स्वसंवेदनगोचरः ॥ ११८८ ॥
१
भवतु वर्त्तमानविषयमेव प्रत्यक्षम्, न च तस्याप्रवर्त्तकत्वम्, उपलम्भपरितोषमात्रादेव तदुपपत्तेः, भाविनि तु तस्य तत्त्वं व्यवहर्तृजनाभिप्रायादेव न तवत इति चेत् ; २० नन्वेवं क्षणभङ्गादावपि तस्यैव प्रामाण्यात् किमर्था तत्र प्रमाणान्तरप्रवृत्तिः १ समारोपव्ययच्छेदस्य विहितोत्तरत्वात् । निश्चयार्थेति चेत्; नीलादावपि किन तत्प्रवृत्ति: १. प्रत्यक्षादेव तस्य निश्चयादिति चेत् ; कथमेतत् तस्यानिश्चयरूपत्वात् ? निश्चयहेतुत्वादिति चेत् ; न ; निर्विकल्पत्वात् । निर्विकल्पं हि प्रत्यक्षं कथं निश्चयहेतुः अर्थवत् १ निश्चयसंस्कारादेव विनिश्चयः प्रत्यक्षस्य तद्धेतुत्वं तत्संस्कारप्रबोधादिति चेत्; न; तत्प्रबोधस्याप्यर्थादेवोपपत्तेः । २५ चैत
“अभेदात्सदृशस्मृत्यामर्थाकल्पधियां न किम् ।
संस्कारा विनियम्येरन् यथास्वं सन्निकर्षिभिः || ” [ सिद्धिवि० परि० १] इति । तन प्रत्यक्षान्निश्चयः । भवन्नपि कथं नीलादावेव न क्षणक्षयादावपि यत्तस्तत्रैव
१ " जातिः क्रिया गुणो द्रव्यं संज्ञा पञ्चैव कल्पनाः । अश्वो याति सितो घण्टी कत्तलारव्यो यथाक्रमम् ॥ "ता० डी० । २ - विप्रति आ०, ब०, प० । ३ णात्परी-आ०, ब०, प० । ४ नः आ०, ब०, प० ।