Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 369

लघीश६] स्वसंवेदनवादः . 179 अनुपपद्यमानतामात्रस्याऽगमकत्वात् / न हि धूमादयोऽनुपपद्यमानतामात्रेण गमकाः ; नालिकेरद्वीपाऽऽयातं प्रत्यपि तेषां गमकत्वप्रसङ्गात् / किं तर्हि ? ज्ञाताः सन्तः, तथा अर्थोऽपि ज्ञातत्वविशिष्टतया ज्ञात एव ज्ञानस्य गमको युक्तः इति / . अथ अर्थातिशयो लिङ्गम् , न कोऽयम् अर्थस्य अतिशयो नाम ? 'प्राकट्यम्' इति चेत् / तत् किं ज्ञानम् , ज्ञानविषयत्वम् , प्रकाशतामात्र वा ? यदि ज्ञानम् ; तदा तस्याऽसिद्ध- 5 त्वात् कथं लिङ्गत्वम् ? न च आत्मसिद्धौ आत्मन एव लिङ्गत्वं कापि प्रतिपन्नम् येनाऽत्रापि तथा कल्प्येत / अथ ज्ञानविषयत्वम् ; तदपि 'ज्ञानाऽसिद्धौ न सिद्धयति' इत्युक्तम् / अथ प्रकाशतामात्रम् ; तदपि ज्ञानधर्मः, अर्थधर्मः, उभयधर्मः, स्वतन्त्रं वा स्यात् ? यदि ज्ञानधर्मः ; तर्हि 'ज्ञानं प्रकाशते' इत्येतावदेव प्राप्नोति, न पुनः 'अर्थः प्रकाशते' इति, अन्यधर्मस्य अन्यत्र व्यपदेशाऽहेतुत्वात् / यो यद्धर्मो न भवति न स तत्र तथा व्यपदेशहेतुः यथा पट- 10 रक्तता रजते, न भवति च ज्ञानधर्मतया प्रकाशमानता अर्थस्य धर्मः, तस्मान्न ‘अर्थः प्रकाशते' इति व्यपदेशहेतुरिति / अथ अर्थधर्मः ; स किं साधारणः, असाधारणो वा ? प्रथमपक्षे सर्वदा सर्वान् प्रति अविशेषेणैव अर्थोऽवभासेत न तु कदाचित् कञ्चन प्रति, प्रकाशरूपतायाः सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात् / न खलु प्रदोपः प्रकाशरूपतामापन्नः 'किञ्चित्प्रकाशते किञ्चिन्न' इति नियमो दृष्टः / अथ यदिन्द्रियेण उपकृतः अंसाधारणतद्धर्मोऽर्थः सम्पन्नः तस्यैव प्रका- 15 शते नान्येषाम् / ननु इन्द्रियाणां स्वार्थप्रकाशकज्ञानजननात् नाऽपरं तदुपकारकत्वं प्रतीयते, एतच्च तज्ज्ञानस्य अर्थधर्मत्वे सर्वान् प्रति अविशिष्टम् / न हि 'नीलताद्यर्थधर्मः येनैव जन्यते तस्यैव प्रकाशते' इति नियमो दृष्टः / किञ्च, अर्थप्रकाशात् नित्यपरोक्ष ज्ञानेऽनुमीयमाने 'ज्ञानं मम अभूत' इत्यनुमानं स्यात् तस्य तत्प्रकाशात् पूर्वकालभावित्वात् , तथाभूतस्य च ज्ञानस्याऽनुमाने स्व-परसम्बन्धित्वविभागो दुर्लभः स्यात्।। ___किञ्च, मुख्यतः अर्थस्य प्रकाशमानता धर्मः, उपचारतो वा स्यात् ? न तावन्मुख्यतः ; ज्ञानाऽनपेक्षया तत्र तत्सिद्धिप्रसङ्गात् / यत्र हि यत्स्वरूपं मुख्यतः प्रसिद्धम् तत्र तत् पराऽनपेक्षम् यथा वह्नौ भासुररूपोष्णस्पर्शस्वरूपम्, मुख्यतोऽभ्युपगम्यते च अर्थे प्रकाशमानताधर्मः, तस्मात् ज्ञानाऽनपेक्ष एव स्यात्, न चैवम् , ज्ञाने सत्येव सर्वदा तत्र तत्प्रतीतः / उपचारतः तत्र तद्धर्माऽभ्युपगमे तु न किञ्चिदनिष्टम् , मुख्यतो हि प्रकाशमानता ज्ञानस्य धर्मः, 25 सा तद्विषयत्वाद् अर्थे उपचर्यते। कुतः पुनर्ज्ञानस्योत्पद्यमानस्य स्वपरप्रकाशता भवतीति चेत् ? स्वाभाव्यात् दिवाकरस्य करसम्पत्तिवत्, न हि दिवाकरस्य करसम्पत्तिः केनचित् क्रियते, तथा अत्र स्वपरप्रकाशता इति / तथा च अस्य स्वसंविदितत्वसिद्धे, ततस्तस्य अनुमेयताऽनुप 20 1 अनुपपद्यता-भां० / 2 ननु युक्तोऽयम् भां०, श्र० / 3 तथापि भां०, श्र०। 4 असाधारणधर्मोऽर्थः भां०, श्र० / 5 प्रकाशेत आ०, भां० / 6 ज्ञानविषयत्वात् / ७-द्वेः तस्य श्र.।