Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 544

354 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [2 विषयपरि० सामान्यञ्च सर्वपुरुषोपभोग्यत्वात् देशकुटीवत् / विषयत्वादेव च अचेतनं तत् , चेतनस्य एवंरूपत्वाऽनुपपत्तेः / प्रसवधर्मि च द्वयमपि 'प्रसवः कार्यजननं धर्मोऽस्य' इति; तथाहि-प्रधानं बुद्धिं जनयति, बुद्धिरपि अहङ्कारम् , अहङ्कारोऽपि तन्मात्राणि इन्द्रियाणि च एकादश, तन्मा त्राणि महाभूतानि जनयन्तीति / पुरुषस्तु सामान्यधर्मेण सरूपः अन्यैस्तु धर्मैः विरूपः, यथा 5 हि प्रधानं भोग्यत्वेन सर्वभोक्तृसाधारणम् तथा पुरुषोऽपि भोक्तृत्वेन सर्वभोग्यसाधारण इति / - अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम् -प्रकृतिसद्भावाऽऽवेदकं 'भेदानां परिमाणात्' इत्यादि हेतुपञ्चकम् ; तद् आश्रयाऽसिद्धिदोषदुष्टत्वाद् अयुक्तम् ; सत्कार्थवादप्रतिविधान पुरस्सरं प्रकृतेः असंवेद्यस्वभावतया स्वरूपेण असिद्धत्वात् / व्यधिकरसांख्याभिमततत्त्वसृष्टि-भृतसष्टिप्रक्रिययोः विस्तरतः खण्डनम् ___णाऽसिद्धत्वाच्च, 'परिमितत्वादिकं हि साधनं भेदेषु वर्त्तते अस्ति - त्वं तु साध्यं प्रकृतौ' इति / अथ महदादिभेदानामेव अत्र एककारणपूर्वकत्वं प्रसाध्यते तेन उक्तदोषद्वयाऽभावः; तन्न; प्रधान-पुरुषैरनेकान्तात्, तत्र एकत्व-अनेकत्वसंख्यया महापरिमाणेन च परिमितत्वेऽपि एककारणपूर्वकत्वाऽसंभवात् / किञ्च, परिमितं च स्यात् एककारणपूर्वकञ्च न स्यात् किं विरुद्धयेत् ? एककारणपूर्वकत्वे च ईश्वरः कालादिर्वा एकं कारणं भविष्यति इति विरुद्धत्वम् / दृष्टान्तस्य साध्यविकलता ; 15 घटादेरेककारणपूर्वकत्वासंभवात् / न हि एक किञ्चित् जनकं प्रतीयते , सहकारि-इतरकारण प्रभवत्वात् कार्याणाम् / मृत्पिण्डस्यापि अनेकावयवसमुदायात्मकत्वात् न सर्वथैकत्वम् , मृद्रव्यस्यापि प्रतिपर्यायं भेदात् / अतः परिमितत्वमनेककारणपूर्वकत्वेनैव व्याप्तत्वात् विरुद्धम्। . 'समन्वयात्' इत्यपि अनैकान्तिकम् ; प्रकृति-पुरुषाणामेककारणपूर्वकत्वाऽभावेऽपि नित्यव्यापित्वादिधर्मेः समन्वयसंभवात्, पुरुषाणाञ्च भोक्तृत्वादिधर्मैः इति / भिन्नजातीनां च जलाऽ 20 नलादीनामेकोपादानप्रभवत्वं दुरुपपादम्, पदार्थजातिभेदस्य कारणैकत्वविरोधित्वात् / असि द्धन्चेदम् ; नहि समप्रभूतग्रामस्य सुखदुःखमोहमयत्वेन प्रधानान्वितत्वसिद्धिरस्ति 'सुखादीनामन्तःसंविद्रूपतया प्रतिभासतो बाह्यार्थानां तन्मयत्वाऽनुपपत्तेः, न हि कश्चित् बाह्यं सक्चन्दनादिकं 'सुखम् ' इति प्रतिपद्यते, सुखजनकत्वेन आबालं तत्प्रसिद्धः / न च कार्यकारणयोः एकत्वम् अनौपचारिकं प्रामाणिकैः आद्रियते / प्रधानसत्त्वस्य च अद्याप्यप्रसिद्धः तस्यैव 1 पूर्वपक्षे निर्दिष्टानां सांख्यकारिकाणां विशेषव्याख्यानं माठरवृत्तौ तत्त्वकौमुद्यां च द्रष्टव्यम् / 2 पृ. 350 50 15 / ३-कंसाधनं आ० / 4 "प्रधानपुरुषरनेकान्तात् ।.."स्या रत्ना० पृ. 986 / ५-स्य च सा-श्र०। ६"मृद्विकारादयो भेदाः नैकजात्यन्वितास्तथा। सिद्धानैकनिमित्ताश्च मृत्पिण्डादेविभेदतः // 43 // चैतन्याद्यन्वितत्वेऽपि नैकपूर्वत्वमिष्यते / पुरुषाणाममुख्यं चेत्तदिहापि समं न किम् // 44 / / " तत्त्वसं० / सन्मति० टी०पृ०३०६ / स्या० रत्ना० पृ. 986 / ७-वयवस्य समुदा-श्र० / 8 दुःखादीना-भां० / “नहि बाह्याध्यात्मिकानां भेदानां सुखदुःखमोहात्मकतयाऽन्वय उपपद्यते / सुखादीनां चान्तरत्वप्रतीतेः, शब्दादीनां चातद्रूपत्वप्रतीतेः।" ब्रह्मसू० शा० भा० 2 / 2 / 1 /