Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 542

352 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [2 विषयपरि० गणः-पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि श्रोत्र-त्वक्-चक्षुः-जिह्वा-घ्राणलक्षणानि 'बुद्धये बुद्धिमभिव्यक्तुम् इन्द्रियाणि' इति, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि वाक्-पाणि-पाद-पायु-उपस्थसंज्ञानि 'कर्मणे कर्म अभिव्यक्तम् इन्द्रियाणि' इति, मनैः सङ्कल्परूपम्-'ग्रामेऽहं प्रस्थितः , सुवर्णस्य प्राप्तिर्भविष्यति द्रव्यस्य वा' इत्यादि सङ्कल्पवृत्तिर्मनः / भूतादेस्तु पञ्चतन्मात्राणि नित्यादिस्वभावानि, ततोऽपि महा५ भूतानि तथाविधानि इति / एवं तत्त्वसृष्टिं विधाय भूतसृष्टौ यदा प्रकृतिः प्रवर्त्तते तदा प्रथमतो ब्रह्मणः प्रादुर्भावः , तस्य च महत्तत्त्वात् योजनशतपरिमाणा बुद्धिनिःसरति, अहङ्कारतत्त्वाच्च अहङ्कारः एकादश इन्द्रियाणि, तन्मात्रेभ्यः सूक्ष्मदेहारम्भकाणि भूतानि, तदुपरि प्रभूतेभ्यो भूतेभ्यः प्रतिप्राकार स्थानीयः स्थूलो देहः सांसिद्धिकः कललादिक्रममन्तरेण झटिति उत्पद्यते, एवं मन्वादीनामपि / 10 अन्येषां तु सूक्ष्मभूतारब्धं शरीरम् आसर्गप्रलयस्थायि, प्रतिप्राकारस्थानीयं तु मनुष्यादीनां मातापितृजम् , देव-नारक-क्षुद्रजन्तूनी च औपपादकम् इति / अयञ्च महदादिप्रपञ्चः प्रकृतौ सन्नेव कुतश्चिद् आविर्भाव प्रतिपद्यते "असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसंभवाऽभावात् / __ शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् // " [ सांख्यका० 6 ] इति हेतु१५ पञ्चकादवसीयते / "यदि हि कारणे कार्यमसत् स्यात् तदा नीरूपत्वात् खपुष्पवत्" तत् कर्तुं न शक्येत / यदि च असदेव कार्यम् तर्हि नियतोपादानं न स्यात्, यथैव हि तन्तुषु घटस्य असत्त्वं तथा मृत्पिण्डेऽपि अतो मृत्पिण्डवत् तन्तवोऽपि घटार्थिना उपादीयेरन् , पूर्वः कार्यापे 1 "बुद्धीन्द्रियाणि श्रोत्रत्वक्चक्षूरसननासिकाख्यानि / वाक्पाणिपादपायूपस्थान् कर्मेन्द्रियाण्याहुः // 26 // " सांख्यका० / “इन् इति विषयाणां नाम, तान् इनः विषयान् प्रति द्रवन्तीति इन्द्रियाणि / शब्दस्पर्शरूपरसगन्धान बुध्यन्त इति बुद्धीन्द्रियाणि 'कर्म कुर्वन्ति कारयन्ति च कर्मेन्द्रियाणि / ... "माठरवृ० / २-व्यक्तये भा० / 3 “उभयात्मकमत्र मनः सङ्कल्पकमिन्द्रियञ्च साधर्म्यात् / गुणपरिणामविशेषान्नानात्वं ग्राह्यभेदाच // 27 // " सांख्यका० / उभयात्मकमत्र मनः-कर्मेन्द्रियेषु कर्मेन्द्रियम् , बुद्धीन्द्रियेषु बुद्धीन्द्रियम् / माठरवृ० / 4 तथाभूतानीति श्र० / 5 "मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन् गर्भ दधाम्यहम् / संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत // 14 // " भगवद्गी० अ०३। "मम स्वभूता मदीया माया त्रिगुणात्मिका प्रकृतिः योनिः सर्वभूतानां सर्वकार्येभ्यो महत्त्वात् भरणाच स्वविकाराणां महद् ब्रह्म इति योनिरेव विशिष्यते / तस्मिन् महति ब्रह्मणि योनौ गर्भ हिरण्यगर्भस्य जन्मनो बीजं सर्वभूतजन्मकारणं बीजं दधामि निक्षिपामि'' " भगवद्गी० शां. भा० / ६-रिभ-ब०, ज०। 7 मनुष्याणां आ० / "सूक्ष्माः मातापितृजाः सहप्रभूतैः त्रिधा विशेषाः स्युः / सूक्ष्मास्तेषां नियता मातापितृजाः निवर्तन्ते // 39 // " सांख्यका० / “सूक्ष्मास्तावत् पंच तन्मात्रकाः तैरेव आदिसर्गे सूक्ष्मशरीराणि त्रयाणां लोकानां प्रारब्धानि / तत् सूक्ष्मशरीरम् ऋतुकाले मातुरुदरं प्रविशति तैरारब्धं सूक्ष्मशरीरमस्मिन् स्थूलशरीरे पतति / " माठरवृ० / सांख्यसू० ३।१८-नां तु औ-ब०, ज०,श्र० / 9 औपपादुकम् ब०, आ०। औपपादिकम् 20 / 10 यदि का-आ० / ११-वत् क-आ० / 12 शक्यते भां०, श्र। .