Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 569

लघी० प्रमाणप्र० का० 8 ] क्षणभङ्गवादः 379 . ___ अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम्'-' यत् सत्' इत्यादि, तत्र किमिदं सत्त्वं नाम-सत्ता ____ सम्बन्धः, प्रमाणविषयत्वम् , अर्थक्रियाकारित्वं वा ? प्रथमपक्षे उक्तरीत्या बहिरन्तश्च क्षणिकत्व भागाऽसिद्धत्वम् , सत्तासम्बन्धस्य सामान्यादिष्वसंभवात् / अपमुपवर्णयतः सौत्रान्तिकस्य विस्तरतः प्रतिविधानम् " सिद्धान्तश्च, तल्लक्षणसत्त्वस्य सौगतैरनभ्युपगमात् / प्रमाणवि षयत्वमपि प्रतिपदार्थ भिद्यते, न वा ? यदि भिद्यते; तदा अर्थ- 5 स्वरूपवद् विभिन्नस्वरूपत्वात् नैकप्रत्ययविषयम् , अतः अनन्वयात् न हेतुत्वं स्यात्। अथ न भिद्यते; तदा प्रतीयते, न चा ? यदि न प्रतीयते; कथमस्ति ? प्रतीयते चेत् ; तर्हि नामान्तरण सत्तैव उक्ता स्यात् , तत्सम्बन्धे च उक्तदोषाऽनुषङ्गः / प्रमाणविषयत्वस्य च तदन्तरेण सत्त्वे अनवस्था / स्वतः सत्त्वे अर्थानामपि स्वत एव तदस्तु किं ततः तत्कल्पनया ? विरुद्धञ्चेदम्प्रमाणविषयत्वलक्षणं हि सत्त्वमक्षणिकसमस्तवस्तुविषयं प्रसिद्धम् तच्च अक्षणिकत्वमेव प्रसाध- 10 यति इति / __ अर्थक्रियाकारित्वलक्षणमपि सत्त्वम् असिद्ध-विरुद्ध-अनैकान्तिक-कालात्ययापदिष्टदोषदुष्टत्वान्न क्षणिकत्वसाधनायालम् / तत्र असिद्धत्वं तावत्-अर्थक्रियाकारित्वं हि अर्थक्रियाहेतुत्वमुच्यते, तच्च असत्यामर्थक्रियायां दुरवबोधम् / नहि भावानां नानाविधशक्तियुक्तानां दर्शनमात्रादेव तत्तत्कार्यकरणशक्तियुक्तत्वं गृहीतुं शक्यम् / योग्यता-क्षणिकत्वे गृहीतेऽपि वस्तुस- 15 द्भावे न शक्येते निश्चेतुम् इति भवद्भिरेव अभ्युपगमात् / ननु संभावनामात्रेण अत्रार्थक्रियाकारित्वमवगम्यते, संभाव्यते हि एतत् ‘करिष्यति अयमर्थक्रियाम्' इति; ननु संभावनाऽप्यत्र केनावष्टम्भेन प्रवर्तते ? तत्सजातीयस्य अर्थक्रियायां दृष्टायामिति चेत् ; तत्रापि तुल्यः पर्यनुयोगः, तत्रापि तत्सजातीयेऽर्थक्रियादर्शनात् तत्कारित्वाऽवगमेऽनवस्था। भवदर्शने च अर्थानामत्यन्तभेदात् सजातीयत्ववार्ताऽपि दुर्लभा इत्युक्तं सामान्यपरीक्षाप्रघट्टके / अतः अर्थ- 20 क्रियाकारित्वमसिद्धमेव / विरुद्धञ्च-अक्षणिक एवार्थे क्रमाऽक्रमाभ्यां तत्कारित्वस्य संभवात् / नहि क्षणिकोऽर्थः क्रमेण अर्थक्रियां कर्तुं क्षमः देशकालस्वभावकृतक्रमाऽसंभवात् / एक एव हि पदार्थः किञ्चित् कार्य विधाय पुनरपेक्षितसहकारिसन्निधेरुपात्तसामर्थ्यान्तरो देशकालभेदेन कार्यान्तरं कुर्वाणः ‘क्रमेण करोति' इति युक्तम् , क्षणमात्रस्थायित्वे चार्थस्य एवंविधं क्रमकारित्वमयु- 25 . क्तम् / निरंशत्वेन युगपदनेकशक्तयात्मकत्वाभावतः तस्य अनेककार्याणां युगपत्करणमपि अतिदुर्लभम् , एतच्च सन्तानभङ्गार्वंसरे प्रपञ्चतः प्रपञ्चितम् / ततः अर्थक्रियाव्यापकयोः क्रम-यो . 1 पृ० 375 पं० 7 / 2 अर्थस्वरूपत्वान्नैकप्रत्ययत्वम् आ० / 3 अनन्वयहेतुत्वम् ब०, ज० / ४-त्वं शक्यम् आ० / 5 क्षणिक ब०, ज०। 6 असंभवात् ब०, ज० / ७-सन्निधिआ० / 8 पृ. 9 / 9 तयोऽर्थ- आ०। "क्षणिकेष्वपि इत्यादिना भदन्तयोगसेनमतमाशङ्कते