Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 510

320 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [2 विषयपरि० [ न्यायसू० 112 / 7] 'विचार्यमाणौ पक्षप्रतिपक्षी प्रकरणम, तस्य चिन्ता संशयात् प्रभृति आनिर्णयात् यद्यपि भवति, तथापि इह विमर्शात्मिकैव गृह्यते, सा च विशेषाऽनुपलम्भादेव भवति, स एव च विशेषाऽनुपलम्भो यदा निर्णयार्थमपदिश्यते तदा तत् प्रकरणमनतिवर्तमानत्वात् प्रकरणसमो भवति / यथा 'नित्यः शब्दः अनित्यधर्माऽनुपलब्धेः आकाशवत्' इति एकेन उक्त द्वितीयः प्राह-अनित्यः शब्दः नित्यधर्मानुंपलब्धेः घटवत् , न च द्वयात्मकानि वस्तूनि युज्यन्ते / प्रमातारस्तु स्वरूपमेषां नियतमनवधारयन्तो भ्राम्यन्ती, (न्तीति)। साध्यसमस्य लक्षणम्-''साध्याऽविशिष्टः साध्यत्वात् साध्यसमः।" [ न्यायसू० 1 / 28 ] प्रतिवादिनं प्रति साधयितुं यद् उपादीयते तत् साध्यम् , तदविशिष्टो हेतुः साध्यसमः / कथं हेतोः साध्येन तुल्यता इति चेत् ? साध्यत्वात् , यथा मीमांसकं प्रति 'अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् घटवत्' इति / ____ कालात्ययापदिष्टस्य लक्षणम्-“कालात्ययापदिष्टः कालातीतः।" [ न्यायसू० 1 / 2 / 6 ] हेतोः प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमाऽबाधितपक्षपरिग्रहाद् अनन्तरः, तम् अतीत्य यो हेतुरपदिश्यते स कालात्ययापदिष्टः। यथा अनुष्णः तेजोऽवयवी कृतकत्वात् घटवत् , ब्राह्मणेन सुरा पातव्या द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरवत् इति / 1 “विमर्शाधिष्ठानौ पक्षप्रतिपक्षौ उभौ प्रकरणम् , तस्य चिन्ता विमर्शात् प्रभृति प्राङ् निर्णयात् यत् समीक्षणम् सा जिज्ञासा यत्कृता स निर्णयार्थ प्रयुक्तः उभयपक्षसाम्यात् प्रकरणमनतिवर्तमानः प्रकरणसमो निर्णयाय न प्रकल्पते / ..." न्यायभा० 1 / 2 / 7 / न्यायमं० पृ० 602 / 2 “तथापीह विमात्मिकैव गृह्यते / स यस्माद् भवति / कस्माच सा भवति ? विशेषानुपलम्भात् / स एव विशेषानुपलम्भो यदि निर्णयार्थमुपदिश्यते तत् प्रकरणमनतिवर्तमानत्वात् प्रकरणसमो भवति / " न्यायमं० पृ० 602 / ३-नुपपत्तेः आ०। ४-मेतेषां भा०, श्र० / ५-तीत्थं ब०, ज०, भां० / "प्रमातारस्तु रूपमेषां नियतमवधारयितुमशक्नुवन्त एव भ्राम्यन्तीति ।"न्यायमं०६०२ / 6 “साध्येनावशिष्टः साधनीयत्वात् साध्यसमः / अयमप्यसिद्धत्वात् साध्यवत् प्रज्ञापयितव्यः / " न्यायभा०, न्यायवा०, 1 / 2 / 8 / “अन्यतरवादिप्रसिद्धमन्यतरं प्रति यत्साधयितुमुपादीयते तत्साध्यम्"तदविशिष्टो हेतुः साध्यसमः, कथं साध्येन तुल्यता ? इति चेदाह-साध्यत्वादिति / " न्यायमं० पृ.६०६ / 7 “अतीतकालं नाम यत् पूर्व वाच्यं तत् पश्चादुच्यते तत् कालातीतत्वादग्राह्यं भवति / " चरकसं० पृ. 267 / 8 "हेतोरपदेशस्य हि साध्यसन्देहविशिष्टः कालः, यत्र च प्रत्यक्षानुमानागमविरोधः स सर्वः प्रमाणतो विपरीतनिर्णयेन सन्देहविशिष्टं कालमतिपतति, सोऽयं कालस्यात्ययेन अपदिश्यमानः कालातीत इति / " ता. टी० पृ० 347 / हेतोः प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमानुपहतपक्षपरिग्रहसमय एव"उष्णो न तेजोऽवयवी कृतकत्वात् घटादिवत् / ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रवत्वात् क्षीरनीरवत् // " न्यायमं० पृ०६१२। “प्रत्यक्षागमविरुद्धः कालात्ययापदिष्टः। न्यायकलिका पृ० 15 / 9 "दृढतरप्रमाणबाधितो हि हेतुः कालात्ययापदिष्टो भवति, यथा ब्राह्मणेनं सुरा पेया द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरवदिति / .." न्यायवा. ता. टी. पृ. 340 / न्यायसार पृ० 11 //